Главная страница | Историческая литература | Qafqaz qaçaqları

Qafqaz qaçaqları
Ali Kafkasyalı
Bolşevik inqilabı ilə başlayan zülmün 100-cü ilində babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün
Qafqaz qaçaqlarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.

Ali Kafkasyalı
Qafqaz qaçaqları

Bolşevik inqilabı ilə başlayan zülmün 100-cü ilində babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün Qafqaz qaçaqlarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.

Qəhrəmanların dastanları yazılmasa, xalq satqınların yalanlarını oxuyar.

Məclislərin yuxarı başında əyləşib Oğuz ellərinə boy boylayan, soy soylayan Dədə Qorqud kimi Qafqaz dağları – əfsanəvi adı ilə Qaf dağı da Qafqazın mərkəzindən göylərə baş çəkən bəyaz papağı, Qara dəniz yaxalarından Xəzər sahillərinə, Ərzurum yaylalarından Təbriz həndəvərinə qədər sərilən yaşıl donu ilə Qafqaz xalqlarına göz olub, həyat verməkdədir.
Qafqaz dünyanın boy güzgüsüdür, sinəsində onlarla xalqa yer verir. Minlərcə təbiət xariqəsi: ağaclar, otlar Qafqaz dağlarının ətəklərində, köksündə, çiyinlərində boy atır. Gözlərindən onlarca çeşid sular süzülür. Yaylalarında ceyranlar, göylərində durnalar, göllərində sonalar cövlan eləyir. Qafqaz bəzən bütün səxavəti ilə Anadolu qalasına açılan, bəzən də bütün sərtliyi ilə onun üzünə qapanıb önünü kəsən Türküstan qapısıdır.
Mingöldən qalxan Araz Qafqazı başdan-başa sulaya-sulaya Kürə qoşulub özünü Xəzərə çatdırır. Xalqın dilində bayatıya, mahnıya çevrilir:
Araz, Araz, xan Araz,
Mingöldən axan Araz.
Al başımdan sevdamı,
Xəzərdə çalxan, Araz.
Kür çayı da Qafqazın sinəsi uzunu axır. Göle-Ərdahan yamacından başlayıb Qafqazın sinəsi üstündə bir boyunbağı kimi Xəzər yaxınlığında Araz ilə qol-boyun olub Xəzərə qarışır.
Öncə Gürcüstandan keçən Kür çayı Tiflisi addım-addım dolaşandan sonra Borçalı torpağına yönəlir. Borçalı Gürcüstanın inzibati-siyasi sərhədləri daxilində olan və Qarapapaq – tərəkəmə türklərinin məskunlaşdıq-ları qədim türk yurdudur. Kür çayı Borçalıya qədər tək yataqda sürətlə axdığı halda, sanki Qarayazı, İlməzli, Kosalı, Kəpənəkçi, Nəzərli, Pirvəli obalarından uzaqlaşmaq, ayrılmaq istəmir. Burada onlarla qola ayrılır, onlarla adacıqlar – cələlər yaradır. Qarayazı qoruğunu və ovalığını sulayır. Bu ovalıqdan keçdikdən sonra Azərbaycanın İkinci Şıxlı sərhəd kəndinin ətəyində Azərbaycana daxil olur. Sınıq körpünün altından Azərbaycana keçən Xıram çayı ilə Şıxlı kəndinin alt tərəfində qovuşaraq Poylu körpüsünə qədər uzanan Qarayazı meşəsinin boynuna sarılıb yoluna davam edir.
Azərbaycanın girişində Xıram çayı ilə birlikdə Qozluq adlı ilk meşəlik adanı əmələ gətirən Kür çayı coşub-daşdığı zamanlarda asminoq kimi hər qolunu bir yana uzadaraq Qarayazı meşəsini onlarla adaya ayırır. Kiçikli-böyüklü bu adalarda əmələ gələn və çeşid-çeşid meyvə ağaclarının bitdiyi meşələrdə canavardan çaqqala, ceyrandan cüyürə, qartaldan bülbülə qədər növbənöv vəhşi canlılar yaşayır. Vaxtilə Rusiya çarları bu meşəni xüsusi qoruq elan etmişdilər.
İstər çar Rusiyası, istərsə də Sovet dövründə Türkiyə sərhədinə qədər sıralanıb düzülən Göy dağ, Qaraxaç, Ağlağan, Alagöz, Göyçə dağları ilə birlikdə Borçalı, Qozluq və Qarayazı meşələri də qaçaqların dolanışıq və sığınma məkanları olmuşdur.
Dəllər, Padşahlıq və Sarıvəlli adlı üç şenliyin birləşməsindən əmələ gələn İkinci Şıxlı kəndi Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan arasındakı üçbucaqda yerləşir. “Sınıq körpü” sərhəd qapısı bu kəndə açılır. Azərbaycan sovetləşməzdən əvvəl Borçalı və Qazax kəndlərinin evlərinin əksəriyyəti yayda sərin, qışda isti olması üçün yarısı yerə qazılı olan damlardan ibarət olmuşdur. El arasında bu evlərə “yer damları” və “qazma damlar” deyirdilər.
Sınıq körpünün şimal-qərbində yerləşən Ağ göl – Candar gölü, Keşiş dağları ilə Sarıyoxuş arasında uzanan ucsuz-bucaqsız geniş qışlaqlar gedib Gürcüstan sərhədinə çıxır. Güneydə Qorça yalından Kəkil dağına və Haçasu, Dilican, Qarakilsə (Kirovakan), Gümrü dağlarına qədər uzanan yaylaqlar isə Ermənistan sərhədləri daxilindədir. Bu bölgə Azərbaycan üçün çox əhəmiyyətli yerdir. Buna görə də Çarlıq dövründə Qazax mahalına başçılıq edənlər bu bölgədə olan qışlaq və yaylaqlardakı təsərrüfatları, müxtəlif təsisatları, əkin və maldarlıq işlərini erməni və gürcü təcavüzlərindən qorumaq üçün İkinci Şıxlı sərhəd kəndində təhlükəsizlik birliyi yaratmışdı. Osmanlı dövlətinin Güneydə və Şərqdə təşkil etdiyi “Həmidiyə alayları” tipində “Kənd Mühafizə Birliyi” adlanan bu güc qurumunun rəhbərliyinə sonradan adı Məmməd Baba kimi anılacaq Məhəmməd Bayram oğlu təyin edilmişdi. Bu birlik yaylaqları, qışlaqları, yataqları və əhalini Gürcüstan və Ermənistan tərəflərdən gələn hücum, qarət, talan və təcavüzlərdən qoruyurdu. Gürcü birlikləri sərhəd kəndlərinə hücum etdiklərinə görə İkinci Şıxlı camaatı digər sərhəd kəndlərinin əhalisi ilə Yuxarı Salahlı ətrafına çəkiləcək, təhlükəsizlik dəstəsi isə onları qoruyan yeganə güc olacaqdı.

1.
Qırmızı Ordunun hücumu və Məmməd Babanın şəhid olması
1917-ci ildə baş vermiş bolşevik inqilabının ardınca 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan, həmin ilin dekabrında da Ermənistan Qırmızı Ordu tərəfindən işğal edildi. Rusiyanın tabeliyinə keçib sovetləşməmək üçün müqavimətini davam etdirən Gürcüstanın məsələsi isə növbəti bahara saxlanıldı. Azərbaycan-Gürcüstan çəkişmələrində sərhədə yaxın Borçalı və Qazax kəndlərinin bir hissəsi gürcülərin hücumuna və işğalına məruz qaldı. İşğal edilmiş kənd və qəsəbələrin əhalisi ev-eşiyini qoyub Azərbaycanın içərilərinə, Qazax şəhərinin yaxınlığındakı Yuxarı Salahlı və Ağstafa həndəvərindəki meşələrə çəkildi.
Azərbaycanın ən uc sərhəd kəndi olan və Qırmızı körpünün, digər adı ilə Sınıq körpünün yaxınlığında yerləşən İkinci Şıxlı sakinləri Yuxarı Salahlı qəsəbəsinin cənub-şərqindən axan çayın o üzündəki təpələrin arxasına çəkilib, müxtəlif olacaqlar düzəldib, qışı burada keçirəcəkdilər.
* * *
Gün batana yaxın gürcü birliklərinin üstlərinə gəldiyini eşidən İkinci Şıxlının kəndxudası (ona koxa da deyirdilər) ilə ağsaqqalları qapı-qapı gəzərək bir-bir ailə başçılarına, gəlinlərə, qadınlara vəziyyətin nə yerdə olduğunu çatdırırdılar. Gürcü birliklərinin gəlməkdə olduğunu, kəndlərinə hücum edə biləcəklərini, köçmək üçün hər an hazrılıqlı olmalarını, üç dəfə atəş açıldıqda bir saat ərzində kəndin tərk ediləcəyini bərk-bərk tapşırdılar. Qışlaqlarda olan çobanlara və naxırçılara da xəbər göndərildi ki, sürülərin ağzını gündoğan tərəfə, Yuxarı Salahlı meşəsinə döndərsinlər.
Xalqın canına böyük qorxu və əndişə düşmüşdü. Qadınlar, gəlinlər qorxu və təlaşlarını gizlətmirdilər. Əlləri-ayaqları göməşmişdi. Təhlükə hiss edəndə cücələrini qanadlarının altına yığan ana toyuqlar kimi onlar da hər şeydən əvvəl uşaqlarını çağırıb yanlarında saxlayırdılar.
Hər ailənin bir, bəzi varlı-hallı ailələrin isə iki öküz arabası vardı. Ancaq heç ən kiçik ailənin əşyasını da on araba tutmazdı. Böyük ailələrin əşyalarını götürmək üçünsə iyirmi araba da azlıq edərdi. İlk olaraq qış uzunu toxuduqları, ayaq altına salmaq bir yana, divarlara asmağa belə qıymadıqları dünya şöhrətli Qazax xalçalarını, cehiz sandıqlarını, kilimləri, samovarları arabalara yüklədilər. Arabalar qab-qacaq, sac, ocaq əşyaları, yorğan-döşək, paltarlar ilə doldu. Kimi yemək-içmək, kimi də sağın ləvazimatlarını hazırlamaqla məşğul olduğu vaxt bir-birinin ardınca üç dəfə atəş səsləri gəldi. Bu, gürcü birliklərinin kəndə hücuma keçdiyini bildirən işarə idi.
Silah səsləri ilə birlikdə kəndə vəlvələ düşdü. Səs-küy göyə dirək oldu. İtlər acıqlanıb bir-birinə çəmkirirdi. Dana-buzovlar mələşirdi. Toyuqlar qaçışırdı.
Bütün kənd ayaq üstə idi. Uşaqların şıltaqlarına acıqlanan böyüklərin hirsli səsləri; ora-bura vurnuxan qadınların deyinmələri; ev, aşxana, araba arasında var-gəl edən gəlin-qızların hay-küyü; uşaq ağlaşmaları bir-birinə qarışmışdı.
Ağsaqqallar ev-ev gəzərək dərhal yola çıxmaq lazım olduğunu bildirdilər. Hər yandan bir təlimat, bir tapşırıq eşidilirdi:
– Ərzaq götürməyi unutmayın!
– Bağdakı itləri arabaların arxasına bağlayın.
– Atları unutmayın!
– Arabadan artıq qalan öküz və kəlləri da götürün.
– Tüfəng, xəncər, güllə – nə varsa, özünüzlə götürün!
– Çadır, dəyə, alaçıq örtüklərini yaddan çıxartmayın!
Dünyagörmüş ağsaqqallardan Şərif Şikəstənin səsi dolaşırdı:
– Ay qonşular! Ay gəlinlər, ay xanımlar!.. Diqqətiniz uşaqların üstündə olsun. Onlar yuxuludur, aman, bir qəza baş verməsin!
Kəllər, öküzlər arabalara qoşuldu; atlar yəhərləndi; arabalar bir bır-ikibir kənddən çıxıb karvan kimi sıraya düzüldü.
Kənd meydanından qışqırıq səsləri gəlirdi. Kəndin cavanları atlarını minib, silah götürərək meydanda toplanmışdılar. Hamısı eyni qətiyyətlə:
– Siz gedin, biz burada qalacağıq, – dedilər.
Kəndxuda və ağsaqqallar onları sözə tutub yola gətirməyə çalışırdı:
– Ay cavanlar! Ay dəliqanlılar! Belə eləməyin! Əlli-altmış adamla, bu sınıq-salxaq silahlarla gürcü birliklərinin qabağına çıxmaq olmaz!
– Nə olacaq olacaq. Öləcəyik, ancaq kəndimizi tərk etməyəcəyik.
– Səhv edirsiniz.
– Səhvdir, qoy səhv olsun. Biz nə üçün yaşayırıq? Düşmən qabağından qaçmaq olarmı?
– Qaçmırıq ki…
– Bəs nə edirik? Siz qadınları, qızları, uşaqları, qocaları götürün, biz döyüşəcəyik. Bir ovuc gürcünün qabağından qaçmaq bizə ar gəlir…
Nə kəndxuda, nə də ağsaqqallar onları yola gətirə bilmirdi. Elin hörmətli ağsaqqalı Şərif Şikəstə cavanların qarşısına çıxdı. Atını gənclərin arasına sürdü:
– Ay uşaqlar! Allah sizi var eləsin. Allah sizə cansağlığı versin! Doğru düşünüb, doğru deyirsiniz. Ancaq biz qaçmırıq. On beş-iyirmi kilometr o tərəfə çəkilib, arvad-uşağı salamat yerə çatdırandan sonra birlikdə tədbir tökəcək, lazım gələndə döyüşəcəyik. Ancaq indi dərhal buradan uzaqlaşmağımız lazımdır. Sizə qurban olum!.. Tez olun, vaxt itirməyək!
İgidlərdən birinin gur səsi gəldi:
– Şərif baba!.. Sənin sözünə inanırıq!..
– Əmin olun, balalarım, əmin olun!..
Uşaqların, qocaların hamısı arabalarda; böyüklərin, gənclərin, gəlin-qızların böyük əksəriyyəti isə at belində idi. Bütün kənd atlı-arabalı yollara tökülmüşdü.
Milis mərkəzinin önündəki araba da yola düşmüşdü. Naçalnik milisya – milis rəisi mərkəzdə olan artıq silah-sursatı xalqı qorumaq vəzifəsi verilmiş Kənd Mühafizə Birliyinin başçısı Məmməd Baba ilə yoldaşlarına paylanmışdı.
Naçalnik və milis dəstəsi də onların ardınca kəndi tərk etdi.
* * *
İkinci Şıxlı kəndi səssizliyə bürünmüş, viranəyə dönmüşdü. Köç qafiləsi get-gedə uzaqlaşırdı. Köçdən ayrı düşən bir-iki sümsük it yollarda dolaşmaqda, sahiblərini itirən pişiklər onları axtarırmış kimi damlarda vurnuxmaqda idi. Pişikləri görən, onların səslərini eşidən xoruzlar toyuqları qorumaq üçün tüklərini qabardıb qışqırıq salmışdı. Böyük kənd bir neçə it, pişik, toyuq və ördəyə qalmışdı. Bəlkə də gürcülərdən öncə kəndin quzey tərəfindəki Qozluq meşəsinin tülkü və çaqqalları onları tutub aparacaqdı.
Bütün kənd camaatı atlı-arabalı yol gedirdi. Gecənin qaranlığı bütün səsləri udub içinə çəkmiş, işıqları gizləmişdi. Aprel buludlarının dəstə-dəstə süzdüyü göyün üzündə yuvarlana-yuvarlana batmağa yaxınlaşan ayın işığında köç karvanı arabir görünüb qeyb olurdu. Səssizliyi qamçı şaqqıltıları, nal səsləri və yol daşlarına çarpılan təkərlərin taqqıltıları parçalayırdı. Hər kəs susurdu. Köç qafiləsinin yerişi matəm yerişini xatırladırdı.
Kənddən altı-yeddi kilometr uzaqlaşmamış gürcü işğal dəstələrinin önündəki qüvvələrinin kəndə girdiklərini və qarət qruplarının gəlməsi üçün işarə fişəngləri atdıqlarını eşitdilər. Uşaqlardan başqa hamı var-yoxlarının talan edilməsindən yasa batmış, qəmə qərq olmuşdu. Səhərin sərin mehində bədənlərinə üşütmə, canlarına titrətmə düşmüşdü. Gərgin analar yaşayan cavanlar kəndlərinə doğru onlarla güllə atdılar.
Onlar günəşə doğru gedirdilər, günəş də onlara doğru gəlməkdə idi. Dörd saatdır kəllərin və öküzlərin çəkdikləri arabalar durmadan irəliləyirdi. Günəşin doğacağı dan yeri əvvəl maviyə, sonra ağa, daha sonra da al rəngə boyanmış, günəş o möhtəşəm şəfəqin sinəsindən üzünü göstərmişdi. Kəndlilərdən heç biri indiyə kimi günəşi bu qədər sevimli, bu qədər ürəkaçan görməmişdi. Bir müddət qızıl medalyon kimi yüksələn və göz qırpmadan baxılması mümkün olan günəş bir mizraq boyu yüksələndən sonra gözəlliyi göz qamaşdırmış, baxılmaz olmuşdu.
Gecənin ikinci yarısı boyunca otların üzərinə damla-damla paylanmış şeh damlalarını günəşin şüaları yeni qurudurdu ki, köç qafilələri ağsaqqalların müəyyənləşdirdiyi düşərgə yerinə – Yuxarı Salahlı kəndinə çatdı. Arabalar yoldan ayrılıb geniş dərələrin vadilərində və təpələrin ətəklərində açıldı. Yol boyunca arabaların silkələyib yorduğu uşaqlar arabalardan düşüb qaçışmağa, oynamağa başladılar. Onlar səyahətə çıxan adam havasında idilər. Axşam yeməyi yeməyən, ağızlarına bir udum su almayan qadınlar, gəlinlər çəmənlərin üzərində süfrə açıb, samovara od saldılar. Hazırlıqsız gələnlər çır-çırpı toplayıb ocaq çatdılar. Xəmir yoğurub sac asanlar var idi. Kimi də balta götürüb qurumuş kol-kosdan doğrayıb odun düzəldirdi.
Yolun alt tərəfində Kür çayı və onunla qol-boyun olub gedən Qarayazı meşəsi boydan-boya parıldayırdı. Günəşin doğuşu ilə Qarayazının üzərindəki qara buludlar az da olsa çəkilmiş, kəndlilər bir qədər özlərinə gəlmişdilər. Ocaqların yanması, samovarların qaynaması, çəmənlərin üstə süfrələrin açılması və uşaqların düzlərdə gülüşüb-oynaşması ilə üzərlərindəki qaramat çəkilib getmişdi. Nə olmalı idi ki? Atalar demiş: “Qara gün qaralıb qalmaz”.
Çayın quzeyindəki Muğanlı, Soyuqbulaq və güneyindəki Birinci Şıxlı, Salahlı kəndlərinin camaatı bunlardan daha öncə meşəyə və çaya yaxın olan Ağstafa səmtinə yerləşmişdi.
* * *
On beş ildən artıqdır İkinci Şıxlı kəndinin yaylaq, qışlaq və qoruq yerləri ilə buradakı təsərrüfatlarını, yataqlarını, mal və heyvanlarını qoruyan; Qafqaz İslam Ordusu Qazağa gələndə ona bələdçilik edən və ayaqları donan əsgərləri kənddə saxlayıb müalicə etdirən Məmməd Babanın başında durduğu Kənd Mühafizə Birliyi könüllülərinin sayı, daha doğrusu, dəstələrin sayını artacaqdı. Kəndxuda və ağsaqqallar da xalqı dəstələrə qoşulmaq üçün ürəkləndirirdilər. Gürcü və erməni basqınlarına qarşı xalqı qorumaq üçün yeni könüllü atlı dəstələr yaradılır və onlar Kənd Mühafizə Birliyinə qoşulurdular. Dəstələrdə beşdən on beşə qədər atlı olurdu. Qeyrətli, gözüaçıq, igid insanların yaratdıqları bu könüllü atlı dəstələr heç bir yerdən kömək almadıqları və xarici güclər tərəfindən dəstəklənmədiyi üçün onların nə kifayət qədər silah-sursatı var idi, nə də yaxşı təlim almaq imkanları olmuşdu. Əllərindəki silah-sursat isə dədə-babadan qalma tüfənglər, köhnə patronlar idi.
Məmməd Babanın əlindəki tüfəng isə Nuru paşanın ordusu Bakıya girəndə ayaq barmaqları donduğu üçün İkinci Şıxlı kəndində qalan və uzun müddət burada müalicə olunandan sonra Türkiyəyə qayıtmış zabitlərdən birinin hədiyyə etdiyi Osmanlı mauzeri idi.
Yuxarı Salahlıya gəldikləri vaxtdan bəri mühafizəçilər gecə-gündüz xalqa ümid vermək üçün atlarına minib ətrafı dolaşmaqda, arası kəsilmədən növbə çəkməkdə idilər. Yuxarı Salahlının gürcü basqınına ən yaxın səmtində kəndin ən təcrübəli igidlərindən təşkil edilmiş on adamlıq bir dəstə xidmət edirdi. Həmin dəstənin başında duran isə Məmməd Babanın özü idi.
Qarayazı meşəsinin quzeyində, Poylu körpüsü ilə Sarıyoxuş arasında, Qazax tərəfdə Birinci Şıxlı və Ağstafa tərəfdə Muğanlı kəndindən altı adamlıq bir dəstə də xidmət növbəsində idi. Bu dəstədə Baba Mirzə, Yağnallı Məsimin yeniyetmə oğlu Qasım, Rəsuloğlu Musa, onun əmisi oğlu Rəsuloğlu Nəbi, Pirvəli koxa və onun qardaşı Ömər koxa adlı qəhrəmanlar var idi. Başçıları Baba Mirzə idi.
Bunlar Qarayazı meşəsinin ayağında yerləşən Poylu körpüsü ilə Sarıyoxuş arasında xidmət eləyirdilər. Sarı-yoxuşun günbatanında gürcülər, gündoğanında isə bunlar mövqe tutmuşdular. Gözləmə vəziyyətində olan dəstənin ən gənc üzvü Rəsuloğlu Musa doqquz gürcü əsgərinin onlara doğru gəldiyini görüncə yoldaşlarına:
– Fürsət axtarırlar, üstümüzə basqın edəcəklər. Onlar bizə hücum etməmiş biz onların üstünü alaq, – dedi.
Baba Mirzə gürcülərin qəfildən hücuma keçəcəklərinə inanmırdı. Buna görə də:
– Bizə niyə basqın eləsinlər? Yeddi-səkkiz kəndimizi alıblar. Kəndlərin bütün var-dövlətini talan eləyiblər. İndiyə qədər biz tərəfdən bir hücum olmayıb, Bu halda nəyə görə bizə basqın eləsinlər ki?
Rəsuloğlu Musa israrla dedi:
– Onların dişi qana batıb. Cavablarını verməsək, üstümüzə gəlməyə, bizi qovmağa davam eləyəcəklər. Sınıq körpü kimi Poylu körpüsünü də ələ keçirmək istəyirlər.
– Gəlin tələsməyək. Onlar bizim üstümüzə gəlməmiş atəş açmayaq.
Rəsuloğlu Musa nə qədər israr eləsə də, dəstədəki ağsaqqalları yola gətirə bilmədi. Qan tökməyin, adam öldürməyin tərəfi olmayan ağsaqqallar əllərini tətiyə aparmadılar. Mövqelərindən çəkilib yaxınlıqdakı dərənin döngəsində süfrə açıb günorta yeməyinə oturanda gürcü dəstələri başlarına güllə yağdırdı. Baldırından vurulan Rəsuloğlu Musadan başqa mühafizə dəstəsinin üzvlərinin hamısı döyüşdə şəhid oldu. Bu xəbəri eşidən cavan-yaşlı, qadın-kişi hər kəs hadisə yerinə axışdı. Qadınlar fəryad edib ağlaşanda, kişilərin başı şəhidlərin cənazələrinə qarışanda basqınçı gürcülər elədikləri namərdlikdən utanmadan onların yanına gəldilər. Öz alçaqlıqlarını qəhrəmanlıq hesab edirdilər. Ağır yaralanmış boylu-buxunlu Rəsuloğlu Musanın mətanətinə heyran qalmışdılar. Namərdliklərinin üstünü basdırmaq üçün yaralını hərbi xəstəxanaya götürməyi təklif etdilər, onları yola gətirmək üçün dilə tutdular. Ancaq gürcülərin bu təkliflərinə məhəl qoyan olmadı.
Bu arada Poylu körpüsünün güney tərəfində növbə çəkən Mehdioğlu Səməd, Qəlyanlı Alı, Mehdioğlu Şəmistan, Paşşanlı Məhəmməd və Paşşanlı Əhməd adlı igid vətən övladları gürcülər hələ hadisə yerindən aralan-mamış meşənin içi ilə günbatana doğru iki-üç kilometr yol gəlib pusqu qururlar. Atlarını oynada-oynada qayıdan namərdlərin doqquzunu da öldürdülər. Bununla da üstündən çox vaxt keçməmiş şəhid və qazi yoldaşlarının intiqamını aldılar. Öldürdükləri gürcülərin silah və təchizatları ilə yeni bir dəstə yaratdılar. Heyiflər olsun ki, güllə yarasından omba sümüyü parçalanan Rəsuloğlu Musanın həyatını xilas etmək mümkün olmadı, bir neçə həftədən sonra o da şəhidlər karvanına qoşulub haqqın dərgahına qovuşdu.
* * *
Belə vaxtlarda dəyərlər dəyərini itirir, tərəflərin yeri dəyişik düşür. Ataların dediyi kimi, at izi it izinə qarışır. Namərdlər hər nə qədər tənha yer axtarıb gizlənməyə çalışsalar da, xainlər işğal gücləri ilə əməkdaşlıq etmək üçün yarışa girsələr də, xalqın mərd və igid oğulları düşmənə qarşı mübarizə aparmaq üçün fürsət gözləyirdilər. Könüllü atlı dəstələri işğalçı gürcü birliklərinə qarşı insanların canının və malının təhlükəsizliyini qorumaq üçün mübarizə apardığı halda, bolşevik Qırmızı Ordu süvarilərinin onları arxadan vuracağını ağıllarına belə gətirmirdilər.
Keçən aprel ayından bəri Qırmızı Ordunun əli ilə Azərbaycanı işğal edən və sonradan Sovet İttifaqına birləşdirən Moskva hökuməti sovetləşməyə müqavimət göstərən, Azərbaycanın sərhəd kəndlərini işğal edən Gürcüstan üzərinə martın ortalarında yeriməyə qərar vermişdi. Gürcüstana doğru irəliləyən Qırmızı Ordunun süvariləri önlərinə çıxan irili-xırdalı gücləri dosta-düşmənə fərq qoymadan yandırıb yaxaraq Novruz bayramının ərəfə gecəsi Qazax şəhərinin qərbinə çatmış, gecə uzunu yığıncaq keçirərək hazırlıqlarını tamamlamışdı. Dan yeri söküləndə gürcülərin üstünə yeriyəcəkdilər.
Sabahın ilk saatlarında top atəşləri açıldı. Bunun ardından atlı birliklər hücuma keçdilər. Bir yandan atdıqları uzunmənzilli toplarla gürcü mövqelərini dağıtdılar, bir yandan da bu topların atəşləri altında özlərini qoruya-qoruya bir neçə istiqamətdən sürətlə irəlilədilər. Çox qısa müddətdə gürcüləri Qazax və Borçalı bölgəsindən geri oturdub, Tiflisə tərəf üz tutdular.
Bundan düz bir ay öncə fevralın 22-də Türkiyənin Gürcüstan hökumətinə çox sərt bir ultimatum verərək gürcü birliklərinin Ərdahan ilə birlikdə Şavşat, Ardanuç və Artvindən çəkilməyə məcbur etməsi də Sovet hökumətinin işini asanlaşdırmışdı.
Məmməd Babanın başında durduğu atlı dəstə Yuxarı Salahlı təpəsinin yaxınlığında atlarının belində gözlənilən gürcü basqınlarına qarşı əlləri tüfənglərinin tətiyində idi. Gecənin son dəqiqələrində onlar özlərini fırtına kimi bir anda peyda olan Qırmızı Ordu süvarilərinin qarşısında görürlər. Qeyri-ixtiyari tüfəngindən atəş açan Məmməd Baba ikinci gülləni tüfəngin lüləsinə vermək istəyəndə Qırmızı Ordu süvarilərindən birinin qılınc zərbəsi ilə atdan yerə salındı. Onun yoldaşlarını da qılıncla vurub atdan yerə yıxdılar.
Süvarilərin ardınca topçu və mexaniki birliklər də sürətlə Xıram çayını keçərək gürcü işğalı altında olan Azərbaycan kəndlərini ələ keçirib Tiflisə yönəldilər.
Günəş doğar-doğmaz Sovet səhiyyə bölükləri bölgəyə gətirildi. Yaralıları müalicə edib, ölüləri basdıracaqdılar. Gürcü birlikləri Sovet ordusunun top atəşləri altında tez-tələsik mövqelərini və işğal etdikləri kəndləri tərk edərək Sınıq körpüdən qaçdıqlarına görə geridə o qədər də ölü və yaralı qoymamışdılar. Bu arada səhiyyə bölüyünün qulluqçuları könüllü mühafizə dəstələrinin yaralı döyüşçülərini də müalicə edirdilər.
İkinci Şıxlı sakinləri kəndlərinə qayıtmaq üçün hazırlıq görməyə başlamışdı. Bütün yaralıları obalarına, olacaq yerlərinə gətirirdilər. Onlardan bəzilərinin yarası yüngül idi, bəziləri isə ağır yaralanmışdı. Ancaq kənd mühafizə birliyinin başçısı yoxa çıxmışdı. Məmməd Baba ortada yox idi. Cavanların xeyli aralıdan tutub gətirdikləri atının başında, boynunda və sağrısında qılınc yaraları var idi. Atın yaralı olduğunu görəndə Məmməd Babanın da yaralandığından, hətta öldürüldüyündən əndişəyə düşmüşdülər. Ancaq nə ölüsünü, nə də dirisini tapa bilirdilər.
Şərif Şikəstə ilə ağsaqqallardan Tomtullu Əmiraslan, Nadir ağa, Səməd Əfəndi və Molla Əhməd vəziyyəti ağır olan Məmməd Babanın ən yaxın yoldaşı və köməkçisi Binnət Əfəndinin yanında idilər. Huşunu itirmiş halda tapıb gətirdikləri Binnət Əfəndini damın altında açdıqları döşəyin üstünə uzadıb başının altına qalın bir yun yastıq qoymuşdular. Özünə gələndə ona bir stəkan su içirtdilər. Ancaq az sonra yenə huşunu itirdi, bir müddət sonra yenə özünə gəldi. Gözlərini Şərif Şikəstənin gözlərinə zilləmişdi. Şərif Şikəstə təfərinclə ona baxırdı. Gözləri yaşarmış, sifəti büzüşmüşdü. Titrəyən dodaqlarından kəsik-kəsik kəlmələr tökülürdü: Məmməd Babanı çapdılar… Qırmızı Ordunun süvariləri çapdı. Məmməd Baba uçdu… Cənnətə uçdu…
Şərif Şikəstə dəsmalı ilə onun gözlərini silərək:
–Allahın sevdiyi bəndəsi idi. Allah ona şəhidliyi qismət elədi. Övladları sağ olsun! Millətimiz sağ olsun! Vətən sağ olsun!.. Cənabi Allah sizə də qazi olmağı qismət elədi. Millətimizə, vətənimizə çox görməsin!.. – dedi.
Binnət Əfəndi ağlayıb gözünün yaşını tökəndən və Məmməd Babanın içini yandırıb-yaxan ölüm xəbərini dostlarına çatdırandan sonra nisbətən rahatlaşmışdı. Ona iki fincan da çay içirtmişdilər. Artıq özünə gəlmiş, rəngi-ruhu durulmuşdu. Şərif Şikəstə və qocalar Məmməd Babadan narahat idilər. Onun adını xatırladanda bir də huşunu itirəcəyindən qorxurdular. Bir yandan da şəhidin cənazəsini tapmaq üçün tələsirdilər. Şərif Şikəstə Binnət Əfəndinin üstünə əyilib üzünü-gözünü öpdü, xeyir-dualar verərək ondan soruşdu: “Qazi atamız, Binnət Əfəndimiz, sənə qurban olum. Allah səni bizə çox görməsin. Səndən bir söz soruşacağam. Ürəyini sıxma, söylə. Hadisə harada, necə oldu?”
Binnət Əfəndi göz yaşları içində başlarına gələni danışdı: “Biz iki bir-iki bir ətrafa göz qoyurduq. Məmməd Baba ilə mən gürcülər tərəfdən gələcək basqının qarşısını almaq üçün bir neçə kilometr irəlidəki böyük təpənin ətəyində gözləyirdik. Axşama yaxın Sovet ordusunun gəldiyi barədə xəbər bizə çatdı. Biz gürcülərin hücumuna məruz qalmamağa çalışırdıq, ancaq bizi bolşevik ordusu arxadan vurdu.
Gecə yarıdan keçmişdi. Ay hələ doğmamışdı, hər tərəf qaranlıq idi. O günə qədər eşidib-görmədiyimiz bir tufanın bizə tərəf yaxınlaşdığını hiss etdik. Həyəcanla atlarımıza mindik və böyük bir axınla gələn Sovet ordusunu gözləməyə başladıq. Top səsləri ortalığı vəlvələyə salmışdı. Bu səslərlə birlikdə qəfildən sanki qaranlıq yarıldı, zülmətin içindən yüzlərlə süvari çıxdı və atlarını üstümüzə sürdü. Mən də, Məmməd Baba da özümüzdən asılı olmayaraq silahlarımıza sarılıb atəş açmağa başladıq. Nə oldusa, onda oldu. İkimizi də qılıncla vurub atları-mızdan yerə saldılar. Atlar ürküb qaçdı, biz ortada qaldıq. Yüzlərlə atlı böyük sürətlə axıb getdi. Yeri-göyü titrədən top, tüfəng, qılınc, nal səsləri getdikcə bizdən uzaqlaşdı. Səslər azalandan sonra Məmməd Babanın iniltisini eşitdim. Gücü tükənmiş halda inildəyirdi. Əvvəlcə qorxumdan quruyub qaldım, yerimdən qımıldana bilmədim. Bir az keçəndən sonra ona yaxınlaşdım. Məni tanıdı. Halı çox pis idi. Qanlar içində idi. Zorla bunları deyə bildi: “A Binnət, Hacıya söylə, məni təpənin üstündə dəfn eləsin”.
Bunun dalınca dodaqlarından qırıq-qırıq dua səsləri gəldi. Sonra da dərindən bir ah çəkdi və sərkərdə öz yavərinə tapşırıq verirmiş kimi kəsik-kəsik danışdı: “A Binnət, sənin vəziyyətin yaxşıdır. Sənə deyəcəklərimi vəsiyyətim kimi cavanlara çatdırmağını xahiş eləyirəm, – deyib əlavə elədi. – Çarlar bizə yaman tor qurmuşdu, bolşeviklər də onu tamamladılar. Əvvəlcə erməniləri və gürcüləri Anadolunun və Azərbaycanın üstünə saldılar. Ermənilərə Anadolunun və Azərbaycanın bir çox yerlərini işğal etdirdilər, qətllər törətdilər, digər yandan gürcülərə Ərdahan, Şavşat, Artvin ilə birlikdə Axalkələk, Axısxa, Borçalı torpaqlarını və bizim kəndləri işğal etdirdilər. Bizim başımız ermənilərlə, gürcülərlə didişməyə qarışanda isə özləri əvvəlcə Azərbaycanı, ardından da Ermənistanı işğal elədilər. İndi də Gürcüstanı alırlar. Çarları və bolşevikləri bu xalqların ahı tutsun”, – dedi və səsi kəsildi. Bir müddət sonra lap yanına yaxınlaşdım. Ruhunu təslim eləmişdi.
Şərif Şikəstə böyük bir hüzn içində:
– Allah rəhmət eləsin. Nur içində yatsın, – dedi. – Bəs hansı təpəni göstərdi?
– Bax bu qənşərimizdəki təpəni. Bizi həmin təpəninin Kür çayına baxan tərəfində qılıncla vurmuşdular. Təpənin yanındakı çökəyə, kolluqların arasına düşmüşdük. Mən bir müddət sonra sürünüb oradan açıqlığa çıxdım. Səhiyyə xidmətçiləri məni görüb yanıma gəldilər. Yaralarımı sarıdılar. Məmməd Babanı görə bilmədilər. Mən də onun vəsiyyətini fikirləşib, onlara bir söz demədim. Çünki necə gəldi bir çala qazıb içinə atacaq, üstünü torpaqlayacaqdılar. İnşallah, siz onun vəsiyyətini yerinə yetirərsiniz.
Sonrasını bilirsiniz. Gəlib məni oradan götürdünüz. Zənnimcə, Məmməd baba məni götürdüyünüz yerdən bir az o tərəfdə, kolluğun içində olmalıdır.
* * *
Kəndin ağsaqqalları gənclərin həyəcanlarının öhdəsindən gələ bilməyəcəklərindən, səhv addım atacaqlarından ehtiyat eləyərək cavanlardan yaradılmış könüllü dəstələri təhlükəsi az olan güney tərəfə, dağların yamacına göndərmişdilər. Havanın aydınlaşması ilə bu birlik ətrafı daha aydın görə bilirdi. Ərzurumu işğal edən rus sərkərdəsi Paskeviçin dəvət etdiyi Puşkinin Qarğabazarı dağının ətəyindəki təpədən Ərzurumun mühasirəsini izlədiyi kimi onlar da baş verənləri müşahidə edirdilər. Sovet ordusunun o bölgədən uzaqlaşması ilə birlikdə dərhal obalarına dönmüşdülər.
Könüllü gənclərdən biri də Məmməd Babanın iyirmi üç yaşlı cavan oğlu Aloy Hacı idi. Aloy Hacı çox cəld, cəsur, gözüaçıq olduğuna görə hər kəs ona “od, alov” mənasını verən Aloy Hacı, ya da eləcə Aloy deyirdi.
Aloy Hacı ilə birlikdə Məmməd Babanı axtaran Şərif Şikəstə və kəndin ixtiyarları Binnət Əfəndinin nişan verdiyi yerə doğru gedəndə özləri bilə-bilə ayaq saxlayaraq oğulun öz atasını tapmasına şərait yaratdılar. Əli tüfəngli Məmməd Babanın cansız bədəni doğrudan da kolluğun içində idi. Aloy Hacı atasının qan içində olan cəsədi ilə rastlaşanda başına vurulmuşa dönmüşdü. Həyatındakı tək dayağı, həyata dair bildiklərinin hamısını öyrəndiyi atası qanlar içində cansız yatmaqda idi. Böyük bir iztirab hissi ilə atasının üstünə çökdü və onun qılıncla əmgəyindən çapılmış başını dizlərinin üstünə aldı. Beləcə hərəkətsiz qaldı. Atasının gözləri açıq idi. İki cüt ala göz bir-birinə zilləndi. Şəhid atasının alnından öpdü və hər iki əlini əmgəyinə dayayıb, baş barmaqları ilə gözlərini sığallayıb qapadı. Vurulan kimi canı çıxmadığına görə bədəni yığılıb donmamışdı. Şəhidin tüfəngini müqəddəs bir əmanət kimi əlindən aldı, qollarını yanına uzatdı.
İçindəki acının, yanğının alovu Aloyu yandırıb, alovlandırmışdı. Özündən ixtiyarsız dodaqlarından iki bayatı süzüldü:
Əzizim canım ata,
Damarda qanım ata.
Vətən üçün can verdin,
Şərəfim, şanım ata.
Əzizim atasızlar,
Can yanar, ata sızlar.
Bilmirəm necə yaşar
Dünyada atasızlar.
Kəndin ağsaqqalları və ağbirçəkləri bir yerə cəm oldular. Qadınların arasında Məmməd Babanın həyat yoldaşı Zalxa xanım və qohumları Səltənət, Hava və Sayalı da var idi. Vəziyyəti götür-qoy elədilər. Məmməd Babanın vəsiyyətinə əməl edərək şəhidi onun özünün istədiyi təpəyə dəfn eləməyə qərar verdilər. Mahmud ağanın tapşırığı ilə gənclər arabalardan çıxardıqları üç taxta ilə bir neçə kuzə su; gəlinlər də bir yorğan üzü gətirdilər. Vəziyyəti başa düşən alim Şərif Şikəstə işə qarışıb onları başa saldı:
– Dəyərli dostlar! Əziz qonşular! Cənabi Allah Qurani-Kərimdə şəhidlər barədə buyurmuşdur ki, onlara ölülər deməyin, onlar diridir. Ona görə də şəhidləri yumaq olmaz. Onlar olduqları kimi, əyinlərindəki patarları ilə dəfn edilirlər. Biz də gərək belə eləyək.
Gəlinlərə səsləndi:
– Gedin Zalxa xanımın iri xalçalarından birini gətirin. Cənazəni xalçanın üstünə uzadıb, təpəyə çıxardaq.
Dərhal iri bir Qazax xalısı gətirdilər. Xalını çəmənin üzərində açdılar. Şərif Şikəstənin göstərişi ilə şəhidin cəsədini xalının üstünə uzatdılar. Ailə üzvləri, qohumlar və neçə-neçə insan xalının kənarlarından tutaraq şəhidi təpənin üstünə qaldırdılar. Onu təpənin lap başında qazılmış məzara endirdilər. Məzarın üstü taxta və həsirlə örtülüb, torpaqla basdırılanda Şərif Şikəstə Yasini-Şərif oxuyub dua verirdi.
* * *
Məmməd Baba dünyadan çox tez köçdü. Hələ qarşıda onun görəcəyi çox işlər var idi. Poylu hadisəsindən bir həftə əvvəl köç üstündə düşərgə yerində oğluna nişan taxmışdılar. Sadə bir mərasim olacağını güman eləsələr də, cavanlar qaşla göz arasında nağara, zurna, saz gətirmiş, gəlinlər, qızlar, cavanlar sabaha qədər çalıb-oynamışdılar. Aloy Hacının nişanlısı xalası qızı Nazan idi. Ailələrin ikisi də çox xoşbəxt idi. Atası sözarası toyu kəndə dönər-dönməz eləyəcəyini demişdi.
* * *
Şəhid Məmmədi dəfn edən kəndlilər Sovet işğalına qurtuluş kimi baxırdılar. Bir ilə yaxın gürcülərin əlində qalmış, çapılıb talanmış kəndlərinə qayıtmağa hazırlaşırdılar. Vəziyyəti ağır olanları öküz arabaları ilə, yaraları yüngül olanları isə atlarla kəndə gətirəcəkdilər.
Hazırlıq çox da uzun çəkmədi. Camaat cənazənin dəfni ilə məşğul olduğu vaxt gəlinlər, qızlar arabaları hazırlayırdılar. Əslində, o gün Novruz bayramı idi. Köçəri vəziyyətində olsalar da, gəlinlər, qızlar, uşaqlar Novruz hazırlığı görmüşdülər, ilin son çərşənbəsini qarşılamışdılar, səməniləri cücərtmiş, yumurtaları boyamış, baca-baca payı paylamışdılar. Heyf ki, Novruz bayramları məhərrəm ayına dönmüş, yasla gəlmişdi. Kəndlərinin neçə-neçə qəhrəman övladı yaralanmış, biri də şəhid olmuşdu.
O axşam on bir ay sığındıqları Yuxarı Salahlı səmtindən öz kəndlərinə yola düşəcəkdilər. Ancaq şəhər rəhbərliyindən gələn tapşırığa əsasən, nəzarət tədbirləri görülüb, təhlükəsizlik təmin olunmadığına görə yola ancaq ertəsi gün günortadan sonra çıxa bilərdilər. Bəzi cavanlar atlarını minib dağ yolu ilə getmək istəyirdilər. Ancaq ağsaqqalların məsləhəti ilə hamı ağzıbir şəkildə qayıtmalı idi. Bu arada ağsaqqallar tək iki adamı – Qara Tapdıq ilə Şəmistanı Yuxarı Salahlının örüşündə qoyun və mal sürülərini otaran çobanların yanına göndərmişdilər. Bu iki yoldaş çobanlara söyləyəcəkdilər ki, qoyun sürülərini və mal naxırlarını öz kəndlərinin örüşlərinə gətirə bilərlər. Bir də Zalxa xanımın naxırından iki cavan mal seçib kəndə gətirəcəkdilər. Sabah Məmməd Babanın şəhadətinin üçüncü günü idi. Mallar səhər tezdən kəndə çatdırıl-malı idi. Mallardan biri Məmməd Babanın üçündə, digəri isə yeddisində veriləcək ehsan üçün kəsiləcəkdi.
O gecə uşaqlardan başqa heç kəsin gözünə yuxu getmədi. Ocaqların başına yığışıb səhərə qədər söhbət elədilər. Sovet süvarilərinin könüllü atlıları arxadan vurduqlarını, könüllü atlıların qəhrəmanlıqlarını, Məmməd Babanın atının yaralandığını, Binnət Əfəndinin atının şahə qalxaraq rus süvarisinin çiynini gəmirdiyini, onu atdan yerə salmasını, Sovet atlılarının dava qaydalarına məhəl qoymayıb qarşılarına çıxan hər kəsi qılıncdan keçirdiklərini dönə-dönə danışırdılar.
* * *
Bütün kənd ayaq üstə idi. Kimi piyada, kimi də at və araba ilə yol gedirdi. Səbirləri tükənmişdi. Yola günortadan əvvəl çıxmışdılar. Gələndə cənazə aparırmış kimi könülsüz gələn kəllər və öküzlər indi yüyürtmə gedirdilər.
İri və ağır kəllər ərəmik cöngələr kimi cəld yeriyirdilər. İyirmi kilometrlik yolu bu dəfə dörd saata qət elədilər. İlkindi vaxtına qədər kəndə girdilər. Sanki kəndə deyil, illərdən bəri tərk edilmiş xaraba yerinə gəlmişdilər.
Kənd viranəyə dönmüşdü. İşə yarayan bir şey qalmamışdı. Gürcülər daşınan əşyalardan bir şey belə saxlamamış, daşınmaz əmlakı da çapıb talamışdılar. Qapı-pəncərələri, çardaqları, eyvanları söküb dağıtmışdılar.
Kənd talandıqdan sonra buraya gəlib-gedən olmamış, qış aylarından bəri ayaq dəymədiyi üçün hər yeri ot basmış, yer damlarının arasındakı cığırlar bağlanmış, təndir buxarıları, anbarlar, mal damları yerlə bir olmuşdu. Onsuz da yarısı yerdə olan qazma evlər sanki tamamilə torpağın altında qalmışdı. Xırman yerləri çayırlığa dönmüşdü. Damların uçuq-sökükləri arasından boy atan qanqal, gicitkən, ot-ələf dizə verirdi. Bütün bunlara baxmayaraq tumurcuqlamış meyvə ağacları çiçək üstündə idi. Ceviz, tut, gilas, gilənar, alma ağacları sahiblərinin qayıdışından sevinirmiş kimi küləyin qabağında yırğalanıb onları salamlayırdı.
Evlərinin, ocaqlarının halını görən kəndlilərin əlləri-qolları yanlarına düşmüşdü. Ağızlarına sanki su almışdılar. Atadan-babadan qalma mirasları, bütün xatirələri yox edilmişdi. Keçən həftə Sarıyoxuş həndəvərində atlı mühafizəçilərin gürcülər tərəfindən şəhid edilməsi, dünən gecə də illərdən bəri insanların özlərini və mal-mülkünü qoruyan Kənd Mühafizə Birliyinin Qırmızı Ordunun hücumuna məruz qalması, mühafizə döyüşçülərinin yaralanması, Məmməd Babanın şəhid olması kəndlilərin hamısını matəmə qərq eləmişdi. Bunun da üstündən kəndlərini bu halda görəndə nə deyəcək sözləri, nə də görəcək işləri qalmışdı.
* * *
İkinci Şıxlı kəndinin sakinləri gözdə-qulaqda idilər, tək səs, tək ürək olmuşdular. Gürcü işğalından xilas olmuş digər yeddi kəndin sakinləri də eyni vəziyyətə düşmüşdülər. Hamının qulağı səsdə, gözü yolda idi. Əslində, bütün Azərbaycan, bütün Borçalı eyni duyğu, eyni düşüncə içində idi. Harada nə baş versə, soraq tutur, birinin ayağına batan tikanın, dəyən daşın ağrısını hamısı hiss eləyirdi. Heç kəs təkbaşına hərəkət eləmirdi. Hər kəs öz evi ilə maraqlandığı kimi gözü başqalarının üzündə, qulaqları başqalarının səsində idi.
Olub-keçənləri o bölgənin camaatı, hətta kənarda olanlar da eşitmişdi. Borçalıdan, Qazaxdan, Ağstafadan İkinci Şıxlıya el yerimişdi, ağsaqqallar, əli-ayağı tutanlar axın-axın başsağlığına, yaralıları yoxlamağa, köməyə gələcəkdilər.
* * *
Zalxa xanım və onun yanından ayrılmayan yaxınları, qohumları bir ildi Allah ümidinə buraxılmış, həddindən artıq dağınıq böyük qonaq otağını sahmana salmışdılar. Otağı düşərgə yerindən gətirdikləri xalça, kilim, döşək və yastıqlarla döşəmişdilər. Həyətdəki bağça yamyaşıl xalı kimi tərtəmiz idi. Gəlinlər samovara od salmışdılar. Hər ailə öz evinin bir otağını sahmana salmaq hayında idi ki, başlarını salıb, gecəni orada keçirə bilsinlər.
Hələ axşam düşməmişdi. Kəndin gündoğar səmtindən iki atlı gəlirdi. Yuxarı Salahlıdan Matos Məhəmməd və yoldaşı idi. Az sonra körpü tərəfdən də iki atlı gəldi. Bunlar da Lejvəddinli kəndindən Qarabağlı Məhəmməd və Avsəlim oğlu Məhəmməd idi. Sanki bir-birləri ilə əvvəlcədən xəbərləşmişdilər. Atlarını birbaşa Zalxa xanımın evinə sürdülər. Yas yerinə gəlmişdilər. Kəndin axundu Molla Əhməd, kənd məscidinin banisi Tomtullu Əmiraslan, kəndin ağsaqqalları Şərif Şikəstə və Güla-lıoğlu Aslan da bir az əvvəl yas yerinə gəlmişdilər. Zalxa xanımın yanında bir neçə ağbirçək var idi.
Molla Əhməd Qurani-Kərim oxuyub dua verəndən sonra Borçalıdan və Ağstafadan gələnlər Zalxa xanıma və ağsaqqallara başsağlığı verdilər. Zalxa xanım təziyələri qəbul edərək:
– Başımız üstündə yeriniz var, – dedi. – Allah hamınızdan razı olsun. Siz sağ olun, dostlar var olsun. Allah vətənimizə, millətimizə ağrı göstərməsin.
Bir-birlərinə dil-ağız eləyəndən, təsəlli verəndən sonra Zalxa xanım Qarabağlı Məhəmməddən soruşdu:
– A Məhəmməd ağa, bizim başımıza gələnlərdən siz necə, haradan xəbər tutdunuz?
Qarabağlı Məhəmməd:
– Necə xəbərimiz olmasın? Biz Gürcüstan türkləri sizinlə nəfəs alırıq, gözümüz, qulağımız sizdədir. Qırmızı Ordu əvvəlki gecə Qazaxdan yeriyib gürcü birliklərini qabağına qataraq Tiflisə doğru irəliləyəndə yolunun üstündəki bütün milli birlikləri də qılıncdan keçirib. Qırmızı Ordunun törətdiyi bu vəhşiliyi indi bütün dünya danışır.
Tomtullu Əmiraslan:
– Bolşeviklərdən bundan başqa nə gözlənilir ki, – dedi. – Onlar üçün özlərindən olmayan hər kəs düşməndir. Bir insan və ya bir xalq Qırmızı Ordunun cərgəsində olmadıqdan sonra hansı sırada yer tutursa-tutsun onlar üçün düşməndir, dağıdılmalıdır, məhv edilməlidir.
Qarabağlı Məhəmməd:
– Doğru deyirsiniz. Bolşeviklərin çar hökumətindən fərqi yoxdur. Eyni yolla gedirlər. Əvvəlcə erməniləri, gürcüləri üstümüzə saldılar, kəndlərimizi işğal etdirdilər, sonra da guya onları cəzalandırmaq adı altında, bizi gürcülərin əlindən qurtarmaq adı ilə yenə bizimkiləri qırğına verdilər. Üzdə elə göstərdilər ki, guya bizi xilas elədilər, əslində isə ölkəmizi işğal elədilər, öz hakimiyyətlərinin altına aldılar.
Tomtullu Əmiraslan:
– Üstəlik də aqibəti bəlli olmayan bir işğalın altına aldılar. Bolşeviklərin işğal elədikləri yerlərdə törətdikləri əməllər göstərir ki, bunların soyğunları və talanları gürcülərdən və ermənilərdən betər olacaq. İndiyə qədər heç bir dövrdə və ölkədə görünməmiş dövlət talanı törədəcəklər. Hər şeyimizi əlimizdən alacaqlar. Mal-qoyunlarımızı, qiymətli əşyalarımızı, evimizi, əkin yerlərimizi, biçənəklərimizi, xülasə, nəyimiz varsa hamısını alıb, guya dövlət malına çevirəcəklər. Bundan da pisi odur ki, insanlarımız məhv ediləcək. İgidlərimiz, alimlərimiz, ziyalılarımız aradan götürüləcək.
Avsəlimoğlu Məhəmməd:
–Bizim Qarayazı ÇeKa rəisinin xalqa müraciətində dedikləri də elə bunlar idi. Dedi ki, vaxtilə Kommunist Partiyasına üzv olmayan və sovetləşmə prosesində iştirak etməyən şəxslərin yaşamaq haqqı əllərindən alınacaq. Allah axırımızı xeyir eləsin. Bizi heç də yaxşı günlər gözləmir.
Söhbət uzanıb gedirdi. Qonaqlara sabah veriləcək ehsan məclisinə qalmaları təklif edildi. Onlar gecəni yas evində keçirdilər.
* * *
Sabah tezdən hamı hərəkətə gəlmişdi. Qara Tapdıq ilə Şəmistan gətirdikləri malın birini kəsib ətini doğramışdılar. Kəndin aşpaz qadınları ocaqları qalayıb qazanları asmışdılar. Bu eldə həm toy, həm də yas məclislərində bozartma və plov verirlər. Ehsan süfrəsində isə ayrıca tərəkəmə halvası da çalınır.
Qonum-qonşu, qohum-əqrəba ilkindidən sonra veriləcək ehsan üçün hazırlıq görür, ağsaqqallar və ağbirçəklər də uzaqdan-yaxından təşrif gətirən qonaqların təziyələrini qəbul eləyirdilər. Qazax şəhərinin və kənd sovetinin təzə rəhbərləri, seminariyanın müəllimləri Əli Hüseyn Əfəndi və yoldaşları gəlib başsağlığı verdilər. Onlardan bəziləri ehsan süfrəsinə də qaldı. Ağsaqqallara və ağbirçəklərə, eləcə də uzaqdan-yaxından gəlmiş xətir-hörmətli insanlara qonaq otağında, qalan camaata da xırman yerində ehsan süfrəsi açıldı. Yüzlərlə insan Məmməd Baba üçün verilən ehsandan yeyib dua elədi. Bütün işləri isə qonşular və ailənin yaxın adamları görürdülər.
* * *
Zalxa xanım və yaxınları üçün bir ilə yaxın evlərindən didərgin düşmələri, ocaqlarının talan edilməsi, sərvətlərinin əllərindən çıxması, Məmməd Babanın şəhadətinin yanında heç gözə görünmürdü. Məmməd Babanın ölümü ilə sözün həqiqi mənasında ailənin dünyası başına yıxılmışdı.
* * *
Məmməd Babanın şəhid canı cənnətə yola salındı; onun şəhidliyi könüllərdə yer aldı; cəsədi isə Yuxarı Salahlı təpəsinin üstündə şəhid abidəsi dəyəri qazandı.
* * *

2.
Aloy Hacının tutulması və həbsxanadan qaçması
Zalxa xanım ilə böyük oğlu Aloy Hacı hər cümə axşamı arabanı qoşub, uşaqları yanına alıb Məmməd Babanın qəbrinin üstünə gedirdi. Aloy Hacı ilə birlikdə həyatda Hümmət, Səməd, Nigar və Koroğlu adında beş övladı olan Zalxa xanım hər gedəndə uşaqlarından ikisini atalarının qəbrinin üstünə aparırdı. Körpə ikən ölən Şah-nigar və Aslan adlı iki uşağı isə ataları ilə bir yerdə idi.
Aloy Hacı hadisədən az sonra kəndlərinin inzibati baxımdan tabe olduğu və kənddən otuz kilometr aralıda yerləşən Qazax şəhərinə getmiş, Qırmızı Ordunun şəhid etdiyi atasının qəbri üçün başdaşı sifariş eləmişdi. Sovet hökumətinin tələbi ilə hər cür dini, milli ifadələr, simvol və işarələr qadağan edildiyi üçün başdaşının kitabəsinə nə “Fatihə”, nə “şəhid” kimi ifadələr, nə də “Kənd mühafizə birliyinin rəisi” kimi milli qüvvələrin mübarizəsini əks etdirəcək bir ibarənin yazılmasına imkan verilmişdi. Sovet rəhbərliyinin, Qırmızı Ordu, ÇeKa və ya milisin öldürdüyü barədə eyham vurmaq isə bütün ailənin yox edilməsi demək olardı.
Məzar daşının kitabəsini hazırlayanlar daşın ön üzünə ərəbcə belə bir cümlə yazmışdılar: “1338 hâzâ merkad əl mərhum əl məğfur Məhəmməd İbni Bayram Şıxlı, Ğaferallahu nevvere bihim.” (1338 Bu məzar mərhum və məğfur Bayram oğlu Məhəmməd Şıxlınındır, Allah onun qəbrini nurlandırsın.)
Məzar daşının sağ tərəfində bir qılınc, sol tərəfində də bir tüfəng şəkli qabartma qaydada əks olunmuşdur. Bu işarələr Qafqazda xalq üçün böyük qəhrəmanlıq göstərən, fədakarlıq edən və ya şəhid düşən igidlərin məzar daşlarına həkk edilirdi. Daşın ön tərəfində də qabartma üsulla üç ay-ulduz həkk edilmişdi. Daş Məmməd Babanın şəhid edilməsinin ildönümündə, Novruz bayramında sadə bir mərasimlə qəbrin üstünə qoyulacaqdı. Heyiflər olsun ki, gözlənilməz hadisələrə görə bu iş üç il sonraya qaldı.
Aloy Hacı millətini, vətənini sevən, dini və milli dəyərlərə bağlı, igidliyi və dik duruşu ilə; yaşı cavan olsa da, sözünün sayılması ilə böyük-kiçik yanında hörmət sahibi idi və buna görə də milis orqanının diqqət mərkəzində idi. Anası ilə birlikdə tez-tez qəbir üstünə getməsi, molla gətirib dini mərasim keçirməsi axtarılan bəhanələrdən biri olmuş, dövlət orqanları onu daha yaxından təqib etməyə başlamışdı. Aloy Hacı Zalxa xanımı, bacısı Nigarı və ona ehtiyacları olan digər bacı-qardaşlarını gözünün qabağına gətirib özü qəbir üstə gedə bilmirdi. Başdaşını qohumlarının və dostlarının yardımı ilə Qazaxdan qəbrin yanına gətirtmişdi.
Novruz bayramı idi. Şirniyyat, quru meyvələr aldılar; şirin çörək yapdırdılar; kətə bişirildi, halva çalındı, qohum və yaxınları ilə arabalara minib Məmməd Babanın qəbrinin üstünə gəldilər. Daş məzarın baş tərəfinə qoyuldu. Molla Əhməd Qurani-Kərim oxudu, təkcə kəndin yox, o bölgənin hörmətli ağsaqqalı Şərif Şikəstə dua verdi. Duadan sonra mərasimə gəlmiş böyüklü-kiçikli hər kəsə şirniyyat, meyvə qurusu, çörək, kətə paylandı, halva verildi.
Şərif Əfəndinin verdiyi duanı düşünə-düşünə dinləyən və “amin” deyən Aloy Hacı əlini üzünə çəkib ayağa qalxanda bir milis komandirinin dörd milis nəfəri ilə təpəyə yaxınlaşdığını gördü. Onlar burnu iy çəkmiş köpəklər kimi gəlirdilər. Qəbrin ətrafında dövrə vurub oturan yığnaqdan heç kəs onları görmürdü. Aloy Hacı milislərin gəlib onu tutacaqlarını yəqinləşdirmişdi. Ona görə də özünü təmkinli aparmalı, işini tədbirli tutmalı idi. Çünki təlim keçmədən əllərinə silah verilmiş bu milislərin nə edəcəklərini bilmək olmazdı. Bunlar cənazə mərasimini yarıda kəsib adam tutmuşdular, toydan bəyi həbs edib aparmışdılar. Bu mərasimi də dağıdıb, onu tutub aparacaqları gözlənməyən bir hərəkət deyildi. Milislər atlarını aşağıda əyləyib, xeyli yüksəkdə olan təpəyə çıxana qədər Məmməd Baba üçün qurulmuş mərasim də bitmişdi.
Gələnlər məzarın ətrafında dövrə vurub oturanların sual dolu baxışları altında onların arxasında dayandılar. Komandirlərinin səsləndi:
– Ay Hacı, təslim ol! Səni aparacağıq!
Hər kəs daş kimi quruyub qalmışdı, onlara baxırdılar. Şərif Şikəstə və yoldaşlarından ikisi əllərindəki tüfəngi Aloy Hacıya tuşlamış milislərin komandirinə yaxınlaşdı:
– İcazə verin evimizə qayıdaq. İl veririk, siz də bizimlə gəlin. Evdə heyvan kəsilib, yemək hazırlanıb. Qonum-qonşu bizi gözləyir. Yeməyimizi yeyək, sonra sizi yola salarıq.
Milislərin komandiri etinasız şəkildə:
– Xeyr. Ya vuracağıq, ya da tutub aparacağıq.
Ağsaqqallar xahişlərini bir neçə dəfə təkrar etsələr də, komandir hər dəfə “Ya vuracağıq, ya da tutub aparacağıq” deyir, dilinə ayrı söz gətirmirdi.
Aloy Hacı dərhal getmək, ağsaqqalların bu kütləşmiş, söz qanmaz küçə uşaqlarına minnət etmələrinin qarşısını almaq, anasının, nişanlısı Nazanın, bacısı Nigarın və qonum-qonşularının halını pozub, onları çox üzməmək üçün:
– Əziz dostlar! Dəyərli qonşular!.. – dedi. – Allah hamınızdan razı olsun! Ölənlərinizə Allah rəhmət eləsin. Allah sizi var eləsin! Allah amanında qalın!.. Əziz qonşular, haqqımızı bir-birimizə və Məmməd Babaya halal eləyək.
– Halal olsun!..
Mənim də varsa, haqqım hamınıza halal olsun.
– Amin!.. Üzünü ağsaqqallara və anasına tutdu:
– Mənə izin verin milislərlə gedim. Siz də narahat olmayın, kəndə qayıdın, mənim salamımı hər kəsə çatdırın. Allah amanında!..
Milislərin qarşısına gəlib əllərini irəli uzatdı. Əllərini arxadan bağladılar. Onu qabaqlarına qatıb dərə-təpə ilə Qazax tərəfə yola düşdülər. Qadınlar, gəlinlər bayaqdan gözlərinin yaşını Məmməd Baba üçün tökürdülər, indi buna Aloy Hacı üçün tökdükləri göz yaşı da qarışdı!.. Atası öləndən sonra böyük qardaşı Hacıya daha çox bağlanan və onu atasının yerində görən bacısı Nigarın uşaq səsi ilə çəkdiyi fəryad ürəkləri dağlayırdı.
Zalxa xanım təmkinini qoruyurdu. Gözlərinin yaşını ürəyinə axıtmağı bacarırdı. İşğal güclərinə nökərlik eləyən bu zülm köpəklərinə tərəf heç baxmırdı da.
Təpənin ayağında nökərlərin hazır saxladıqları öküz arabalarının yanına endilər. Zalxa xanım ilə qohum qadınlar bir arabaya, molla ilə ağsaqqallar da başqa bir arabaya minib Şıxlıya yola düşdülər.
* * *
Üç qoyun kəsib ətini kasıblara paylamışdılar, ehsan məclisi üçün də bir düyə kəsilmişdi. İri-iri qazanlarda bozartma ət, plov bişirilmişdi. Kəndin camaatı gözləyirdi. Onlar kəndə çatar-çatmaz Aloy Hacının milislər tərəfindən tutulduğu xəbəri də çatdı və tez bir zamanda qulaqdan-qulağa yayıldı. Ehsan süfrəsinə dəvət edilmiş onlarla qonum-qonşuya, yaxından-uzaqdan gəlmiş qohum-əqrəbaya yemək verildi. Zalxa xanım ilə birlikdə bir neçə ağbirçək qadın da üst tərəfdə əyləşmişdilər. Mollanın yanında oturan Şərif Şikəstə Zalxa xanımın ağzına apardığı loxmaların boğazında düyünləndiyini gördü. Ona və boğazından çörək keçməyən yaxınlara, qohum-əqrəbaya təskinlik vermək üçün danışdı:
– A Zalxa xanım, anam, özünü üzmə. Sən çox böyük ağrı-acılar görübsən. Dərd – çəkmək üçündür. Dərdə dözmək lazımdır. Bu süfrədə sən yemək yeməsən, kim yeyəcək? Allah böyükdür. İnşallah, axırı yaxşı olacaq. Oğlun Hacı kəndimizin, elimizin-obamızın madarı, iftixarıdır. Xalqın qoçaq və mərd övladıdır. Onun heç bir günahı, suçu yoxdur. Allah özü ona kömək edəcək. Bir də ki, Hacını dəyirmanın boğazına ölü atsan, oradan diri çıxar. Yenə deyirəm, ona Allah özü kömək olacaq. Allah Məmməd Babaya və buradakı camaatın keçənlərinə rəhmət eləsin. Buyurun, yeməyinizi iştahla yeyin. Hamınıza nuş olsun!
– Amin! – səsləri gəldi.
Qəhəri boğazına düyümlənən Zalxa xanım başını yelləyib zorla gələn qırıq səslə:
– Amin, amin! Allah sizdən razı olsun, – dedi. Məclisdəkilərin üzərinə çökmüş ağır hava yüngülləşdi.
Camaat yeməyə davam elədi.
* * *
Milislər Aloy Hacını əlləri arxadan bağlı atların qabağında on beş kilometrdən artıq yolu piyada yeridərək Qazax milis idarəsinə gətirdilər. Gün ilkindi vaxtını keçmişdi.
Onlarla adamı tutub buraya gətirib dindirirdilər. Hacını dindirməyi ertəsi günə saxladılar. Köhnə həbsxanada və gözləmə evində bir adamlıq yerə beş adam salsalar da, boş yer qalmamışdı. Vaxtilə varlı bir bəyin malikanəsi və bağçası olmuş bir neçə binadan ibarət malikanədə yerləşən milis idarəsi tutulanlar üçün darlıq edirdi. İkimərtəbəli idarə, nəzarət və həbsxana binaların-dan kənarda, bağçanın içində bu binalara əlavə olaraq tək otaqlı həbsxana tikililəri salmışdılar. Bu tikililərin içi və çölü suvaqsız, döşəməsi torpaq idi. Tutulanları istintaq başa çatana, onlar sürgünə göndərilənə, ya da güllələnəcəkləri günə qədər burada saxlayırdılar. İdarədən gətirilən açarla damlardan birinin qapısının üstündəki qıfılı açıb, əllərinin bağını açdıqları Aloy Hacını içəri itələdilər. Qapı gurultu ilə örtüldü və bayırdan kilidləndi. Tüfəng əlində qapının önündə keşik çəkən ixtiyar nəzarətçi yorğun və heç nə ifadə etməyən baxışlarla onlara baxırdı.
Aloy Hacı içəri girər-girməz burada böyük bir gözlənilməzliklə qarşılaşdı. Həzrət adlı yaxın dostu qarşısında idi. Həzrət Aloy Hacının məktəb yoldaşı olmuşdu. Üç il bir yerdə oxumuşdular. O gündən bəri də yoldaşlıqları davam etmiş, qardaşlığa dönmüşdü. Həzrət yoxsul ailənin övladı idi. Tək günahı millətçi, vətənpərvər olması, Sovet hökumətinə boyun əyməməsi idi.
Aloy Hacı necə bir yerə salınacağı, gecəni necə keçirəcəyi, daha nələri, nələri düşünməkdə ikən ən yaxın yoldaşını tapmışdı. Bu ona böyük mənəvi güc verirdi. Onları gün işığından məhrum, nəm və yarıqaranlıq dama salmışdılar. Buranın eni-uzunu üç-dörd, hündürlüyü üç metr olardı. Əl uzadanda çatan pəncərəsinə dəmir barmaqlıqlar vurulmuşdu.
Bir-birinin boynuna sarıldılar. Saatlarla bir-birlərinin kürəklərini sığalladılar. Belə məşum bir yerdə qarşılaşmağın, bir yerdə olmağın, təbii ki, ayrı bir mənası və əhəmiyyəti də vardı. Aloy Hacı həyəcanla soruşdu:
– Həbsdən nə zaman çıxdın?
– Bir həftə oldu.
– Niyə xəbər vermədin?
– Çox əziz bir dostumun toyu var idi. Toyu yola verəndən sonra sənin yanına gələcəkdim.
– Ay sənə Allah kömək olsun, kaş xəbər göndərmiş olaydın… Buraya nə zaman gətirdilər?
– Dünən axşam.
– Harada tutdular?
– Heç onu soruşma. Həm mən biabır oldum, həm də dostumun toyu vaya döndü. Bayaq dedim dostumun toyu idi. Mən də toya getmişdim. Toyun ən yaxşı vaxtında, şən bir hava çalındığı, gəlinlərin, qızların oynadığı, qonaqların yeyib-içdiyi zaman içəriyə bir milis komandiri ilə beş milis girdi. Ayı kimi donquldan-donquldana bağırıb çalğıları susdurdular. Səs-səda kəsildi, yolkəsən ədası ilə mənim qabağıma gəldilər.
“Aya a Həzrət, qalx! Səni tutub aparacağıq”, – dedilər. Yerimdən durub özümü tarazlayana qədər toybabası və böyüklərdən bir neçəsi irəli yeridi. Toybabası: “A komandir, gəlin oturun, çörək kəsin. Toy da bir azdan dağılacaq. Ondan sonra apararsınız”, – dedi.
Komandir dediyindən dönmürdü: “Xeyr, olmaz. Bu dəqiqə aparmalıyıq. Ya aparacağıq, ya da vuracağıq”.
Toybabası irəli atılıb: “A kişi, belə biabırçılıq olarmı? Belə şey dünyanın harasında görünüb? Toyumuzu niyə bu hala salırsınız?”, – dedi. Komandir dal ayaqlarının üstünə qalxmış ayı kimi kükrədi: “Kəs səsini, it oğlu it! Abırsız sizsiniz ki, belə bir xalq düşmənini, burjua qalığını toyunuza çağırırsınız!…” – dedi.
Bütün dost-tanış ayaq üstə idi. Mən dərhal irəli atıldım. “A dostlar, a qonşular, amandır, – dedim. – Allaha baxın. İzin verin mən gedim. Arvad-uşağın içində dalaş-dava düşməsin!”
Sağ olsunlar. Təmkinli davrandılar. Bir kəs yerindən tərpənmədi. Mən əllərimi irəli uzatdım, əllərimi bağladılar və qolumdan tutub buraya gətirdilər. Allaha şükür ki, dostlar mənim sözümü eşitdilər. İş bir az irəli getsəydi, insanlar susacaq, silahlar danışacaq, ortalıq dava meydanına dönəcəkdi.
– Yaxşı eləmisən, dava-qalmaqalın qarşısını almısan. Bir an cavanların milislərin üstünə getməsini, onların da silaha sarılmasını, bundan sonra nələrin ola biləcəyini ağıla gətirmək belə insanın qanını dondurur. Yol uşaqlarını yığıb, onlardan milis dəstəsi düzəldəndə belə olar. Bunların yaradacağı quruluş da bundan artıq olmayacaq ki. Allah xeyirlisini eləsin!
– Bəs səni harada tutdular?
– Onu da sən heç soruşma!.. Bilirsən ki, bizim sərhəd kəndlərinin camaatı gürcülərin işğalından başını götürüb Yuxarı Salahlı ətrafındakı dərələrə sığınmışdı. Xalq qışı orada keçirdi. Əhalini könüllü atlı birliklər qoruyurdu. Qırmızı Ordunun süvariləri Gürcüstanın üstünə yeriyəndə yollarının üstündə növbədə olan Məmməd Babanın başçılıq elədiyi Kənd Mühafizə Birliyini qılıncdan keçirdilər. Mühafizəçilərin hamısı yaralandı. Atam isə şəhid oldu.
Həzrət heyrət və hüznlə başını buladı:
– Of!.. Allah rəhmət eləsin. Başımız sağ olsun.
– Amin. Allah razı olsun!..
– İndi sən deyirsən, mən eşidirəm. Xəbərim olmayıb.
– Haradan xəbərin olacaqdı? Sən onda Bakıda həbsxanada idin.
– Hə, elədir.
– Atamın qanına qəltan olmuş cəsədini son nəfəsində yanındakı yoldaşına etdiyi vəsiyyətinə görə şəhid olduğu yerin yaxınlığındakı təpənin üstündə dəfn elədik. Daha sonra siz tərəfdə qazaxlı bir ustaya başdaşı sifariş elədim.
Dediyi vaxtda yanına getdim. Gördüm ki, daşa “şəhid” sözü yazılmayıb, “həlak oldu” yazacaqdı. Onu da mən qəbul eləmədim. İkinci dəfə gedəndə gördüm “Kənd Mühafizə Birliyinin rəisi” də yazılmayıb. Bir də getdim, nə dedimsə “olmaz” cavabını aldım. Axırı bu Novruz bayramında daşı qəbrin üstünə qoymağı qərara aldıq. Daşı gətirdilər. Üzərinə heç kimin başa düşmədiyi ərəb dilində: “1338 hâzâ merkad əl mərhum əl məğfur Məhəmməd İbni Bayram Şıxlı, Ğaferallahu nevvere bihim” yazmışdılar.
Sonradan fərqinə vardım ki, məzar daşının tarixini də səhv yazıblar. Daşın üzərinə onun düzəldildiyi tarixi – 1338 yazmışdılar. Halbuki, ondan əvvəlki il, yəni atamın şəhid olduğu 1337-ci il yazılmalı idi. Qırmızı Ordu bizim bu bölgəni 1337-ci ildə – miladi təqvimlə 1921-ci ildə qılıncdan keçirərək Gürcüstana daxil olub. 1338-ci il isə miladi təqvimlə 1922-ci ilə düşür.
Nə isə, daşı qəbrin üstünə qoyduq. Molla Quran oxudu, Şərif Şikəstə dua verdi. Şirniyyat, meyvə qurusu, halva paylayırdıq ki, milislər gəldi. Məni tutub buraya gətirdilər.
– Keçmiş olsun. Allah Məmməd Babaya rəhmət eləsin. Onlar olmasaydı, elin-obanın namusu, şərəfi yerlə yeksan olacaqdı. Allah onun qalan ömrünü sənə bağışlasın!..
* * *
İçəri salındıqdan bəri Həzrət ilə ayaqüstə üz-üzə söhbət eləyən Aloy Hacı özündən ixtiyarsız qazamat dedikləri bu qəribə məkanın hər tərəfinə göz gəzdirdi. Arxasındakı divarın dibində bir adamın büzüşüb oturduğunu gördü. İçəri salınanda gözləri damın alaqaranlığına alışmadığına görə onu görə bilməmişdi. İndi görə bildi.
– Bu adam kimdir?
– Qubalıdır. Neçə gündür buraya salıblar. Danışmaq istəmir.
– ÇeKanın adamı, çekist olmaz ki? – Yox, canım. O qədər işgəncə veriblər ki, bu yazıqda hal qalmayıb. Hər yanı yara yeridir. O da indi bizi ÇeKanın adamı hesab eləyir. Bayırdan səs gəldi. Qıfıla açar salındı. Dəmir qapı açıldı, bu qapıdan adamın başını əymədən içəri girməsi mümkün deyildi. Ayı görkəmli bir milis çəmkirdi:
– A qubalı köpəkoğlu! Bura gəl görüm! “Qubalı” dedikləri adam özünü tarazlamaq istəsə də, yerindən qalxa bilmədi. Vəziyyəti çox ağır idi. Ona qalxması üçün Həzrət yardım elədi. Birtəhər damdan çıxartdılar. Qapı gurultu ilə örtüldü və arxadan kilidləndi. Dustaq damında onların ikisi qalmışdı. İçəri o qədər də aydınlıq deyildi. Bayaq qapı sona qədər açılanda günəş batmış olsa da, damın içi işıqlanmış, divarı-daşı, döşəməsi-tavanı aydın görünmüşdü. Qapı ilə üzbəüz divardakı şüşəsiz, çərçivəsiz pəncərənin içəridəki ağır və üfunətli qoxunu təmizləməyə gücü çatmırdı. Pəncərə boşluğu mişar dişləri kimi girintili-çıxıntılı köhnə təkər əyrisindən düzəldilmiş iki dəmirlə üçə bölünmüşdü. Qoca nəzarətçi əlində tüfəng qapının ağzındakı daşın üstündə oturub keşik çəkirdi. Arxa tərəfdə qalan pəncərədən kimsənin çıxa biləcəyini ağıllarına gətirmədiklərinə görə keşikçi kişi təkcə qapını gözləyirdi. Aloy Hacı tələyə düşüb qəfəsə salınan qurd kimi dustaq damının dörd tərəfini dolanıb götür-qoy edirdi. Bir gecəlik ömürlərinin qaldığını, sabah ölümlə üz-üzə, burun-buruna duracaqlarını yaxşı bilirdi. Ən yaxşı ehtimal bu idi ki, gedər-gələməzə – Sibirdəki əmək düşərgələrindən birinə göndərəcəkdilər. Dustaq damına salınandan bəri divarlarda yoxlamadığı kərpic, daş qalmamışdı. Aloy Hacının hərəkətlərinə göz qoyan Həzrət:
– Xeyir ola, neyləmək istəyirsən? – soruşdu.
– Eləyəcəyimiz iş bəllidir. İki şey var: ya oturub ölümü, sürgünü gözləyəcəyik…
Həzrət həyəcanla:
– Ya da? – soruşdu.
– Qaçacağıq.
– Necə qaçacağıq? Buradan qaçmaq mümkündürmü?
– Bir tədbir töküb qaçmalıyıq. Ölməməliyik. Məsuliyyətini daşıdığımız ailələrimiz və xalqımız var. Mütləq qaçmalıyıq.
Hava qaralmışdı. Damın içində göz-gözü görmürdü. Ay doğsa, azca işıq düşəcəkdi. Novruzun ilk günləri olduğuna görə bu gecə ay gecə saat iki radələrində doğacaq, tam boyunun dörddə birini göstərəcəkdi.
Artıq qərar verilmişdi. İndi iş görmək lazım gəlirdi. Aloy Hacı pəncərəyə dırmaşanda ayağının ucunu dayamaq üçün iki kiçik kərpic parçasını divardan iki saata sökə bildi. Barmaqlarının dərisi soyulmuşdu. Söküb çıxartmağa uyğun olan başqa kərpic, daş tapa bilmirdi. Əllərində ucu sivri dəmir kimi bir şey olsaydı, divarı sökmək çox asan olardı. Aloy Hacının kibrit qutusunda bir neçə kibrit dənəsi qalmışdı. Həzrətdə isə neftlə yanan çaxmaq var idi.
Aloy Hacı uzun müddət əlinin havasına, arabir kibrit yandırıb və ya çaxmağı çaxıb divar və pəncərə ilə əlləşdi. Pəncərəyə dırmanıb, oradan düşməyi məşq elədi. Həzrətin çiyninə çıxaraq başını pəncərə barmaqlıqlarının arasına saldı. Başı dəmir barmaqlıqların arasına sığırdı. İnsanın başı keçən yerdən gövdəsi də keçər deyərlər. Bədənləri keçəcək, ancaq mişar dişi kimi girintili-çıxıntılı dəmirlərin arasından paltarlı keçmələri mümkün deyildi.
Həzrət qapını döydü. Gözətçinin səsi gəldi:
– Nə var? Nə istəyirsən?
– A kişi, ayaqyoluna getmək istəyirəm.
– Ayaqyolunun içindəsən, məndən niyə ayaqyolu soruşursan!..
– A kişi, nə deyirsən? Burada abdəsti pozmaq olarmı?
– Niyə olmasın ki, sizdən əvvəlkilərin şeylərini görmürsənmi?
Aloy Hacı dözülməsi mümkün olmayan pis qoxunun səbəbini indi başa düşdü. Gerçəkdən də damın içindəki iydən adamın başı düşürdü. Torpaq döşəməli dustaq damının qarşıdakı küncünün dibini it kimi eşib abdəstlərini başa çatdırandan sonra yenidən üstünü basdırmışdılar. Həzrətin məqsədi abdəst almaq deyildi, nəzarətçinin başını söhbətə qatıb Aloy Hacının pəncərədən çıxmasına şərait yaratmaq idi.
O, nəzarətçi ilə bağıra-bağıra danışanda Aloy Hacı əynindəki paltarlarını çıxardıb, çılpaq vəziyyətdə mişar dişli dəmirlərin arasından çıxmaq üçün məşq etmişdi. Belinə qədər çıxa bilmiş, ancaq bədənini təzədən içəri salmaq çox çətin olmuşdu. Sinəsi və kürəyi sıyrıq-sıyrıq olmuşdu. Gövdəsi qan içində idi. İşin yaxşı tərəfi isə bu idi ki, Aloy Hacı buradan çıxa biləcəyinə inanmışdı. Artıq vaxtı gözləyəcəkdilər. Həzrətin gövdəsi Aloy Hacıya baxanda bir az iri idi. Aloy Hacı onu məşq etdirmədi. Düşündü ki, məşq zamanı yaralansa, gözü qorxacaq, sonradan çıxmağa ürək eləməyəcək. Çünki gövdəsi çox yaralanacaq və ona ağrı verəcəkdi.
Nəzarətçinin asqırığı-öskürəyi kəsilmişdi. İkisi də qulağını qapıya söykəyib nəfəslərini içlərinə çəkib dəqiqələrcə bayırı dinlədilər. Yaxınlıqdakı söyüd ağaclarının budaqlarında yuva qurmuş qarğaların seyrək səsləri ilə yuvalarında yatan leyləklərin dimdiklərinin şaqqıltıları gəlirdi, bunların arasında nəzarətçinin hərdənbir xorultusu, fısıltısı eşidilirdi. Artıq gün bu gün, saat bu saat idi. Ölüm-qalım anı çatmışdı.
Əyinlərindəki paltarları çıxarıb tam soyundular. Öncə Aloy Hacı çıxacaq, nəzarətçi oyansa, onu təsirsiz hala gətirəcək, oyanmasa, dərhal dönüb Həzrətin uzatdığı paltarlarını geyinəcək, sonra da Həzrət çıxmağa cəhd edəcəkdi.
Ayaqlarını Həzrətin belinə qoyub, yuxarı qalxan Aloy Hacı kürəyini bir neçə yerdən sıyıraraq dəmirlərin arasından keçdi. Divarın küncündən başını uzadıb, nəzarətçini yoxladı. O, yuxuda idi. Dönüb Həzrətin uzatdığı paltarlarını aldı. Qorxu və həyəcan ən yüksək həddə çatmışdı. Ayaqqabılarını verəcəyini gözləyirdi, Həzrətin dəmirlərin arasından sağ əlini uzatdığını, ardından da başını çıxardığını görəndə divarın dibindəki iri daşlardan birini iki əlinin arasına alaraq qapının ağzındakı daş oturacaqda oturaraq başını ayaqlarının arasında tutduğu tüfənginin lüləsinə dayayıb yatan nəzarətçinin üstünü aldı. Oyanan kimi əlindəki daşı kəlləsinə çırpacaqdı. Həzrət çiyinlərini hələ barmaqlıqların arasından çıxarmamış iniltisi gəlməyə başladı. Get-gedə inilti səsi artmaqda idi. Əlində daş gözləyən Aloy Hacının ayaqları həyəcan və qorxudan yarpaq kimi əsirdi. İçin-için inləyib-sızlayan Həzrət uzun bir iniltidən sonra sinəsini və kürəyini mişar dişli barmaqlıqların arasından keçirdi. Sinəsinin və kürəyinin üstündə şırımlar açılmışdı. Yerə düşəndə bir neçə dəqiqə huşu üstünə gəlmədi. Kürəyindən, sinəsindən qan axırdı. Həzrət paltarları əlində küncdən boylanaraq bayırda olduğunu bildirdi. Onun içəridən çıxdığını görən Aloy Hacının həyəcanı və qorxusu bir anda sevincə döndü.
Nəzarətçinin başının üstündən aralanıb, Həzrətin yanına gəldi. Daşı əlindən yavaşca yerə qoyub, paltarlarını qucaqladı. Ayaqqabıları yox idi. İşarətlə ayaqqabılarını soruşdu. Cavab gəlmədi. Qaçmaq işarəsi verdi.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68336818) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.