Qartallar sınır tanımaz
Qartallar sınır tanımaz
Ali Kafkasyalı
Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən 27 Aprel 1920-ci ildə işğal edilməsinin 100-cü ildönümündə babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün Qafqaz Qartallarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.
Ali Kafkasyalı
Qartallar sınır tanımaz
Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən 27 Aprel 1920-ci ildə işğal edilməsinin 100-cü ildönümündə babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün Qafqaz Qartallarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.
Gənclərin, saxta tarixlərin pəncəsindən qurtulması üçün onlara atalarının həqiqi həyat hekayələrini sunmaq lazımdır.
Birinci Bölüm
Silahlı Təşkilat
Dindirmə Otağında…
Bütünlüklə daşdan tikilmə iki qatlı Kars Milli Əmniyyət Xidmətləri Rəisliyi binasının dindirmə otaqlarından biri… Bu heybətli məkanda yaşanan nə ilk, nə də son dindirmədir bu.
Ah! Mümkün olsaydı, boydan-boya cızıq-cızıq yazılarla dolu bu divarlar dil açıb danışa bilsəydi, maraq göstərən adama nələr söyləməzdi. Başınızı azca qaldırıb yuxarıya, tavana baxarmısınız? İllər boyu sobanın tüstü-dumanı canına hopduqca necə də tündləşərək kirli qəhvəyi rəngə çalır. Bu sarı şam taxtalar azmı şahidlik etmişdir məzlumların çarəsiz baxışlarına, məsum igidlərin kükrəyişinə… Dəmir barmaqlıqların mühafizəsində tünd külrəngi pəncərəaltıların arasındakı səkkiz təbəqə kirli şüşəyə nə deyərsiniz? Kim bilir, göy gurultusunu andıran nə qədər hiddətlər, nə qədər şantajlar, nə qədər ümidsiz yalvarışlar onda əks-səda vermişdir şəhərin laqeydliyinə. Quşların qanad çırpıntıları, məhdud görüntüləri pəncərədən bu rütubətli məkana düşərkən bir ümid olmuşdurmu görəsən… Bəs bulanıq mavi cilalı bu masaya nə deyərsiniz? Adi bir fırçayla insanın gözünə batarcasına kobudluqla işlənmiş inventar nömrəsi neçə il öncə yazılmışdır görəsən? Kiçicik otağa sabitlənmiş, küncü-bucağı yer-yer çatlaq, çuqun və taxta qarışığı masa dilə gəlsəydi, sizcə, gördüyü bu qədər xəyanət arasında hansını seçərdi anlatmaq üçün?
İstər divar, istər tavan, bir pəncərə və ya qaranlıq siyirməsində bu qədər sirri qoruyub saxlayan bir masa, fərqi nəymiş? Yetər ki, biri dilə gələydi…
Əmin olun, eşidib biləcəyiniz hekayət bu qorxunc məkanda yaşanan nə ilk olardı, nə də sonuncu…
* * *
“Neçə ildir qaçaqsan?”
“On ildən çoxdur.”
“Dağda kimlərlə atışdınız?”
“Bolşeviklərlə! Daha çox qarşımıza ermənilər çıxdı. Sonra satqınlar… Ruslar aralıda dayandılar! Bu arada bir neçə yoldaşımız şəhid oldu, bir neçəsi yaralandı.”
“Bütün bu müddət ərzində dağlardamı qaldınız?”
“1927-də inqilabın on illiyi ilə bağlı olaraq əfv elan olundu, biz də dağdan endik. Bolşeviklər bizi hökumət orqanları ilə əməkdaşlığa çağırdı, qəbul etmədik.”
“Hamı bir nəfər kimi qəbul etmədi?”
“Bəzi yoldaşlarımız çoluq-çocuğunu, anasını, atasını ölümdən qurtara bilmək üçün razılıq verib, müxtəlif idarələrdə işə təyin olundular. Bizim kimi əməkdaşlığa yaxın getməyənləri yenidən təqib etməyə, sıxma-boğmaya başladılar. Üç-beş il başımızı birtəhər saxladıq. Sonunda məcburən ikinci vətən bildiyimiz Türkiyəyə sığındıq. Canımızın yarısı sınırın o tayında qaldı. Acılarmızı da özümüzlə gətirdik.”
“Əməllərindən peşmansanmı?”
“Nəyə görə peşman olmalıyıq? Biz Mövlananın dərgahında deyilik ki. Sovetlerin zulmü altındayıq. Anamızı, atamızı, orada qoyub canımızı birtəhər qurtardıq. Qoynu dolu arvadını o diyarda qoyub qaçmağa məcbur olsaydın, sən nə edərdin? Peşman olub da haqq, hüquq tanımayan, zülm yağdıran bir hökumətə xoş üzləmi baxacaqdım? Zalımlara qarşı çıxmaqdan, bu qədər suçsuz-günahsız insanımızın canına qəsd edən düşmənlə savaşıb intiqam almaqdan niyə peşman olmalıyam? Əksinə, onlardan qisas aldıqca ürəyimizə sərin su səpilir. Haqsız bir iş görmürük ki, peşman da olaq.”
“…”
“Harada qalırsan?”
“Qarabağlı Hanında.”
“Dövlət sənə ev-eşik, mülk vermədimi?”
“Verdi, fəqət almadım.”
“Niyə almadın?”
“Bəyim, ölkəmizi əlimizdən aldılar. Bizə dağ-daşı məskən tutmaqdan başqa yol qoymadılar. Qarımızı, qızımızı Sibir vilayətlərinə sürgün etdilər. Din adamlarımızı, alimlərimizi suçsuz yerə güllələdilər. Xalqımızı səbəbsiz yerə qırırlar. Bütün bunların haqq-hesabını çürütmədən necə ola bilər ki, mən Türkiyə hökumətinin verdiyi payı alıb, heç bir şey olmamış kimi üstündə yatım? Biz and içmişik, ölkəmizi işğaldan, xalqımızı Sovet zülmündən qurtarmadan silahımızı yerə qoymayacağıq.”
“Türk dövlətinin verdiyi evi-eşiyi, mülkü, tarlanı, çayırı-çəməni alıb yenə mücadiləyə davam etsən olmazdımı?”
“Olmaz, əfəndim, olmaz! Sərvət sahibi insan mücadilə edəmməz. Başını qaldırıb ətrafına baxammaz. Malının-mülkünün əsiri olar. Ayıb olsa da, önünə atılan sümüyü yalayan köpəyə dönər.”
“Bilmirəm bunun fərqindəsinizmi? Bizim qanunlar sizə burada suç işləmək haqqı vermir.”
“Bəy əfəndi, baxınız, bizim dərd-sərimiz bolşeviklərlədir. Biz türkük və Türk millətinin varlığı üçün mücadilə edirik. Bu gün qədrimizi, qiymətimizi bilməsəniz, sabah meydan satılmışlara qalar. Qarşınızdakılar satqınlar olar.”
“Biz nə edəcəyimizi səndən öyrənəsi deyilik. Sən suallara cavab ver. Filosofluq etmə.”
“Xətrinizə dəyməsin, amma müsaidənizlə bunu da deyim. Əgər nə edəcəyinizi yaxşı bilsəydiniz, Orta Şərqin bir neçə saxtakar, ikiüzlü əşirətini dost bilib Krım xalqına, Gəray xanlara, qəhrəman Qafqaz xalqlarına, Şeyx Şamillərə arxanızı çevirməzdiniz.”
* * *
Bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirmiş, çox keçmədən yeni, canavar – gerçək sifətini göstərmişdi.
Sovet zülmündən qaçan Qafqazlı aydınların sığındığı şəhərlərdən birinə çevrilmişdi Berlin. Onların arasında önə çıxan biri vardı, Əli Əhmədoğlu. Onun düşüncəsincə, Qafqaz türklərinin Sovet işğalından sonra dağılıb əriməmələri və fürsət gələndə təkrar ayağa qalxmaları üçün təşkilatlanmaları şərtdir. Bu işə əksəriyyəti Qarsda dolaşan qaçaqlardan başlanmalı, öncəliklə onlar təşkilatlandırılmalı. Əhmədoğlu, bu yöndəki fikrini gerçəkləşdirmək üçün ən güvəndiyi əqidə dostlarından Doktor Sultanovu aradı. İndilərdə hər biri özünə görə bir sipərə çəkilmiş, gözünü budaqdan ayırmayan qartal balalarını oyandırma vəzifəsini ona həvalə etdi.
Qurulacaq təşkilata daxil olan hər üzv lazım gəldikdə Sovet ərazisinə keçəcək, aksiyalara baş vuracaq, adam qaçıracaq; qısa deyilsə, ölməyi və öldürməyi gözünün altına alacaqdı.
Novorossiysk Universiteti Tibb fakültəsini bitirən Sultanov, Azərbaycanın ilk bağımsızlıq hərəkatında fəal iştirak etmiş, qısa ömürlü Milli Məclisdə millət vəkili olmuş, nazir vəzifələrində çalışmışdı. Kommunist hakimiyyətinin təqiblərinə uğrayınca Avropaya getmiş; Paris, İstanbul, Tehran xəttində qurduğu komitələrlə bolşeviklərə və erməni daşnaklara qarşı mücadiləyə başlamışdı. İndi bunların bir bənzərini Qarsda həyata keçirəcəkdi. Qaçaqlar ən yaxşı silahlarla təmin olunacaq və bu amacla yönləndirilib fəaliyyətdə olmaları yoluna qoyulacaqdı.
Doktor Sultanov öncəki nəslin önəmli siması Ənvər Paşanın heyranıydı. Paşanın Təşkilati-Məxsusənin qurulmasındakı rolunu, 15 sentyabr 1918-ci ildə Bakının, qardaşı Nuru Paşa tərəfindən alınmasındakı qərarlılığını çok təqdir edirdi. Böyük savaşdakı məğlubiyyətdən sonra əzmini itirmədən Türküstana getməsi, ata yurdunda ruslarla savaşarkən şəhid olması Sultanovun gözündə Paşanı daha da etibarlı bir mövqeyə yüksəltmişdi.
Doktor Sultanov təşkilatlanma məsələsini qaçaqlarla üz-üzə müzakirə edəcəkdi. Özünün Qarsa getməsi o qədər də ağıllı bir iş olmazdı. Mütləq izlənəcəkdi. Sovet hüdudunda əhalisi çox da qələbəlik olmayan bu şəhərə kənardan birinin gəlməsinin diqqəti çəkəcəyi kimi, görüşəcəyi adamlar da böyük ehtimalla rus agentləri tərəfindən izlənmə altında olduqlarından sıxıntı yarana bilərdi. Ən yaxşısı onları İstanbula çağırmaqdı. Hər gün minlərcə müsafiri ağırlayan bu ticarət və mədəniyyət şəhərinə on beş-iyirmi kişinin gəldiyi kimsənin diqqətini çəkməzdi.
Qafqazlarda bir silsilə macəradan sonra Qars və civarında yerləşmək zorunda qalan qaçaqların bir-birləriylə rabitəsinin olduğunu bilirdi. İstanbula gələr-gəlməz vaxt itirmədən Qaçaq Nurunu aradı. Ona xəbər uçurması digərlərinin də İstanbula gəlməsinə kifayət etmişdi. Bosforun Anadolu yaxasında gözlərdən uzaq ortabab bir hotelin zirzəmi qatında, kiçik bir salonda bir araya gəlmişdilər.
Toplantıya qatılan qaçaqların çoxu bir-birini tanıyırdı. Bolşeviklərə qarşı mücadilə edərkən fərqli dəstələrdə yer alsalar da, Qafqazın dağlarından, yüksək yaylaları və vadilərindən ortaq istifadə etmiş insanlardı. Hər birinin keçmişində altun medallara layiq işlər vardı.
Doktor Sultanov, müsafirlərini salamladıqdan sonra hər birini tərif dolu cümlələrlə salondakılara təqdim etdi. Ardından:
“Dəyərli dostlar! Dəvətimizə hörmət göstərməklə bizlərə şərəf verdiniz. Sizlərə Almanyadan Əli Əhmədoğlunun salamını gətirdim”, – dedi.
Qaçaqlar arasında Azərbaycan hürriyyət mücadiləsinin öncülərindən Məmməd Əmin Rəsulzadənin Əli Əhmədoğlu gizli ismindən istifadə etdiyini bilməyən yoxdu.
Salondakılar əllərini ürəklərinin üstünə qoyub başlarını əyərək Əhmədoğlunun salamını aldılar. Sıra Sultanovun müsafirlərə dəvətin məqsədini açıqlamasına gəlmişdi.
“Arkadaşlar, Rus Çarlığı Qafqaz xalqlarına, özəlliklə də türk soylulara eləmədiyi pislik qoymadı. Bizlər, bolşevik ixtilalının ardınca rahatlığa qovuşmağı gözlərkən yeni hakimiyyət özündən əvvəlkinə rəhmət oxudur. Törətdikləri zülm ərşə dayandı. Görülən budur ki, durub-dayanmaq fikirləri yoxdur. Kommunist hakimiyyətinin əmrindəki ÇK və NKVD təşkilatları izinsiz bağa girən zorakılar misalı önünə çıxanları qırıb çatmaqda. İstədiklərini asıb kəsməkdə, istədiklərini zindanlara atmaqda əngəl görmürlər. “Kollektivləşmə”, yəni kolxoz sistemini yerləşdirmək adına ölkədə tam mənasıyla bir zülm idarəsi qurmuşlar. Sizlər hər nə qədər Türkiyəyə keçmiş olsanız da, könlünüzün və qulağınızın orada olduğunu bilirəm. Kənd və şəhərlərin elit təbəqəsinin yox edildiyini, bir inəyi, bir neçə qoyunu, bir eşşəyi olan adamların “kulak” suçlamasıyla, yəni varlı-hallı və qolçomaq qəbul edilərək sürgünə göndərildiyini eşitməyən yoxdur. Soydaşlarımız qəsdən yaşamaqda çətinliklər çəkəcəkləri, malyariya xəstəliyinin geniş yayıldığı Qaraqalpakstan çöllərinə, Aral gölü sahillərinə göndərilməkdədir.”
Doktor bölgə haqqındakı dərin bilgisiylə, o coğrafiyada yaşananları bir-bir sıralamaya davam edirdi.
“Bolşevik zülmünə əngəl görülən nüfuzlu, etibarlı alimlər bir-bir ortadan qaldırılmaqdadır. Qurani-Kərimi ilk dəfə Azərbaycan türkcəsinə çevirən Bakı Qazisi Mir Məhəmməd Kərim, Nargin adasında işgəncə görməkdədir. Əgər bu zalımların törətdikləri zülmün hesabı sorulmazsa, bizim gözəl Qafqazımızda elm adamı, aydın, yazar, şair, açıq düşünən insan qoymayacaqlar. Hər birinə bir qulp taxıb bir bəhanə ilə yox edirlər. Sizdən soruşuram: Alimsiz, şairsiz, yazarsız, sənətkarsız topluluqlar millət olma tərifini qoruya bilirmi?”
Bu sual salondakıları dərin bir səssizliyə sürükləmişdi.
Bolşeviklərə qarşı on ildən artıq mücadilə edən qaçaqlardan Aloy Hacı səsini yüksəldərək:
“Əsla!” – deyərək səssizliyi pozdu. “Əsla millət olaraq qalammaz! Zatən onların niyyəti bizim kökümüzü qurutmaqdır. İstəyirlər ki, biz qınımıza çəkilək, onların qorxuya əsaslanan zülm üsul-idarəsi əbədiyyən sürsün.”
Başıyla Aloyu salamlayan Sultanov önündəki stəkandan bir neçə udum su alıb nəfəsini dərəndə salonda hiddətli bir uğultu başladı. Sultanov astadan öskürüncə hər kəs yenidən onu dinləməyə yönəldi.
“Bir işə baxın! Birinci Dünya Savaşı və bolşevik ixtilalı illərində hər coğrafiyada türklərə qarşı alçaqca hücumlar təşkil edən erməni çətə mənsubları indilərdə Qızıl Ordu səflərindən ayrılaraq ÇK və NKVD təməlində iş görən olublar. Daşnak ünsürləri xəyanətlərini daha şiddətli bir şəkildə davam etdirmənin yolunu tapıblar. Aldığımız məlumata görə, Azərbaycanın bütün NKVD şöbələrinin başına erməni çətəçilər gətirilib. Qazax mərkəzinə Xoren Qriqoryan, Astaranın başına Arakelov, Lerikə Xaçaturyan, Ağcabədiyə Sərkisyan, Cəbrayıla Avanesov, Astraxanbazara Avakyan təyin olunub; sizə daha hansı birini sayım! Bunların hər birinin əlində millətimizin övladlarının qanı var. Çoxusu, erməni general Andronikin əmriylə Ərdahan, Ərzurum, Qars, Ərzincan, Muş, Vanda xalqa zülm edib qətliam törədən cəlladlardır. Bir qismi də Bakı, Gəncə, Qarabağ və Naxçıvanda acımasızca qan tökən vampir təbiətli məxluqlardır. Zəngilana Zarqoryan, Yardımlıya Sevonyan, Masallıya Aşot Avanesyan, Biləsuvara Zakaryan, Samuxa Petrosyan, Qaryaginə Saskov Şixanyan təyin edilmişlər. Bildiyimiz qədəriylə hamısı Daşnak firqəsinin sadiq üzvləridir. NKVD-nin yuxarı orqanlarında vəzifə verilən Markaryan, Lavrenti Beriya, Qriqoryan kimi generallarla, yardımçıları Sərkisyan və Simonyanın hansı millətdən olduğunu söyləməyə gərək varmı?”
Doktorun dilə gətirdiyi hər isim qaçaqların başına sanki bir çəkic kimi enir, o saydıqca salondakılar zərbə üstünə zərbə alırdılar. Sonunda dayana bilməyən Qaçaq Nuru:
“Hörmətli Sultanov, üzr istəyirəm, sözünüzü kəsirəm, amma o boyda Bakıda adam yoxmu? Bu qədər hərbçi, polis, qazi, qəhrəman hara getdi? Onlara həddini bildirəcək kimsə qalmadımı?” – deyə soruşdu.
“Dəyərli qardaşım, elə bunun üçün toplanmışıq. Bunu biz edəcəyik. Müsaidə edərsinizsə, izahını verə bilərəm: Baxın, ölkəni guya bolşeviklər idarə etməkdədir. Halbuki işin əsası çox fərqlidir. Moskva Azərbaycanı erməni çətəçilərə idarə etdirməkdədir. Bir neçə əsil-nəsəbi olmayan başıboşdan savayı bölgələrdə türk yetkili qoymadılar. Bu durumu qəbul etməmiz mümkün deyil. Mütləq bir şeylər etməliyik.”
Doktor, salondakıları gözləriylə süzərkən baxışlarını təkrar Qaçaq Nurunun üzərinə çevirdi.
“Nuru qardaşımız haqlı olaraq “O boyda Azərbaycanı bir neçə min erməni və rus necə aciz günə sala bilir?” deyə soruşur. Bax, məsələnin kökü burdadır.
Dostlar! Təşkilatlanmamış xalq quru yığnaqdan ibarətdir. Təşkilatı olmayan kütlələr bir şey edə bilməz. Kütləni təşkilatlandırmaq gərək. Xatirinizdə olar, 1923-dən etibarən Azərbaycanın yurd dışında yüksək təhsil görmüş aydınlarına “müsavatçı” və “casus” damğası vuraraq hamısını Solovetsk adalarına sürgün etdilər. Anlayacağınız rus ağlı ermənilər vasitəsilə bizləri elm, sənət və texniki sahələrdə geri qoymaq üçün əlindən gələni edir. Nə qədər yetişmiş aydın varsa, bir qulp taxıb başına iş açırlar. Gecikmədən hərəkətə keçməsək, Azərbaycanı çox pis günlər gözləməkdə.”
Dərd ortadaydı, bəs çarə nəydi? Toplantıda iştirak edən hər qaçaq, ətrafına boylanaraq bu sualın cavabını arayırdı. Sonunda Borluklu dillənib ağlındakı sualı dilinə gətirdi.
“Nə edə bilərik? İçində bulunduğumuz şərait bəlli, əlimizdən nə gəlir?”
Borluklunun sualına dair Azərbaycan Məclisinin ilk millət vəkillərindən biri olan Baba Məmmədov əlini qaldırdı
“Baxınız, öncəki sənə Qaçaq Nuru, Aloy Hacı və yoldaşlarının Gürcüstana keçərək türk xanımlarını qamçılayıb təpikləyən ÇK rəisini Qarayazı ormanında öldürmələri bolşeviklərin gözünü qorxutdu. Artıq qadın və qızlara kimsə açıqdan-açığa əl qaldır bilmir.”
Sultanov:
“Məmmədovun bu xatırlatmasından sonra mənim görüşüm budur ki, qaçaqlar olaraq məkanımız dəyişmiş olsa da, vəzifəmiz dəyişmir. Hər şəraitdə millətimizin çıxarlarını qoruma məsuliyyəti yenə bizim öhdəmizə düşməkdədir. Xalqımızı bu zülmdən qurtarıb dincliyə qovuşdurmaq üçün onlara yerinə görə yol göstərən, yerinə görə qalxan olmalıyıq.”
O ana qədər deyilənləri dinləməklə kifayətlənən Xozeyin:
“Gərəkirsə onlar üçün canımızı fəda edəcəyimiz bilinməli”, – deyə səsini yüksəltdi.
Xozeyinə gözləriylə təşəkkür edən Sultanov sözünə davam etdi.
“Kin və nifrət üzərində qurulan Kommunist sistemi kimsəni dinləmir. Çarlığın devrilməsindən illər keçməsinə rəğmən qan tökməklə məşğuldurlar. Məmləkətdə haqq, hüquq, ədalət deyə bir şey qalmadı. Burası bir gerçəkdir ki, onların anladığı tək dil varsa, o da qüvvətdir. Qüvvətimizi göstərməyi bacarmasaq, o zalımları durdura bilmərik. Bunun üçün mütləq silahlı bir təşkilat qurmalıyıq. Bax, sizi bunun üçün dəvət etdim. Silahlı mücadiləyə varmısınız?”
Sultanovun sözlərini böyük bir diqqətlə dinləyən qaçaqlar öz aralarında pıçıldaşar kimi olsalar da, bu qısa sürdü. Hamısı yerbəyerdən:
“Başqa yolmu var? Bizim də istədiyimiz budur!”, – deyincə gözlərini təkrar qaçaqların üzərində dolaşdıran Doktor:
“Təşəkkür edirəm. Cənabi Allah sizi xalqımıza çox görməsin!” – şəklində məmnuniyyətini dilə gətirdikdən sonra: "Təfərrüata keçmədən öncə ikram edilən çaylarımızı içək", – dedi.
Hotel xidmətçisinin boş stəkanları yığışdırıb getməsindən sonra iclas yenidən başlayacaqdı. Təcrübəli qartallar bu işdə özlərinə necə bir vəzifə düşəcəyinin marağı içindəydi. Qaçaqlar arasında öncəlikli olaraq bir vəzifə paylaşımı ediləcək, təşkilat içində kimin hansı işi öhdəsinə götürəcəyi qətiləşəcəkdi.
Sultanov:
“Arkadaşlar, öncəliklə sahələr üzrə məsul şəxslərimizi təsbit edək: Uyğun görürsünüzsə, təşkilatımızın böyükləri ilə rabitəni mən öhdəmə götürüm”, – dedikdə Qaçaq Nuru və İsmayıl Baladan:
“Uygundur!” – sözləri yüksəldi.
Bir müddət qaçaqlardan başqa fikir eşidiləcəkmi deyə gözləyən Doktor sözlərinə belə davam etdi:
“Silah və sursat işlərindən Xozeyin məsul olsun. Düşərgə idarəçiliyi və təlim işlərini Qaçaq Nuru yürütsün. Pul-para işlərinə də Quruş baxsın, deyə düşünürəm.”
Söz alan Qaçaq Nuru:
“Təşkilat demək xəbərləşmə deməkdir. Güvənli bir xəbərləşmə olmazsa, dəstəmiz pis vəziyyətə düşər. Qərarlarımızı, kimdən nə alacağımızı, kimə nə verəcəyimizi necə təqib edəcəyik?” – deyə soruşdu. Bunun üzərinə Sultanov:
“Xəbərləşmədə istifadə olunacaq məktub və teleqramların Kazım Paşa Caddəsinin arxa küçəsindəki Qafqaz muhaciri Baqqal Mustafanın adresinə göndərilməsinin uygun olacağını düşünürəm”.
* * *
Vəzifə paylaşımı məmnuniyyətlə qəbul edilmiş, ən önəmli xüsus olan düşərgə yerinin təsbitinə keçilmişdi. Doktor Sultanov:
“Düşərgə yeri olaraq haranı düşünürsünüz?” – deyə soruşdu.
İlk öncə fikrini ifadə edən Borluklu oldu.
“Qarsın güneyindəki Borluk yaylası, Kiçik Yusuf dağı və Farmason Karakale köyü civarı bu iş üçün məncə çox ideal yerdir. Bir zamanlar amerikalıların himayəsindəki protestant ermənilər buralardan mərkəz olaraq istifadə etmişlər.”
Əlini qaldıran Zavodlu:
“Borluk yaylası Qarsa çox yaxın və çılpaq bir ərazidir. Yaxınında lazım gəldikdə sığınılacaq orman-filan yoxdur. Məncə Şavşat Birbilan yaylası daha uygundur. Gürcüstan və Sovet sınırına yaxın olması da işimizi asanlaşdırar”, – dedi.
“Birbilan yaylası çox yağışlı və qapalı bir yerdir. Hər tərəfi ormandır. Bizim Qazax-Borçalı insanı üçün sıxıcı olar. Ayrıca ormanın giriş-çıxışı dövlətin ciddi nəzarəti altındadır”, – deyən Qaçaq Nuru, Zavodlunun təklifinə müsbət baxmadığını ortaya qoymuş olurdu. Qaçaq Nuru ilə yanaşı oturan Xozeyin əlini qaldırdı.
“Sırtını İlqar dağına söykəmiş Hanak-Damal yaylası daha yaxşı olmazmı? Həm sınıra yaxın, həm də ormanla qoyun qoyuna.”
Qaçaq Nuru:
“Oraları mən yaxşı bilirəm. Ərdahan-Posof yolu ormanın içindən keçərək İlqar dağından aşır. Giriş və çıxışları çox da güvənli deyil”, – deyə eitiraz etdi. “Məncə düşərgə yeri olmağa ən uygun yer Buğatəpə yaylasıdır. Həm Gölə ormanına yaxındır, həm də təminat mənbəyi və sığınaqları çoxdur. Yaylanın bir çox giriş və çıxışı var. Qaranlıq dərə və Çulludan gələn Kür çayının boyunca gedib Buğatəpəyə çıxıla bilər. Qaratavuk köyündən aşağı endikdə Lələvərginis köyünün ətəyindən ormana yetişmək mümkündür. Ərdahana, dolayısıyla sınıra da uzaq deyil. Bir xüsus da var, civar köylərin əksərində bizim Qazax-Borçalı Qarapapaqları məskundur. O yörədə kimsə bizi satmaq fikrinə düşməz, ağzıbirə saldırmaz”.
Qaçaq Nurunun ortaya qoyduğu bu təklifə etiraz edən olmadı.
Buğatəpə yaylasının düşərgə yeri seçilməsinin ardından Həmzə Qarabağlı:
“Hörmətli Sultanov, para və silah məsələsi necə həll olunacaq?” – deyə soruşdu.
“İndilik bir miqdar para gətirmişəm. Quruş təhvil alacaq. Lazım olduqca para Almaniyanın İstanbul Səfirliyi vasitəsilə çatdırılacaq. Xüsusi kuryer ilə Quruşa veriləcək. Almanlardan alınacaq silah və sursat gəmiylə İskəndərun limanına, oradan da yük maşınlarında Karakösəyə göndəriləcək. Xozeyin silah və sursatı təslim alıb Buğatəpə yaylasına çatdıracaq. Əndişəniz olmasın. Gərəkli bilgiləri zamanında məsul arkadaşlara bildirəcəyik.”
Ondan bir şey soruşulmadıqca o qədər də sözə qarışmayan Nağının əl qaldırdığını görən Doktor ona sözünü deməsi üçün işarət etdi. Bir neçə dil bilən bu aydın adam:
“Hər şey yaxşı, xoş, amma ən önəmli xüsusun üstündən keçdik”, – deyə başını yelləyəndə qaçaqlar: “Əcəba, nəyin üstündən keçdik ki?” – deyə düşünməyə başladılar. Nağı:
“İsimsiz təşkilatmı olar?” – deyə sual etdi.
Ömrünün neçə illərini dağlarda keçirmiş qəhrəman Məhəmməd Matos:
“Nağı qardaş haqlıdır!” – deyərək Nağının fikrini bəyənən Matos:
“Uyğun görürsünüzsə, təşkilatımızın adı “Qafqaz İntiqam Qartalları” olsun təklifində bulundu.
Yan-yana oturan Koxalı Hacıxəlil və İsmayıl Bala, ikisi birdən:
“Çox uyğun bir isim”, – deyərək salondakıları gözləriylə süzən Sultanov, hər hansı bir etiraz edilmədiyini görüb:
“Mənə görə də “Qafqaz İntiqam Qartalları” ismi çox uyğundur. Könlümüzdən keçəni çox yaxşı ifadə edən bir isimdir. İnşallah zülmə uğrayan millətimizin acısı bizim acımız olacaq və QİQ də məzlumların ahının təqibçisi olacaqdır. Dəyərli Qafqaz İntiqam Qartalları, yəminimizin ardından çalışmalarınıza başlaya bilərsiniz. Allah cümləmizin yardımçısı olsun”, – deyərək sözlərini bitirdi.
* * *
Doktor Sultanov ünlü qaçaqlardan Qiyas Şıxlinskini də İstanbula dəvət etmişdi. Fərqli bir gündə İstanbula gələn Qiyas Bəy Çarlıq və Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmlərində polis orqanlarıda çalışmış, sovet dönəmində bir müddət Qazax qəzasının Şıxlı, Salahlı, İncə Dərəsi kəndlərini əhatə edən Salahlı Dairəsində milis rəisi olmuşdur. Daha sonra da Nuxa və Zaqatalada siyasi idarənin xüsusi xəfiyyəsi olarkən bir bəhanəylə onun da öldürüləcəyini anlamış və bir neçə yaxın adamıyla dağdakı qaçaqların sırasına daxil olmuşdu. Şəraitin ağırlaşdığını görüb Türkiyəyə keçmişdilər. Sultanovun bilgisi daxilində Naxçıvan sınırından giriş-çıxışları təqib edir; Karakösə, İğdır və Aralıq civarındakı muhacirlərin fəaliyyətlərini yaxından izləyir. İndi Qiyas Şıxlinskiyə yeni bir vəzifə də verilmiş, təməli hotelin zəmin qatında atılan QİQ təşkilatının müfəttişliyi ona həvalə edilmişdi.
Qafqaz İntiqam Qartalları İstanbulda üzərlərinə götürdükləri ağır məsuliyyətlə Qarsa doğru yola çıxmışdılar.
* * *
İkinci Bölüm
Xəyanət
İstanbuldan dönüşündə Borluklunu qorxuyla qarışıq bir rahatsızlıq sarmışdı. İki dəfə Zavodlunun yanına getmiş, birincisində məsələni aça bilməmiş, ikinci gedişində onun da bənzər duyğular içində olduğunu anlamaq gözündən qaçmamışdı. İkisinin də gündüzü düşüncəli, gecəsi sıxıntılı keçirdi.
Bir neçə gün içində rahatsızlığı son həddə çatan Borluklu yenə ulduzları sayaraq sabah erkəndən şəhər klubunun yolunu tutdu. Şapkasını və əsasını qarderoba verib içəri keçdi. Zavodlu patron masasının arxasında təkcə əyləşmişdi. Salamlaşdılar.
“Bu gecə də gözümə yuxu getmədi”, – deyə başladı Borluklu.
“Mən də sən gündəyəm!” – deyən Zavodlu: “Buraya gəlməsəm, sıxıntıdan partlayacaqdım”, – deyə şikayətləndi.
“Bax, nə deyəcəyəm, ağlıma yeni bir fikir gəlib. Həmzəni də yanımıza alaq, deyə düşünürəm.”
“Yaxşı fikirdir, amma onu razı salmaq vaxt apara bilər. Bu axşam Konsulla görüşməmiz artıq razılaşdırılıb”.
* * *
Qarsdakı Sovet Konsulu QİQ-in İstanbuldakı toplantısında alınan qərarları eşidincə müftə mal tapmış tüccara dönmüşdü. Bu xəbərdən dolayı çox məmnun qalan konsul:
“Heç inana bilmirəm. Necə belə bir işə qol qoyarlar? Deyək ki, bunu qaçaqlardan gözləyə bilərik, amma almanlar necə belə bir yanlışa ortaq olublar? Məsələni yaxından təqib etməmiz lazımdır. Sizin toplantıda bulunmanız və bizə xəbər verməniz məni ziyadəsiylə məmnun etdi. İnsanlığın barış içində yaşamasına verdiyiniz töhfə hər hansı təqdirdən yüksəkdə durur”, – dedi.
Bu adam əgər xəbər gətirənlər yanında olmasaydı, sevincindən barmaqlarına zil taxıb oynaya bilərdi.
“Sizə iyirmi dörd saat qapımız açıqdır”, – deyərək xəbərçilərinə irəlidə gətirəcəkləri xəbərlər üçün qapını açıq qoymağı da unutmurdu.
“Lütfən, gələcək məktub və teleqramları dörd gözlə təqib edək. Gəlişmələrdən dərhal xəbərim olsun. Sovet xalqı etdiyiniz bu yaxşılığı qarşılıqsız qoymayacaqdır. Ölkəm adından təşəkkür edirəm.”
Zavodlu:
“Rica edirəm. Biz bu xidməti qarşılıq umaraq deyil, ölkələrimizin dostluğuna olan sayğımızdan edirik”, – deyərkən, Borluklu:
“Əndişəniz olmasın, öyrəndiyimiz hər məlumatı sizə dərhal çatdıracağıq”, – deyə adama hardasa hazır ip verirdi, özlərini həmişəlik sovetlərin xidmətinə bağlaması üçün.
* * *
Baharın nəfəsi duyulan Anadolunun yüksək platolarından birindəydi düşərgənin qurulacağı yer. Sıx bir ağac örtüyünə sahib olmayan dağ, təpə və düzlüklər; çayır biçənəklər, çəmən və çiçəklərlə örtülüydü. Doğusunda bulunan ən yüksək təpənin adıyla anılan Buğatəpə yaylası Qarsdan uzaq sayılmazdı. Ətəyindəki ormanlıq sahələr Göle tərəfinə düşürdü. Yaylanın batı ətəyindəki iki köydən birinə Büyük Buğatəpə, diğərinə Kiçik Buğatəpə adı verilmişdi.
Qaçaqlar Qarsa dönər-dönməz düşərgənin idarəçiliyini öhdəsinə alan Qaçaq Nuru və yardımcısı Aloy Hacı Tiflisli iki qardaş – Xozeyin və Nağı ilə Çamurlu köyünün yanında buluşaraq yaylanın yolunu tutdular. Ortalar köyünü keçib Ayğır gölünə, oradan da Alçılı köyünün boş sahələrinə çatdılar. Çullu köyünə varmadan Kür çayının yol aldığı Qaranlıq dərə vadisinə endilər. Çay boyunca irəliləyib Qaratavuk vadisini geridə qoyub Lələvərginisin altından ormana girdilər. Ərazi quruluşunu incələdikdən sonra geri dönüb Qaratavuk köyünün üstündən Camışqaya vadisinə çıxdılar. Yaylanın demək olar hər yerini dolaşdılar. Göle ormanına çıxan yolları, dərələri, lazım gəldikdə atlarla gizlənə biləcəkləri oyuqları bir-bir təsbit etdilər. Su və ərzaq təmin edə biləcəkləri məkanlara baxdılar. Təhlükə anında hansı köylərə çəkiləcəklərini və necə iz itirəcəklərini planlaşdırdılar.
İkinci dəfə çayın sahilinə endikdə acmış atların qantarğalarını alıb ön ayaqlarını çidarladıqdan sonra onları güney yamaca, qışdan qalan bozarmış otluğa buraxdılar.
Xozeyin dərin bir nəfəs aldıqdan sonra:
“Buranın bu qədər əlverişli olduğunu bilmirdim, mükəmməl bir yermiş”, – dedikdə qardaşı Nağı:
“Çayın axarı boyunca gedərək qısa bir vaxtda ormana çatırsan”, – deyə onun sözünə qüvvət verdi.
Qaçaq Nuru:
“Eyni şəkildə yuxarıya doğru da gedərək özümüzü Çullu və Qaranlıq dərəyə çatdıra bilərik”.
Xozeyin:
“Burada ordu gəlsə, bizə yaxınlaşa bilməz”, – demişdi ki Camışqaya tərəfindən iki atlı göründü.
Qaçaq Nuru:
“Koxalı Hacıxəlil və Koxalı Almaz gəlir”, – dedi.
Xozeyin çaşqınlıqla:
“Bizim Koxalı Mehralının qardaşı Xəlilmi?”, – deyə soruşdu.
“Hə, o.”
“Onun qardaşı mənim can dostumdu. Çox igid bir eloğlumuzdu. Ruslar onu Arıxlı kəndində uşaqlarının gözləri önündə güllələdi.”
“Allah rəhmət eləsin.”
“Amin, amin! Yadıma düşəndə ürəyim sızlayıb, başımdan tüstü çıxır.”
Qaçaq Nuru, dərindən içini çəkdikdən sonra:
“Özünü görəmmədim, amma dediyiniz kimi, ruslar tərəfindən güllələndiyini eşitdim. Mən qardaşı Xəlili yaxşı tanıyıram. Bərabər çox yoldaşlıq eləmişik. Özünə, sözünə bel bağlanan, üzü dönməz adamdır”.
“Niyə buradadırlar?”
“Bu köydə ev alıb yerləşiblər.”
“Eləmi? Çox yaxşı, çox yaxşı…”
* * *
Koxalılar, ərazini öyrənən Qaçaq Nuru və yoldaşlarına lap yaxın gəlib atlarından endilər və salam verdilər. Hal-əhval tutduqdan sonra Nuru:
“Bizim gəldiyimizi kimdən öyrəndiniz?” – deyə soruşdu.
Hacıxəlil:
“Bu gün-sabah gələcəyinizi təxmin edir, onun üçün yolunuzu gözləyirdik”, – dedi.
“Çoxmu gözlədiniz?”
“Çox deyil. İki saat olar. Sizi, Qaranlıq dərə vadisinə enərkən gördük.”
“Buradan oranı necə gördünüz?”
Koxalı Almaz, əliylə boynundakı durbini tutaraq:
“Bununla, – dedi. – Zənn edirəm yaylanın hər yerini dolaşdınız. Bölgəni necə gördünüz?”
“İndi biz də ondan danışırdıq. Bir sözlə, mükəmməl.”
“O halda buyurun evə gedək.”
“Zəhmət vermək istəmirik. Tez bir zamanda Qarsa dönəcəyik.”
“Heç elə şey olarmı? Yemək hazırdır. Yeyər, sonra yolunuza davam edərsiniz.”
Qaçaqlar bir-birlərinin üzünə baxdı. Yaylanın təmiz havası hamısının qurd kimi acmasına səbəb olmuşdu. Xozeyin, yoldaşlarına göz vuraraq:
“Nə yedirəcəksən bizə?” – deyə soruşdu.
“Daş fırında qaz qızartmışlar, altında da bulqur plovu.”
“Qardaşlar, indi qaz qızartmasını yemədən getmək olmaz”, – deyən Xozeyin:
“Nə yedirəcəksən deyə soruşduğuma baxmayın. Belə bir gündə, belə bir yerdə, belə bir dostun xanəsində daş da olsa yeyilər”, – dedi.
* * *
Almazın evi Kiçik Buğatəpənin orta yerindəydi. Yardımçıları atları axura çəkib yemlərkən Koxalı, müsafirləri içəri apardı. Böyük qonaq otağının səkiləri, tavanı və divarları Qafqaz xalılarıyla örtülmüşdü. Xozeyin ilmə-ilmə işlənmiş sənət xariqələrini görüncə:
“Ay Almaz, mübarək olsun! Evin xalı muzeyi kimidir. Borçalıdanmı gətirdiniz? Bizim oranın xalılarına bənzəyirlər” sözləriylə heyranlığını ifadə etdi.
“Sadəcə bu qarşı divardakı Borçalı xalısıdır. Digərləri burada toxundu.”
“Təbrik edirəm. Hamısının da usta xanımların barmaqlarıyla toxunduğu bəlli. Qazax və Borçalı yaylalarının naxışlarına Buğatəpənin çiçəkləri də əlavə olunmuş.”
Bu arada xalılardakı incəlikdən gözünü ayıra bilməyən Nağı:
“Bizim xalılara baxanda Qafqaz xalqının zövqünü anlamaq asandır. Bir Rus sənətşünası “Türk dünyasında Təbriz, Türkmənsəhra və Qazax xalıları üçəm qardaşdır”, deyir. Məncə kiçik qardaş Qazax-Borçalı xalısıdır. Bir baxın, kiçik qardaşlar kimi çox şirindirlər”.
Evin xanımı müsafirləri salamladıqdan sonra ərinin üzünə baxdı. Əri:
“Yeməyi tezcə gətirək”, – dedi.
Az sonra böyük bir mis sinidə buğlanmaqda olan ətli bulqur plovu süfrənin ortasında yerini aldı.
“Haydı, buyurun Bismillah!”
Ləziz yeməklərin müşayiəti ilə başlayan söhbət, məmləkət həsrətinin üstünə gəlmişdi. Yaşanan sıxıntıların dilə gətirilməsinin ardından yeməyin sonuna doğru kaşar, qravyer və çay süfrədəki yerlərini aldı. Qaçaqların gözü qravyer və kaşardaydı. Koxalı Almaz ilə çox səmimi olan Qaçaq Nuru:
“Xanımların əllərinə sağlıq. Çox nəfis bir yemək idi. Qaz qızartması yemişdim, amma beləsini yox. Allah bərəkətini artırsın”, – dedi.
“Afiyət olsun, halal xoşunuz olsun.”
“Ay Almaz, bu kaşarı, qravyeri haradan aldın?”
“Heç yerdən almadıq. Əmim, Koxalı Hacıxəlilin kaşarı məşhurdur.”
Qaçaq Nuru heyrət edərək:
“Nə dediyindi? Sizlərin kaşar pendiri, İsveçrə qravyeri hazırladığını bilmirdim”, – dedi.
“Biz bu evləri alanda köyümüzdə bir xeyli molokan vardı. Demək olar hamısının böyük-kiçik heyvandarlıq ferması vardı.”
“Yəni heyvandarlıq fermerliyini buraya molokanlarmı gətirib?”
“Xeyr. Bizim yerli türklər çox əski zamanlardan bəri burada pendirçiliklə məşğul olarmış. Türkmən saçak, tulum, otlu, kəllə, tel, çürük, çanaq, çeçil, şor kimi onlarca çeşid pendirləri olurmuş. 1880-ci illərə qədər pendirçiliklə məşğul olan biri David Moser adında bir isveçrəliyi köyə gətirərək ortaq edib bir kooperativ qurmuşlar. Avropa standartında qravyer və kaşar istehsalına başlamışlar. 93 Hərbi sonrasında Sultan Əbdülhəmid Xan hərb təzminatı olaraq Qars, Ərdahan və Batumu ruslara tərk etmək durumunda qaldıqda, ruslar buraya molokanları gətirib yerləşdirmişdir. Böyük savaş sırasında yerli xalq rus ve ermənilərin zülmündən köylərini tərk etdikdə, ruslar və almanlar bu işə əl qoymuşlar. Bu vəsiləylə heyvandarlıq fermaları xeyli inkişaf etmişdir.
İstiqlal hərbində Qars təkrar türklərə keçincə hökumət Qafqazdan köçüb gələn Qarapapaq türklərini buraya yerləşdirdi. Biz öncə dövlətin verdiyi ev və əraziləri almadıq.
Sizə bir xatirəmi danışım: Məni Qars Əmniyyət müdiri Emin bəy yanına çağırmışdı. Ali Ağa camisinin yuxarısında bulunan böyük bir şəhər sahəsini mənə göstərərək “Gəl bu sahəni sənə verək”, – dedi. Ona: “Mən Buğatəpə köyündə Şamil Ağanın eviylə tarlalarını alacağam”, – dedim. Elə də etdim”.
Qaçaq Nuru:
“Genə sən burada ev və ərazi almışsan. Biz hələ də karvansara hücrələrindəyik”.
“Biz bu evləri aldıqdan sonra qonşularımızdan kaşar və qravyer hazırlamağı öyrəndik. Bilxassə əmim bu işi yaxşıca mənimsədi. Süfrəmizdəki kaşar və qravyer öz məhsulumuzdur. Afiyət olsun!”
“Sağ olun, var olun. Nə yaxşı olub. Bir də səndəki durbin məni maraqlandırdı. Cüt gözlü mükəmməl bir durbin. Rusiyadanmı gətirmişdin?
“Xeyr, Rusiyadan gətirməmişəm. Bizim çox dəyərli igid bir dostumuz, yoldaşımız vardı, bəlkə tanıyarsınız, adına Cüyüroğlu Qara deyilirdi”.
“Adını eşitmişəm, amma tanışlıq nəsib olmadı”.
“Cüyüroğlu bir gün ormana oduna gedir. Odun doğrarkən görür ki, heyvərə bir ayı ona doğru gəlir. Barxananın yanına qaçıb tüfəngini götürür. Ayının hücum edəcəyini anlayınca atəş açır. İkinci gülləni xəznəyə verəndə ayağından yaralanmış ayı, Cüyüroğlunun üstünə atılır. Vücudunda salamat sümük qoymayıb. Yaxınlarda odun doğrayan köylülərin əlindən də bir şey gəlməyib. Hirsini soyudan ayı oradan çəkilib getdikdən sonra Qaranı öküz arabasıyla köyə gətirirlər. Hadisəni eşidər-eşitməz yanına getdim. Çox çalışdıq, xəstəxana və doktorlardan çarə olmadı. Çox keçmədi canını tapşırdı. Bu durbin mənə onun hədiyyəsidir.”
* * *
Kür çayının dərin bir vadi əmələ gətirdiyi, sarp qayaların arasında axarının əyri-üyrü dönüşlərinin bir-birini əvəz etdiyi, Camışqaya kimi böyük qayalıqlara qoynunda yer verən Buğatəpə yaylasına o sənə bahar erkən gəlmişdi. Saflığın və məsumluğun rəmzi olan bəyaz ətəkli sarıpapatyalar, çəmənlərlə sanki bəhsə girmişcəsinə bütün ətrafı sarmışdı. Yaylada hakimiyyəti onlara vermək istəməyən yaşıl çəmənlər, papatyalara nisbətlə yaylanı yaşıla boyamağa çalışırdı. Yeni doğmuş inəklərlə körpə buzovlar çölə buraxılmır, təzə otların dadını cöngələrlə düyələr çıxarırdı.
Heyvanlar, çiçəklərlə bəzənmiş otlaqlara ayrı bir canlılıq gətirir, birinin varlığı digərini daha anlamlı edirdi.
Çox keçmədi ki, qaçaqların düşərgəsində qızğın bir çalışma başlandı. Qaçaqların bir ayağı günaşırı Buğatəpə civarındaydı. Uzaq köylərdən gətirdikləri usta və işçilərlə çiyin-çiyinə verib ormanın dərinliklərində, vadinin oyuqlarında sığınaq və depolar hazırlayırdılar.
Bu arada Almaniya səfarətinə gələn pullar özəl kuryerlərlə vaxt itirilmədən Quruşa çatdırılırdı. Bütün materialların pulu bəri başdan ödənilir, iş görən usta və işçilərə əlhaqqı artıqlamasıyla və dərhal ödənirdi. Hər kəs var qüvvəsiylə, ürəklə çalışır, iki günlük iş hardasa bir gündə tamamlanırdı.
Usta və işçilər saxlanc yerləri ilə bağlı suallar verdikdə, özlərinin də icraçı olduqlarını, bu çalışmaların mülki müdafiə məqsədli işlər olduğunu söyləyərək niyyətlərini birtəhər ört-basdır edə bilirdilər.
* * *
Əli Əhmədoğlu, İstanbuldakı toplantıdan dərhal sonra bir neçə günün içində qırx adamlıq silah, sursat və geyim-ləvazimat materialını hazır etmişdi. Sultanov gələr-gəlməz ləvazimatın ilk partiyası İsgəndəruna çatdırılmaq üçün Almaniyadan yola salındı. Bunun ardınca Xozeyinə:
“Əmanətlər göndərildi. Təfsilat məktubdadır. Əli Əhmədoğlu.” yazılı bir teleqraf gəldi.
Xozeyin bu teleqramı qaçaqların bulunduğu bir ortamda oxuyaraq onları xəbərdar etdi.
Aradan iki həftə keçmişdi ki, poçtalyon, bir gün Baqqal Mustafaya üzərində həm almanca, həm də türkcə Zata məxsusdur möhürü olan bir məktub gətirdi. Poçtalyon baqqal dükanından çıxar-çıxmaz Zavodlu içəri girdi. Hər zamankı sualın təkrarlanmasına imkan verməyən Mustafa:
“Hər halda gözlədiyiniz budur”, – deyərək zərfi ona uzatdı.
Baqqalın əlindəki zərfi havada qapan Zavodlu:
“Əvət, təşəkkür edirəm”, – deyərək aldığı əmanəti cibinə yerləşdirdikdən sonra bayıra çıxdı.
Cəld addımlarla dostu Həmzə Qarabağlının Kazım Paşa caddəsindəki süd məhsulları dükanına yollandı. Borluklu da gəlmişdi, orada onu gözləyirdi.
Zavodlu nəşəli bir üslubla “Səlamünəleyküm!” deyərək içəri girdi.
Salamı aldıqdan sonra Həmzənin ilk sözü:
“Məktub gəlibmi?” – deyə soruşmaq oldu.
Zavodlu bir xəzinəni təqdim edirmişcəsinə zərfi masanın üstünə qoydu.
Borluklu dərhal əlini uzadaraq zərfi götürdü. Cırıb açmaq istədi. Bunu sezən Həmzə müdaxilə edərək:
“Cırma! Bir az hövsələ et, açım”, – deyə əlini saxlatdı.
Sonra zərfi əlinə alıb çox ehtiyatla açdı. İçindəki məktubu çıxarıb dostlarının eşidəcəyi bir səs tonuyla oxumağa başladı.
Almaniya, 15 aprel 1934
Möhtərəm Xozeyin Əfəndi,
Əmanətlər yola salındı. İki həftə sonra, yəni mayıs ayının əvvəlində İsgəndərun limanında olacaq. Əşyalar burada yük maşınına doldurulub Karakösənin Yoncalı köyündə Saraçlı Ağanın bağ evinə aparılacaq. 4 mayıs günü Saraçlı Ağa, əşyaları başqa bir yük maşınına doldurub Buğatəpəyə aparacaq. Beləliklə, 6 mayıs Xıdırəlləz günü əşyalar sizin sərəncamınızda olacaq. Pul məsələsi də həll edildi. Lazımi qədər pul Qarsda Quruşa çatdırıldı. Rahatlıqla istədiyiniz kimi xərcləyə bilərsiniz.
İşiniz avand olsun. Müvəffəqiyyətlər diləyirəm.
Əli ƏHMƏDOĞLU
* * *
Cümə namazından çıxan Xozeyin, Qaçaq Nuru və Aloy Hacı mərkəzi qiraətxanada söhbət edirdilər. Söz düşərgənin üstünə gələndə Xozeyin:
“Müsaidənizlə bir yerə dəyib qayıdacağam”, – dedi.
Qaçaq Nuru:
“Gözəlcə oturmuşuq. Xeyirdirmi, hara tələsirsən?” – deyə soruşdu.
“Baqqal Mustafanın yanına dəyib qayıdıram. Görüm məktub gəlibmi?”
“Buyur get, biz buradayıq.”
Xozeyin, cəld addımlarla yeriyərək çox keçmədən Baqqal Mustafanın dükanına çatdı. Mustafa, onun marağını bildiyi üçün Xozeyin bir şey soruşmadan:
“Məktubunuz gəldi, Zavodlu səndən öncə götürüb getdi”, – dedi.
“Eləmi? Ay səni sağ olasan…” – deyərək yeyin addımlarla Qaçaq Nuru və Aloy Hacının yanına dönən Xozeyin, onlara:
“Məktub gəlib, amma Zavodlu götürüb. Ehtimal ki, Həmzənin yanında olacaq. Qalxın gedək, birlikdə oxuyaq, baxaq”, – dedikdə, dinməz-söyləməz qalxıb yola düzəldilər.
Süd məhsulları dükanına çatdıqda düşündükləri kimi Zavodlu və Borluklu Həmzənin yanında idilər. Salam və əl sıxmalardan sonra Həmzə gələnlərə oturmaları üçün yer göstərdi.
Zərf masanın üstündə idi. Xozeyin, öncə zərfin üstünü, ardından da içindən çıxardığı məktubu oxudu.
Məktubun tarixinə bir daha baxdıqda həyəcanla yoldaşlarına
“Yazılalı hardasa iki həftə olar. Əmanətlər çərşənbə axşamı, ya da çərşənbə günü Karakösəyə gəlməli olur. Sabah, ya da ən geci o biri gün yola çıxmam lazımdır”, – deyə fikrini bildirdi.
Marağını üzə vurmamağa çalışan Borluklu, laqeyd halda:
“Nəylə gedəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Bir yük maşınından-filandan taparam, inşallah.”
“Özünlə kimləri götürəcəksən?”
“Koxalı Hacı Xəlil və İsmayıl Bala ilə getməyi düşünürəm.”
Sözə qarışan Zavodlu:
“Saraçlı Ağanı tanıyırsanmı? Yük maşınını o kirayə edəcək”.
“Tanıyıram. Bir dəfə Ercişdən gələndə qonağı olmuşduq. Saraçlı tayfası Qazax və Borçalı bölgəsindəndir. Onlara bizim diyarda “Saraşdı” deyirlər. Kişiləri də, qadınları da yaman igid adamlardır. Ayrıca Taşlıçay və köylərinin tamamına yaxını Qazax və Borçalıdan gələn Qarapapaq türklərindəndir.”
“Sənin də tanımadığın mühacir yox.”
“Yox, canım, o qədər də deyil. Bir neçəsini tanıyıram.”
Qapıdan içəri tanımadıqları bir adam girdikdə Zavodlu cəld məktubu götürüb qoyun cibinə qoydu. Zahiri görünüşcə adam tüccar olub, bal və yağla maraqlanırdı. Həmzəylə aralarında alış-veriş söhbət qəliz şəkil alanda Zavodlu bu fürsətdən istifadə etmək istədi.
“Bəylər, siz söhbətinizdə olun, mən bir notariusa dəyib qayıdıram”, – deyərək çıxıb getdi.
İki küçə o tərəfdə Ali Ağa camisinin böyründə Foto Sacit atelyesi vardı. Burada məktubun və zərfin fotoşəklini çəkdirən Zavodlu yaxın dostu Sacitə durumu kimsənin bilməməsi üçün təkrar-təkrar xəbərdarlıq etdi.
Həmzənin dükanına döndüyündə yad müştəri getmiş, qaçaqlar baş-başa qalmışdılar.
Borluklu:
“A Xozeyin, yük maşınını birbaşa yaylayamı sürdürəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Təbii ki, birbaşa yaylaya sürdürəcəyik.”
“Qarsdanmı keçəcəksən?”
“Xeyr, şəhərə girməmiz təhlükəli olar. Köy yollarından keçib getməyi düşünürəm. Bir az yol uzanacaq, amma salamatı budur.”
“Belə daha doğru olar, yaxşı fikir etmisən.”
Qaçaq Nuru:
“Yayladakı hazırlıqlar tamamdır. Bir qrup işçini gözlədirik. Boşaltma və yerbəyer etmə işini onlar görəcək.”
Borluklu:
“Silah və sursatdan başqa bir şey varmı?” – deyə incədən-incəyə soruşurdu.
Xozeyin:
“Doktor Sultanovun bildirdiyinə görə qırx komplekt geyim və məişət ləvazimatı ilə yer çadırı, səhra yataq kisəsi kimi şeylər vardır. Silah və sursat yeşiklərinin üzərinə on beş, iyirmi kisə un, bir o qədər də arpa və saman kisəsi atdıracağam. Həm maşının yükünün un və taxıl olduğu zənn edilsin, həm də düşərgədə buna ehtiyacımız olacaq.”
“Vallah sən çox tədbirli adamsan. Hər şeyi ən incə təfərrüatına qədər düşünüb planlamısan.”
“Eh, illərdir günümüz dağlarda keçdi. Başımız çəkib.”
“İnşallah, sıxıntı olmadan malları sağ-salamat yaylaya gətirərsiniz”, – deyən Zavodlu, məktubu cibindən çıxarıb Xozeyinə göstərircəsinə əlində yelləyib masanın üstünə qoydu.
“Müştəri görməsin deyə cibimə qoymuşdum, yadımdan çıxmamış verim özünüzə.”
Borluklu, məktubu alıb Həmzəyə uzatdı:
“A Həmzə, bir sən də oxu! Əyər-əksiyi qalmasın. Görüləcək işləri yaxşı bilək”.
Həmzə zərfi açaraq tamamı on sətri keçməyən məktubu sözbəsöz oxudu. Sona çatanda Borluklu:
“Xozeyin doğru deyir, vaxt yaxınlaşıb, ləngimədən yola çıxmalıyıq”, – dedikdə Zavodlu:
“Haqlısan, tələsib getmələri yaxşı olar”, – deyərək dostu ilə razılaşdı.
* * *
Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala, Qarsdan Karakösəyə gedən bir yük maşınının sürücüsü ilə razılaşıb yola çıxdılar. 3 mayıs günü Yoncalı köyünə çataraq Saraçlı Ağanın qapısını döydülər. Saraçlı, səfərdən dönmüş, yük daşımaq üçün özü də, yük maşını da münasibdi. İsgəndərundan gələcək “əmanətləri” gözləməkdən başqa görəcəkləri bir iş yoxdu. Saraçlının qardaşı oğluna məhəllədə gözdə-qulaqda olmaq, digər iki qardaşı oğluna isə gələn yük maşınını və ətrafı müşahidə altında saxlamaq tapşırılmışdı.
* * *
Yazıxanada sözləşdikləri kimi hava qaralmadan Rus konsulluğunun yanında yerləşən şəhər klubunda bir araya gəldilər. Küçəyə baxan pəncərənin önündəki masanın arxasında oturdular. Şef qarson Zavodlu və iki yoldaşına qulluqda əldən-ayaqdan gedirdi. Çay içə-içə məsələni müzakirəyə başladılar.
Borluklunun təklif etdiyi Sovet konsulu ilə görüşmə fikri Həmzə Qarabağlını çox rahatsız etmişdi.
“Məncə məktubu konsula verməklə böyük səhv etmiş olarıq. Yoldaşlarımızı böyük çətinliyə salarıq. Konsul məktubu alar-almaz Ankarada böyük elçiyə bildirəcək, o da daha yuxarılara desə işlər pis şəkil alacaq və qaçaqların başına böyük işlər gələcək”.
Borluklu sözün arasına girdi.
“Konsula söz verdik. Əldə etdiyimiz bilgiləri ona çatdıracağımızı söylədik. Belə bir durumda sözümüzdən qaça bilərikmi?”
“Sənə xatırladıram: İstanbulda Doktor Sultanova söz verdik. Həm də yəmin etdik. Canımız bahasına da olsa, təşkilatın sirrini kimsəyə verməyəcəyimizə, yaxalandığımız təqdirdə qaçaqları satmayacağımıza Quran və silah üzərinə əl basdıq.”
“A Həmzə, İstanbuldan dönərkən qatarda danışmadıqmı? “Onlar təşkilat qurmaqla çox böyük səhvə yol verirlər” demədikmi? “İki ölkəni bir-birinə qatacaqlar” demədikmi?”
“Hə, sən belə dedin. Amma Qaçaq Nuru nə dedi? “Xalqımıza zülm edən hökumət və partiya funksionerlərinə gedib hədlərini bildirmək niyə iki ölkəni bir-birinə qatmaq olsun?” deyə söyləmədimi?”
“Çox yaxşı, bu işləri kimlərin, haradan gəlib törətdiklərini öyrənən Sovet hökuməti seyirçimi qalacaq? Türkiyədən bunun hesabını soruşmayacaqmı? QİQ-in varlığı ortaya çıxanda Türk hökuməti bizə verdiyi bunca imkanı əlimizdən alıb bizi yerimizdən etməyəcəkmi? Türk dövləti sənə verdiyi “Keşişin İmarəti”ni, mağazaları, tarlanı, biçənəyi əlindən alıb sürgün etməyəcəkmi? Mənim bütün varidatım, Borluklunun ucsuz-bucaqsız yaylası əlimizdəmi saxlanacaq sanırsan?”
Borluklu sözə qarışdı:
“Zavodlu doğru deyir. Bunları ağla gətirmək belə adamın canına qorxu salır. Ox yaydan çıxıb, başqa nə edə bilərik?” – dedi.
Həmzə:
“İstanbul toplantısında bütün bunları niyə söyləmədiniz? Doktor Sultanova niyə işin bu tərəflərini açıb demədiniz?”
“Ağzımızı açmağa heç imkan verdi ki? Hər şeyi özü söyləyib özü planladı. Bizə təsdiqləmək qaldı.”
“Bunu deməyə dilin necə gəlir? İstəyən hər məsələdə fikrini açıqca ortaya qoymadımı? İndiki kimi xatırlayıram, “Düşərgəni Borluk yaylasında quraq” deyən sən deyilmiydin? Yaylada tətil keçirmək üçünmü düşərgə quracaqdın?”
Zavodlu, qarsona çayları təzələməsinə işarət etdikdən sonra diqqətini masaya yönəldib Həmzənin üstünə əməllicə hücuma keçdi.
“Ürəyini ikiləmə. Mövqeyimiz çox doğrudur. Qurulan bu təşkilat zahirən xalqımızın faydasına olsa da, böyüyüb qol-budaq atdıqdan sonra kim bilir hansı güclərin əlinə keçəcəkdir. Bu təşkilata indi müdaxilə edilərsə, bir neçə arkadaş sıxıntı çəkər, amma minlərcə Qafqaz mühaciri Sovetlərin düşmənçilik və təqibindən qurtular. Məncə, Sovetlərin qarşısında olmaqdansa, yanında olmaq daha yaxşıdır.”
Borluklu, Zavodlunun sözlərindən dəstək alaraq:
“Mən də belə düşünürəm. Sovetlər belə qalmayacaq. Gələcək illərdə nüfuz dairəsi genişlənəcək. Mənə belə gəlir ki, çox keçmədən Türkiyə də Sovet sisteminə daxil olacaq. Bizə Almandan Amerikadan fayda yoxdur. Bizim gələcəyimiz rus dostluğundadır”, – dedi.
Həmzə:
“Əslində bu təşkilatın qurulmasını mən də istəmirəm. Ancaq mən deyirəm ki, təşkilatın qurulmasının qarşısını almalıydıq. Önləyə bilmədik, indi onu biz dağıtmalıyıq. Bunu əksər işçiləri ermənilərdən ibarət olan Sovet konsulluğunun əliylə etməməliyik. Bəzi arkadaşların vəziyyəti pis olacaq”, – deyə israr etdi.
Zavodlu:
“Görüşməmizdə konsuldan, arkadaşlara sıxıntı verilməyəcəyinə dair söz alarıq”, – deyə ortalığa bir fikir atdı.
Bu fikrin qarşısında Həmzə Qarabağlı:
“Onları tanımırsanmış kimi danışma! Rusun hansı sözünə nə qədər bel bağlana bilər? Bundan başqa, səlahiyyət konsulun əlində deyil ki”.
Borluklu:
“Baxın, bunu da sizə söyləyim. Sonra demədi deməyin. Bizim bu Qafqaz qaçaqları, söz dinləyən insanlar deyil. Onların gözünü intiqam hərisliyi bürüyüb. Təşkilatın adını belə “Qafqaz İntiqam Qartalları” qoydular. Adamlara Türk dövləti Qarsın göbəyində ev, iş yeri verdi; Qarsın ən bərəkətli ovalarında tarlalar, biçənəklər ayırdı, amma onlar hələ də bolşeviklərdən intiqam almağın peşini buraxmırlar. “Biz Sovetləri dağıdacağıq, yurdumuza dönəcəyik!” deyirlər, başqa bir sözləri yoxdur. İllərdir dağlarda, yaylalarda, karvansara künclərində yaşayırlar. Sovetlərin deyil, onların dağıdılması lazımdır. Ən önəmli xüsus da budur ki, onlar Qarsda qaldıqları müddətdə bizə rahat gün yoxdur. Hər birinin mütləq buradan başqa bir yerə göndərilməsi gərəkdir”.
Zavodlu:
“A Həmzə, Borluklu çox açıq söylədi. Mən bunları söyləmək istəmirdim. Bunlar indidən bizi dinləmirlər. Qarsın seçkin, öndə gələn kimsələri olduğumuz halda bizi adam yerinə qoymurlar. Sən iqtidar partiyasının idarəçiliyində olduğun halda bir iş görəndə səndən soruşduqları yoxdur. Bunların nə əlinin, nə dilinin ölçüsü var. Görmədinmi o vaxt sənə bir şillə vuran adamın başına nələr gətirdilər?”
Borluklu:
“Yeri gəlmişkən, Həmzə, o məsələ necə olmuşdu? Eşitmişəm, amma ətraflı məlumat sahibi deyiləm”.
“Yekəxana birisiylə mübahisəmiz düşdü, sözümüz bir az sərt şəkil aldı. İş böyüdü. Mənim sözlərimi həqarət sayan adam üzümə bir şapalaq vurdu. Çevrəmizdəkilər araya girib olayı sakitləşdirdilər. Bizim qaçaqlar olayı eşidər-eşitməz kimsədən bir söz soruşmadan, mənə belə demədən o gecə gedib adamın evinə, mal-mülkünə, otuna, samanına od vurmuşlar. Allah üzünə baxıb, adam çoluq-çocuğunu evdən çıxara bilmişdi. Bütün hər şeyi yanıb kül olmuşdur. Təbii ki, yanğını bizim qaçaqların çıxardığını kimsə bilmədi. Sabah nələr törədəcəklərindən mən də əndişəliyəm.”
Borluklu ağrılı yerdən tutmuş, Həmzənin də qaçaqlar sarıdan rahatsız olduğunu körükləməyi bacarmışdı.
“Budur, sizə deyirəm, bunlar özbaşına insanlardır. Söz-saz dinləməz, ağılları kəsən işi tutarlar. Onlara görə biz qorxaq, Türk dövlətinin verdiyi payı alıb, hər şeyi unudan insanlarıq. Çoluq-çocuğu, evi, mal-mülkümüzü buraxıb silahlanaraq, Sovet üsul-idarəsinə hücumlar etməliyik ki, igid sayılaq”.
Həmzə:
“Bəylər, bir halda ki, getmək istəyirsiniz, buyurun gedin. Mən bu işdə yer almaq istəmirəm”, – dedikdə Borluklu çarəni ondan saqqız kimi yapışmaqda gördü.
“Biz sənsiz əsla addım atmarıq. Sən, yüksək məqamlı dövlət adamları ilə oturub durmağı bilirsən. Ən azından bizim xətalı bir iş görməyimizə əngəl olarsan. Yanımızda ol, kifayətdir. Görəcəksən biz gərəkəni edəcəyik. Heç biri də zərər görməyəcək.”
* * *
Zavodlu və Borluklunu yaxşı tanıyan mühafizəçilər heç bir şey soruşmadan onları gözləmə salonuna apardılar. Müsafir gəldiyi xəbər veriləndə konsul, vaxtsız gələn müsafirlərin məlum kəslər olduğunu o dəqiqə anladı. Onları gözlətmədən yanlarına endi. Hörmətlə qarşılayıb onları qəbul salonuna apardı.
Konsul üzdən rusların tipik soyuqluğunu sərgiləsə də, maraq və həyəcan içindəydi.
“Bir gəlişmə varmı?” – deyə soruşdu.
Zavodlu:
“Bəy əfəndi, gözlədiyimiz məktub gəldi”, – deyərək qoyun cibindən çıxardığı zərfi konsula uzatdı. Türk dilini yaxşı bilən diplomat zərfi o dəqiqə açaraq iki fotoşəkil üzərində aydın olaraq seçilən sətirləri birnəfəsə oxudu. Çaşqınlığı üzünün ifadəsində əks olunmuş bir halda təkrar incələdi.
“Bəylər! Durum çox ciddidir. İzninizlə mən bunu Ankaraya bildirim.”
Zavodlu:
“Xeyr, lütfən tələsməyək. İstəsəniz, Ankaraya bildirməzdən öncə bir az danışaq. Bizim bəzi əndişələrimiz var.”
“Nədir əndişəniz?”
“Biz bu bilgiləri ölkələrimiz arasında gəlişməkdə olan dostluğun pozulmaması naminə sizə veririk. Ancaq bu da bir gerçək ki, bu təşkilatı quranlar çox yaxın arkadaşlarımızdır. Təşkilatın fəaliyyətlərini dayandırmaq istərkən onları cəzalandırarsaq, bu heç xoş olmaz. Açıqcası, arkadaşlarımızın zərər görməsini istəmirik.”
“Təbii ki, haqlısınız. Onların zərər görməsini mən də istəmirəm.”
“Biz sizdən onların zərər görməyəcəyinə dair söz almaq istəyirik.”
“Baxınız, mən sizə öz adıma onların zərər görməyəcəyinə dair şərəf sözü verirəm. Ancaq, üst məqamların, Moskvanın və ya Ankaranın tədbirlərində fərqli gəlişmələr olarsa, bunu əngəlləməyə gücüm yetməyə bilər. O zaman anlayışınıza sığınmaq istərdim.”
“Xeyr, biz qəti söz almalıyıq. Əks halda kəlmənin tam anlamıyla biz arkadaşlarımızı satmış oluruq.”
“O zaman mən sizə bir sual verim: Siz, necə bir çözüm düşünürsünüz? Mənim yerimdə siz olsanız, necə edərdiniz?”
Həmzə sözə qarışdı:
“Bizim düşüncəmiz belədir: Təşkilatın fəaliyyətə keçməsinə izin verilməsin. Təşkilatın rəhbərləri başqa şəhərlərə göndərilsin.”
Borluklu:
“Hətta nəzarət altında saxlanıla və icbari iqamətə məcbur edilə bilərlər”, – deyə davam etdi.
“Nəzarət altında saxlanılmanı anladım, bəs icbari iqamət nədir?”
“Elə Sovetlərin etdiyi kimi, sürgünə göndərilən insanların dövlətin faydasına işlədilməsi.”
“Hə, anladım. Çox gözəl, başqa nələr düşünürsünüz?”
Borluklu:
“Mütləq görülməli bir tədbir də onların bir-birləri ilə olan əlaqəsinin kəsilməsidir”, – dedi.
“Tamam! Mən sizə söz verirəm. Bu istəklərinizi səlahiyyətli məqamlara eynən çatdıracaq və yerinə yetirilməsi üçün bütün gücümlə çalışacağam”, – deyən rus diplomat, davranışı ilə sanki kiçik bir vilayət olan Qarsda konsul deyil, Sovetlərin Türkiyə baş valisi ədasına bürünməyi də unutmadı.
Konsulun işarətiylə gələn əməkdaş:
“Qəhvələriniz necə olsun əfəndim?” – deyə soruşdu.
Həyəcanına üstün gələ bilməyən konsul:
“Bəylər, mən Ankarayla danışmaq durumundayam”, – deyərək qəbul salonundan çıxdı.
Xəbərçilər qəhvələrini yenicə bitirmişdilər ki, Konsul geri döndü.
“Sizə necə təşəkkür edəcəyimi bilmirəm. Ankaraya gözlədikləri xəbəri çatdırdım. Çox məmnun qaldılar. Qaçaqların qurduğu Qafqaz İntiqam Qartalları isimli bu təşkilatın hər hansı bir aksiyaya baş vurmadan işdən xəbərdar olduğumuza çox sevindilər. Sizin istək və əndişələrinizi ayrıca bildirdim. Möhtərəm böyük elçimizin xüsusi təşəkkürlərini və xoş diləklərini ifadə edirəm.”
Əliylə əməkdaşa içəri gəlməsi üçün işarət edən Konsul, gözaltı gətirilən paketlərə baxdı.
“Sizin bu xidmətinizin əlbəttə ki, qarşılığını ödəmək mümkünsüzdür. Ancaq böyük elçimizin təlimatıyla hər birinizə kiçik bir hədiyyə paketi hazırladıq. Hər birinin içərisində yüz iyirmi altun vardır. Yüz altun bəxşiş, iyirmi altun da məsrəflərinizin qarşılığıdır. Lütfən qəbul buyurunuz.”
Xəbərçilər bir-birlərinin üzünə baxdılar. Həmzə, məmnuniyyətsizliyini “Ehtiyac yox idi”, deyərək ifadə etməyə çalışsa da, nəzakətsizlik olar əndişəsiylə təpki göstərməməyə üstünlük verdi. Digərləri işin bu şəkildə sonuca bağlanmış olmasından məmnundular.
Üç işbirlikçi konsulluq binasından çıxıb evlərinə gedərkən Həmzə əlindəki paketi Zavodlu və Borluklunun gözlərinə soxarcasına yuxarı qaldırdı.
“Ağlıma nə gəldi, bilirsinizmi? ” – deyə soruşdu.
O birilərinin cavab verməsini gözləmədən:
“Bircə buna baxın, İstanbul, Ankara kimi şəhərlərdə seçkin lokantalarda yemək sonrası qarsona kiçik bir bəxşiş buraxılır ha…” – dedi, davamını gətirmədi.
Hiddətlə başını bir o yana, bir bu yana çevirdi. Sonra üzüntülü bir səs tonuyla:
“Yediyimiz qələtin bəxşişi özündən böyükmüş!” – deyərək yoluna davam etdi.
* * *
Rəsmi Moskvadan Ankaraya ünvanlanan: “Qarsın Buğatəpə yaylasında yuvalanan qaçaqların başını çəkdiyi silahlı bir təşkilatın ölkəmizə qarşı hücumlar təşkil edəcəyi bilgisi tərəfimizə çatdırılmışdır. Almaniyadan göndərilən silahlar təşkilatın mərkəzinə yetişmək üzrədir. Təfsilat Ankara Böyük elçiliyimizdə mövcuddur. Hökumətimizə gəlişmələr haqqında bilgi verilməsi ərz və rica olunur…” şəklindəki şifrəli teleqram hər şeyin alt-üst olmasına kifayət etmişdi.
* * *
Moskvanın xəbərdarlığı ilə Ankara dərhal hərəkətə keçdi. İstihbarat və dəstək qüvvələri səfərbər edilmişdi. İsgəndərun limanından yola çıxmış olan yük maşını, Yoncalı köyü və Buğatəpə yaylası eyni vaxtda izlənməyə başlamışdı. Qaçaqları cinayət başında yaxalamaq üzrə bütün gərəkən tədbirlər görülmüşdü.
Yük maşını bir neçə nəzarət nöqtəsində adi qaydada dayandırılıb sürücü və yanındakıların kimlikləri soruşulmuşdu. İsgəndərunlu sürücünün yanındakı iki nəfərdən biri Azərbaycanın Qazax, digəri isə Gürcüstan, Borçalı doğumlu olub Qarsda yaşayırdılar. Birinin adı “Göyəzən”, digərininki “Xıram”dı.
* * *
Xozeyin, Koxalı Hacıxəlil və İsmayıl Bala Yoncalı köyündə kamyon deyilən yük maşınını gözləməkdə idilər. Nəhayət, axşam azanı oxunarkən yük maşını köyə daxil oldu və bağ evinə yönləndirildi. Saraçlı Ağa, orta sahədə dayanan yük maşınının qapısına yaxınlaşıb sürücüyə:
“Xoş gəldiniz. Səfa gətirdiniz!” – deyə səsləndi.
Sürücü:
“Xoş gününüz olsun”, – dedikdən sonra: “Siz, Saraçlı Ağasınızmı?” – deyə soruşdu.
“Bəli, mənə “Saraçlı” deyirlər”, – dedi. Ardından öz yük maşınını göstərərək,
“Mühərriki söndürmədən maşını bu bizim maşının arxasına yanaşdırsanız yaxşı olar”.
Yüklü kamyon digər kamyonun düz arxasına yanaşdıqdan sonra Göyəzən, Xıram və sürücü maşından endilər. Saraçlı hər üçüylə əl tutub salamlaşdıqdan sonra:
“Dəyərli arkadaşlar, bilirəm çox yorğunsunuz. Ancaq gətirdiyiniz yükün sabah namazına qədər gedəcəyi yerə çatdırılması lazım gəlir. Mümkünsə sizin nəzarətinizdə bizim gənclər yükü digər kamyona yükləsinlər. Onları yola salaq getsinlər. Ardından sizinlə baş-başa qalaq”.
Arı kimi çalışan gənclər bir su içimdə yüklərin yerdəyişmə işinin haradasa sonuna gəlmişdilər. Son yeşikləri maşından maşına keçirərkən eşitdikləri:
“Olduğunuz yerdən tərpənməyin!” əmriylə çaşıb qaldılar.
Ətrafları jandarm və mülki polislər tərəfindən əhatəyə alınmışdı. Səsin sahibi üstəymən:
“Bəylər, ətrafınız sarıldı. Tərpənməyin. Olduğunuz yerdə qalın! Saraçlı Ağa, siz yaxın gəlin!” – deyə səsləndi.
“Xeyirdirmi, komutan? Bu nə demək olur?” – deyən Saraçlı, çaşqın bir halda yavaş-yavaş komutana doğru yeridi.
“Müsafirlərimə bunu necə edərsiniz?”
“Ağam, incimə, çox önəmli bir məsələ var. Lütfən, xətrinizə dəyməsin. Yuxarıdan təlimat gəldi.”
“Nəymiş o təlimat? Məqsədiniz məni və müsafirlərimi rəzil etməkdimi?”
“Zənn edirəm, sizin bilmədiyiniz önəmli bir məsələ var”, – deyən komutan Saraçlı Ağanı sakitləşdirəcək cümlələr qurmağa çalışırdı.
“İsgəndərundan gələn kamyonda silah və sursat varmış. Kamyona əl qoyub sürücü və yoldaşlarını Qarsa göndərməmiz istənməkdədir.”
“Bunu edə bilməzsən! Sənə əmr verənə demədinmi, Saraçlı Ağanın müsafirləridir. Hətta gələn yük onun kamyonuna yüklənməkdədir.”
“Əfəndim, Ankaradakılar sizi tanımazlar. Sizin məmləkətdəki durumunuzu, yanlış bir iş tutmayacağınızı, bu mühitdə dövlətin əli-qolu olduğunuzu bilməzlər. Lütfən, bu işimizə xoş münasibətiniz olsun.”
“Bu əsla xoş görüləcək bir durum deyil. Belə bir şey edə bilməzsiniz, biz el içində başımızı qaldırıb gəzə bilmərik. Biz də bundan sonra bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bir daha bərabər ola bilmərik.”
Saraçlı Ağanın və müsafirlərin ətrafının sarıldığını görən gəlin, qız və qadınlar qaşla göz arasında silahlanıb Böyük Xanımın ətrafında toplanmışdılar. Qafqazdan buraya gələnə qədər neçə yerdə basqınlarla qarşılaşmış olduqlarından, qadın tayfası silahla rəftarı bilirdilər, bu məsələdə təcrübəli idilər. Böyük Xanımın bir işarətiylə jandarmların ətrafında mövqe tutmuşdular. Böyük Xanım komutanla danışan oğlu Saraçlı Ağanın “Bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bərabər olmarıq”, sözlərini eşidincə yanlarına getdi.
“Xeyirdirmi, komutan? Xoş gəldiniz deyəcəyəm, amma bu heş də xoş gəlmişə bənzəmir. Məsələ nədir?”
“Böyük Xanım, biz dostuq, qardaşıq. Sizə qarşı yanlış bir işə yol verərikmi? Ancaq bizə yuxarıdan gələn əmrə görə sizə gələn kamyonun yükü arasında silah və mühümmat varmış.”
“Ola bilər, nə önəmi var? Biz sizin silah və mühümmatınızı azmı daşıdıq? Bu silah və mühümmatın da ona bənzər bir şey olmadığını haradan bilirsiniz?”
“Əfəndim, dövlətin bilgisi daxilində olmayan qaçaq silahlardır. Kamyona əl qoyub gətirənlərlə birlikdə Qarsa aparmağımız gərəkdir.”
“Komutan, bizim hər şeyin üstündə bir törəmiz var. Evimizə gələn qonaq suçlu belə olsa, kimsəyə verilməz. Qonaq bizim şərəfimizdir. Yanlış iş tutursunuz.”
“Əfəndim, bizə kamyona əl qoyub Qarsa aparmağımız əmr edildi”.
“Hörmətli komutan, törəmiz də bizə əmr etmişdir, müsafir verilməz. Bizim hamımızı öldürmədən onları ala bilməzsiniz. Buyurun, alın baxaq görək.”
“Nə yəni, dövlətin əmrinə qarşımı çıxırsınız?”
“Siz dövlətin qanunlarından pis yöndə istifadə edirsiniz. Bizi buraya Qazi Paşa yerləşdirdi. Biz yanlış iş tutmarıq. O, bunu eşitsə, bu əmri verənləri ayaqlarından asdırar. Belə bir şey olarmı? Müsafirlərimizin əllərini bağlayıb aparacaqsınız, biz də sakit durub baxacağıq! Çox yaxşı, bəs bizim törəmiz harada qalacaq? Başımızı qaldırıb insan içində necə gəzəcəyik?”
“Mənim yerimdə siz olsanız, nə edərdiniz? Verilən əmri necə yerinə yetirərdiniz?”
“Verilən yanlış əmrə düzəliş verərdim. Biz rusların törətanımaz əmrlərinə baş əyə bilməyib buraya gəldik. Siz də onlar kimimi davranacaqsınız?”
“Mənim verilən əmri yerinə yetirməmək kimi bir səlahiyyətim yoxdur.”
“Vardır.”
“Nəymiş o?”
“Bax, komutan, gətirilən yükü oğlum Saraçlı Ağa öz kamyonuna yüklətdi. Bildiyim qədəriylə əmanəti özü Qarsa aparıb yerinə təslim edəcək. Biz əmanəti sağ-salamat göndərmək durumundayıq. Bizə gəlib çatmadan niyə yolda yaxalamadınız? Bizim hamımızı öldürmədən ocağımızdan bunları alamazsınız. Gedin bildiyinizi edin!”
Komutan bir yandan ətrafına göz gəzdirir, bir yandan da düşdüyü çətin vəziyyətə uyğun bir çözüm arayışında idi.
Bir saata yaxın müddət əllər tətikdə keçdi. İş inada minmiş, tərəflər geri adım atmırdı. Hər kəs bu işin sonu nə olacaq deyə əndişəylə gözlərkən üstəyməndən yeni bir həmlə gəldi.
“Əsgər! Geri çəkil! Köydən çıxırıq”, – deyə əmr verdi. Saraçlıya döndü.
“İsgəndərundan gələn kamyon və işçilər dərhal köyü tərk etsinlər. Siz də, lütfən bu dəqiqə hərəkət edin!” – dedikdən sonra üstəymən əsgərlərini və mülki polisləri çəkib qaranlığa qarışdı.
Ayın göy üzündə olmadığı qaranlıq bir gecəydi. On beş, iyirmi metrdən o yanı gözlə seçmək mümkün deyildi. Diyadin üzərindən İsgəndəruna yön alan kamyon on beş kilometr aralanmadan yoldakı jandarma komandası tərəfindən saxlandı. Göyəzən ilə Xıram kamyondan düşürülərək əsgəri maşına mindirildi. Sürücünün yanına əyləşən iki rütbəli jandarma kamyonu Qarsa yönləndirdi.
Buğatəpə yaylasına getməkdə qərarlı olan Saraçlının yük maşını on beş, iyirmi kilometr yol qət edib Karakösəyə yaxınlaşanda jandarm tərəfindən dayandırıldı. Yük maşınının qapısını yaxından tanıdığı jandarm təyməni açmışdı.
“Ağam, yaxşı yol.”
“Təşəkkür edirəm, sağ olun!”
“Müsaidəniz olarsa, arkadaşlar bizim maşınlarda əyləşsin, mən sizin yanınızda oturum. Yolumuz xeyli uzaqdır, söhbət edərik.”
Saraçlının müsafirləri Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala təymən sözünü bitirmədən qapını açaraq enməyə niyyətli olduqlarını göstərmişdilər.
* * *
Yük maşınlarına əl qoyulub adamların yaxalandığı Qarsa bildirilən kimi Qars dəstək qüvvələri hərəkətə keçdi. Dan yeri işıqlananda özəl birliklər Buğatəpə yaylasının bütün keçidlərini tutaraq bütün sığınaqları didik-didik aradılar. Yükü boşaltmaq üçün düşərgədə yük maşınının gəlməyini gözləyən işçilər sığınağın birində paltolarına bürünmüş halda yatarkən aşkarlanmışdılar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68336821) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Ali Kafkasyalı
Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən 27 Aprel 1920-ci ildə işğal edilməsinin 100-cü ildönümündə babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün Qafqaz Qartallarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.
Ali Kafkasyalı
Qartallar sınır tanımaz
Azərbaycanın Qızıl Ordu tərəfindən 27 Aprel 1920-ci ildə işğal edilməsinin 100-cü ildönümündə babam Məmməd Babanın, atam Aloy Hacının və bütün Qafqaz Qartallarının əziz xatirələrinə ithaf edirəm.
Gənclərin, saxta tarixlərin pəncəsindən qurtulması üçün onlara atalarının həqiqi həyat hekayələrini sunmaq lazımdır.
Birinci Bölüm
Silahlı Təşkilat
Dindirmə Otağında…
Bütünlüklə daşdan tikilmə iki qatlı Kars Milli Əmniyyət Xidmətləri Rəisliyi binasının dindirmə otaqlarından biri… Bu heybətli məkanda yaşanan nə ilk, nə də son dindirmədir bu.
Ah! Mümkün olsaydı, boydan-boya cızıq-cızıq yazılarla dolu bu divarlar dil açıb danışa bilsəydi, maraq göstərən adama nələr söyləməzdi. Başınızı azca qaldırıb yuxarıya, tavana baxarmısınız? İllər boyu sobanın tüstü-dumanı canına hopduqca necə də tündləşərək kirli qəhvəyi rəngə çalır. Bu sarı şam taxtalar azmı şahidlik etmişdir məzlumların çarəsiz baxışlarına, məsum igidlərin kükrəyişinə… Dəmir barmaqlıqların mühafizəsində tünd külrəngi pəncərəaltıların arasındakı səkkiz təbəqə kirli şüşəyə nə deyərsiniz? Kim bilir, göy gurultusunu andıran nə qədər hiddətlər, nə qədər şantajlar, nə qədər ümidsiz yalvarışlar onda əks-səda vermişdir şəhərin laqeydliyinə. Quşların qanad çırpıntıları, məhdud görüntüləri pəncərədən bu rütubətli məkana düşərkən bir ümid olmuşdurmu görəsən… Bəs bulanıq mavi cilalı bu masaya nə deyərsiniz? Adi bir fırçayla insanın gözünə batarcasına kobudluqla işlənmiş inventar nömrəsi neçə il öncə yazılmışdır görəsən? Kiçicik otağa sabitlənmiş, küncü-bucağı yer-yer çatlaq, çuqun və taxta qarışığı masa dilə gəlsəydi, sizcə, gördüyü bu qədər xəyanət arasında hansını seçərdi anlatmaq üçün?
İstər divar, istər tavan, bir pəncərə və ya qaranlıq siyirməsində bu qədər sirri qoruyub saxlayan bir masa, fərqi nəymiş? Yetər ki, biri dilə gələydi…
Əmin olun, eşidib biləcəyiniz hekayət bu qorxunc məkanda yaşanan nə ilk olardı, nə də sonuncu…
* * *
“Neçə ildir qaçaqsan?”
“On ildən çoxdur.”
“Dağda kimlərlə atışdınız?”
“Bolşeviklərlə! Daha çox qarşımıza ermənilər çıxdı. Sonra satqınlar… Ruslar aralıda dayandılar! Bu arada bir neçə yoldaşımız şəhid oldu, bir neçəsi yaralandı.”
“Bütün bu müddət ərzində dağlardamı qaldınız?”
“1927-də inqilabın on illiyi ilə bağlı olaraq əfv elan olundu, biz də dağdan endik. Bolşeviklər bizi hökumət orqanları ilə əməkdaşlığa çağırdı, qəbul etmədik.”
“Hamı bir nəfər kimi qəbul etmədi?”
“Bəzi yoldaşlarımız çoluq-çocuğunu, anasını, atasını ölümdən qurtara bilmək üçün razılıq verib, müxtəlif idarələrdə işə təyin olundular. Bizim kimi əməkdaşlığa yaxın getməyənləri yenidən təqib etməyə, sıxma-boğmaya başladılar. Üç-beş il başımızı birtəhər saxladıq. Sonunda məcburən ikinci vətən bildiyimiz Türkiyəyə sığındıq. Canımızın yarısı sınırın o tayında qaldı. Acılarmızı da özümüzlə gətirdik.”
“Əməllərindən peşmansanmı?”
“Nəyə görə peşman olmalıyıq? Biz Mövlananın dərgahında deyilik ki. Sovetlerin zulmü altındayıq. Anamızı, atamızı, orada qoyub canımızı birtəhər qurtardıq. Qoynu dolu arvadını o diyarda qoyub qaçmağa məcbur olsaydın, sən nə edərdin? Peşman olub da haqq, hüquq tanımayan, zülm yağdıran bir hökumətə xoş üzləmi baxacaqdım? Zalımlara qarşı çıxmaqdan, bu qədər suçsuz-günahsız insanımızın canına qəsd edən düşmənlə savaşıb intiqam almaqdan niyə peşman olmalıyam? Əksinə, onlardan qisas aldıqca ürəyimizə sərin su səpilir. Haqsız bir iş görmürük ki, peşman da olaq.”
“…”
“Harada qalırsan?”
“Qarabağlı Hanında.”
“Dövlət sənə ev-eşik, mülk vermədimi?”
“Verdi, fəqət almadım.”
“Niyə almadın?”
“Bəyim, ölkəmizi əlimizdən aldılar. Bizə dağ-daşı məskən tutmaqdan başqa yol qoymadılar. Qarımızı, qızımızı Sibir vilayətlərinə sürgün etdilər. Din adamlarımızı, alimlərimizi suçsuz yerə güllələdilər. Xalqımızı səbəbsiz yerə qırırlar. Bütün bunların haqq-hesabını çürütmədən necə ola bilər ki, mən Türkiyə hökumətinin verdiyi payı alıb, heç bir şey olmamış kimi üstündə yatım? Biz and içmişik, ölkəmizi işğaldan, xalqımızı Sovet zülmündən qurtarmadan silahımızı yerə qoymayacağıq.”
“Türk dövlətinin verdiyi evi-eşiyi, mülkü, tarlanı, çayırı-çəməni alıb yenə mücadiləyə davam etsən olmazdımı?”
“Olmaz, əfəndim, olmaz! Sərvət sahibi insan mücadilə edəmməz. Başını qaldırıb ətrafına baxammaz. Malının-mülkünün əsiri olar. Ayıb olsa da, önünə atılan sümüyü yalayan köpəyə dönər.”
“Bilmirəm bunun fərqindəsinizmi? Bizim qanunlar sizə burada suç işləmək haqqı vermir.”
“Bəy əfəndi, baxınız, bizim dərd-sərimiz bolşeviklərlədir. Biz türkük və Türk millətinin varlığı üçün mücadilə edirik. Bu gün qədrimizi, qiymətimizi bilməsəniz, sabah meydan satılmışlara qalar. Qarşınızdakılar satqınlar olar.”
“Biz nə edəcəyimizi səndən öyrənəsi deyilik. Sən suallara cavab ver. Filosofluq etmə.”
“Xətrinizə dəyməsin, amma müsaidənizlə bunu da deyim. Əgər nə edəcəyinizi yaxşı bilsəydiniz, Orta Şərqin bir neçə saxtakar, ikiüzlü əşirətini dost bilib Krım xalqına, Gəray xanlara, qəhrəman Qafqaz xalqlarına, Şeyx Şamillərə arxanızı çevirməzdiniz.”
* * *
Bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirmiş, çox keçmədən yeni, canavar – gerçək sifətini göstərmişdi.
Sovet zülmündən qaçan Qafqazlı aydınların sığındığı şəhərlərdən birinə çevrilmişdi Berlin. Onların arasında önə çıxan biri vardı, Əli Əhmədoğlu. Onun düşüncəsincə, Qafqaz türklərinin Sovet işğalından sonra dağılıb əriməmələri və fürsət gələndə təkrar ayağa qalxmaları üçün təşkilatlanmaları şərtdir. Bu işə əksəriyyəti Qarsda dolaşan qaçaqlardan başlanmalı, öncəliklə onlar təşkilatlandırılmalı. Əhmədoğlu, bu yöndəki fikrini gerçəkləşdirmək üçün ən güvəndiyi əqidə dostlarından Doktor Sultanovu aradı. İndilərdə hər biri özünə görə bir sipərə çəkilmiş, gözünü budaqdan ayırmayan qartal balalarını oyandırma vəzifəsini ona həvalə etdi.
Qurulacaq təşkilata daxil olan hər üzv lazım gəldikdə Sovet ərazisinə keçəcək, aksiyalara baş vuracaq, adam qaçıracaq; qısa deyilsə, ölməyi və öldürməyi gözünün altına alacaqdı.
Novorossiysk Universiteti Tibb fakültəsini bitirən Sultanov, Azərbaycanın ilk bağımsızlıq hərəkatında fəal iştirak etmiş, qısa ömürlü Milli Məclisdə millət vəkili olmuş, nazir vəzifələrində çalışmışdı. Kommunist hakimiyyətinin təqiblərinə uğrayınca Avropaya getmiş; Paris, İstanbul, Tehran xəttində qurduğu komitələrlə bolşeviklərə və erməni daşnaklara qarşı mücadiləyə başlamışdı. İndi bunların bir bənzərini Qarsda həyata keçirəcəkdi. Qaçaqlar ən yaxşı silahlarla təmin olunacaq və bu amacla yönləndirilib fəaliyyətdə olmaları yoluna qoyulacaqdı.
Doktor Sultanov öncəki nəslin önəmli siması Ənvər Paşanın heyranıydı. Paşanın Təşkilati-Məxsusənin qurulmasındakı rolunu, 15 sentyabr 1918-ci ildə Bakının, qardaşı Nuru Paşa tərəfindən alınmasındakı qərarlılığını çok təqdir edirdi. Böyük savaşdakı məğlubiyyətdən sonra əzmini itirmədən Türküstana getməsi, ata yurdunda ruslarla savaşarkən şəhid olması Sultanovun gözündə Paşanı daha da etibarlı bir mövqeyə yüksəltmişdi.
Doktor Sultanov təşkilatlanma məsələsini qaçaqlarla üz-üzə müzakirə edəcəkdi. Özünün Qarsa getməsi o qədər də ağıllı bir iş olmazdı. Mütləq izlənəcəkdi. Sovet hüdudunda əhalisi çox da qələbəlik olmayan bu şəhərə kənardan birinin gəlməsinin diqqəti çəkəcəyi kimi, görüşəcəyi adamlar da böyük ehtimalla rus agentləri tərəfindən izlənmə altında olduqlarından sıxıntı yarana bilərdi. Ən yaxşısı onları İstanbula çağırmaqdı. Hər gün minlərcə müsafiri ağırlayan bu ticarət və mədəniyyət şəhərinə on beş-iyirmi kişinin gəldiyi kimsənin diqqətini çəkməzdi.
Qafqazlarda bir silsilə macəradan sonra Qars və civarında yerləşmək zorunda qalan qaçaqların bir-birləriylə rabitəsinin olduğunu bilirdi. İstanbula gələr-gəlməz vaxt itirmədən Qaçaq Nurunu aradı. Ona xəbər uçurması digərlərinin də İstanbula gəlməsinə kifayət etmişdi. Bosforun Anadolu yaxasında gözlərdən uzaq ortabab bir hotelin zirzəmi qatında, kiçik bir salonda bir araya gəlmişdilər.
Toplantıya qatılan qaçaqların çoxu bir-birini tanıyırdı. Bolşeviklərə qarşı mücadilə edərkən fərqli dəstələrdə yer alsalar da, Qafqazın dağlarından, yüksək yaylaları və vadilərindən ortaq istifadə etmiş insanlardı. Hər birinin keçmişində altun medallara layiq işlər vardı.
Doktor Sultanov, müsafirlərini salamladıqdan sonra hər birini tərif dolu cümlələrlə salondakılara təqdim etdi. Ardından:
“Dəyərli dostlar! Dəvətimizə hörmət göstərməklə bizlərə şərəf verdiniz. Sizlərə Almanyadan Əli Əhmədoğlunun salamını gətirdim”, – dedi.
Qaçaqlar arasında Azərbaycan hürriyyət mücadiləsinin öncülərindən Məmməd Əmin Rəsulzadənin Əli Əhmədoğlu gizli ismindən istifadə etdiyini bilməyən yoxdu.
Salondakılar əllərini ürəklərinin üstünə qoyub başlarını əyərək Əhmədoğlunun salamını aldılar. Sıra Sultanovun müsafirlərə dəvətin məqsədini açıqlamasına gəlmişdi.
“Arkadaşlar, Rus Çarlığı Qafqaz xalqlarına, özəlliklə də türk soylulara eləmədiyi pislik qoymadı. Bizlər, bolşevik ixtilalının ardınca rahatlığa qovuşmağı gözlərkən yeni hakimiyyət özündən əvvəlkinə rəhmət oxudur. Törətdikləri zülm ərşə dayandı. Görülən budur ki, durub-dayanmaq fikirləri yoxdur. Kommunist hakimiyyətinin əmrindəki ÇK və NKVD təşkilatları izinsiz bağa girən zorakılar misalı önünə çıxanları qırıb çatmaqda. İstədiklərini asıb kəsməkdə, istədiklərini zindanlara atmaqda əngəl görmürlər. “Kollektivləşmə”, yəni kolxoz sistemini yerləşdirmək adına ölkədə tam mənasıyla bir zülm idarəsi qurmuşlar. Sizlər hər nə qədər Türkiyəyə keçmiş olsanız da, könlünüzün və qulağınızın orada olduğunu bilirəm. Kənd və şəhərlərin elit təbəqəsinin yox edildiyini, bir inəyi, bir neçə qoyunu, bir eşşəyi olan adamların “kulak” suçlamasıyla, yəni varlı-hallı və qolçomaq qəbul edilərək sürgünə göndərildiyini eşitməyən yoxdur. Soydaşlarımız qəsdən yaşamaqda çətinliklər çəkəcəkləri, malyariya xəstəliyinin geniş yayıldığı Qaraqalpakstan çöllərinə, Aral gölü sahillərinə göndərilməkdədir.”
Doktor bölgə haqqındakı dərin bilgisiylə, o coğrafiyada yaşananları bir-bir sıralamaya davam edirdi.
“Bolşevik zülmünə əngəl görülən nüfuzlu, etibarlı alimlər bir-bir ortadan qaldırılmaqdadır. Qurani-Kərimi ilk dəfə Azərbaycan türkcəsinə çevirən Bakı Qazisi Mir Məhəmməd Kərim, Nargin adasında işgəncə görməkdədir. Əgər bu zalımların törətdikləri zülmün hesabı sorulmazsa, bizim gözəl Qafqazımızda elm adamı, aydın, yazar, şair, açıq düşünən insan qoymayacaqlar. Hər birinə bir qulp taxıb bir bəhanə ilə yox edirlər. Sizdən soruşuram: Alimsiz, şairsiz, yazarsız, sənətkarsız topluluqlar millət olma tərifini qoruya bilirmi?”
Bu sual salondakıları dərin bir səssizliyə sürükləmişdi.
Bolşeviklərə qarşı on ildən artıq mücadilə edən qaçaqlardan Aloy Hacı səsini yüksəldərək:
“Əsla!” – deyərək səssizliyi pozdu. “Əsla millət olaraq qalammaz! Zatən onların niyyəti bizim kökümüzü qurutmaqdır. İstəyirlər ki, biz qınımıza çəkilək, onların qorxuya əsaslanan zülm üsul-idarəsi əbədiyyən sürsün.”
Başıyla Aloyu salamlayan Sultanov önündəki stəkandan bir neçə udum su alıb nəfəsini dərəndə salonda hiddətli bir uğultu başladı. Sultanov astadan öskürüncə hər kəs yenidən onu dinləməyə yönəldi.
“Bir işə baxın! Birinci Dünya Savaşı və bolşevik ixtilalı illərində hər coğrafiyada türklərə qarşı alçaqca hücumlar təşkil edən erməni çətə mənsubları indilərdə Qızıl Ordu səflərindən ayrılaraq ÇK və NKVD təməlində iş görən olublar. Daşnak ünsürləri xəyanətlərini daha şiddətli bir şəkildə davam etdirmənin yolunu tapıblar. Aldığımız məlumata görə, Azərbaycanın bütün NKVD şöbələrinin başına erməni çətəçilər gətirilib. Qazax mərkəzinə Xoren Qriqoryan, Astaranın başına Arakelov, Lerikə Xaçaturyan, Ağcabədiyə Sərkisyan, Cəbrayıla Avanesov, Astraxanbazara Avakyan təyin olunub; sizə daha hansı birini sayım! Bunların hər birinin əlində millətimizin övladlarının qanı var. Çoxusu, erməni general Andronikin əmriylə Ərdahan, Ərzurum, Qars, Ərzincan, Muş, Vanda xalqa zülm edib qətliam törədən cəlladlardır. Bir qismi də Bakı, Gəncə, Qarabağ və Naxçıvanda acımasızca qan tökən vampir təbiətli məxluqlardır. Zəngilana Zarqoryan, Yardımlıya Sevonyan, Masallıya Aşot Avanesyan, Biləsuvara Zakaryan, Samuxa Petrosyan, Qaryaginə Saskov Şixanyan təyin edilmişlər. Bildiyimiz qədəriylə hamısı Daşnak firqəsinin sadiq üzvləridir. NKVD-nin yuxarı orqanlarında vəzifə verilən Markaryan, Lavrenti Beriya, Qriqoryan kimi generallarla, yardımçıları Sərkisyan və Simonyanın hansı millətdən olduğunu söyləməyə gərək varmı?”
Doktorun dilə gətirdiyi hər isim qaçaqların başına sanki bir çəkic kimi enir, o saydıqca salondakılar zərbə üstünə zərbə alırdılar. Sonunda dayana bilməyən Qaçaq Nuru:
“Hörmətli Sultanov, üzr istəyirəm, sözünüzü kəsirəm, amma o boyda Bakıda adam yoxmu? Bu qədər hərbçi, polis, qazi, qəhrəman hara getdi? Onlara həddini bildirəcək kimsə qalmadımı?” – deyə soruşdu.
“Dəyərli qardaşım, elə bunun üçün toplanmışıq. Bunu biz edəcəyik. Müsaidə edərsinizsə, izahını verə bilərəm: Baxın, ölkəni guya bolşeviklər idarə etməkdədir. Halbuki işin əsası çox fərqlidir. Moskva Azərbaycanı erməni çətəçilərə idarə etdirməkdədir. Bir neçə əsil-nəsəbi olmayan başıboşdan savayı bölgələrdə türk yetkili qoymadılar. Bu durumu qəbul etməmiz mümkün deyil. Mütləq bir şeylər etməliyik.”
Doktor, salondakıları gözləriylə süzərkən baxışlarını təkrar Qaçaq Nurunun üzərinə çevirdi.
“Nuru qardaşımız haqlı olaraq “O boyda Azərbaycanı bir neçə min erməni və rus necə aciz günə sala bilir?” deyə soruşur. Bax, məsələnin kökü burdadır.
Dostlar! Təşkilatlanmamış xalq quru yığnaqdan ibarətdir. Təşkilatı olmayan kütlələr bir şey edə bilməz. Kütləni təşkilatlandırmaq gərək. Xatirinizdə olar, 1923-dən etibarən Azərbaycanın yurd dışında yüksək təhsil görmüş aydınlarına “müsavatçı” və “casus” damğası vuraraq hamısını Solovetsk adalarına sürgün etdilər. Anlayacağınız rus ağlı ermənilər vasitəsilə bizləri elm, sənət və texniki sahələrdə geri qoymaq üçün əlindən gələni edir. Nə qədər yetişmiş aydın varsa, bir qulp taxıb başına iş açırlar. Gecikmədən hərəkətə keçməsək, Azərbaycanı çox pis günlər gözləməkdə.”
Dərd ortadaydı, bəs çarə nəydi? Toplantıda iştirak edən hər qaçaq, ətrafına boylanaraq bu sualın cavabını arayırdı. Sonunda Borluklu dillənib ağlındakı sualı dilinə gətirdi.
“Nə edə bilərik? İçində bulunduğumuz şərait bəlli, əlimizdən nə gəlir?”
Borluklunun sualına dair Azərbaycan Məclisinin ilk millət vəkillərindən biri olan Baba Məmmədov əlini qaldırdı
“Baxınız, öncəki sənə Qaçaq Nuru, Aloy Hacı və yoldaşlarının Gürcüstana keçərək türk xanımlarını qamçılayıb təpikləyən ÇK rəisini Qarayazı ormanında öldürmələri bolşeviklərin gözünü qorxutdu. Artıq qadın və qızlara kimsə açıqdan-açığa əl qaldır bilmir.”
Sultanov:
“Məmmədovun bu xatırlatmasından sonra mənim görüşüm budur ki, qaçaqlar olaraq məkanımız dəyişmiş olsa da, vəzifəmiz dəyişmir. Hər şəraitdə millətimizin çıxarlarını qoruma məsuliyyəti yenə bizim öhdəmizə düşməkdədir. Xalqımızı bu zülmdən qurtarıb dincliyə qovuşdurmaq üçün onlara yerinə görə yol göstərən, yerinə görə qalxan olmalıyıq.”
O ana qədər deyilənləri dinləməklə kifayətlənən Xozeyin:
“Gərəkirsə onlar üçün canımızı fəda edəcəyimiz bilinməli”, – deyə səsini yüksəltdi.
Xozeyinə gözləriylə təşəkkür edən Sultanov sözünə davam etdi.
“Kin və nifrət üzərində qurulan Kommunist sistemi kimsəni dinləmir. Çarlığın devrilməsindən illər keçməsinə rəğmən qan tökməklə məşğuldurlar. Məmləkətdə haqq, hüquq, ədalət deyə bir şey qalmadı. Burası bir gerçəkdir ki, onların anladığı tək dil varsa, o da qüvvətdir. Qüvvətimizi göstərməyi bacarmasaq, o zalımları durdura bilmərik. Bunun üçün mütləq silahlı bir təşkilat qurmalıyıq. Bax, sizi bunun üçün dəvət etdim. Silahlı mücadiləyə varmısınız?”
Sultanovun sözlərini böyük bir diqqətlə dinləyən qaçaqlar öz aralarında pıçıldaşar kimi olsalar da, bu qısa sürdü. Hamısı yerbəyerdən:
“Başqa yolmu var? Bizim də istədiyimiz budur!”, – deyincə gözlərini təkrar qaçaqların üzərində dolaşdıran Doktor:
“Təşəkkür edirəm. Cənabi Allah sizi xalqımıza çox görməsin!” – şəklində məmnuniyyətini dilə gətirdikdən sonra: "Təfərrüata keçmədən öncə ikram edilən çaylarımızı içək", – dedi.
Hotel xidmətçisinin boş stəkanları yığışdırıb getməsindən sonra iclas yenidən başlayacaqdı. Təcrübəli qartallar bu işdə özlərinə necə bir vəzifə düşəcəyinin marağı içindəydi. Qaçaqlar arasında öncəlikli olaraq bir vəzifə paylaşımı ediləcək, təşkilat içində kimin hansı işi öhdəsinə götürəcəyi qətiləşəcəkdi.
Sultanov:
“Arkadaşlar, öncəliklə sahələr üzrə məsul şəxslərimizi təsbit edək: Uyğun görürsünüzsə, təşkilatımızın böyükləri ilə rabitəni mən öhdəmə götürüm”, – dedikdə Qaçaq Nuru və İsmayıl Baladan:
“Uygundur!” – sözləri yüksəldi.
Bir müddət qaçaqlardan başqa fikir eşidiləcəkmi deyə gözləyən Doktor sözlərinə belə davam etdi:
“Silah və sursat işlərindən Xozeyin məsul olsun. Düşərgə idarəçiliyi və təlim işlərini Qaçaq Nuru yürütsün. Pul-para işlərinə də Quruş baxsın, deyə düşünürəm.”
Söz alan Qaçaq Nuru:
“Təşkilat demək xəbərləşmə deməkdir. Güvənli bir xəbərləşmə olmazsa, dəstəmiz pis vəziyyətə düşər. Qərarlarımızı, kimdən nə alacağımızı, kimə nə verəcəyimizi necə təqib edəcəyik?” – deyə soruşdu. Bunun üzərinə Sultanov:
“Xəbərləşmədə istifadə olunacaq məktub və teleqramların Kazım Paşa Caddəsinin arxa küçəsindəki Qafqaz muhaciri Baqqal Mustafanın adresinə göndərilməsinin uygun olacağını düşünürəm”.
* * *
Vəzifə paylaşımı məmnuniyyətlə qəbul edilmiş, ən önəmli xüsus olan düşərgə yerinin təsbitinə keçilmişdi. Doktor Sultanov:
“Düşərgə yeri olaraq haranı düşünürsünüz?” – deyə soruşdu.
İlk öncə fikrini ifadə edən Borluklu oldu.
“Qarsın güneyindəki Borluk yaylası, Kiçik Yusuf dağı və Farmason Karakale köyü civarı bu iş üçün məncə çox ideal yerdir. Bir zamanlar amerikalıların himayəsindəki protestant ermənilər buralardan mərkəz olaraq istifadə etmişlər.”
Əlini qaldıran Zavodlu:
“Borluk yaylası Qarsa çox yaxın və çılpaq bir ərazidir. Yaxınında lazım gəldikdə sığınılacaq orman-filan yoxdur. Məncə Şavşat Birbilan yaylası daha uygundur. Gürcüstan və Sovet sınırına yaxın olması da işimizi asanlaşdırar”, – dedi.
“Birbilan yaylası çox yağışlı və qapalı bir yerdir. Hər tərəfi ormandır. Bizim Qazax-Borçalı insanı üçün sıxıcı olar. Ayrıca ormanın giriş-çıxışı dövlətin ciddi nəzarəti altındadır”, – deyən Qaçaq Nuru, Zavodlunun təklifinə müsbət baxmadığını ortaya qoymuş olurdu. Qaçaq Nuru ilə yanaşı oturan Xozeyin əlini qaldırdı.
“Sırtını İlqar dağına söykəmiş Hanak-Damal yaylası daha yaxşı olmazmı? Həm sınıra yaxın, həm də ormanla qoyun qoyuna.”
Qaçaq Nuru:
“Oraları mən yaxşı bilirəm. Ərdahan-Posof yolu ormanın içindən keçərək İlqar dağından aşır. Giriş və çıxışları çox da güvənli deyil”, – deyə eitiraz etdi. “Məncə düşərgə yeri olmağa ən uygun yer Buğatəpə yaylasıdır. Həm Gölə ormanına yaxındır, həm də təminat mənbəyi və sığınaqları çoxdur. Yaylanın bir çox giriş və çıxışı var. Qaranlıq dərə və Çulludan gələn Kür çayının boyunca gedib Buğatəpəyə çıxıla bilər. Qaratavuk köyündən aşağı endikdə Lələvərginis köyünün ətəyindən ormana yetişmək mümkündür. Ərdahana, dolayısıyla sınıra da uzaq deyil. Bir xüsus da var, civar köylərin əksərində bizim Qazax-Borçalı Qarapapaqları məskundur. O yörədə kimsə bizi satmaq fikrinə düşməz, ağzıbirə saldırmaz”.
Qaçaq Nurunun ortaya qoyduğu bu təklifə etiraz edən olmadı.
Buğatəpə yaylasının düşərgə yeri seçilməsinin ardından Həmzə Qarabağlı:
“Hörmətli Sultanov, para və silah məsələsi necə həll olunacaq?” – deyə soruşdu.
“İndilik bir miqdar para gətirmişəm. Quruş təhvil alacaq. Lazım olduqca para Almaniyanın İstanbul Səfirliyi vasitəsilə çatdırılacaq. Xüsusi kuryer ilə Quruşa veriləcək. Almanlardan alınacaq silah və sursat gəmiylə İskəndərun limanına, oradan da yük maşınlarında Karakösəyə göndəriləcək. Xozeyin silah və sursatı təslim alıb Buğatəpə yaylasına çatdıracaq. Əndişəniz olmasın. Gərəkli bilgiləri zamanında məsul arkadaşlara bildirəcəyik.”
Ondan bir şey soruşulmadıqca o qədər də sözə qarışmayan Nağının əl qaldırdığını görən Doktor ona sözünü deməsi üçün işarət etdi. Bir neçə dil bilən bu aydın adam:
“Hər şey yaxşı, xoş, amma ən önəmli xüsusun üstündən keçdik”, – deyə başını yelləyəndə qaçaqlar: “Əcəba, nəyin üstündən keçdik ki?” – deyə düşünməyə başladılar. Nağı:
“İsimsiz təşkilatmı olar?” – deyə sual etdi.
Ömrünün neçə illərini dağlarda keçirmiş qəhrəman Məhəmməd Matos:
“Nağı qardaş haqlıdır!” – deyərək Nağının fikrini bəyənən Matos:
“Uyğun görürsünüzsə, təşkilatımızın adı “Qafqaz İntiqam Qartalları” olsun təklifində bulundu.
Yan-yana oturan Koxalı Hacıxəlil və İsmayıl Bala, ikisi birdən:
“Çox uyğun bir isim”, – deyərək salondakıları gözləriylə süzən Sultanov, hər hansı bir etiraz edilmədiyini görüb:
“Mənə görə də “Qafqaz İntiqam Qartalları” ismi çox uyğundur. Könlümüzdən keçəni çox yaxşı ifadə edən bir isimdir. İnşallah zülmə uğrayan millətimizin acısı bizim acımız olacaq və QİQ də məzlumların ahının təqibçisi olacaqdır. Dəyərli Qafqaz İntiqam Qartalları, yəminimizin ardından çalışmalarınıza başlaya bilərsiniz. Allah cümləmizin yardımçısı olsun”, – deyərək sözlərini bitirdi.
* * *
Doktor Sultanov ünlü qaçaqlardan Qiyas Şıxlinskini də İstanbula dəvət etmişdi. Fərqli bir gündə İstanbula gələn Qiyas Bəy Çarlıq və Azərbaycan Cümhuriyyəti dönəmlərində polis orqanlarıda çalışmış, sovet dönəmində bir müddət Qazax qəzasının Şıxlı, Salahlı, İncə Dərəsi kəndlərini əhatə edən Salahlı Dairəsində milis rəisi olmuşdur. Daha sonra da Nuxa və Zaqatalada siyasi idarənin xüsusi xəfiyyəsi olarkən bir bəhanəylə onun da öldürüləcəyini anlamış və bir neçə yaxın adamıyla dağdakı qaçaqların sırasına daxil olmuşdu. Şəraitin ağırlaşdığını görüb Türkiyəyə keçmişdilər. Sultanovun bilgisi daxilində Naxçıvan sınırından giriş-çıxışları təqib edir; Karakösə, İğdır və Aralıq civarındakı muhacirlərin fəaliyyətlərini yaxından izləyir. İndi Qiyas Şıxlinskiyə yeni bir vəzifə də verilmiş, təməli hotelin zəmin qatında atılan QİQ təşkilatının müfəttişliyi ona həvalə edilmişdi.
Qafqaz İntiqam Qartalları İstanbulda üzərlərinə götürdükləri ağır məsuliyyətlə Qarsa doğru yola çıxmışdılar.
* * *
İkinci Bölüm
Xəyanət
İstanbuldan dönüşündə Borluklunu qorxuyla qarışıq bir rahatsızlıq sarmışdı. İki dəfə Zavodlunun yanına getmiş, birincisində məsələni aça bilməmiş, ikinci gedişində onun da bənzər duyğular içində olduğunu anlamaq gözündən qaçmamışdı. İkisinin də gündüzü düşüncəli, gecəsi sıxıntılı keçirdi.
Bir neçə gün içində rahatsızlığı son həddə çatan Borluklu yenə ulduzları sayaraq sabah erkəndən şəhər klubunun yolunu tutdu. Şapkasını və əsasını qarderoba verib içəri keçdi. Zavodlu patron masasının arxasında təkcə əyləşmişdi. Salamlaşdılar.
“Bu gecə də gözümə yuxu getmədi”, – deyə başladı Borluklu.
“Mən də sən gündəyəm!” – deyən Zavodlu: “Buraya gəlməsəm, sıxıntıdan partlayacaqdım”, – deyə şikayətləndi.
“Bax, nə deyəcəyəm, ağlıma yeni bir fikir gəlib. Həmzəni də yanımıza alaq, deyə düşünürəm.”
“Yaxşı fikirdir, amma onu razı salmaq vaxt apara bilər. Bu axşam Konsulla görüşməmiz artıq razılaşdırılıb”.
* * *
Qarsdakı Sovet Konsulu QİQ-in İstanbuldakı toplantısında alınan qərarları eşidincə müftə mal tapmış tüccara dönmüşdü. Bu xəbərdən dolayı çox məmnun qalan konsul:
“Heç inana bilmirəm. Necə belə bir işə qol qoyarlar? Deyək ki, bunu qaçaqlardan gözləyə bilərik, amma almanlar necə belə bir yanlışa ortaq olublar? Məsələni yaxından təqib etməmiz lazımdır. Sizin toplantıda bulunmanız və bizə xəbər verməniz məni ziyadəsiylə məmnun etdi. İnsanlığın barış içində yaşamasına verdiyiniz töhfə hər hansı təqdirdən yüksəkdə durur”, – dedi.
Bu adam əgər xəbər gətirənlər yanında olmasaydı, sevincindən barmaqlarına zil taxıb oynaya bilərdi.
“Sizə iyirmi dörd saat qapımız açıqdır”, – deyərək xəbərçilərinə irəlidə gətirəcəkləri xəbərlər üçün qapını açıq qoymağı da unutmurdu.
“Lütfən, gələcək məktub və teleqramları dörd gözlə təqib edək. Gəlişmələrdən dərhal xəbərim olsun. Sovet xalqı etdiyiniz bu yaxşılığı qarşılıqsız qoymayacaqdır. Ölkəm adından təşəkkür edirəm.”
Zavodlu:
“Rica edirəm. Biz bu xidməti qarşılıq umaraq deyil, ölkələrimizin dostluğuna olan sayğımızdan edirik”, – deyərkən, Borluklu:
“Əndişəniz olmasın, öyrəndiyimiz hər məlumatı sizə dərhal çatdıracağıq”, – deyə adama hardasa hazır ip verirdi, özlərini həmişəlik sovetlərin xidmətinə bağlaması üçün.
* * *
Baharın nəfəsi duyulan Anadolunun yüksək platolarından birindəydi düşərgənin qurulacağı yer. Sıx bir ağac örtüyünə sahib olmayan dağ, təpə və düzlüklər; çayır biçənəklər, çəmən və çiçəklərlə örtülüydü. Doğusunda bulunan ən yüksək təpənin adıyla anılan Buğatəpə yaylası Qarsdan uzaq sayılmazdı. Ətəyindəki ormanlıq sahələr Göle tərəfinə düşürdü. Yaylanın batı ətəyindəki iki köydən birinə Büyük Buğatəpə, diğərinə Kiçik Buğatəpə adı verilmişdi.
Qaçaqlar Qarsa dönər-dönməz düşərgənin idarəçiliyini öhdəsinə alan Qaçaq Nuru və yardımcısı Aloy Hacı Tiflisli iki qardaş – Xozeyin və Nağı ilə Çamurlu köyünün yanında buluşaraq yaylanın yolunu tutdular. Ortalar köyünü keçib Ayğır gölünə, oradan da Alçılı köyünün boş sahələrinə çatdılar. Çullu köyünə varmadan Kür çayının yol aldığı Qaranlıq dərə vadisinə endilər. Çay boyunca irəliləyib Qaratavuk vadisini geridə qoyub Lələvərginisin altından ormana girdilər. Ərazi quruluşunu incələdikdən sonra geri dönüb Qaratavuk köyünün üstündən Camışqaya vadisinə çıxdılar. Yaylanın demək olar hər yerini dolaşdılar. Göle ormanına çıxan yolları, dərələri, lazım gəldikdə atlarla gizlənə biləcəkləri oyuqları bir-bir təsbit etdilər. Su və ərzaq təmin edə biləcəkləri məkanlara baxdılar. Təhlükə anında hansı köylərə çəkiləcəklərini və necə iz itirəcəklərini planlaşdırdılar.
İkinci dəfə çayın sahilinə endikdə acmış atların qantarğalarını alıb ön ayaqlarını çidarladıqdan sonra onları güney yamaca, qışdan qalan bozarmış otluğa buraxdılar.
Xozeyin dərin bir nəfəs aldıqdan sonra:
“Buranın bu qədər əlverişli olduğunu bilmirdim, mükəmməl bir yermiş”, – dedikdə qardaşı Nağı:
“Çayın axarı boyunca gedərək qısa bir vaxtda ormana çatırsan”, – deyə onun sözünə qüvvət verdi.
Qaçaq Nuru:
“Eyni şəkildə yuxarıya doğru da gedərək özümüzü Çullu və Qaranlıq dərəyə çatdıra bilərik”.
Xozeyin:
“Burada ordu gəlsə, bizə yaxınlaşa bilməz”, – demişdi ki Camışqaya tərəfindən iki atlı göründü.
Qaçaq Nuru:
“Koxalı Hacıxəlil və Koxalı Almaz gəlir”, – dedi.
Xozeyin çaşqınlıqla:
“Bizim Koxalı Mehralının qardaşı Xəlilmi?”, – deyə soruşdu.
“Hə, o.”
“Onun qardaşı mənim can dostumdu. Çox igid bir eloğlumuzdu. Ruslar onu Arıxlı kəndində uşaqlarının gözləri önündə güllələdi.”
“Allah rəhmət eləsin.”
“Amin, amin! Yadıma düşəndə ürəyim sızlayıb, başımdan tüstü çıxır.”
Qaçaq Nuru, dərindən içini çəkdikdən sonra:
“Özünü görəmmədim, amma dediyiniz kimi, ruslar tərəfindən güllələndiyini eşitdim. Mən qardaşı Xəlili yaxşı tanıyıram. Bərabər çox yoldaşlıq eləmişik. Özünə, sözünə bel bağlanan, üzü dönməz adamdır”.
“Niyə buradadırlar?”
“Bu köydə ev alıb yerləşiblər.”
“Eləmi? Çox yaxşı, çox yaxşı…”
* * *
Koxalılar, ərazini öyrənən Qaçaq Nuru və yoldaşlarına lap yaxın gəlib atlarından endilər və salam verdilər. Hal-əhval tutduqdan sonra Nuru:
“Bizim gəldiyimizi kimdən öyrəndiniz?” – deyə soruşdu.
Hacıxəlil:
“Bu gün-sabah gələcəyinizi təxmin edir, onun üçün yolunuzu gözləyirdik”, – dedi.
“Çoxmu gözlədiniz?”
“Çox deyil. İki saat olar. Sizi, Qaranlıq dərə vadisinə enərkən gördük.”
“Buradan oranı necə gördünüz?”
Koxalı Almaz, əliylə boynundakı durbini tutaraq:
“Bununla, – dedi. – Zənn edirəm yaylanın hər yerini dolaşdınız. Bölgəni necə gördünüz?”
“İndi biz də ondan danışırdıq. Bir sözlə, mükəmməl.”
“O halda buyurun evə gedək.”
“Zəhmət vermək istəmirik. Tez bir zamanda Qarsa dönəcəyik.”
“Heç elə şey olarmı? Yemək hazırdır. Yeyər, sonra yolunuza davam edərsiniz.”
Qaçaqlar bir-birlərinin üzünə baxdı. Yaylanın təmiz havası hamısının qurd kimi acmasına səbəb olmuşdu. Xozeyin, yoldaşlarına göz vuraraq:
“Nə yedirəcəksən bizə?” – deyə soruşdu.
“Daş fırında qaz qızartmışlar, altında da bulqur plovu.”
“Qardaşlar, indi qaz qızartmasını yemədən getmək olmaz”, – deyən Xozeyin:
“Nə yedirəcəksən deyə soruşduğuma baxmayın. Belə bir gündə, belə bir yerdə, belə bir dostun xanəsində daş da olsa yeyilər”, – dedi.
* * *
Almazın evi Kiçik Buğatəpənin orta yerindəydi. Yardımçıları atları axura çəkib yemlərkən Koxalı, müsafirləri içəri apardı. Böyük qonaq otağının səkiləri, tavanı və divarları Qafqaz xalılarıyla örtülmüşdü. Xozeyin ilmə-ilmə işlənmiş sənət xariqələrini görüncə:
“Ay Almaz, mübarək olsun! Evin xalı muzeyi kimidir. Borçalıdanmı gətirdiniz? Bizim oranın xalılarına bənzəyirlər” sözləriylə heyranlığını ifadə etdi.
“Sadəcə bu qarşı divardakı Borçalı xalısıdır. Digərləri burada toxundu.”
“Təbrik edirəm. Hamısının da usta xanımların barmaqlarıyla toxunduğu bəlli. Qazax və Borçalı yaylalarının naxışlarına Buğatəpənin çiçəkləri də əlavə olunmuş.”
Bu arada xalılardakı incəlikdən gözünü ayıra bilməyən Nağı:
“Bizim xalılara baxanda Qafqaz xalqının zövqünü anlamaq asandır. Bir Rus sənətşünası “Türk dünyasında Təbriz, Türkmənsəhra və Qazax xalıları üçəm qardaşdır”, deyir. Məncə kiçik qardaş Qazax-Borçalı xalısıdır. Bir baxın, kiçik qardaşlar kimi çox şirindirlər”.
Evin xanımı müsafirləri salamladıqdan sonra ərinin üzünə baxdı. Əri:
“Yeməyi tezcə gətirək”, – dedi.
Az sonra böyük bir mis sinidə buğlanmaqda olan ətli bulqur plovu süfrənin ortasında yerini aldı.
“Haydı, buyurun Bismillah!”
Ləziz yeməklərin müşayiəti ilə başlayan söhbət, məmləkət həsrətinin üstünə gəlmişdi. Yaşanan sıxıntıların dilə gətirilməsinin ardından yeməyin sonuna doğru kaşar, qravyer və çay süfrədəki yerlərini aldı. Qaçaqların gözü qravyer və kaşardaydı. Koxalı Almaz ilə çox səmimi olan Qaçaq Nuru:
“Xanımların əllərinə sağlıq. Çox nəfis bir yemək idi. Qaz qızartması yemişdim, amma beləsini yox. Allah bərəkətini artırsın”, – dedi.
“Afiyət olsun, halal xoşunuz olsun.”
“Ay Almaz, bu kaşarı, qravyeri haradan aldın?”
“Heç yerdən almadıq. Əmim, Koxalı Hacıxəlilin kaşarı məşhurdur.”
Qaçaq Nuru heyrət edərək:
“Nə dediyindi? Sizlərin kaşar pendiri, İsveçrə qravyeri hazırladığını bilmirdim”, – dedi.
“Biz bu evləri alanda köyümüzdə bir xeyli molokan vardı. Demək olar hamısının böyük-kiçik heyvandarlıq ferması vardı.”
“Yəni heyvandarlıq fermerliyini buraya molokanlarmı gətirib?”
“Xeyr. Bizim yerli türklər çox əski zamanlardan bəri burada pendirçiliklə məşğul olarmış. Türkmən saçak, tulum, otlu, kəllə, tel, çürük, çanaq, çeçil, şor kimi onlarca çeşid pendirləri olurmuş. 1880-ci illərə qədər pendirçiliklə məşğul olan biri David Moser adında bir isveçrəliyi köyə gətirərək ortaq edib bir kooperativ qurmuşlar. Avropa standartında qravyer və kaşar istehsalına başlamışlar. 93 Hərbi sonrasında Sultan Əbdülhəmid Xan hərb təzminatı olaraq Qars, Ərdahan və Batumu ruslara tərk etmək durumunda qaldıqda, ruslar buraya molokanları gətirib yerləşdirmişdir. Böyük savaş sırasında yerli xalq rus ve ermənilərin zülmündən köylərini tərk etdikdə, ruslar və almanlar bu işə əl qoymuşlar. Bu vəsiləylə heyvandarlıq fermaları xeyli inkişaf etmişdir.
İstiqlal hərbində Qars təkrar türklərə keçincə hökumət Qafqazdan köçüb gələn Qarapapaq türklərini buraya yerləşdirdi. Biz öncə dövlətin verdiyi ev və əraziləri almadıq.
Sizə bir xatirəmi danışım: Məni Qars Əmniyyət müdiri Emin bəy yanına çağırmışdı. Ali Ağa camisinin yuxarısında bulunan böyük bir şəhər sahəsini mənə göstərərək “Gəl bu sahəni sənə verək”, – dedi. Ona: “Mən Buğatəpə köyündə Şamil Ağanın eviylə tarlalarını alacağam”, – dedim. Elə də etdim”.
Qaçaq Nuru:
“Genə sən burada ev və ərazi almışsan. Biz hələ də karvansara hücrələrindəyik”.
“Biz bu evləri aldıqdan sonra qonşularımızdan kaşar və qravyer hazırlamağı öyrəndik. Bilxassə əmim bu işi yaxşıca mənimsədi. Süfrəmizdəki kaşar və qravyer öz məhsulumuzdur. Afiyət olsun!”
“Sağ olun, var olun. Nə yaxşı olub. Bir də səndəki durbin məni maraqlandırdı. Cüt gözlü mükəmməl bir durbin. Rusiyadanmı gətirmişdin?
“Xeyr, Rusiyadan gətirməmişəm. Bizim çox dəyərli igid bir dostumuz, yoldaşımız vardı, bəlkə tanıyarsınız, adına Cüyüroğlu Qara deyilirdi”.
“Adını eşitmişəm, amma tanışlıq nəsib olmadı”.
“Cüyüroğlu bir gün ormana oduna gedir. Odun doğrarkən görür ki, heyvərə bir ayı ona doğru gəlir. Barxananın yanına qaçıb tüfəngini götürür. Ayının hücum edəcəyini anlayınca atəş açır. İkinci gülləni xəznəyə verəndə ayağından yaralanmış ayı, Cüyüroğlunun üstünə atılır. Vücudunda salamat sümük qoymayıb. Yaxınlarda odun doğrayan köylülərin əlindən də bir şey gəlməyib. Hirsini soyudan ayı oradan çəkilib getdikdən sonra Qaranı öküz arabasıyla köyə gətirirlər. Hadisəni eşidər-eşitməz yanına getdim. Çox çalışdıq, xəstəxana və doktorlardan çarə olmadı. Çox keçmədi canını tapşırdı. Bu durbin mənə onun hədiyyəsidir.”
* * *
Kür çayının dərin bir vadi əmələ gətirdiyi, sarp qayaların arasında axarının əyri-üyrü dönüşlərinin bir-birini əvəz etdiyi, Camışqaya kimi böyük qayalıqlara qoynunda yer verən Buğatəpə yaylasına o sənə bahar erkən gəlmişdi. Saflığın və məsumluğun rəmzi olan bəyaz ətəkli sarıpapatyalar, çəmənlərlə sanki bəhsə girmişcəsinə bütün ətrafı sarmışdı. Yaylada hakimiyyəti onlara vermək istəməyən yaşıl çəmənlər, papatyalara nisbətlə yaylanı yaşıla boyamağa çalışırdı. Yeni doğmuş inəklərlə körpə buzovlar çölə buraxılmır, təzə otların dadını cöngələrlə düyələr çıxarırdı.
Heyvanlar, çiçəklərlə bəzənmiş otlaqlara ayrı bir canlılıq gətirir, birinin varlığı digərini daha anlamlı edirdi.
Çox keçmədi ki, qaçaqların düşərgəsində qızğın bir çalışma başlandı. Qaçaqların bir ayağı günaşırı Buğatəpə civarındaydı. Uzaq köylərdən gətirdikləri usta və işçilərlə çiyin-çiyinə verib ormanın dərinliklərində, vadinin oyuqlarında sığınaq və depolar hazırlayırdılar.
Bu arada Almaniya səfarətinə gələn pullar özəl kuryerlərlə vaxt itirilmədən Quruşa çatdırılırdı. Bütün materialların pulu bəri başdan ödənilir, iş görən usta və işçilərə əlhaqqı artıqlamasıyla və dərhal ödənirdi. Hər kəs var qüvvəsiylə, ürəklə çalışır, iki günlük iş hardasa bir gündə tamamlanırdı.
Usta və işçilər saxlanc yerləri ilə bağlı suallar verdikdə, özlərinin də icraçı olduqlarını, bu çalışmaların mülki müdafiə məqsədli işlər olduğunu söyləyərək niyyətlərini birtəhər ört-basdır edə bilirdilər.
* * *
Əli Əhmədoğlu, İstanbuldakı toplantıdan dərhal sonra bir neçə günün içində qırx adamlıq silah, sursat və geyim-ləvazimat materialını hazır etmişdi. Sultanov gələr-gəlməz ləvazimatın ilk partiyası İsgəndəruna çatdırılmaq üçün Almaniyadan yola salındı. Bunun ardınca Xozeyinə:
“Əmanətlər göndərildi. Təfsilat məktubdadır. Əli Əhmədoğlu.” yazılı bir teleqraf gəldi.
Xozeyin bu teleqramı qaçaqların bulunduğu bir ortamda oxuyaraq onları xəbərdar etdi.
Aradan iki həftə keçmişdi ki, poçtalyon, bir gün Baqqal Mustafaya üzərində həm almanca, həm də türkcə Zata məxsusdur möhürü olan bir məktub gətirdi. Poçtalyon baqqal dükanından çıxar-çıxmaz Zavodlu içəri girdi. Hər zamankı sualın təkrarlanmasına imkan verməyən Mustafa:
“Hər halda gözlədiyiniz budur”, – deyərək zərfi ona uzatdı.
Baqqalın əlindəki zərfi havada qapan Zavodlu:
“Əvət, təşəkkür edirəm”, – deyərək aldığı əmanəti cibinə yerləşdirdikdən sonra bayıra çıxdı.
Cəld addımlarla dostu Həmzə Qarabağlının Kazım Paşa caddəsindəki süd məhsulları dükanına yollandı. Borluklu da gəlmişdi, orada onu gözləyirdi.
Zavodlu nəşəli bir üslubla “Səlamünəleyküm!” deyərək içəri girdi.
Salamı aldıqdan sonra Həmzənin ilk sözü:
“Məktub gəlibmi?” – deyə soruşmaq oldu.
Zavodlu bir xəzinəni təqdim edirmişcəsinə zərfi masanın üstünə qoydu.
Borluklu dərhal əlini uzadaraq zərfi götürdü. Cırıb açmaq istədi. Bunu sezən Həmzə müdaxilə edərək:
“Cırma! Bir az hövsələ et, açım”, – deyə əlini saxlatdı.
Sonra zərfi əlinə alıb çox ehtiyatla açdı. İçindəki məktubu çıxarıb dostlarının eşidəcəyi bir səs tonuyla oxumağa başladı.
Almaniya, 15 aprel 1934
Möhtərəm Xozeyin Əfəndi,
Əmanətlər yola salındı. İki həftə sonra, yəni mayıs ayının əvvəlində İsgəndərun limanında olacaq. Əşyalar burada yük maşınına doldurulub Karakösənin Yoncalı köyündə Saraçlı Ağanın bağ evinə aparılacaq. 4 mayıs günü Saraçlı Ağa, əşyaları başqa bir yük maşınına doldurub Buğatəpəyə aparacaq. Beləliklə, 6 mayıs Xıdırəlləz günü əşyalar sizin sərəncamınızda olacaq. Pul məsələsi də həll edildi. Lazımi qədər pul Qarsda Quruşa çatdırıldı. Rahatlıqla istədiyiniz kimi xərcləyə bilərsiniz.
İşiniz avand olsun. Müvəffəqiyyətlər diləyirəm.
Əli ƏHMƏDOĞLU
* * *
Cümə namazından çıxan Xozeyin, Qaçaq Nuru və Aloy Hacı mərkəzi qiraətxanada söhbət edirdilər. Söz düşərgənin üstünə gələndə Xozeyin:
“Müsaidənizlə bir yerə dəyib qayıdacağam”, – dedi.
Qaçaq Nuru:
“Gözəlcə oturmuşuq. Xeyirdirmi, hara tələsirsən?” – deyə soruşdu.
“Baqqal Mustafanın yanına dəyib qayıdıram. Görüm məktub gəlibmi?”
“Buyur get, biz buradayıq.”
Xozeyin, cəld addımlarla yeriyərək çox keçmədən Baqqal Mustafanın dükanına çatdı. Mustafa, onun marağını bildiyi üçün Xozeyin bir şey soruşmadan:
“Məktubunuz gəldi, Zavodlu səndən öncə götürüb getdi”, – dedi.
“Eləmi? Ay səni sağ olasan…” – deyərək yeyin addımlarla Qaçaq Nuru və Aloy Hacının yanına dönən Xozeyin, onlara:
“Məktub gəlib, amma Zavodlu götürüb. Ehtimal ki, Həmzənin yanında olacaq. Qalxın gedək, birlikdə oxuyaq, baxaq”, – dedikdə, dinməz-söyləməz qalxıb yola düzəldilər.
Süd məhsulları dükanına çatdıqda düşündükləri kimi Zavodlu və Borluklu Həmzənin yanında idilər. Salam və əl sıxmalardan sonra Həmzə gələnlərə oturmaları üçün yer göstərdi.
Zərf masanın üstündə idi. Xozeyin, öncə zərfin üstünü, ardından da içindən çıxardığı məktubu oxudu.
Məktubun tarixinə bir daha baxdıqda həyəcanla yoldaşlarına
“Yazılalı hardasa iki həftə olar. Əmanətlər çərşənbə axşamı, ya da çərşənbə günü Karakösəyə gəlməli olur. Sabah, ya da ən geci o biri gün yola çıxmam lazımdır”, – deyə fikrini bildirdi.
Marağını üzə vurmamağa çalışan Borluklu, laqeyd halda:
“Nəylə gedəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Bir yük maşınından-filandan taparam, inşallah.”
“Özünlə kimləri götürəcəksən?”
“Koxalı Hacı Xəlil və İsmayıl Bala ilə getməyi düşünürəm.”
Sözə qarışan Zavodlu:
“Saraçlı Ağanı tanıyırsanmı? Yük maşınını o kirayə edəcək”.
“Tanıyıram. Bir dəfə Ercişdən gələndə qonağı olmuşduq. Saraçlı tayfası Qazax və Borçalı bölgəsindəndir. Onlara bizim diyarda “Saraşdı” deyirlər. Kişiləri də, qadınları da yaman igid adamlardır. Ayrıca Taşlıçay və köylərinin tamamına yaxını Qazax və Borçalıdan gələn Qarapapaq türklərindəndir.”
“Sənin də tanımadığın mühacir yox.”
“Yox, canım, o qədər də deyil. Bir neçəsini tanıyıram.”
Qapıdan içəri tanımadıqları bir adam girdikdə Zavodlu cəld məktubu götürüb qoyun cibinə qoydu. Zahiri görünüşcə adam tüccar olub, bal və yağla maraqlanırdı. Həmzəylə aralarında alış-veriş söhbət qəliz şəkil alanda Zavodlu bu fürsətdən istifadə etmək istədi.
“Bəylər, siz söhbətinizdə olun, mən bir notariusa dəyib qayıdıram”, – deyərək çıxıb getdi.
İki küçə o tərəfdə Ali Ağa camisinin böyründə Foto Sacit atelyesi vardı. Burada məktubun və zərfin fotoşəklini çəkdirən Zavodlu yaxın dostu Sacitə durumu kimsənin bilməməsi üçün təkrar-təkrar xəbərdarlıq etdi.
Həmzənin dükanına döndüyündə yad müştəri getmiş, qaçaqlar baş-başa qalmışdılar.
Borluklu:
“A Xozeyin, yük maşınını birbaşa yaylayamı sürdürəcəksən?” – deyə soruşdu.
“Təbii ki, birbaşa yaylaya sürdürəcəyik.”
“Qarsdanmı keçəcəksən?”
“Xeyr, şəhərə girməmiz təhlükəli olar. Köy yollarından keçib getməyi düşünürəm. Bir az yol uzanacaq, amma salamatı budur.”
“Belə daha doğru olar, yaxşı fikir etmisən.”
Qaçaq Nuru:
“Yayladakı hazırlıqlar tamamdır. Bir qrup işçini gözlədirik. Boşaltma və yerbəyer etmə işini onlar görəcək.”
Borluklu:
“Silah və sursatdan başqa bir şey varmı?” – deyə incədən-incəyə soruşurdu.
Xozeyin:
“Doktor Sultanovun bildirdiyinə görə qırx komplekt geyim və məişət ləvazimatı ilə yer çadırı, səhra yataq kisəsi kimi şeylər vardır. Silah və sursat yeşiklərinin üzərinə on beş, iyirmi kisə un, bir o qədər də arpa və saman kisəsi atdıracağam. Həm maşının yükünün un və taxıl olduğu zənn edilsin, həm də düşərgədə buna ehtiyacımız olacaq.”
“Vallah sən çox tədbirli adamsan. Hər şeyi ən incə təfərrüatına qədər düşünüb planlamısan.”
“Eh, illərdir günümüz dağlarda keçdi. Başımız çəkib.”
“İnşallah, sıxıntı olmadan malları sağ-salamat yaylaya gətirərsiniz”, – deyən Zavodlu, məktubu cibindən çıxarıb Xozeyinə göstərircəsinə əlində yelləyib masanın üstünə qoydu.
“Müştəri görməsin deyə cibimə qoymuşdum, yadımdan çıxmamış verim özünüzə.”
Borluklu, məktubu alıb Həmzəyə uzatdı:
“A Həmzə, bir sən də oxu! Əyər-əksiyi qalmasın. Görüləcək işləri yaxşı bilək”.
Həmzə zərfi açaraq tamamı on sətri keçməyən məktubu sözbəsöz oxudu. Sona çatanda Borluklu:
“Xozeyin doğru deyir, vaxt yaxınlaşıb, ləngimədən yola çıxmalıyıq”, – dedikdə Zavodlu:
“Haqlısan, tələsib getmələri yaxşı olar”, – deyərək dostu ilə razılaşdı.
* * *
Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala, Qarsdan Karakösəyə gedən bir yük maşınının sürücüsü ilə razılaşıb yola çıxdılar. 3 mayıs günü Yoncalı köyünə çataraq Saraçlı Ağanın qapısını döydülər. Saraçlı, səfərdən dönmüş, yük daşımaq üçün özü də, yük maşını da münasibdi. İsgəndərundan gələcək “əmanətləri” gözləməkdən başqa görəcəkləri bir iş yoxdu. Saraçlının qardaşı oğluna məhəllədə gözdə-qulaqda olmaq, digər iki qardaşı oğluna isə gələn yük maşınını və ətrafı müşahidə altında saxlamaq tapşırılmışdı.
* * *
Yazıxanada sözləşdikləri kimi hava qaralmadan Rus konsulluğunun yanında yerləşən şəhər klubunda bir araya gəldilər. Küçəyə baxan pəncərənin önündəki masanın arxasında oturdular. Şef qarson Zavodlu və iki yoldaşına qulluqda əldən-ayaqdan gedirdi. Çay içə-içə məsələni müzakirəyə başladılar.
Borluklunun təklif etdiyi Sovet konsulu ilə görüşmə fikri Həmzə Qarabağlını çox rahatsız etmişdi.
“Məncə məktubu konsula verməklə böyük səhv etmiş olarıq. Yoldaşlarımızı böyük çətinliyə salarıq. Konsul məktubu alar-almaz Ankarada böyük elçiyə bildirəcək, o da daha yuxarılara desə işlər pis şəkil alacaq və qaçaqların başına böyük işlər gələcək”.
Borluklu sözün arasına girdi.
“Konsula söz verdik. Əldə etdiyimiz bilgiləri ona çatdıracağımızı söylədik. Belə bir durumda sözümüzdən qaça bilərikmi?”
“Sənə xatırladıram: İstanbulda Doktor Sultanova söz verdik. Həm də yəmin etdik. Canımız bahasına da olsa, təşkilatın sirrini kimsəyə verməyəcəyimizə, yaxalandığımız təqdirdə qaçaqları satmayacağımıza Quran və silah üzərinə əl basdıq.”
“A Həmzə, İstanbuldan dönərkən qatarda danışmadıqmı? “Onlar təşkilat qurmaqla çox böyük səhvə yol verirlər” demədikmi? “İki ölkəni bir-birinə qatacaqlar” demədikmi?”
“Hə, sən belə dedin. Amma Qaçaq Nuru nə dedi? “Xalqımıza zülm edən hökumət və partiya funksionerlərinə gedib hədlərini bildirmək niyə iki ölkəni bir-birinə qatmaq olsun?” deyə söyləmədimi?”
“Çox yaxşı, bu işləri kimlərin, haradan gəlib törətdiklərini öyrənən Sovet hökuməti seyirçimi qalacaq? Türkiyədən bunun hesabını soruşmayacaqmı? QİQ-in varlığı ortaya çıxanda Türk hökuməti bizə verdiyi bunca imkanı əlimizdən alıb bizi yerimizdən etməyəcəkmi? Türk dövləti sənə verdiyi “Keşişin İmarəti”ni, mağazaları, tarlanı, biçənəyi əlindən alıb sürgün etməyəcəkmi? Mənim bütün varidatım, Borluklunun ucsuz-bucaqsız yaylası əlimizdəmi saxlanacaq sanırsan?”
Borluklu sözə qarışdı:
“Zavodlu doğru deyir. Bunları ağla gətirmək belə adamın canına qorxu salır. Ox yaydan çıxıb, başqa nə edə bilərik?” – dedi.
Həmzə:
“İstanbul toplantısında bütün bunları niyə söyləmədiniz? Doktor Sultanova niyə işin bu tərəflərini açıb demədiniz?”
“Ağzımızı açmağa heç imkan verdi ki? Hər şeyi özü söyləyib özü planladı. Bizə təsdiqləmək qaldı.”
“Bunu deməyə dilin necə gəlir? İstəyən hər məsələdə fikrini açıqca ortaya qoymadımı? İndiki kimi xatırlayıram, “Düşərgəni Borluk yaylasında quraq” deyən sən deyilmiydin? Yaylada tətil keçirmək üçünmü düşərgə quracaqdın?”
Zavodlu, qarsona çayları təzələməsinə işarət etdikdən sonra diqqətini masaya yönəldib Həmzənin üstünə əməllicə hücuma keçdi.
“Ürəyini ikiləmə. Mövqeyimiz çox doğrudur. Qurulan bu təşkilat zahirən xalqımızın faydasına olsa da, böyüyüb qol-budaq atdıqdan sonra kim bilir hansı güclərin əlinə keçəcəkdir. Bu təşkilata indi müdaxilə edilərsə, bir neçə arkadaş sıxıntı çəkər, amma minlərcə Qafqaz mühaciri Sovetlərin düşmənçilik və təqibindən qurtular. Məncə, Sovetlərin qarşısında olmaqdansa, yanında olmaq daha yaxşıdır.”
Borluklu, Zavodlunun sözlərindən dəstək alaraq:
“Mən də belə düşünürəm. Sovetlər belə qalmayacaq. Gələcək illərdə nüfuz dairəsi genişlənəcək. Mənə belə gəlir ki, çox keçmədən Türkiyə də Sovet sisteminə daxil olacaq. Bizə Almandan Amerikadan fayda yoxdur. Bizim gələcəyimiz rus dostluğundadır”, – dedi.
Həmzə:
“Əslində bu təşkilatın qurulmasını mən də istəmirəm. Ancaq mən deyirəm ki, təşkilatın qurulmasının qarşısını almalıydıq. Önləyə bilmədik, indi onu biz dağıtmalıyıq. Bunu əksər işçiləri ermənilərdən ibarət olan Sovet konsulluğunun əliylə etməməliyik. Bəzi arkadaşların vəziyyəti pis olacaq”, – deyə israr etdi.
Zavodlu:
“Görüşməmizdə konsuldan, arkadaşlara sıxıntı verilməyəcəyinə dair söz alarıq”, – deyə ortalığa bir fikir atdı.
Bu fikrin qarşısında Həmzə Qarabağlı:
“Onları tanımırsanmış kimi danışma! Rusun hansı sözünə nə qədər bel bağlana bilər? Bundan başqa, səlahiyyət konsulun əlində deyil ki”.
Borluklu:
“Baxın, bunu da sizə söyləyim. Sonra demədi deməyin. Bizim bu Qafqaz qaçaqları, söz dinləyən insanlar deyil. Onların gözünü intiqam hərisliyi bürüyüb. Təşkilatın adını belə “Qafqaz İntiqam Qartalları” qoydular. Adamlara Türk dövləti Qarsın göbəyində ev, iş yeri verdi; Qarsın ən bərəkətli ovalarında tarlalar, biçənəklər ayırdı, amma onlar hələ də bolşeviklərdən intiqam almağın peşini buraxmırlar. “Biz Sovetləri dağıdacağıq, yurdumuza dönəcəyik!” deyirlər, başqa bir sözləri yoxdur. İllərdir dağlarda, yaylalarda, karvansara künclərində yaşayırlar. Sovetlərin deyil, onların dağıdılması lazımdır. Ən önəmli xüsus da budur ki, onlar Qarsda qaldıqları müddətdə bizə rahat gün yoxdur. Hər birinin mütləq buradan başqa bir yerə göndərilməsi gərəkdir”.
Zavodlu:
“A Həmzə, Borluklu çox açıq söylədi. Mən bunları söyləmək istəmirdim. Bunlar indidən bizi dinləmirlər. Qarsın seçkin, öndə gələn kimsələri olduğumuz halda bizi adam yerinə qoymurlar. Sən iqtidar partiyasının idarəçiliyində olduğun halda bir iş görəndə səndən soruşduqları yoxdur. Bunların nə əlinin, nə dilinin ölçüsü var. Görmədinmi o vaxt sənə bir şillə vuran adamın başına nələr gətirdilər?”
Borluklu:
“Yeri gəlmişkən, Həmzə, o məsələ necə olmuşdu? Eşitmişəm, amma ətraflı məlumat sahibi deyiləm”.
“Yekəxana birisiylə mübahisəmiz düşdü, sözümüz bir az sərt şəkil aldı. İş böyüdü. Mənim sözlərimi həqarət sayan adam üzümə bir şapalaq vurdu. Çevrəmizdəkilər araya girib olayı sakitləşdirdilər. Bizim qaçaqlar olayı eşidər-eşitməz kimsədən bir söz soruşmadan, mənə belə demədən o gecə gedib adamın evinə, mal-mülkünə, otuna, samanına od vurmuşlar. Allah üzünə baxıb, adam çoluq-çocuğunu evdən çıxara bilmişdi. Bütün hər şeyi yanıb kül olmuşdur. Təbii ki, yanğını bizim qaçaqların çıxardığını kimsə bilmədi. Sabah nələr törədəcəklərindən mən də əndişəliyəm.”
Borluklu ağrılı yerdən tutmuş, Həmzənin də qaçaqlar sarıdan rahatsız olduğunu körükləməyi bacarmışdı.
“Budur, sizə deyirəm, bunlar özbaşına insanlardır. Söz-saz dinləməz, ağılları kəsən işi tutarlar. Onlara görə biz qorxaq, Türk dövlətinin verdiyi payı alıb, hər şeyi unudan insanlarıq. Çoluq-çocuğu, evi, mal-mülkümüzü buraxıb silahlanaraq, Sovet üsul-idarəsinə hücumlar etməliyik ki, igid sayılaq”.
Həmzə:
“Bəylər, bir halda ki, getmək istəyirsiniz, buyurun gedin. Mən bu işdə yer almaq istəmirəm”, – dedikdə Borluklu çarəni ondan saqqız kimi yapışmaqda gördü.
“Biz sənsiz əsla addım atmarıq. Sən, yüksək məqamlı dövlət adamları ilə oturub durmağı bilirsən. Ən azından bizim xətalı bir iş görməyimizə əngəl olarsan. Yanımızda ol, kifayətdir. Görəcəksən biz gərəkəni edəcəyik. Heç biri də zərər görməyəcək.”
* * *
Zavodlu və Borluklunu yaxşı tanıyan mühafizəçilər heç bir şey soruşmadan onları gözləmə salonuna apardılar. Müsafir gəldiyi xəbər veriləndə konsul, vaxtsız gələn müsafirlərin məlum kəslər olduğunu o dəqiqə anladı. Onları gözlətmədən yanlarına endi. Hörmətlə qarşılayıb onları qəbul salonuna apardı.
Konsul üzdən rusların tipik soyuqluğunu sərgiləsə də, maraq və həyəcan içindəydi.
“Bir gəlişmə varmı?” – deyə soruşdu.
Zavodlu:
“Bəy əfəndi, gözlədiyimiz məktub gəldi”, – deyərək qoyun cibindən çıxardığı zərfi konsula uzatdı. Türk dilini yaxşı bilən diplomat zərfi o dəqiqə açaraq iki fotoşəkil üzərində aydın olaraq seçilən sətirləri birnəfəsə oxudu. Çaşqınlığı üzünün ifadəsində əks olunmuş bir halda təkrar incələdi.
“Bəylər! Durum çox ciddidir. İzninizlə mən bunu Ankaraya bildirim.”
Zavodlu:
“Xeyr, lütfən tələsməyək. İstəsəniz, Ankaraya bildirməzdən öncə bir az danışaq. Bizim bəzi əndişələrimiz var.”
“Nədir əndişəniz?”
“Biz bu bilgiləri ölkələrimiz arasında gəlişməkdə olan dostluğun pozulmaması naminə sizə veririk. Ancaq bu da bir gerçək ki, bu təşkilatı quranlar çox yaxın arkadaşlarımızdır. Təşkilatın fəaliyyətlərini dayandırmaq istərkən onları cəzalandırarsaq, bu heç xoş olmaz. Açıqcası, arkadaşlarımızın zərər görməsini istəmirik.”
“Təbii ki, haqlısınız. Onların zərər görməsini mən də istəmirəm.”
“Biz sizdən onların zərər görməyəcəyinə dair söz almaq istəyirik.”
“Baxınız, mən sizə öz adıma onların zərər görməyəcəyinə dair şərəf sözü verirəm. Ancaq, üst məqamların, Moskvanın və ya Ankaranın tədbirlərində fərqli gəlişmələr olarsa, bunu əngəlləməyə gücüm yetməyə bilər. O zaman anlayışınıza sığınmaq istərdim.”
“Xeyr, biz qəti söz almalıyıq. Əks halda kəlmənin tam anlamıyla biz arkadaşlarımızı satmış oluruq.”
“O zaman mən sizə bir sual verim: Siz, necə bir çözüm düşünürsünüz? Mənim yerimdə siz olsanız, necə edərdiniz?”
Həmzə sözə qarışdı:
“Bizim düşüncəmiz belədir: Təşkilatın fəaliyyətə keçməsinə izin verilməsin. Təşkilatın rəhbərləri başqa şəhərlərə göndərilsin.”
Borluklu:
“Hətta nəzarət altında saxlanıla və icbari iqamətə məcbur edilə bilərlər”, – deyə davam etdi.
“Nəzarət altında saxlanılmanı anladım, bəs icbari iqamət nədir?”
“Elə Sovetlərin etdiyi kimi, sürgünə göndərilən insanların dövlətin faydasına işlədilməsi.”
“Hə, anladım. Çox gözəl, başqa nələr düşünürsünüz?”
Borluklu:
“Mütləq görülməli bir tədbir də onların bir-birləri ilə olan əlaqəsinin kəsilməsidir”, – dedi.
“Tamam! Mən sizə söz verirəm. Bu istəklərinizi səlahiyyətli məqamlara eynən çatdıracaq və yerinə yetirilməsi üçün bütün gücümlə çalışacağam”, – deyən rus diplomat, davranışı ilə sanki kiçik bir vilayət olan Qarsda konsul deyil, Sovetlərin Türkiyə baş valisi ədasına bürünməyi də unutmadı.
Konsulun işarətiylə gələn əməkdaş:
“Qəhvələriniz necə olsun əfəndim?” – deyə soruşdu.
Həyəcanına üstün gələ bilməyən konsul:
“Bəylər, mən Ankarayla danışmaq durumundayam”, – deyərək qəbul salonundan çıxdı.
Xəbərçilər qəhvələrini yenicə bitirmişdilər ki, Konsul geri döndü.
“Sizə necə təşəkkür edəcəyimi bilmirəm. Ankaraya gözlədikləri xəbəri çatdırdım. Çox məmnun qaldılar. Qaçaqların qurduğu Qafqaz İntiqam Qartalları isimli bu təşkilatın hər hansı bir aksiyaya baş vurmadan işdən xəbərdar olduğumuza çox sevindilər. Sizin istək və əndişələrinizi ayrıca bildirdim. Möhtərəm böyük elçimizin xüsusi təşəkkürlərini və xoş diləklərini ifadə edirəm.”
Əliylə əməkdaşa içəri gəlməsi üçün işarət edən Konsul, gözaltı gətirilən paketlərə baxdı.
“Sizin bu xidmətinizin əlbəttə ki, qarşılığını ödəmək mümkünsüzdür. Ancaq böyük elçimizin təlimatıyla hər birinizə kiçik bir hədiyyə paketi hazırladıq. Hər birinin içərisində yüz iyirmi altun vardır. Yüz altun bəxşiş, iyirmi altun da məsrəflərinizin qarşılığıdır. Lütfən qəbul buyurunuz.”
Xəbərçilər bir-birlərinin üzünə baxdılar. Həmzə, məmnuniyyətsizliyini “Ehtiyac yox idi”, deyərək ifadə etməyə çalışsa da, nəzakətsizlik olar əndişəsiylə təpki göstərməməyə üstünlük verdi. Digərləri işin bu şəkildə sonuca bağlanmış olmasından məmnundular.
Üç işbirlikçi konsulluq binasından çıxıb evlərinə gedərkən Həmzə əlindəki paketi Zavodlu və Borluklunun gözlərinə soxarcasına yuxarı qaldırdı.
“Ağlıma nə gəldi, bilirsinizmi? ” – deyə soruşdu.
O birilərinin cavab verməsini gözləmədən:
“Bircə buna baxın, İstanbul, Ankara kimi şəhərlərdə seçkin lokantalarda yemək sonrası qarsona kiçik bir bəxşiş buraxılır ha…” – dedi, davamını gətirmədi.
Hiddətlə başını bir o yana, bir bu yana çevirdi. Sonra üzüntülü bir səs tonuyla:
“Yediyimiz qələtin bəxşişi özündən böyükmüş!” – deyərək yoluna davam etdi.
* * *
Rəsmi Moskvadan Ankaraya ünvanlanan: “Qarsın Buğatəpə yaylasında yuvalanan qaçaqların başını çəkdiyi silahlı bir təşkilatın ölkəmizə qarşı hücumlar təşkil edəcəyi bilgisi tərəfimizə çatdırılmışdır. Almaniyadan göndərilən silahlar təşkilatın mərkəzinə yetişmək üzrədir. Təfsilat Ankara Böyük elçiliyimizdə mövcuddur. Hökumətimizə gəlişmələr haqqında bilgi verilməsi ərz və rica olunur…” şəklindəki şifrəli teleqram hər şeyin alt-üst olmasına kifayət etmişdi.
* * *
Moskvanın xəbərdarlığı ilə Ankara dərhal hərəkətə keçdi. İstihbarat və dəstək qüvvələri səfərbər edilmişdi. İsgəndərun limanından yola çıxmış olan yük maşını, Yoncalı köyü və Buğatəpə yaylası eyni vaxtda izlənməyə başlamışdı. Qaçaqları cinayət başında yaxalamaq üzrə bütün gərəkən tədbirlər görülmüşdü.
Yük maşını bir neçə nəzarət nöqtəsində adi qaydada dayandırılıb sürücü və yanındakıların kimlikləri soruşulmuşdu. İsgəndərunlu sürücünün yanındakı iki nəfərdən biri Azərbaycanın Qazax, digəri isə Gürcüstan, Borçalı doğumlu olub Qarsda yaşayırdılar. Birinin adı “Göyəzən”, digərininki “Xıram”dı.
* * *
Xozeyin, Koxalı Hacıxəlil və İsmayıl Bala Yoncalı köyündə kamyon deyilən yük maşınını gözləməkdə idilər. Nəhayət, axşam azanı oxunarkən yük maşını köyə daxil oldu və bağ evinə yönləndirildi. Saraçlı Ağa, orta sahədə dayanan yük maşınının qapısına yaxınlaşıb sürücüyə:
“Xoş gəldiniz. Səfa gətirdiniz!” – deyə səsləndi.
Sürücü:
“Xoş gününüz olsun”, – dedikdən sonra: “Siz, Saraçlı Ağasınızmı?” – deyə soruşdu.
“Bəli, mənə “Saraçlı” deyirlər”, – dedi. Ardından öz yük maşınını göstərərək,
“Mühərriki söndürmədən maşını bu bizim maşının arxasına yanaşdırsanız yaxşı olar”.
Yüklü kamyon digər kamyonun düz arxasına yanaşdıqdan sonra Göyəzən, Xıram və sürücü maşından endilər. Saraçlı hər üçüylə əl tutub salamlaşdıqdan sonra:
“Dəyərli arkadaşlar, bilirəm çox yorğunsunuz. Ancaq gətirdiyiniz yükün sabah namazına qədər gedəcəyi yerə çatdırılması lazım gəlir. Mümkünsə sizin nəzarətinizdə bizim gənclər yükü digər kamyona yükləsinlər. Onları yola salaq getsinlər. Ardından sizinlə baş-başa qalaq”.
Arı kimi çalışan gənclər bir su içimdə yüklərin yerdəyişmə işinin haradasa sonuna gəlmişdilər. Son yeşikləri maşından maşına keçirərkən eşitdikləri:
“Olduğunuz yerdən tərpənməyin!” əmriylə çaşıb qaldılar.
Ətrafları jandarm və mülki polislər tərəfindən əhatəyə alınmışdı. Səsin sahibi üstəymən:
“Bəylər, ətrafınız sarıldı. Tərpənməyin. Olduğunuz yerdə qalın! Saraçlı Ağa, siz yaxın gəlin!” – deyə səsləndi.
“Xeyirdirmi, komutan? Bu nə demək olur?” – deyən Saraçlı, çaşqın bir halda yavaş-yavaş komutana doğru yeridi.
“Müsafirlərimə bunu necə edərsiniz?”
“Ağam, incimə, çox önəmli bir məsələ var. Lütfən, xətrinizə dəyməsin. Yuxarıdan təlimat gəldi.”
“Nəymiş o təlimat? Məqsədiniz məni və müsafirlərimi rəzil etməkdimi?”
“Zənn edirəm, sizin bilmədiyiniz önəmli bir məsələ var”, – deyən komutan Saraçlı Ağanı sakitləşdirəcək cümlələr qurmağa çalışırdı.
“İsgəndərundan gələn kamyonda silah və sursat varmış. Kamyona əl qoyub sürücü və yoldaşlarını Qarsa göndərməmiz istənməkdədir.”
“Bunu edə bilməzsən! Sənə əmr verənə demədinmi, Saraçlı Ağanın müsafirləridir. Hətta gələn yük onun kamyonuna yüklənməkdədir.”
“Əfəndim, Ankaradakılar sizi tanımazlar. Sizin məmləkətdəki durumunuzu, yanlış bir iş tutmayacağınızı, bu mühitdə dövlətin əli-qolu olduğunuzu bilməzlər. Lütfən, bu işimizə xoş münasibətiniz olsun.”
“Bu əsla xoş görüləcək bir durum deyil. Belə bir şey edə bilməzsiniz, biz el içində başımızı qaldırıb gəzə bilmərik. Biz də bundan sonra bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bir daha bərabər ola bilmərik.”
Saraçlı Ağanın və müsafirlərin ətrafının sarıldığını görən gəlin, qız və qadınlar qaşla göz arasında silahlanıb Böyük Xanımın ətrafında toplanmışdılar. Qafqazdan buraya gələnə qədər neçə yerdə basqınlarla qarşılaşmış olduqlarından, qadın tayfası silahla rəftarı bilirdilər, bu məsələdə təcrübəli idilər. Böyük Xanımın bir işarətiylə jandarmların ətrafında mövqe tutmuşdular. Böyük Xanım komutanla danışan oğlu Saraçlı Ağanın “Bizə güvənməyən, bizi el içində rəzil edən dövlət gücüylə bərabər olmarıq”, sözlərini eşidincə yanlarına getdi.
“Xeyirdirmi, komutan? Xoş gəldiniz deyəcəyəm, amma bu heş də xoş gəlmişə bənzəmir. Məsələ nədir?”
“Böyük Xanım, biz dostuq, qardaşıq. Sizə qarşı yanlış bir işə yol verərikmi? Ancaq bizə yuxarıdan gələn əmrə görə sizə gələn kamyonun yükü arasında silah və mühümmat varmış.”
“Ola bilər, nə önəmi var? Biz sizin silah və mühümmatınızı azmı daşıdıq? Bu silah və mühümmatın da ona bənzər bir şey olmadığını haradan bilirsiniz?”
“Əfəndim, dövlətin bilgisi daxilində olmayan qaçaq silahlardır. Kamyona əl qoyub gətirənlərlə birlikdə Qarsa aparmağımız gərəkdir.”
“Komutan, bizim hər şeyin üstündə bir törəmiz var. Evimizə gələn qonaq suçlu belə olsa, kimsəyə verilməz. Qonaq bizim şərəfimizdir. Yanlış iş tutursunuz.”
“Əfəndim, bizə kamyona əl qoyub Qarsa aparmağımız əmr edildi”.
“Hörmətli komutan, törəmiz də bizə əmr etmişdir, müsafir verilməz. Bizim hamımızı öldürmədən onları ala bilməzsiniz. Buyurun, alın baxaq görək.”
“Nə yəni, dövlətin əmrinə qarşımı çıxırsınız?”
“Siz dövlətin qanunlarından pis yöndə istifadə edirsiniz. Bizi buraya Qazi Paşa yerləşdirdi. Biz yanlış iş tutmarıq. O, bunu eşitsə, bu əmri verənləri ayaqlarından asdırar. Belə bir şey olarmı? Müsafirlərimizin əllərini bağlayıb aparacaqsınız, biz də sakit durub baxacağıq! Çox yaxşı, bəs bizim törəmiz harada qalacaq? Başımızı qaldırıb insan içində necə gəzəcəyik?”
“Mənim yerimdə siz olsanız, nə edərdiniz? Verilən əmri necə yerinə yetirərdiniz?”
“Verilən yanlış əmrə düzəliş verərdim. Biz rusların törətanımaz əmrlərinə baş əyə bilməyib buraya gəldik. Siz də onlar kimimi davranacaqsınız?”
“Mənim verilən əmri yerinə yetirməmək kimi bir səlahiyyətim yoxdur.”
“Vardır.”
“Nəymiş o?”
“Bax, komutan, gətirilən yükü oğlum Saraçlı Ağa öz kamyonuna yüklətdi. Bildiyim qədəriylə əmanəti özü Qarsa aparıb yerinə təslim edəcək. Biz əmanəti sağ-salamat göndərmək durumundayıq. Bizə gəlib çatmadan niyə yolda yaxalamadınız? Bizim hamımızı öldürmədən ocağımızdan bunları alamazsınız. Gedin bildiyinizi edin!”
Komutan bir yandan ətrafına göz gəzdirir, bir yandan da düşdüyü çətin vəziyyətə uyğun bir çözüm arayışında idi.
Bir saata yaxın müddət əllər tətikdə keçdi. İş inada minmiş, tərəflər geri adım atmırdı. Hər kəs bu işin sonu nə olacaq deyə əndişəylə gözlərkən üstəyməndən yeni bir həmlə gəldi.
“Əsgər! Geri çəkil! Köydən çıxırıq”, – deyə əmr verdi. Saraçlıya döndü.
“İsgəndərundan gələn kamyon və işçilər dərhal köyü tərk etsinlər. Siz də, lütfən bu dəqiqə hərəkət edin!” – dedikdən sonra üstəymən əsgərlərini və mülki polisləri çəkib qaranlığa qarışdı.
Ayın göy üzündə olmadığı qaranlıq bir gecəydi. On beş, iyirmi metrdən o yanı gözlə seçmək mümkün deyildi. Diyadin üzərindən İsgəndəruna yön alan kamyon on beş kilometr aralanmadan yoldakı jandarma komandası tərəfindən saxlandı. Göyəzən ilə Xıram kamyondan düşürülərək əsgəri maşına mindirildi. Sürücünün yanına əyləşən iki rütbəli jandarma kamyonu Qarsa yönləndirdi.
Buğatəpə yaylasına getməkdə qərarlı olan Saraçlının yük maşını on beş, iyirmi kilometr yol qət edib Karakösəyə yaxınlaşanda jandarm tərəfindən dayandırıldı. Yük maşınının qapısını yaxından tanıdığı jandarm təyməni açmışdı.
“Ağam, yaxşı yol.”
“Təşəkkür edirəm, sağ olun!”
“Müsaidəniz olarsa, arkadaşlar bizim maşınlarda əyləşsin, mən sizin yanınızda oturum. Yolumuz xeyli uzaqdır, söhbət edərik.”
Saraçlının müsafirləri Xozeyin, Hacıxəlil və İsmayıl Bala təymən sözünü bitirmədən qapını açaraq enməyə niyyətli olduqlarını göstərmişdilər.
* * *
Yük maşınlarına əl qoyulub adamların yaxalandığı Qarsa bildirilən kimi Qars dəstək qüvvələri hərəkətə keçdi. Dan yeri işıqlananda özəl birliklər Buğatəpə yaylasının bütün keçidlərini tutaraq bütün sığınaqları didik-didik aradılar. Yükü boşaltmaq üçün düşərgədə yük maşınının gəlməyini gözləyən işçilər sığınağın birində paltolarına bürünmüş halda yatarkən aşkarlanmışdılar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68336821) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Ali Kafkasyalı
Тип: электронная книга
Жанр: Историческая литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Qartallar sınır tanımaz, электронная книга автора Ali Kafkasyalı на азербайджанском языке, в жанре историческая литература