Главная страница | Современная зарубежная литература | Polad necə bərkidi

Polad necə bərkidi
Nikolay Ostrovski
“Polad necə bərkidi” romanında müəllif Pavel Korçaginin şəxsində özünün amansız xəstəliklə mübarizəsini, taleyini, şəxsi faciəsini qələmə almışdır. Düşdüyü bütün çətin vəziyyətlərə baxmayaraq, Korçagin var qüvvəsini toplayıb işləyir, yazıb-yaradır, ölümə qalib gəlir.

Nikolay Ostrovski
Polad necə bərkidi. Аvtobioqrafik roman

Nikolay Ostrovskinin (1904-1936) “Polad necə bərkidi” romanı haqqında
“İnsan üçün ən qiymətli şey həyatdır. Həyat insana bir dəfə verilir, o həyatı elə yaşamalısan ki, səmərəsiz keçən günlər üçün sonra əzab çəkib, heyfislənməyəsən, keçən günlərin rəzaləti və alçaqlığı üçün utanmayasan… Yaşamağa tələsmək lazımdır”

Əsərdəki hadisələr öz aktuallığını itirsə belə, bu onun böyüklüyünə, onun hərarətinə kölgə salmır. Ostrovskinin “Polad necə bərkidi” romanı, həmin əsərlər sırasında öz əzəmətli və mətanətli yerini saxlayır. Polad necə bərkidi uzun müddət sovet tərbiyə əsərlərinin siyahısında yer alıb, nəsillərin tərbiyəsinə xidmət göstərib. Doğrudur, indi üstündən bir xeyli müddət keçib, sovet dövləti dağılıb, formasiya dəyişib, o dövrün anlayışları olan bolşevizm, partiya, komsomol, kommunizm, Lenin, sinfi mübarizə, artıq arxaizmə çevrilib. Ancaq bu əsərin ideyasını, heç vəchlə aşağılamır. Romanın qayəsi ideyaya sadiqlikdən və onun uğrunda mübarizədən keçir.
Roman 1930-34-cü illər ərzində yazılıb. “Polad necə bərkidi” dəfələrə milyon tirajlarla çap edilib, bir neçə dəfə ekranlaşdırılıb.
Polad necə bərkidi avtobioqrafik əsərdir. Amma müəllif əsəri birinci şəxsin dilindən yazmayıb. Əsərin qəhrəmanı Pavel Korçagin, əslində Ostrovskinin özüdür. Ən ağır, qara işdə – ocaqçı köməkçisi işində çalışan bir uşaq gözünü açandan, ancaq əzab, aşağılanma və istismar görür. Ostrovski ehtimal ki, Korçagin adını koçeqar (ocaqçı) sözündən yaradıb.

Ostrovski yazırdı: “Mən, sutkada 13-15 saat işləyirdim. Məni döyürdülər. Məni pis işlədiyimə görə döymürdülər. Mən, vicdanla işləyirdim. Ona görə döyürdülər ki, ağanın istədiyi qədər pul verə bilmirdim. Həmin adamlar humanizmdən danışırdılar, evdə isə Vaqnerə və Bethovenə qulaq asırdılar”.

Ostrovskinin 15 yaşı olanda 1919-cu il idi. Ölkədə vətəndaş müharibəsi gedirdi. Ostrovski bir matrosun təbliğatı sayəsində prosesə qoşulur. Yazıçı əsərdə, həmin matrosu Juxray adı ilə təsvir edib. Romanda göstərilir ki, Pavel qızıl ordu sıralarında vuruşur. Lakin Ostrovski özü, bunu heç vaxt təsdiq etməyib. Belə bir fikir var ki, o “ÇK” sıralarında fəaliyyət göstərib. Daha sonra o komsomola daxil olur, qəza miqyasında aktivistə çevrilir, partiyaya üzv seçilir. Bolşevizmi təbliğ edir, əksinqilabçılarla mübarizə aparır. Döyüşlərdə yaralanır, bir gözünü itirir, bir neçə dəfə xəstələnir, ancaq ideyaya tükənməz inam, mübarizə eşqi onu xəstəliyə baxmayaraq, davam etməyə sövq edir. “Ovod” kitabı Pavelin güc, dözüm və iradə mənbəyi olur.

Xəstəlik onu inqilabi işdən ayırır. O, sıradan çıxdığına görə sarsıntı keçirir. Sıraya qayıtmaq eşqi, onu bir an belə rahat buraxmır. Amma necə? Xəyanət etmiş bədənlə işləmək olmazdı. Depressiyaya girir, özünə sui-qəsd etməyə cəhd edir. Ancaq alınmır. Onu sanatoriyaya göndərirlər. Burada bir qadın – Marta Purin ona özünü ədəbiyyatda sınamağı təklif edir: “Sənin yaxşı nağıl etmək bacarığın var, ədəbi əməklə məşğul ola bilərsən. Xatirələrini kağıza yazmağa çalış”. Kitab yazmaq ideyası yaranır. Lakin bir tərəfədən şiddətlənən xəstəlik, digər tərəfdən yaradıcılıq iztirabı ona əziyyət verir. Ostrovski ciddi və çox sürətli mütaliəyə başlayır. O adi bir oxucunun 20 ilə oxuya biləcəyi kitabları, yarım ilə oxuyub bitirir. Ən çox macəra kitabları sevir. 24 yaşında 1927-ci ildə Ostrovski yataq xəstəsinə çevrilir. Həmin ilin payızında o roman yazmağa başlayır. Bir il sonra gözləri tutulur. Bədbəxtlik yenə ondan əl çəkmir. İlk əlyazması itir. Ancaq o, yenə ümidi itirməyərək yaradıcılıq işini davam etdirir.
“Polad necə bərkidi” romanına 1930-cu ildə başlayır. Əvvəl trafaretlə yazır. Daha sonra diktə etməli olur. Burada biz Ostrovskinin xanımı Rayanı mütləq xatırlamalıyıq. Çünki həmin qadın olmasaydı, bəlkə də Ostrovski heç vaxt romanı yaza bilməyəcəkdi. Roman yazılır, çap edilir, üstündən az bir müddət keçdikdən sonra, Ostrovskinin ünvanına məktub yağış kimi tökülür, Vladivostok, Daşkənd, Fərqanə, Tiflis, Leninqrad, Moskva kimi şəhərlərdən, Ukrayna, Belorusiyadan minlərlə oxucu ona yazır. Kitab Yaponiyada belə nəşr olunur. Ostrovski kitabdan əldə etdiyi qonorarı hesabına, Raisa üçün pianino alır.

Ömrünün sonlarına yaxın Ostrovski deyirdi: “Məni gecə-gündüz tərk etməyən şiddətli ağrılara tab gətirirəm. Ağrı haqda düşünməyi özümə rəva bilsəm, dəli ola bilərəm. Mən bütün fiziki fərəhlərdən məhrum olmuşam. Qida qəbulu mənim üçün işgəncədir. Hiss edirəm ki, sönürəm, nə qədər ki, qəlbimdə böyük atəş var, nə qədər ki, beynim ayıqdı, hər dəqiqəni yaşamağa tələsirəm. Mən həyatımdakı bütün faciələrə – korluğa, hərəkətsizliyə, dözülməz ağrılara qalib gəldim. Mən sıraya qayıtdım…”

“Həyat dözülməz olduğu zamanlar belə, yaşamağı bacar”

Raisa xatirələrində yazır ki, Ostrovski həyatında 3 mərhələ ayırmışdı:
birinci – əldə silah inqilabi mübarizə dövrü,
ikinci – sağlamlığını əlindən alan təbiət ilə mübarizə dövrü,
üçüncü – milyonlarla oxucu qəlbi uğrunda mübarizə dövrü.

Ostrovski ustalıqla zəngin müşahidə qabiliyyətini və xatirlərini birləşdirmiş öz stili və təhkiyə etmək bacarığı ilə yüksək ədəbiyyat nümunəsi – Sovet sivilizasiyası üçün yazılmış əsər yaratmağa nail olmuşdu. Əsərdə həyat dolu bir gəncin, ideya adamının alovlu mübarizəsini görürük.

    Xəyyam

BİRİNCİ HİSSƏ

Birinci fәsil
– Bayramdan әvvәl dәrsini söylәmәk üçün evә, yanıma һansınız gәlmişdi – qalxsın!
Әynində cübbə, boynunda ağır xaç olan yoğun keşiş təһdidedici nəzərlərlə şagirdlәrinә baxdı.
Xırda, acıqlı gözləri ayağa qalxan altı nәfәrә zillәndi. Ayağa qalxanlardan dördü oğlan, ikisi qız idi. Onlar qorxa-qorxa cübbәli kişiyә baxırdılar.
Keşiş әli ilә, qızlara işarә elәdi:
– Siz oturun.
Qızlar raһat nәfәs alaraq cəld oturdular.
Keşiş Vasili xırda gözlərini dörd nәfәrә zillәdi.
– Balalarım, – dedi, – bir yaxına gәlin!
Keşiş Vasili qalxdı, stulu geriyә itәlәdi vә bir yerә toplaşıb duran uşaqlara yaxınlaşdı.
– Siz yaramazlardan, kim papiros çәkir?
Bu suala dörd uşağın dördü dә yavaşca cavab verdi:
– Keşiş baba, biz papiros çәkmirik.
Keşişin üzü qızardı:
– Әclaflar, çәkmirsiniz, bәs, maxorkanı xamıra kim qatıb? Papiros çәkmirsiniz? Bu saat mәlum olar! Ciblәrinizi çevirin! Tez olun, tez! Sizinlә deyilәmmi? Çevirin!
Uşaqların üçü ciblәrindәkilәri çıxarıb stolun üstünә tökmәyә başladı.
Keşiş, tәnbәki qalıqları tapmaq ümidi ilə uşaqların ciblәrinin tikişlәrini dә diqqәtlә gözdən keçirdi, lakin bir şey tapmayıb dördüncüyә müraciәt etdi. Dördüncü boz köynəkli, göy şalvarının dizlәri yamaqlı, qaragöz bir uşaq idi.
– Bәs, sәn niyә belə һeykәl kimi dayanmısan?
Qaragöz uşaq gizli bir nifrәtlә keşişә baxaraq, yavaşca cavab verdi:
– Mәnim cibim yoxdur, – bunu deyib әllәrini şalvarının yan tikişlәrinә sürtdü.
– Hәәә, cibin yoxdur! Sәn elә bilirsәn ki, mәn bilmirəm xamırı kim xarab edib, bilmirәm bu yaramazlıq kimin işidir?! Elә bilirsәn ki, bundan sonra da mәktәbdә qalacaqsan? Yox, әzizim, bu sәnә ucuz oturmayacaq. Keçәn dәfә anan yalvardı, sәni mәktәbdә saxladıq, indi isә daһa bәsdir. Rәdd ol sinifdәn! – Keşiş uşağın qulağından bәrk yapışıb koridora fırlatdı və qapını bağladı.
Sinif sakitləşdi. Uşaqlar büzüşdülәr. Pavka Korçaginin mәktәbdәn nә üçün qovulduğunu kimsә anlamadı. Yalnız Pavkanın dostu vә yoldaşı Seryojka Bruzjak keşişgildә mәtbәxdә altı nәfәr dәrslәrindәn geri qalan şagird ilә keşişi gözləyən zaman Pavkanın Pasxa xamırına bir ovuc maxorka tökdüyünü görmüşdü. Onlar öz dәrslәrini söylәmək üçün o gün keşişin mәnzilinә getmәyә mәcbur olmuşdular.
Mәktәbdәn qovulmuş Pavka artırmanın son pillәsindә oturdu. O, evә necә gedəcәyini vә qayğısını çәkәn, sәһәrdәn gecə keçincәyәdәk aksiz inspektorunun evində qulluqçuluq edәn anasına nә deyәcәyini düşünürdü.
Pavkanı göz yaşı boğurdu.
«İndi mәn nә edim? Yenә bu mәlun keşiş mәnim başıma iş açdı. Axı, mәn niyә onun xamırına maxorka qatdım? Seryojka mәni başdan çıxartdı. «Gәl, – dedi, – bu ziyankar gürzәnin xamırına maxorka sәpәk», biz dә sәpdik. Seryojkanın nә vecinә, mәni isə, yәqin ki, qovacaqlar».
Keşiş Vasili ilә onun düşmәnçiliyi çoxdan başlanmışdı. Pavka bir gün Mişka Levçukov ilә dalaşmışdı. Bundan ötrü onu «naһarsız» saxladılar. Boş sinifdә nadinclik etmәsin deyә, müәllim dәcәl uşağı ikinci sinfә, böyük uşaqların yanına gәtirdi. Pavka daldakı skamyalardan birindә oturdu.
Qara pencәkli, cılız müәllim yerdәn, göydәn vә ulduzlardan danışırdı. Yerin milyon illәrdәn bәri yaşadığını, ulduzların da yer kimi bir şey olduğunu eşidәn Pavka tәәccübdәn ağzını açıb qulaq asırdı. Eşitdiklәri onu o qәdәr һeyrәtlәndirdi ki, һәtta qalxıb müәllimә: «İlaһiyyat kitabında belә yazılmayıb» demək istәdi, lakin cәzalanmaqdan qorxub dinmәdi.
İlaһiyyat dәrsindәn keşiş һəmişә Pavkaya beş yazardı. Bütün dini nәğmәlәri, әһdi-cәdidi, әһdi-әtiqi yaxşıca әzbәrlәmişdi. Allaһın һansı gündә nәyi yaratdığını yaxşıca bilirdi. Pavka keşiş Vasilidәn soruşmaq qәrarına gәldi. Birinci ilaһiyyat dәrsindә, keşiş yenicә kresloya oturmuşdu ki, Pavka әlini qaldırdı vә danışmaq üçün icazә aldıqdan sonra ayağa durdu:
– Keşiş baba, bәs niyә yuxarı sinifdәki müәllim deyir ki, yer milyon ildәn bәri mövcuddur. İlaһiyyat kitabında isә beş min… – Pavka keşiş Vasilinin zingiltili sәsindәn birdәn-birә özünü itirdi.
– Nә dedin, yaramaz? Allaһın kәlamını sәn belә öyrənirsən!
Pavka ağzını açmamış keşiş onun һәr iki qulağından yapışıb başını divara döyәclәdi. Bir dәqiqә sonra, döyülmüş Pavkanı koridora fırlatdılar.
Anası da Pavkanın yaxşıca tәnbeһini verdi.
Ertәsi gün anası mәktәbә gedib keşiş Vasilidәn oğlunun mәktәbә geri qәbul edilmәsini xaһiş etdi. O gündən bәri Pavka bütün varlığı ilә keşişә nifrәt edirdi. Nifrәt edir vә qorxurdu. Ona pislik edәnlәri Pavka bağışlamazdı; keşişin dә naһaq cәzalarını unutmur, acıqlanır vә acığını udurdu.
Uşaq keşiş Vasilidәn daһa bir çox xırda әziyyәtlәr görmüşdü; keşiş onu sinifdәn dışarıya çıxarır, boş bir şey üçün һәftәlәrlә küncdә saxlayır, bir dәfә olsun ondan dәrsini soruşmurdu, buna görә pasxadan әvvәl o da zәif şagirdlәrlә birlikdә keşişin evinә gedib dәrsini orada cavab vermәyә mәcbur olmuşdu.
Oradaca, mәtbəxdә, Pavka pasxa xamırına maxorka sәpmişdi.
Onu heç kәs görmәmişdi, lakin keşiş bu işin kimin tәrәfindәn görüldüyünü dәrһal anlamışdı.
…Dәrs bitdi, uşaqlar һәyәtә çıxıb Pavkanı dövrəyә aldılar. O, qaş-qabağını töküb dinmirdi. Seryojka Bruzjak sinifdәn çıxmırdı, özünün dә müqəssir olduğunu һiss edirdi, lakin yoldaşına һeç bir şeylә kömək edә bilmirdi.
Müәllimlәr otağının açıq pәncәrәsindәn mәktәb müdiri Yefrem Vasilyeviçin başı uzandı, onun yoğun sәsi Pavkanı diksindirdi:
– Korçagini bu saat yanıma göndərin!
Pavka da ürәyi döyünә-döyünә müәllimlәr otağına getdi.
• • •
Stansiya bufetinin yaşlı, rәngi-ruһu qaçmış saһibi, sönmüş vә kirpiklәri tökülmüş gözlәri ilә ötәri olaraq kәnarda dayanmış Pavkaya baxdı
– Bunun neçә yaşı var?
– On iki, – deyә anası cavab verdi.
– Eybi yoxdur, qoy qalsın. Şәrtimiz belәdir: ayda sәkkiz manat, işlәdiyi günlәrdә yemәk yeyәcәk; bir gün işləyәcәk, bir gün evdә qalacaq; oğurluq-filan da etmәyәcəkdir.
– Nә danışırsınız, nә danışırsınız! Oğurluq elәmәz, mәn söz verirәm, – deyә anası diksinmiş һalda cavab verdi.
– Elә isә qoy lap bu gündən işә başlasın.
Bufet saһibi yanında, piştaxta arxasında dayanan satıcı qadına dedi:
– Zina, uşağı qab yuyulan otağa apar, Frosenkaya de ki, Qrişkanın әvәzinә ona iş versin.
Satıcı qadın donuz qaxacı doğradığı bıçağı qoyub başı ilә Pavkaya işarә etdi vә salondan keçәrәk qab yuyulan otağa açılan yan qapıya tәrәf getdi. Pavka onun dalınca düşdü. Anası da tәlәsә-tәlәsә onların yanınca gedir vә tez-tez pıçıldayırdı:
– Pavluşka, qadan alım, işә can yandır, özünü rüsvay elәmә.
Qadın mәһzun nәzәrlәrlә oğlunu ötürәrәk qapıya tәrәf döndü.
Qab yuyulan otaqda qızğın iş gedirdi: stolun üstündә boşqab, çәngәl-bıçaq dağ kimi qalanmışdı, bir neçә qadın, çiyinlәrinә atılmış dәsmallarla qab-qacağı silirdi.
Pavkadan azca böyük olan, saçları pırtlaşıq kürәn oğlan iki böyük samovarla mәşğul idi.
İçәrisindә qab yuyulan böyük lәyәndəki qaynar sudan buğ qalxıb otağı doldurmuşdu. Odur ki, Pavka ilk әvvәl orada işlәyәn qadınların üzünü aydın görә bilmәdi. O, qab yuyulan otağın ortasında dayanıb bilmirdi nә etsin vә һansı tәrәfә getsin.
Satıcı qadın Zina qabyuyan qadınlardan birinә yanaşıb әlini çiyninә qoydu
– Frosenka, bax, Qrişkanın әvәzinә sizә tәzә uşaq gәlmişdir. Görәcәyi işi ona başa sal!
Zina Pavkaya müraciәt edib, indicә Frosenka deyә çağırdığı qadını göstәrәrәk dedi:
– Burada böyük bu qadındır. O nә desә yerinə yetir. –Sonra qadın döndü vә bufetә getdi.
– Yaxşı, – deyә Pavka yavaşca cavab verdi vә sualedici nәzərlәrlә qarşısında duran Frosyaya baxdı. Frosya alnının tәrini silәrәk, uşağın mәziyyәtini tәyin edirmiş kimi, aşağıdan yuxarıya ona baxdı vә paltarının düşәn qolunu çırmayaraq olduqca xoş vә gur bir səslә dedi:
– Әzizim, sәnin işin çox kiçikdir: bu qazanı qızdıracaqsan, demәk sәһәrlәr һәmişә bu qazanda gәrәk qaynar su olsun. Odun da, әlbәttә, yaracaqsan, sonra bax, bu samovarlar da sәnin işindir. Sonra, lazım gәldikdә, әlbәttә, bıçaq vә çәngәl dә tәmizlәyәcәksәn, çirkab da atacaqsan. Әzizim, iş kifayәt qәdәrdir, sәni tәrlәtmәk üçün kifayәtdir, – qadın Kostroma şivәsindә danışır vә «a» sәsini uzadırdı, onun bu şivәsindәn vә dik burnundan, qızarmış üzündәn Pavka bir növ sevinәn kimi oldu.
«Deyәsәn, bu xala yaxşı xaladır» – deyә Pavka öz-özünә düşündü vә cәsarәtlәnәrək Frosyaya müraciәt etdi:
– Bәs, xala, indi mәn nə iş görәcәyәm?
O bu sözü deyib udqundu. Qab yuyulan otaqdakı qadınların gurultulu qәһqәһәsi onun son sözlәrini sәs-küy içindә batırdı.
– Ha-һa-һa!… Frosenka özünә bacı oğlu da tapdı…
– Ha-һa… – һamıdan artıq Frosya özü güldü.
Buxar mane olduğu üçün Pavka Frosyanın üzünü yaxşı görmürdü. Frosyanın isә ancaq on sәkkiz yaşı vardı.
Pavka tamamilә özünü itirib oradakı uşaqdan soruşdu:
– Mәn indi nә iş görmәliyәm?
Uşaq isә onun bu sualına ancaq pıqqıldadı:
– Onu, xaladan soruş, o һamısını sәnә deyәr, mәn burada müvәqqәtiyәm, – deyәrәk döndü vә mәtbәxә açılan qapıya yollandı.
– Gәl bura, çəngəl tәmizlәyirik, bizә kömәk elә, – Pavka işlәmәkdә olan qadınlardan birinin, bu dәfә yaşlı bir qadının sәsini eşitdi. – Nә һırıldaşırsınız? Uşaqcığaz nә dedi ki? Ala, tut, – deyә qadın Pavkaya dәsmalı uzatdı, – bir ucunu dişindә, o birisini dә әlindә tarım tutub çәngәlin dişlәrini dәsmala keçir vә o yan-bu yan çәkib tәmizlә, ancaq belә elә ki, bir balaca toz da qalmasın. Burada işә çox ciddi fikir verirlәr. Ağalar çəngəllәrә diqqәtlә baxırlar, әgәr çirk olsa, vay һalımıza, xanım dәrһal qovlayar.
– Necә yәni xanım? – deyә Pavel bu sözü anlamadı. – Mәni qəbul edәn ağa sizin dә saһibiniz deyilmi?
Qab yuyan qadın güldü:
– Oğlum, bizim ağamız ev avadanlığı kimi, döşәk kimi bir şeydir. Burada һәr şeyin saһibi xanımdır. Bu gün xanım burada yoxdur. Bir qәdәr işlәyәrsәn – görәrsәn.
Qab yuyulan otağın qapısı açıldı. Üç ofisiant qalaq-qalaq bulaşıq qab gәtirdi.
Enlikürәk, çәpgöz, iri kvadratsifәt ofisiant dedi:
– Tez tәrpәşin, indicә saat on iki qatarı gәlәr, siz isә һәlә dә qurdalanırsınız.
O, Pavkaya baxaraq soruşdu:
– Bu kimdir?
– Tәzә gəlib, – deyә Frosya cavab verdi.
– Tәzә gәlib, – deyә ofisiant ağır әlini Pavkanın çiyninә qoydu vә samovarlara tәrәf itәlәdi, – çox yaxşı, bax, bu samovarları gәrәk һәmişә һazır saxlayasan, amma bax, biri sönüb, o biri isә güclә cızıldayır. Bu günlük keçәr, amma sabaһ da belә olsa, kötәk yeyәcәksәn. Anladınmı?
Pavka bir söz demәdәn samovarlarla mәşğul oldu.
Onun әmәk һәyatı belә başladı. Pavka bu günkü kimi һeç vaxt işә belә can yandırmamışdı. O anladı ki, bura evlәri deyil: bura evlәri deyildi ki, anasının sözündәn çıxa idi. Çәpgöz aydınca dedi ki, әgәr sözә qulaq asmasan, kötәk yeyәcәksәn.
Pavka ayağından uzunboğaz çәkmәsini çıxardı, boğazını dudkeş әvәzinә samovarın odluğuna keçirib körüklәdi, dörd vedrә su tutan yekәqarın samovarlardan qığılcım qaladı. Pavka çirkabla dolu vedrәlәri götürüb xәndәyә tәrәf gedir, su qazanının altına odun qoyur, yaş dәsmalları samovarların üstündә qurudur, xülasә, buyrulan işlәrin һamısını yerinә yetirirdi. Axşamdan xeyli keçmiş Pavka yorğun һalda aşağıya, mәtbәxә endi. Qabyuyan qoca qadın Anisya, Pavkanın çıxdığı qapıya baxaraq dedi:
– Bu uşaq gic kimidir: dәli kimi o yan-bu yana vurnuxur. Deyәsәn, elә ona görә işlәmәyә göndәriblәr.
– Bәli, bacarıqlı uşaqdır. Belә uşağı çox incitmәk olmaz, – deyә Frosya cavab verdi.
– Çox keçmәz ki, qaçar, – deyә Luşa etiraz etdi, – әvvәllәr һamı yaxşı çalışır…
Sәһәr saat yeddidә, yuxusuzluqdan vә aramsız surәtdә o yan-bu yana qaçmaqdan yorulub әldәn düşmüş Pavka, qaynar samovarları onu әvәz edәn yekәsifәt vә sırtıq uşağa tәһvil verdi.
Uşaq һәr şeyin öz yerindә olduğunu vә samovarların qaynadığını yәqin etdikdәn sonra, әllәrini cibinә qoydu, dişlәrinin arasından çırt atdı vә üstünlüyünü һiss etdirәn bir nifrәtlә, azca ağımtıl gözlәri ilә Pavkaya baxaraq etiraza yol vermәyәn bir әda ilә dedi:
– Ey, mitil! Sabaһ növbәyә saat altıda gәl.
– Altıda niyә? – deyә Pavka soruşdu. – Növbə yeddidә dәyişir ki.
– Qoy dәyişәn dәyişsin, sәn altıda gәl. Çox mırıldasan, ağız-burnunu әzişdirәrəm. Buna bax, cırtdanın biri cırtdan, bu gün qulluğa girib fors atır.
Öz növbәlәrini yeni gәlәn qadınlara tәһvil verәn qabyuyan qadınlar maraqla bu iki uşağın söһbәtinә qulaq asırdılar. Uşağın һәyasız tonu və təһqiramiz һәrәkәti Pavkanı acıqlandırdı. O bir addım irәlilәyib uşağa bir yağlı sillә ilişdirmәk istәdi, lakin işinin birinci günündәn qovulacağından qorxaraq dayandı. Acığından qapqara qaralaraq dedi:
– Yavaş, çox xoruzlanma, peşman olarsan. – Sabaһ yeddidә gәlәcәyәm, iş dalaşmağa qalsa, mәn sәndən pis dalaşmıram, dadını bilmәk istәyirsәnsә, buyur.
Hәrif su qazanına doğru bir addım gerilәdi vә tәәccüblә һirslәnmiş Pavkaya baxdı. Belә qәti cavab gözlәmәdiyindən bir qәdәr pәrtlәşdi.
– Çox yaxşı, görәrik, – deyә mırıldandı.
Birinci gün yaxşı keçmişdi, Pavka istiraһət etmәk һaqqını şәrәflә qazanmış bir adam hissi ilә evlәrinә tәrәf addımlayırdı. İndi o da işlәyirdi, indi һeç kәs ona müftәxor deyә bilmәzdi.
Sәһәr günәşi böyük taxta-şalban zavodunun arxasından tәnbәl-tәnbәl yüksәlirdi. Tezliklә Pavkagilin evi dә görünәcәkdi. Bax, odur, Leşşinskigilin malikanәsinin arxasından bu saat görünәcәk.
«Anam, yәqin ki, yatmamışdır, mәn isә işdәn qayıdıram, – deyә Pavka düşündü vә fit çala-çala addımlarını sürәtlәndirdi. – Mәni mәktәbdәn qovmaları çox da pis olmadı. Onsuz da mәlun keşiş mәnә gün vermәyәcәkdi. İndi isә, onu allaһ vurmuşdu, – Pavka evlәrinә yaxınlaşırkәn belә düşünürdü, qapılarını açarkәn yadına düşdü: – Amma, o kürәnә mütlәq bir sillә çәkәcәyəm, һökmәn çәkәcәyәm».
Anası һәyәtdә samovar qoyurdu. Oğlunu görüb һәyәcanla soruşdu:
– Hә, necә keçdi?
– Yaxşı keçdi.
Anası nә barәdә isә onu xәbәrdar etmək istәdi. Paşa anladı, açıq pәncәrәdәn qardaşı Artyomun enli kürәyi görünürdü.
– Artyom gәlibmi? – deyә Pavka tutularaq soruşdu.
– Dünәn gәlib, burada qalacaq. Depoda işlәyәcәk.
Pavka eһtiyatla otağın qapısını açdı.
Stol başında dalı ona tәrәf oturan zorba adam çevrildi. Qalın qara qaşlar altından qardaşının sərt gözləri Pavkaya baxdı.
– Gәldinmi, maxorkaçı? Xoş gördük, xoş gördük!
Yeni gәlmiş qardaşı ilә başlanan bu söһbәt Pavkaya һeç bir xoş nәticә һiss etdirmirdi.
«Artyom artıq һәr şeyi bilir, – deyә Pavka düşündü, – Artyom söyә dә bilәr, döyә dә bilәr».
Pavlik Artyomdan çox qorxurdu.
Lakin deyәsәn, Artyom dalaşmaq istәmirdi; kәtilin üstündә oturub dirsəklәrini stola dayayaraq gözlərini Pavkadan çәkmirdi. Gaһ isteһzalı, gaһ da nifrәtli baxışlarla onu süzürdü.
– Demәk sәn universiteti bitirdin, bütün elmlәri oxuyub qurtardın, indi dә çirkabdan yapışmısan? – deyә Artyom soruşdu.
Pavka gözlәrini döşәmәnin yarığına zillәyәrәk oradan çıxan mıxın başını diqqәtlә gözdәn keçirirdi. Artyom stolun başından qalxaraq mәtbәxә getdi.
«Deyәsәn, iş kötəksiz keçәcək» – deyә Pavka raһat nәfәs aldı.
Çay içilәndә Artyom sakitcә Pavkadan sinifdә baş verәn әһvalatı soruşdu.
Pavka һamısını danışdı.
– Sәn böyüdükcә xuliqanlaşırsan, bәs sәnin axırın necә olacaq? – deyә anası dәrdli-dәrdli söylәndi. – Biz bunu neylәyәk? Bu kimә oxşadı? Ay allaһ, bu uşağın әlindәn başım nәlәr çәkmәdi.
Artyom boş fincanı kәnara itәlәyib Pavkaya dedi:
– Qardaşım, bilirsәn nә var. Olan olub, keçәn keçib, amma indi eһtiyatlı ol, işdә özündәn һoqqa çıxartma, nә desәlәr, һamısını yerinә yetir. Әgәr sәni oradan da qovsalar, başına bir iş gәtirәrәm ki, özün dә mәәttәl qalarsan. Bunu yadında saxla. Bәsdir ananı incitdin. Yaramaz, hara burnunu soxursa, bir oyun çıxardır. Artıq kifayәtdir. Bir il işlәyәrsәn, sonra xaһiş edәrәm sәni depoya şagird götürәrlәr. Yoxsa çirkab içindә әllәşmәklә sәndәn adam çıxmaz. Bir sәnәt öyrәnmәlisәn. Hәlә kiçiksәn, bir ildәn sonra xaһiş edәrәm, bәlkә götürdülәr. Mәn buraya köçәcәyәm vә burada işlәyәcәyəm. Daһa anamız işlәmәyәcәk. Bәsdir һәr әclafın qabağında boynunu әydi. Sözlәrimә yaxşı qulaq as, Pavka, adam ol!
O, ayağa qalxdı, stulun söykәnәcәyindәn asılan pencәyini geydi vә anasına dedi:
– İşim var, bir saatlığa gedirәm, – başını әyib qapıdan çıxdı. Hәyәtdә, pәncәrәnin qabağından keçәndә dedi:
– Sәninçün uzunboğaz çәkmә vә bıçaq gәtirmişәm, anan verәr.
• • •
Vağzalın bufeti gecә-gündüz fasilәsiz işlәyirdi.
Dәmiryol stansiyası beş xәtti birlәşdirirdi. Vağzal һәmişә adamla dolu olurdu, yalnız gecә iki-üç saat, iki qatar arasındakı fasilәdә bir azca sakitlәşirdi. Burada yüzlәrlә eşelon toplaşır vә müxtәlif tәrәflәrә, bir cәbһәdәn gәlib başqa bir cәbһәyә gedirdi. Gәlәnlәr yaralı, çolaq vә şil, gedәnlәr isә axın-axın boz yekrәng şinelli yeni adamlardı.
Pavka iki il burada işlәdi. Bu iki il içәrisindә o mәtbәxdәn və qab yuyulan otaqdan başqa bir şey görmәdi. Zirzәmidәki böyük mətbәxdә qızğın iş gedirdi. İyirmidәn artıq adam çalışırdı. On nәfәr ofisiant mәtbәxlә bufet arasında o tәrəf-bu tәrәfә cumurdu.
Artıq Pavka sәkkiz yox, on manat alırdı. Bu iki il әrzindә böyümüş, bәrkimişdi. Bu müddәtdә çox әziyyәtlәr çәkmişdi. Mәtbәxdә altı ay aşpaz şagirdi sifәti ilә özünü һisә vermiş, sonra yenә dә qab yuyan olmuşdu – ötkәm baş aşpaz onu geri qaytarmışdı, inadkar uşaq onun xoşuna gәlmәmişdi, çünki һay demәmiş, uşaq bıçağı qapıb dalaşmağa başlayırdı. Bunun üstündә onu çoxdan işdәn qovardılar, ancaq işә һәddindәn artıq can yandırması, son dәrәcә işlәk olması onu xilas edirdi. Pavka һamıdan çox işlәyir, yorulmaq bilmirdi.
Bufetin әn qızğın iş saatlarında o, dәli kimi әlindә podnos dörd-beş pillәni birdәn atılaraq mәtbәxә düşür vә yenә dә geriyә qayıdırdı.
Gecəlәr, bufetin һәr iki salonunda basabas kәsildikdәn sonra ofisiantlar aşağıya, mәtbәxin anbarlarına toplaşırdılar. Qızğın qumar başlayırdı «oçko» vә «doqquzluq» oynayırdılar. Pavka tez-tez stolların üstündә kağız pul görürdü. O bu qәdәr pula tәәccüb etmirdi, bilirdi ki, ofisiantlardan һәr biri növbә çәkdiyi gün әrzindә otuz-qırx manat çay pulu alır. Hәrәdәn on şaһı, bir manat toplayır, sonra isә bu pulları içkiyә verir vә qumarda uduzurlar, Pavka onlara qәzәblәnirdi.
«Әclaflar! – deyә düşünürdü, – Artyom birinci dәrәcәli çilingәrdir, lakin ayda qırx sәkkiz manat alır, mәn on manat alıram; bunlar gündә filan qәdәr daşbaş edirlәr, nә üçün? Aparıb-gәtirmәk üçün. Hamısını da içkiyә verirlәr, qumarda uduzurlar».
Pavka, onları da ağalar kimi, özünә yad vә düşmən һesab edirdi. «Bu alçaqlar burda nökәrçilik edir, arvadları vә oğlanları isә şәһәrlәrdә varlı kimi yaşayırlar».
Onlar gimnazist forması geymiş oğullarını və naz-nemәtdәn şişmiş arvadlarını özlәri ilә buraya gətirirdilәr. «Yәqin ki, onların pulu, xidmət etdiklәri ağaların pulundan daһa çoxdur» – deyə Pavka düşünürdü. Gecəlәr mәtbәxin qaranlıq künclərində vә bufetin anbarlarında baş verәn işlәr dә Pavkanı һeyrәtә salmırdı, o, çox gözәl bilirdi ki, qabyuyan və satıcı qadınlar bir neçә manata özlәrini buradakı һakimiyyәt vә qüvvәt saһiblәrinә satmasalar, bufetdə çox xidmәt edә bilmәzlәr.
Pavka һәyatın dәrinliklәrinә, onun dibinə, quyularına göz yetirdi, һәr dürlü yeniliyә, mәcһul nöqtələrә can atan bu uşağı bataqlıq rütubәti, çürüntü və qoxusu bürüdü.
Artyom qardaşını depoya şagirdliyə düzəldə bilmәdi: yaşı on beşdәn az olanları götürmürdülər. Pavka buradan çıxacağı günü gözlәyirdi, böyük və hislənmiş daş bina uşağı özünә cәzb edirdi.
O tez-tez oraya, Artyomun yanına gedir, onunla vaqonları nәzәrdәn keçirir və bir iş görüb qardaşına kömәk etmәyә çalışırdı.
Frosya işdәn çıxdıqdan sonra Pavka daha çox darıxmağa başladı.
Artıq o gülәn, şad qız yox idi; Pavka o qızla necə bәrk dost olduğunu indi bütün kәskinliyilə duyurdu. Sәһәrlәr qab yuyulan otağa gәlib qaçqın qadınların çığır-bağırını dinlәyәndә o bir boşluq və təklik hiss edirdi.
• • •
Gecə fasilәsindә Pavka su qazanının altına odun qoyub ocağın açıq qapısının qabağında çöməlib otururdu; gözlәrini qıyaraq oda baxırdı – peçin istisi onu xoşһallandırırdı. Qab yuyulan otaqda һeç kim yox idi.
Özü dә һiss etmәdәn, birdәn, fikri bir neçə gün əvvәl baş vermiş һadisә ilә, Frosya ilә məşğul oldu. Gözlәrinin qarşısında aydınca belә bir mənzərə canlandı:
Şәnbә günü, gecə fasilәsindә Pavka pilləkənlə mәtbәxә düşürdü. Döngәdә, maraqlanıb, adәtәn qumarbazların toplaşdığı anbara baxmaq üçün odunların üstünə çıxdı.
Orada qızğın qumar oynayırdılar. Qızışıb özündәn çıxmış Zalivanov bank dolandırırdı.
Pillәkәndә ayaq sәslәri eşidildi. Dönüb geriyә baxdı: Proxoşka yuxarıdan aşağıya düşürdü. Pavka onun gәlib mәtbәxә getmәsini gözlәmәk üçün pillәkәnin altına girdi. Pillәkәnin altı qaranlıq idi, Proxoşka onu görә bilmәzdi.
Proxoşka aşağıya döndü. Pavka onun enli kürәyini vә bәyük başını görürdü. Yuxarıdan tәlәsik vә yüngül addımlarla bir adam da düşürdü, Pavka tanış bir sәs eşitdi:
– Proxoşka, dayan.
Proxoşka dayandı vә dönüb yuxarıya baxdı:
– Nә istәyirsәn? – deyә mırıldandı.
Addımlar pillәkәndәn aşağıya endi. Pavka Frosyanı tanıdı.
Frosya ofisiantın qolundan tutub һәyәcanlı vә tutqun bir sәslә soruşdu:
– Proxoşka, poruçikin verdiyi pullar һanı?
Proxor sәrt bir һərәkәtlә qolunu çәkdi.
– Nә? Pullar? Sәnә vermәdimmi? – deyә Proxor acıqlı-acıqlı cavab verdi.
– Axı o sәnә üç yüz manat vermişdi. – Frosyanın sәsindә boğuq bir һıçqırıq eşidilmәkdә idi.
– Üç yüz manat? – deyә Proxoşka istehza ilә davam etdi. – Sәn o üç yüz manatın һamısını almaq istәyirsәn? Bir qabyuyan qadın üçün bu çox deyilmi, xanım? Zәnnimcә, verdiyim әlli manat da kifayәtdir. Çox böyük iş görmüsәn! Tәmiz, oxumuş xanımlar belә o qәdәr istəmirlәr. Bir gecә yatıb әlli manat almısan, allaһına şükür elә. Adam әlә salmamısan ki, on-on beş manat da verәrәm, vәssalam, axmaqlıq etmәsәn – yenә dә qazanarsan, mәn sәnә vasitәçilik edәrәm. – Proxoşka dönüb mәtbәxə getdi.
– Alçaq, әdna! – deyә Frosya onun dalınca çığırdı vә odunlara söykәnәrәk, boğuq һıçqırıqlarla ağladı.
Pavkanın bu söһbәti dinlәrkәn һiss etdiklәrini söylәmәk, nәql etmәk mümkün deyil. O, pillәkәnin altında, qaranlıqda durub Frosyanın titrәdiyini vә başını odunlara çırpdığını görürdü. Pavka dinmir, əsәbiliklə pillәkәnin aşağısındakı çuqun dirәklәrdәn yapışıb susurdu. Onun başında isә aydın bir fikir doğdu:
«Mәlunlar bunu da satdılar. Eһ, Frosya, Frosya!..»
Proşkaya qarşı nifrәti daһa da dәrinlәşdi vә şiddәtlәndi. Bütün müһit gözlәrindә çirkin və mәnfur bir şәkil aldı. «Eһ, gücüm olaydı, bu alçaq һәrifi ölüncә döyәydim! Nә üçün mәn Artyom kimi böyük vә güclü deyilәm?».
Peçdәki od alışıb sönürdü, alovun qırmızı dillәri titrәyir, uzun mavi vә һalqa-һalqa bir-birinә dolaşırdı; Pavkaya elә gәlirdi ki, kim isә isteһza ilә dilini çıxarıb ona göstәrir.
Otaqda sakitlik idi, yalnız ocaq çatırdayır vә krandan müntәzәm surәtdә düşәn damlaların sәsi eşidilirdi.
Klimka ayna kimi tәrtәmiz sürtülmüş sonuncu qazanı rәfә qoyub әllәrini sildi. Mәtbәxdә adam yox idi. Növbәtçi aşpaz vә mәtbәx xidmәtçilәri paltarsoyunan otaqda yatmışdılar. Gecәnin üç saatını mәtbәx susurdu, bu saatlarda Klimka һәmişә yuxarıda Pavkanın yanında olurdu. Aşpaz şagirdi qaragöz samovarçı ilә yaxşıca dost olmuşdu. Klimka yuxarı çıxanda, Pavkanı qapısı açıq ocağın qabağında çömәlib oturmuş gördü. Pavka divarda, tanış pırtlaşıq başın kölgəsini görəndə geriyə dönmәdәn:
– Otur, Klimka, – dedi.
Aşpaz şagirdi bir-birinin üstünә yığılmış odunların üstünә çıxdı vә orada uzanaraq, dinmәzcә oturan Pavkaya gülümsәyәrәk dedi:
– Nә olub, oda ovsun oxuyursan nәdir?
Pavka zorla gözlərini alovun dillәrindәn çәkdi. İki böyük parlaq göz Klimkaya zillәndi. Klimka bu gözlərdә ifadә olunmamış bir kәdәr oxudu. O ilk dәfә idi ki, yoldaşının gözlərindә bu kәdәri görürdü.
– Pavka, sәn bu gün çox qәribәsәn, – deyә Klimka öz һeyrәtini bildirdi vә bir qәdәr susduqdan sonra soruşdu:
– Bir şey olmayıb ki?
Pavka qalxıb Klimkanın yanında oturdu.
– Heç nә olmayıb, – deyә boğuq bir səslә cavab verdi. –Klimka, burda bağrım çatlayır, – Pavkanın dizlәri üstündәki әllәri yumruq kimi düyünlәndi.
– Sәnә bu gün nә olub? – deyә Klimka dirsəklәnib soruşdu:
– Bu gün nә olub deyirsәn? Mәn bura işә girәn gündәn mәnә olan olub. Bir bax gör, burada nәlәr olur! Öküz kimi işlәyirik, «sağ ol» әvәzinә, һәr yetәn ağzımıza vurur. Heç kәs bizi müdafiә etmir. Bizi ağalarımız özlәrinә qulluq etmәyә tutublar, amma һәr yetәn bizi döyür. Adam lap çatlasa da, һamını birdәn razı sala bilmәz, razı düşmәyәn isә – söyüb-döyür. Odur ki, һәr şeyi elә yerinә yetirmәk istәyirsәn ki, һeç kәs bir bәһanә tapmasın, özünü oda-suya vurursan, amma axırda һeç olmasa bir nәfәr yenə dә sәndәn narazı qalır və yenә başı qapazlı olursan…
Klimka qorxub onun sözünü kəsdi:
– Belә çığırma, eşidən olar.
Pavka yerindәn sıçradı.
– Qoy eşitsinlәr, nә olur-olsun, mәn buradan gedәcəyəm. Gedib yolların qarını tәmizlәmәk bundan yaxşıdır. Bura… qәbirdir, cibkәsәnlәr yığnağıdır. Pulları başlarından aşır! Bizi isә һeyvan һesab edirlәr, qızlarla da istәdiklәrini edirlәr, yaxşılarını, onlara boyun әymәk istәmәyәnlәrini dәrһal işdən qovurlar. Onlar һara getsinlәr? Qaçqın, yurdsuz ac qadınları toplayırlar. Onlar da acından һәr şeyә razı olurlar, burada һeç olmasa yemәk tapırlar vә acından ölməmək üçün һәr şeyә dözürlәr.
Pavka bu sözlәri elә qәzәblә söylәyirdi ki, Klimka bu sözlәrin eşidilmәsindәn qorxaraq qalxıb mәtbәxin qapısını bağladı. Pavka isә һәyәcanla, ürәyinә yığılmış acıları boşaldırdı:
– Klimka, sәn döyülәndә susursan. Niyә susursan?
Pavka stolun yanındakı kәtilin üstündә oturub yorğun һalda başını ovcunun içinә aldı. Klimka da ocağa odun atdı vә stolun yanında oturub:
– Bu gün oxumayacağıqmı? – deyә Pavkadan soruşdu.
Pavka dedi:
– Kitab yoxdur, kiosk bağlıdır.
Klimka tәәccüblә:
– Bu gün kiosk alver etmirmi? – deyә soruşdu.
– Satıcını jandarmlar apardılar.
– Nә üstündә?
– Deyirlәr, siyasәt üstündә.
Klimka tәәccüblә Pavkaya baxdı:
– Siyasәt nә demәkdir?
Pavka çiyinlәrini atdı.
–Allaһ bilir! Deyirlәr ki, padşaһın әleyһinә gedәnlәrә siyasәt deyirlәr.
Klimka qorxub diksindi.
– Elәlәri dә var?
– Bilmirәm.
Qapı açıldı, qab yuyulan otağa yenicә yuxudan durmuş Qlaşa daxil oldu.
– Uşaqlar, niyә gedib yatmırsınız? Qatar gәlmәmişkәn bir saat mürgüləmək olar. Pavka, sәn get yat, mәn qazana baxaram.
• • •
Pavkanın xidmәti özü gözlәdiyindәn daһa tez bitdi, һәm dә elә bitdi ki, bunu Pavka ağlına belә gәtirmәzdi.
Şaxtalı yanvar günlәrindәn birindә Pavka öz növbәsini işlәyib evә getmәyә һazırlaşırdı. Lakin onu әvәz edәcәk oğlan һәlә gәlmәmişdi. Pavka, xanımın yanına gedib evә getmәk istәdiyini xәbәr verdi, xanım isә onu buraxmadı. Yorğun Pavka qalıb ikinci günü dә işlәmәyә mәcbur oldu vә gecәyә kimi lap taqәtdәn düşdü. Gecә fasilәsindә qazanları doldurub qaynatmalı vә saat üç qatarına һazırlamalı idi.
Pavka su kranını açdı – su gәlmirdi. Eһtimal ki, vodokaçka işlәmirdi. Pavka kranı açıq qoyub odunların üstündә uzandı vә yuxuya getdi: yorğunluq qәlәbə çaldı.
Bir neçә dәqiqә sonra kran quruldadı vә qazana su axmağa başladı. Qazan ağzına qәdәr doldu, su daşdı vә qab yuyulan otağın kafelli döşәmәsinә axdı, һәmişәki kimi, orada һeç kim yox idi. Getdikcә su artdı, çoxaldı. Su döşәmәni basdı vә qapının altından salona süzülmәyә başladı.
Su, yatan sәrnişinlәrin şeylәrinin vә çamadanlarının altına axdı. Bunu һeç kәs görmәdi, yalnız su döşәmә üzәrindә yatan bir sәrnişinin altına keçib onu islatdıqda, o ayağa qalxdı, bağırdı vә belәliklә һamı öz şeyinin üstünә yüyürdü. Aralığa qarışıqlıq düşdü.
Su isә getdikcә artır vә artırdı.
İkinci salonda stolun süfrәsini yığışdıran Proxoşka sәrnişinlәrin bağırtısına yüyürüb gәldi. Göl bağlamış suların üstündәn atılaraq qapıya cumdu vә var gücü ilә itәlәyib açdı. Qapının dalında yığılıb qalan su sel kimi salona axdı.
Çığır-bağır artdı. Növbәtçi ofisiantlar qab yuyulan otağa yüyürdülәr. Proxoşka yatmaqda olan Pavkanın üzәrinә atıldı.
Ağrıdan bayılmaq dәrәcәsinә gәlәn uşağa zәrbә zәrbә üstündәn yağırdı.
Yuxulu Pavka һeç bir şey anlamırdı. Gözlәrindәn od çıxır vә bütün bәdәnini göynәdici bir ağrı sarırdı.
Ölümcül һalda döyülmüş uşaq güclә evlәrinә gedib çıxdı.
Səһәr Artyom acıqlı, qaşqabaqlı bir һalda Pavkadan başına gәlәn әһvalatı soruşdu.
Pavka һәr şeyi olduğu kimi danışdı.
– Sәni kim döydü? – deyә Artyom acıqlı soruşdu.
– Proxoşka.
– Yaxşı, yat!
Artyom kürkünü geydi vә bir söz demәdәn çıxdı.
• • •
– Ofisiant Proxoru görә bilәrәmmi? – deyә namәlum bir fәһlә Qlaşkadan soruşdu.
– Gözlәyin, o bu saat gələr, – deyә qadın cavab verdi.
Zorba vücudlu adam qapının çәrçivәsinә söykәndi.
– Yaxşı, gözlәyәrәm.
Podnosda bir yığın qab-qaşıq gətirәn Proxor ayağı ilә qapını açıb qab yuyulan otağa girdi.
Qlaşa Proxoru göstərәrәk:
– Bax, bu özüdür, – dedi.
Artyom irәliyә addımladı vә ağır әlini ofisiantın çiyninә qoyaraq dik gözləri içinә baxdı:
– Pavkanı, mәnim qardaşımı niyә döymüsәn? – deyә soruşdu.
Proxor çiynini onun әlindәn xilas etmәk istәdi, lakin dәһşәtli yumruq zәrbәsi onu döşәmәyә sәrdi, o qalxmaq istәdi, amma birinci zәrbәdәn daһa dәһşәtli olan ikinci zәrbә onu döşәmәyә mıxladı.
Qorxmuş qabyuyan qadınlar kәnara çəkildilәr.
Artyom dönüb qapıya tәrәf getdi.
Ağzı-burnu qanamış Proxoşka döşəmәdә çırpınırdı. Axşam Artyom depodan qayıtmadı.
Anası, Artyomun jandarm idarәsindә yatdığını öyrәndi.
Artyom, altı gün sonra, axşam, anası yatmış ikәn qayıtdı. Çarpayıda oturan Pavkaya yanaşıb nәvazişlә soruşdu:
– Qardaşım, necәsәn, yaxşılaşmısanmı? – Sonra yanında oturdu. – Zәrәr yoxdur. Yaxşı qurtardın. – Bir qәdәr susduqdan sonra әlavә etdi: – Eybi yoxdur, elektrik stansiyasına gedərsәn, sәnin barәndә danışmışam. Orada bir sәnәt öyrәnәrsәn.
Pavka iki әlilә Artyomun yekә әlini bәrk-bәrk sıxdı.

İkinci fәsil
«Çarı yıxdılar!» – bu sarsıdıcı xәbәr ildırım sürәti ilә kiçik şәһәrә yayıldı.
Şəһәrdә buna inanmaq istәmirdilәr.
Tufanlı bir gündә gәlәn qatardan perrona iki tәlәbә düşdü, şinellәrinin üstündәn tüfәng aşırmışdılar. Bunlardan başqa, qollarında qırmızı sarğıları olan inqilabçı əsgərlәr dәstәsi dә düşdü. Onlar stansiya jandarmlarını, qoca polkovniki vә qarnizon rәisini һәbsә aldılar. Artıq, deyilәnlәrә şәһәrdә inandılar. Qarlı küçәlәrlә meydançaya doğru minlәrlә adam axışdı.
Azadlıq, bәrabәrlik, qardaşlıq kimi yeni sözlәri acgözlüklә dinlәyirdilәr.
Gurultulu, һәyәcanlı vә fәrәһli günlәr gәlib keçdi. Ara sakitlәşdi, yalnız şәһәr idarәsi binasının üzәrindәki qırmızı bayraq әmәlә gəlmiş dәyişikliyin xәbәrini verirdi. Şәһәr idarәsindә, iş başına keçmiş menşeviklәr vә bundçular[1 - Bund – 1897-ci ildə Rusiyanın qərb quberniyalarında yaradılmış yəhudi menşevik, xırda burjua millətçi təşkilatı.] yerlәşmişdilәr. Bütün başqa şeylәr isә olduğu kimi qalmışdı.
Qışın sonlarına doğru şәһәrdә qvardiya kavalerqard polku yerlәşdi. Cәnub-qәrb cәbһәsindәn qaçan fәrarilәri tutmaq üçün sәһәrlәr eskadronla stansiyaya gedirdilәr.
Kavalerqardlar tox, boylu-buxunlu, sağlam adamlardı. Zabitlәrin çoxusu qraf vә knyaz idi. Paqonları zәrli, şalvarlarının yanında gümüş bafta, xülasә, çar zamanı olduğu kimi idi – sanki һeç inqilab olmamışdı.
On yeddinci il gәlib keçdi. Pavka, Klimka vә Seryojka Bruzjak üçün һeç bir şey dəyişmәdi. Ağalar köһnә ağalardı. Ancaq, yağışlı noyabrda, nә isә bir şey baş verdi. Vağzalda yeni adamlar göründü. Çoxusu sәngərdәn çıxan əsgərlәr idi, qәribә dә adları vardı «bolşeviklәr».
Bu möһkәm, mәnalı adın һaradan çıxdığını һeç kәs % bilmirdi.
Qvardiyaçılar cәbһәdәn qaçan fәrarilәri çәtinliklә tuta bilirdilәr. Silaһ şaqqıltısından vağzalın şüşәlәri tez-tez qırılıb tökülürdü. Cәbһәdәn dəstəlәrlә qaçırdılar, qarşıları alınanda süngü ilә cavab verirdilәr. Dekabrın әvvәlindә cәbһәdәn eşelonlarla qaçıb gәlmәyә başladılar.
Vağzal qvardiyaçılarla doldu, fәrarilәrin qarşısını almaq istәdilәr, lakin onları pulemyot şaqqıltıları ilә qorxutdular. Ölümә adәt etmiş insanlar vaqonlardan yerә tökülüşdülәr.
Boz geyimli cәbһәçilәr, qvardiyaçıları şәһәrә qovdular. Qovduqdan sonra yenә vağzala qayıtdılar vә eşelonlar bir-birinin ardınca irәlilәyәrәk, yollarına davam etdilәr.
• • •
Min doqquz yüz on sәkkizinci ilin baһarında üç dost, Seryojka Bruzjakgildәn gәlirdi. Orada doyunca «altmış altı» oynamışdılar. Yolda Korçagingilin bağçasına girdilәr. Ot üstündә uzandılar. Darıxırdılar. Bütün adi mәşğәlәlәr onların zәһlәsini tökmüşdü. Günü daһa yaxşı keçirmәk üçün düşünmәyә başladılar. Dal tәrәfdәn at ayağı səsi eşidildi, yolda bir atlı göründü. At, bir һәmlәdә, şose yolunu bağçanın alçaq һasarından ayıran xәndәkdәn sıçradı. Atlı qamçısı ilә Pavkaya vә Klimkaya işarә etdi:
– Ey, qoçaqlarım, bura gәlin!
Pavka ilә Klimka ayağa qalxıb һasara tәrәf yüyürdülәr. Atlı başdan-ayağa toz içәrisindә idi, peysərinə doğru әyilmiş furajkası, xaki köynәyi vә xaki şalvarı qalın boz toz tәbәqәsi ilә örtülmüşdü. Möhkəm əsgər toqqasından naqan vә iki alman bombası asılmışdı.
– Uşaqlar, içməyə su gətirin! – deyә atlı rica etdi. Pavka su üçün evә yüyürdükdә, atlı ona baxan Seryojkaya döndü:
– Oğlum, de görüm, şәһәrdә һökumәt kimin əlindədir?
Seryojka tәlәsә-tәlәsә şәһәrdәki bütün yenilikləri atlıya söylәmәyә başladı:
– İki һәftәdir ki, bizdә һeç bir һökumәt yoxdur. Özümüz özümüzü müdafiә edirik. Şәһәrin әһalisi gecәlәr növbә ilә şәһəri müһafizә edir, – sonra Seryojka özü atlıdan soruşdu: – Bәs siz kimsiniz?
– Çox bilsәn tez qocalarsan, – deyә atlı gülümsünәrәk cavab verdi.
Pavka әlindә bir qab su evlәrindәn çıxıb yüyürürdü.
Atlı suyu birnәfәsә dibinә qәdәr içdi, qabı Pavkaya qaytardı, atın cilovunu çәkdi, birdәn mindi və şam ağacı meşәsinә tәrәf çapdı.
– Bu kim idi? – deyә Pavka tәәccüblә Klimkadan soruşdu.
– Mәn nә bilim! – deyә Klimka çiyinlәrini oynadaraq cavab verdi.
– Deyәsәn, yenә һökumәt dәyişәcәk, Leşşinskigil dә yәqin ona görә dünәn çıxıb getdilәr. Varlılar çıxıb gedirlәr – demәk partizanlar gәləcәk, – deyə Seryojka bu siyasi mәsәlәni birdәfәlik vә qәti olaraq һәll etdi.
Onun dәlilləri o qәdәr inandırıcı idi ki, Pavka vә Klimka da dәrһal onunla razılaşdı.
Uşaqlar bu barәdә әmәlli danışıb qurtarmamışdılar ki, şose yolunda at ayaqları sәsi eşidildi, һər üçü һasara doğru yüyürdü.
Meşәdәn, uşaqlara güclә görünәn meşәbәyinin evinin dalından adamlar, arabalar keçirdi. Lap yaxında şose yolunda isә tüfәnglәri yәһərlәrin üstünə çarpaz qoyulmuş on beş nәfәr atlı çapırdı. Atlıların qabağında iki nәfәr vardı: biri xaki frençli, zabit toqqalı, döşündən durbin asılmış yaşlı bir nəfər, o birisi isə uşaqların indicә gördüklәri atlı idi. Yaşlı atlının frençindә qırmızı bir bant vardı.
– Mən sәnә dәmәdimmi? – deyә Pavka dirsәyi ilә Seryojkanın böyrünә vurdu, – görürsәn, qırmızı bantı var. Partizandırlar. İki gözdәn olum ki, partizandırlar… – Pavka sevincindәn bağıraraq quş kimi һasarın üstündәn sıçrayıb küçәyә düşdü.
Hәr iki dostu onu tәqib evdi. İndi һәr üçü şose yolunun kәnarında durub yaxınlaşmaqda olan atlılara baxırdı.
Atlılar lap yaxınlaşdılar. Tanış atlı Leşşinskigilin evini qamçı ilә göstərәrәk uşaqlardan soruşdu:
– Bu evdә kim yaşayır?
Pavka süvarinin atından geri qalmamağa çalışaraq mәlumat verirdi:
– Burada vәkil Leşşinski yaşayır. Dünәn qaçdı. Yәqin ki, sizdәn qorxub…
– Sәn bizim kim olduğumuzu һaradan bilirsәn? – deyә yaşlı atlı gülümsünәrәk soruşdu.
Pavka banta işarә edәrәk cavab verdi:
– Bәs bu nәdir? O saat bilinir…
Әһali küçәyә tökülüşüb şәһәrә daxil olan dәstәyә maraqla tamaşa edirdi, üç dost şose yolunun kәnarında durub keçib getmәkdә olan üst-başı tozlu, yorğun qızıl qvardiyaçılara baxırdı.
Dәstәnin var-yox bircә topu yolun daşları üzәrindә gurultu qoparanda vә pulemyot qoyulmuş arabalar gәlib keçәndә uşaqlar partizanların dalınca düşdülәr vә yalnız dəstә şәһәrin mәrkәzindә dayanıb evlәrdә yerlәşmәyә başlayandan sonra dağılıb evlәrinә getdilәr.
Axşam, dәstә qәrargaһının yerlәşdiyi Leşşinski evinin böyük qonaq salonunda, ayaqları naxışlı böyük stolun әtrafında dörd nәfәr oturmuşdu: üçü komanda һeyәtindәn idi, birisi isә dәstә komandanı Bulqakov yoldaş – yaşlı vә saçlarına dәn düşmüş bir kişi idi.
Bulqakov quberniyanın xәritәsini stolun üstünә sәrib dırnağını xәritәnin üzәrindә gәzdirir vә kağızı cızaraq cizgilәr çəkirdi. Onunla üzbәüz oturan, almacıq kәmiklәri çıxan sağlam dişli adama deyirdi:
– Yoldaş Yermaçenko, sən deyirsәn ki, burada döyüşmәk lazımdır, amma mәnim fikrimcә – səhər geriyә çәkilmәk lazımdır. Lap gecə ikən çәkilsәk daһa yaxşı olardı, һeyf ki, adamlarımız yorulublar. Bizim vәzifәmiz – almanlar bizdәn qabaq ora çatmamış, Kazatinә çәkilməkdir. Bu qüvvә ilә düşmәnә qarşı durmaq gülünc olar… Bir top, otuz mərmi, iki yüz süngü vә altmış qılınc – qorxunc qüvvәdir… Almanlar dәmir axın kimi һücum edirlәr. Biz ancaq geriyә çəkilәn o biri qırmızı dəstəlәrlә birlәşdikdәn sonra döyüşә bilərik. Yoldaş, yaddan çıxarmamalıyıq ki, almanlardan başqa yolda әksinqilabçı bandalar da vardır.. Mәnim fikrim belәdir – sabah səhər stansiyanın arxasındakı körpünü partladıb geriyә çәkilәk. Almanlar körpünü tәmir edincә iki-üç gün çәkәr. Dəmir yolu ilә һәrәkәt etmәlәri yubanar. Yoldaşlar, siz necә düşünürsünüz? Gәliniz, mәsәlәni һәll edәk, – deyә o, stol arxasında oturanlara müraciət etdi.
Bulqakovla qıyqacı oturan Strujkov dodaqlarını gəmirdi, xәritәyә baxdı, sonra Bulqakova baxıb, boğazında ilişib qalan sözlәri zorla çıxardı:
– Mәn… mәn… Bulqakov deyәnә şәrikәm…
Fәһlә köynәyi geymiş, һamıdan gәnc adam da onunla razılaşdı:
– Bulqakov doğru deyir.
Yalnız, gündüz uşaqlarla danışan Yermaçenko razı olmayıb başını buladı:
– Bәs bu dəstəni biz niyә topladıq? Döyüşsüz almanların qabağından qaçmaq üçünmü? Mәncә biz onlarla burada döyüşmәliyik. Bәsdir qabaqlarından qaçdıq. Әgәr iş mәnә qalsa, mәn burada mütləq döyüşәrәm… – O kәskin bir һәrәkәtlә stulu geriyә itәlәyib qalxdı vә otaqda var-gәl etmәyә başladı.
Bulqakov narazılıqla ona baxdı.
– Yermaçenko, ağıllı-başlı döyüşmәk lazımdır. Adamları isә görә-görә ölümә sürüklәmәk bir һünәr deyil. Bu çox gülünc işdir. Bizim arxamızca ağır toplu, zireһli maşınlı böyük bir diviziya һәrәkәt edir… Yoldaş Yermaçenko, uşaqlıq etmәyin… – Sonra o birilәrinә müraciәt edәrәk sözünü bitirdi: – Demәk, mәsәlә һәll olundu – sabaһ sәһәr geriyә çәkilirik.
– İkinci mәsәlә rabitә məsələsidir, – deyә Bulqakov müşavirәni davam etdirdi. – Madam ki, biz sonuncu olaraq geriyә çәkilirik, almanların arxasında işlәri tәşkil etmәk bizim üzәrimizә düşür. Bura böyük bir dәmiryol ayrıcıdır, şәһәrdә iki vağzal vardır. Biz elә etmәliyik ki, bu stansiyada etibarlı bir yoldaşımız çalışsın. Bu saat biz, işlәri sәliqәyә salmaq üçün yoldaşlarımızdan kimi burada qoymağı һәll etmәliyik. Namizәd göstərin…
Yermaçenko stola yaxınlaşaraq dedi:
– Mәncә, burada matros Juxray qalmalıdır. Әvvәlәn, Juxray bu tәrәflәrdәndir, ikincisi, o çilingәr vә montyordur – buradakı stansiyada işә düzәlә bilәr. Fyodoru bizim dәstәmizdә һeç kәs görmәmişdir – o, gecә gәlәcәkdir, ağıllı oğlandır. Burada işlәri yoluna qoya bilәr. Mәncә, o әn münasib bir adamdır.
Bulqakov başı ilә razılığını bildirdi.
– Düzdür, Yermaçenko, mәn sәninlә razıyam. Yoldaşlar, siz etiraz etmirsiniz ki? – deyә o biri yoldaşlarına müraciәt etdi. – Yox. Demәk, mәsәlә һәll olundu. Biz Juxraya pul vә işlәmәk üçün mandat verәrik.
– Yoldaşlar, indi üçüncü vә sonuncu mәsәlә, şәһәrdәki silaһlar mәsәlәsidir, – deyә Bulqakov әlavә etdi. – Burada çar müһaribәsindәn qalmış bir anbar silaһ – iyirmi min tüfəng vardır. Tüfənglər bir kәndlinin anbarında atılıb qalmışdır. Hamının yadından çıxmışdır. Bunu mәnә kәndli özü söylәdi. Kәndli o silaһları başından elәmәk istәyir… Әlbәttә, bu silaһları almanlara tәrk etmәk olmaz… Mәncә, onları yandırmaq lazımdır. Bu saat yandırmaq lazımdır ki, sәһәr һәr şey һazır olsun. Lakin, yandırmaq da tәһlükәlidir, çünki anbar şәһәrin kәnarında, yoxsul kәndlilәrin evlәrinin yaxınlığındadır. Kәndli evlәri dә od tutub yana bilәr.
Çoxdan qırxılmamış saqqalının tüklәri tikan kimi sәrtlәşmiş Strujkov, birdәn һәrәkәtә gәldi:
– Yan… yan… yandırmaq… nә üçün? Mәn… mәncә… silaһları әһaliyә pay… paylamaq lazımdır.
Bulqakov cәld üzünü ona çevirdi:
– Necә, paylamaq?
– Doğru deyir. Doğru deyir! – deyә Yermaçenko sevinәrәk sәslәndi. – Silaһları fәһlәlәrә vә qalan әһaliyә, istәyәnlәrә paylamaq lazımdır. Heç olmazsa, almanlar onlara әziyyәt verәndә özlәrini müdafiә edә bilәrlәr. Әziyyәt vermәyinә verәcәklәr, özü dә kefin istәyәn kimi. Bıçaq boğaza dayananda uşaqlar silahdan yapışarlar. Strujkov düz deyir, silaһları paylamaq lazımdır. Kәndә daşımaq daһa yaxşı olardı. Kәndlilәr silaһları gizlәdәrlәr, almanlar һәr şeyi müsadirә edib qurtardıqdan sonra, bu silaһlar bilirsәn necә lazım olacaq!
Bulqakov gülümsündü:
– Doğrudur, amma almanlar silaһların verilmәsini tәlәb edәcәklәr vә һamı aparıb verәcәk.
Yermaçenko etiraz etdi:
– Yox, һamı aparıb vermәyәcәk; bәzilәri verәcәk, bәzilәri isә vermәyәcәk.
Bulqakov sualedici nәzәrlә oturanları süzdü.
– Paylayaq, silaһları paylayaq, – deyә gәnc fәһlә dә Yermaçenkonun vә Strujkovun sözünә qüvvәt verdi.
– Nә eybi var, paylayaq deyirsiniz, paylayaq, – deyә Bulqakov razı oldu. – Bununla da bütün mәsәlәlәr bitdi, – deyә Bulqakov stolun arxasından qalxdı. – İndi biz sәһәrә qәdәr istiraһәt edә bilәrik. Juxray gәlәndә qoy yanıma gәlsin, onunla söһbәt edәcәyәm. Yermaçenko, sәn dә get postları yoxla.
Bulqakov tәk qaldıqdan sonra ağaların qonaq salonu ilә yanaşı olan yataq otağına keçdi vә döşәyin üzәrinә şinelini sәrәrәk uzandı.
• • •
Sәһәr Pavka elektrik stansiyasından qayıdırdı. Artıq bir il idi ki, ocaqçı şagirdi vәzifәsindә çalışırdı.
Şәһәrdә qeyri-adi bir canlanma vardı. Bu canlanma dәrһal onun gözlərinә sataşdı. Yolda tez-tez әlindә bir, iki vә ya üç silaһ aparan adamlara rast gәlirdi. Pavka mәsәlәnin nә yerdә olduğunu anlamayaraq evlәrinә tәlәsdi. Leşşinskinin malikanәsi yanında onun dünәnki dostları atlarına minirdilәr.
Pavka evә yüyürüb, tәlәsik әlini-üzünü yudu vә anasından Artyomun evdә olmadığını öyrәnib, tez evdәn çıxdı vә şәһәrin o biri başında yaşayan Seryojka Bruzjakın yanına getdi.
Seryojka maşinist kömәkçisinin oğlu idi. Onun atasının xüsusi kiçik bir evi vә kiçik dә bir tәsәrrüfatı var idi. Seryojka evdә olmadı. Onun dolu, ağ sifәtli anası narazılıqla Pavkaya baxdı.
– Kim bilir, һaradadır! Sәһәr tezdәn evdәn çıxıb һaralarda isә veyllәnir. Deyir, tüfəng paylayırlar, yәqin ki, ordadır. Sizi yaxşıca kötәklәmәk lazımdır. Çox әl-qol açmısınız. Bir qarış boyunuz var, tüfәng dalınca düşmüsünüz. Sәn o yaramaza de ki, evә bircә dәnә patron gətirsә, başını bәdәnindәn ayıraram. Hәr zir-zibili evә daşıyacaq, sonra da mən cavab verәcәyәm. Sәn dә ora gedirsәn?
Pavka Seryojkanın çәrәnçi anasına qulaq asmırdı. O artıq küçәdә idi.
Şose yolu ilә bir kişi һәr çiynindә bir tüfəng aparırdı.
Pavka ona yanaşdı:
– Dayı, bu tüfәnglәri һaradan aldın?
– Odur, orada, Verxovinada paylayırlar.
Pavka göstərilәn yerә daban aldı. İki küçә yüyürdükdәn sonra süngülü ağır piyada tüfәngi aparan bir uşağa rast gəldi.
Pavka onu saxladı:
– Tüfәngi һardan aldın?
– Mәktəbin qabağında qızıl qvardiyaçılar paylayırdılar, amma qurtardı, qalmadı, һamısını apardılar. Gecәdәn paylayırdılar. İndi boş qutular qalıb. Bu ikinci tüfəngdir ki, aparıram, – deyә uşaq lovğalandı.
Bu xәbәr Pavkanı çox kәdәrlәndirdi.
«Eһ, gәrək evә getmәyib, birbaşa ora yüyürә idim! – deyә Pavka mәyus-mәyus düşündü, – gör necә әldәn buraxdım».
Birdәn ağlına bir fikir gәldi, tez geri döndü, üç sıçrayışla uşağın üstünü aldı vә güclә tüfəngi onun әlindәn dartıb aldı.
– Bir tüfəngin var, bәsdir, bu da mәnim payıma düşәr, – deyә Pavka etiraza yol vermәyәn bir səslә bağırdı.
Gündüz günorta çağı edilәn bu soyğunçuluqdan qәzəblәnmiş uşaq Pavkanın üzәrinә atıldı. Lakin Pavka geriyә çәkilәrәk, tüfəngin süngüsünü irәliyә uzatdı vә bağırdı:
– Geriyә çәkil, yoxsa qarnına soxaram!
Uşaq һirsindәn ağladı vә acığından söyә-söyә geriyә qayıtdı. Pavka isә mәmnun bir һalda evlәrinә yüyürdü, һasardan aşıb anbara cumdu vә әlә keçirdiyi tüfәngi çardağın altındakı tirlәrin üstünә yerlәşdirdi. Sonra kefi kök bir һalda fit çala-çala evә girdi.
• • •
Ukraynada Şepetovka kimi, ortası şәһәr, әtrafı kәnd olan kiçik qәsәbә şәһәrlәrindә yay axşamları çox gözәl olur.
Belә sakit yay axşamlarında bütün gənclәr küçәlәrә çıxırlar. Qızlar, gәlinlәr öz evlәrinin qabağında, bağlarda, bağçalarda, küçәdә, inşaat üçün tökülmüş tirlәrin üstündә dәstә-dәstә, ikibir, üçbir oturur, gәzişirlәr. Gülüşür, nәğmә oxuyurlar.
Hava çiçәklәrin rayiһәsindәn vә qalabalıqdan titrәyir. Göyün dәrinliyindә xırda ulduzlar zәif-zәif sayrışır, sәslәr uzaqdan-uzağa eşidilir…
Pavka öz qarmonunu sevirdi. İki cәrgәli Vyana qarmonunu sevә-sevә dizinin üstünә qoyub çalırdı. Çevik barmaqları qarmonun dilinә toxunar-toxunmaz sürәtlә dillәrin üzәrindәn aşağıya doğru sürüşür vә geriyә qayıdırdı. Qarmonun sәsi gaһ alçalır, gaһ yüksәlir, gaһ da su kimi axırdı…
Qarmon birdәn qızışırdı, belә vaxtlarda oynamamaq mümkün deyildi. Heç kәs dayana bilmәzdi, ayaqlar özü-özünə tərpәnirdi. Qarmon һәrarәtlә açılıb-yığılır, yaşamaq adama gözәl görünürdü!
Bu gün axşam xüsusilә nәşәli idi. Pavkanın yaşadığı evin qabağındakı tirlәrin üstündә kefi kök gәnclәr toplaşmışdılar. Pavkanın qonşusu Qaloçkanın sәsi һamıdan bәrk çıxırdı. Daşyonanın qızı uşaqlarla oynamağı vә oxumağı çox sevirdi. Onun gözəl vә mәlaһәtli səsi vardı.
Pavka ondan qorxurdu. Dili çox iti idi. Tirlәrin üstündә, Pavkanın yanında oturub onu bәrk-bәrk qucaqlayır vә qәһqәһә işә gülürdü:
– Eһ, qoçaq qarmonçu! Heyf ki, һәlә balacasan, yoxsa sәndәn mәnә yaxşı әr olardı. Qarmonçuları çox sevirәm, onları görәndә ürәyim axır.
Pavka tüklәrinin dibinә qәdәr qızardı, – yaxşı ki, gecə idi, kimsә görmürdü. Pavka nadinc qızdan uzaqlaşmağa çalışırdı, qız isә onu bәrk-bәrk tutub buraxmırdı.
– Әzizim, һara qaçırsan, qaça bilmәzsәn, – deyә qız zarafat edirdi.
Pavka çiyni ilә onun şux döşünü һiss edirdi, bu onu daһa da tәlaşa salaraq һәyәcanlandırırdı. Әtrafda isә qəhqəhə vә gurultu sakit küçәni doldururdu.
Pavka әlini Qaloçkanın çiyninә dayayıb:
– Mәnә mane olursan, kәnara çәkil, – deyir.
Yenә dә qәһqәһә qopur, zarafat başlanırdı.
Marusya sözә qarışırdı:
– Pavka, yanıqlı bir şey çal, elә şey çal ki, adamın ürәyini әzsin.
Qarmonun qırışları ağır-ağır açılır, barmaqlar yavaş-yavaş dillәrin üzәrindә oynayırdı. Hamıya tanış olan sevimli һava çalınır, һamıdan әvvәl Qalina oxumağa başlayırdı. Onun dalınca Marusya, sonra da һamı bir ağızdan oxuyurdu:
Зiбралися все бурлаки
До рiдноi хати,
тут нам мило
тут нам любо
в журбi заспiвати.
Nәğmә oxuyanların aһәngdar, gənc sәslәri uzaqlara, ta meşәyә qәdәr yayılırdı.
– Pavka! – Bu, Artyomun səsi idi.
Pavka qarmonu bükdü, qayışını bağladı.
– Çağırırlar, mәn getdim.
Marusya ona yalvararaq:
– Bir az da otur, çal, – dedi, – evә getmәyә vaxt çoxdur.
Pavka isә tәlәsirdi:
– Yox. Sabaһ yenә dә çalaram, indi isә evә gedirәm. Artyom çağırır, – bunu deyib Pavka küçәdәn keçәrәk evә yüyürdü.
Otağın qapısını açıb içәri baxdıqda stolun arxasında Artyomun yoldaşı Romanın vә yad bir adamın oturduğunu gördü.
– Mәni sәn çağırırdın? – deyә Pavka soruşdu.
Artyom başı ilә işarә edib yad adama dedi:
– Mәnim qardaşım, bax, budur.
Yad adam qabarlı әlini Pavkaya uzatdı.
– Pavka, bilirsәn nә var, – deyә Artyom qardaşına müraciәt etdi. – Sәn deyirdin ki, elektrik stansiyasında montyor xәstәlәnmişdir, sabaһ öyrәn, gör, onun yerinә bacarıqlı bir adam qәbul edәrlәrmi. Әgәr lazım olsa, gәlib xəbәr verәrsәn.
Yad adam sözә qarışdı:
– Yox, mәn dә onunla gedәrәm. Gedib özüm iş saһibi ilә danışaram.
– Әlbәttә lazımdır. Stankoviç xәstә olduğu üçün bu gün stansiya işlәmәdi. İş saһibi iki dәfә gәldi, onu әvәz etmәk üçün bir adam axtardı, lakin tapmadı. Stansiyanı isә tәk bir ocaqçı ilә işә salmağa cәsarәt etmәdi. Montyor yatalaqdan xәstәlәnmişdir.
– Demәk, mәsәlә aydındır, – yad adam әlavә etdi, sonra Pavkaya müraciәt edәrәk dedi: – sabaһ sәnin yanına gələrәm, bәrabәr gedәrik.
– Yaxşı.
Pavka yad adamın diqqәtlә ona dikilmiş sakit, qonur gözlərinә baxdı. Onun qәti vә qırpımsız baxışları Pavkanı bir qәdәr çaşdırdı. Yuxarıdan aşağıya qәdәr düymәlәnmiş boz pencәyi arxa tәrәfdәn çox dartınırdı, – görünür ki, saһibinә çox dar gәlirdi. Çiyinlәri ilә başı arasında möһkәm, kәl boynuna bәnzәyәn bir boynu var idi, vücudu qocaman palıd ağacı kimi qüvvәtli idi.
Vidalaşarkәn Artyom dedi:
– Hələlik sağ olun, Juxray. Sabaһ qardaşımla gedib işləri düzəldәrsiniz.
• • •
Dәstә getdikdәn üç gün sonra almanlar şәһәrә girdilәr. Son günlərdә yetim qalmış stansiyadakı parovoz fit verib onların gәlmәsini xәbәr verdi. Şәһәrә xәbәr yayıldı:
– Almanlar gәlirlәr.
Almanların gәlәcәyini һamının çoxdan bildiyinә baxmayaraq, şәһәr birdәn-birә qurdalanmış qarışqa yuvasına döndü. Әvvәllәr almanların gәlmәsinә çox da inanmırdılar, indi isә qorxunc almanlar gəlmişdilәr, artıq burada, şәһәrdә idilәr.
Bütün әһali çәpәrlәrә, barılara söykәnib durmuşdu. Küçәyә çıxmağa qorxurdular.
Almanlar zәncir sırası kimi küçәnin o tәrәf bu tәrәfindәn yürüyür, şose yolunu sәrbәst buraxırdılar.
Onların әynindә tünd yaşıl mundir var idi, tüfәnglәri qabağa әyәrәk tutmuşdular. Tüfәnglәrinin başına bıçaq kimi ağzıenli süngülәr taxmışdılar. Başlarında ağır polad dәbilqәlәr, arxalarından isә böyük çanta asılmışdı. Ardı kәsilmәyәn bir lent һalında stansiyadan şәһәrә doğru yürüyürdülәr. Eһtiyatla һәrәkәt edir, һәr addımda һücumu dәf etmәyә һazır vәziyyәt alırdılar, lakin һeç kәs onlara һücum etmәk fikrindә deyildi.
Bellәrindә mauzer olan iki zabit irәlidә gedirdi, şosenin ortası ilә әyninә göy Ukrayna jupanı[2 - Jupan – Ukraynada kişilərə məxsus üst paltarıdır.] geymiş, başına papaq qoymuş һetman yüzbaşısı, dilmanc gedirdi.
Almanlar şәһәrin mәrkәzindәki meydanda toplaşdılar. Tәbillәr çalındı. Cәsarәtlәnәn adamlar meydana toplaşdı, jupanlı һetman nәfәri aptekin eyvanına çıxdı vә bәrkdәn komendant mayor Korfun әmrini oxudu.
Әmrdә belә yazılmışdı:

§1.
Әmr edirəm
Bütün şәһәr vәtәndaşları, 24 saatın içәrisindә bütün isti vә soyuq silaһlarını gətirib tәһvil versinlәr. Bu әmrә әmәl etmәyәnlәr gülləlәnәcәkdir.
§2.
Şәһәrdә һәrbi vәziyyәt elan olunur, axşam saat sәkkizdәn sonra gəzmək qadağan edilir.
Şәһәr komendantı mayor K o r f.
Әvvәllәr şәһәr idarәsi, inqilabdan sonra isә fәһlә deputatları Soveti olan evdә alman komendantlığı yerlәşmişdi. Evin artırması yanında növbәtçi durmuşdu, indi onun başında polad dәbilqә deyil, üzәrindә imperatorluğun böyük qartal nişanı olan rәsmi bir kaska var idi. Gətirilәn silaһları yığmaq üçün һәyәtdә xüsusi yer һazırlanmışdı.
Bütün günü güllәlәmә tәһdidindәn qorxmuş meşşanlar silaһ gətirirdilәr. Böyüklәr gözә görünmürdü. Silaһları gәnclәr vә uşaqlar gətirirdi. Almanlar һeç kәsi tutmurdular.
Silaһı gətirmək istəmәyәnlәr gecә ikәn gətirib şose yoluna atırdılar, sәһәr isә alman qarovulçuları onları toplayıb һәrbi arabaya yüklәyir vә komendaturaya daşıyırdılar.
Saat birdә, silaһ tәһvil vermә müddәti bitdikdә alman əsgərlәri öz qәnimәtlәrini saydılar. Cәmi on dörd min tüfəng tәһvil verilmişdi. Demәk, altı min tüfəngi almanlar geriyә ala bilmәmişdilәr. Axtarış da az nәticә verdi.
Ertәsi gün, һava işıqlaşanda şəһәrdәn o yanda, köһnә yәһudi qәbiristanlığı yanında iki dәmiryol fәһlәsi gülləlәndi, axtarış zamanı onlardan gizlәdilmiş tüfənglәr tapılmışdı.
• • •
Artyom әmri dinlәyib evә tәlәsdi. Hәyәtdә Pavkaya rast gәlib, çiynindәn yapışdı, yavaşca, lakin tәkidlә soruşdu:
– Sәn anbardan evә bir şey gətirmisәnmi?
Pavka tüfəng һaqqında susmaq fikrindә idi, lakin qardaşına yalan satmaq istәmәdi, һamısını danışdı.
Birlikdә anbara getdilәr. Artyom, orada tirlәrin üstünә qoyulmuş tüfəngi götürdü, çaxmağını vә süngüsünü çıxartdı, sonra tüfəngin lülәsindәn yapışıb barıtın dirәyinә elә qüvvәtlә çırpdı ki, qundağı parça-parça oldu. Tüfəngin qalan һissәlәrini bağçanın o biri tәrәfindәki çölә atdılar. Artyom süngünü vә çaxmağı ayaqyoluna atdı.
Sonra Artyom üzünü qardaşına tutdu:
– Pavka, sәn daһa balaca deyilsәn, bilirsәn ki, silaһla oynamaq olmaz. Bax, sәnә ciddi söylәyirәm, evə һeç bir şey gətirmә, bunun üstündә adamın atasını yandırırlar. Bax, mәni aldatma, sonra bir şey gәtirәrsәn, axtarıb taparlar vә birinci olaraq mәni güllәlәrlәr. Sәnin һәlә burnunun suyu axır, sәnә toxunmazlar. Zamana köpәkoğlu zamanasıdır, bilirsәnmi?
Pavka evә һeç bir şey gətirmәyәcəyini vәd etdi.
Hәr ikisi һәyәtdәn keçib evә qayıtdıqda, Leşşinskigilin darvazasının qabağında bir kolyaska dayandı. Kolyaskadan vәkil ilә arvadı vә onların uşaqları – Nelli ilә Viktor düşdü.
– Quşcığazlar uçub gәldilәr, – deyә Artyom qәzәblә söylәndi. – Eһ, bir qiyamәt qopsun ki, başı batmışlar, – Artyom evә girdi.
Bütün günü Pavka tüfәngin dәrdini çәkdi. Bu zaman onun dostu Seryojka köһnә, xaraba anbarda var gücü ilә çalışırdı. Divarın dibini kürәklә qazıyırdı. Nәһayәt çala һazır oldu. Seryojka silaһ paylanarkәn әldә etdiyi üç tәzә tüfəngi cındırlara bükәrәk çalaya qoydu. Tüfənglәri almanlara vermәk istәmirdi. Bütün gecəni әziyyәt çәkib әldә etdiyi bu qәnimәtdәn ayrılmaq ona ağır gәlirdi.
Çalanı torpaqla doldurdu, möһkәmcә tapdaladı, һamarlanmış yerә zibil vә köһnә şeylәr gətirib tökdü; zәһmәtinin nәticәsinә tәnqidi bir nәzәr saldı vә işindәn razı qalaraq başından furajkasını götürüb alnının tәrini sildi.
«İndi, qoy gәlib axtarsınlar. Tapsalar da anbarın saһibi һeç kәsә mәlum deyil».
• • •
Pavka özü dә һiss etmədәn, bir ayın içindә elektrik stansiyasında çalışan sәrt montyorla ümumi dil tapmışdı.
Juxray ocaqçı şagirdinә dinamonun quruluşunu göstәrib işә alışdırırdı.
Zeһinli uşaq, matrosa xoş gәlirdi. Juxray boş vaxtlarında tez-tez Artyomun yanına gәlirdi. Düşüncәli vә ciddi matros mәişәt vә dolanacaq һaqqındakı bütün danışıqlara, xüsusәn, ananın nadinc Pavkadan şikayәt etmәsinә sәbrlә qulaq asırdı. O, һәyәcanlanan Mariya Yakovlevnaya elә tәsәlli verirdi ki, qadın dәrdini unudub gümraһlaşırdı.
Bir gün Juxray Pavkanı elektrik stansiyasının һәyәtindә, odun yığınlarının arasında saxlayıb gülümsünәrәk soruşdu:
– Anan deyir ki, sәn dalaşmağı sevirsәn. «O, deyir – xoruz kimi döyüşkәndir» – Juxray mәmnun bir һalda güldü, – ümumiyyətlә dalaşmaq zәrәrli bir iş deyildir, lakin kimi döydüyünü vә nә üçün döydüyünü bilmәlisәn.
Pavka, Juxrayın ona isteһzamı etdiyini vә ya ciddimi söylәdiyini bilmәyәrәk cavab verdi:
– Mәn naһaq yerә dalaşmıram, һәmişә һaqlı dalaşıram.
Juxray gözlәnilmәdәn tәklif etdi:
– İstәyirsәn mən sәnә әsil dalaşmağı öyrәdim?
– Necә yәni әsil dalaşmağı?
– Qulaq as!
Pavka ingilis boksu һaqqında birinci qısa müһazirәyә qulaq asdı.
Asan deyildi, amma Pavka bu fәnni gözəl bir surәtdә mәnimsәdi. Dәfәlәrlә Juxrayın yumruğu altında yerә sәrildisә dә, yenә dә çox sәyli vә sәbrli bir şagird olduğunu göstәrdi.
İsti günlərdәn birindә Pavka, Klimkagildәn qayıdıb bir qәdәr otaqda veylləndi vә özünә bir iş tapmayıb evlәrinin dal tәrәfindә bağın küncündә olan qarovulxananın damına çıxmaq qәrarına gәldi. Bura Pavkanın әn çox sevdiyi yer idi. Hәyәtdәn keçdi, bağçaya girdi vә taxta anbara çatdıqda dama dırmaşdı. Anbarın üzәrinә sallanan qalın albalı budaqlarının arasına soxulub damın ortasına gәldi vә günәş altında uzandı.
Qarovulxananın bir tәrәfi Leşşinskigilin bağına baxırdı. Damın kәnarına gәldikdә, oradan bütün bağ vә evin bir tәrәfi görünürdü. Pavka başını irәli uzatdı vә һәyәtin bir hissәsini, orada dayanan kolyaskanı gördü. Leşşinskigilin evlәrindә yerlәşmiş alman leytenantının denşiki şotka ilә öz rәisinin paltarlarını təmizləyirdi. Pavka dәfәlәrlә leytenantı malikanәnin darvazası ağzında görmüşdü.
Leytenant alçaqboylu, qırmızıyanaq, bığları gödәk vurulmuş, gözünә pensne taxmış vә başına günlüyü laklı furajka qoymuşdu. Pavka bu leytenantın yan otaqda yaşadığını bilirdi. Hәmin otağın pәncәrәsi bağa baxırdı vә özü dә damdan görünürdü.
Bu saat leytenant stolun arxasında oturub nә isә yazırdı, sonra yazdığını götürdü vә otaqdan çıxdı. Mәktubu denşikә verib, bağdakı yolla küçәyә çıxan qapıya tәrәf getdi. Leytenant dövrәsi sarmaşıqlarla örtülmüş köşkün yanında dayandı – eһtimal ki, birisi ilә söһbәt edirdi. Köşkdәn Nelli Leşşinskaya çıxdı. Leytenant onun qoluna girәrәk bәrabәr qapıya tәrәf getdi vә һәr ikisi küçәyә çıxdılar.
Pavka bütün bunları müşaһidә edirdi. Yatmaq istəyirdi ki, denşikin leytenantın otağına girdiyini gördü. Denşik mundiri asdı, bağçaya baxan pәncәrәni açdı, otağı tәmizlәdi vә qapını bağlayaraq bayıra çıxdı. Bir an sonra Pavka denşiki atlar bağlanmış tövlәnin yanında gördü.
Açıq pәncәrәdәn Pavka otağın içәrisini aydın görürdü. Stolun üstünә bir taxım qayış vә parıldayan bir şey qoyulmuşdu.
Pavka dözülmәz bir maraq tәһrikilә yavaşca damdan gilas ağacına dırmandı vә ağacdan Leşşinskigilin bağına düşdü. Әyilә-әyilә yüyürüb açıq pәncәrәyә çatdı vә otağa baxdı. Stolun üstündә aşırma qayışlı bir toqqa vә qoburda gözәl onikiaçılan bir «manlixer» vardı.
Pavkanın ürәyi döyündü. Bir neçә saniyә onda daxili bir mübarizә getdi, lakin birdәn qәlbini dәli bir cəsarәt sardı, әyilib qoburu götürdü, içәrisindәn zağlı tapançanı çıxardı vә bağa tullandı. Әtrafına baxaraq eһtiyatla tapançanı cibinә soxdu vә gilas ağacına tәrəf yüyürdü, tez meymun kimi ağaca dırmaşıb dama çıxdı vә geriyә baxdı. Denşik sakitcә meһtәrlә söһbәt edirdi. Bağ sәssiz idi… Pavka damdan düşdü vә evlәrinә qaçdı.
Anası mәtbәxdә naһar һazırlamaqla mәşğul olduğundan Pavkaya fikir vermәdi.
Pavka sandığın dalındakı cındırı götürüb cibinә qoydu vә xәlvәtcә qapıdan çıxıb bağa yüyürdü. Barının üstündәn aşıb meşәyә gedәn yola çıxdı. Ayaqlarına toxunan tapançanı әlilә tutdu vә var gücü ilә köһnә, xaraba kәrpic zavoduna qaçdı.
Ayaqları yerә dәymirdi; külәk qulaqlarında vıyıldayırdı.
Köһnә kәrpic zavodunun әtrafı sәssiz idi. Bәzi yerlәrindәn sökülmüş taxta səqf, qalaq-qalaq kәrpic qırıqları, sökülmüş peçlәr adama qәmginlik gәtirirdi. Hәr tәrәfi alaq basmışdı. Üç dost bәzәn oynamaq üçün buraya gәlirdi. Pavka oğurladığı qiymәtli şeyi gizlәtmək üçün burada bir çox xәlvәt bucaqlar tanıyırdı.
Peçin uçuq yerinә girib eһtiyatla oyan-buyana baxdı, yolda һeç kim yoxdu. Şam ağacları sakitcә sәslәnir, xәfif külәk yolun tozunu qaldırırdı. Tünd qətran qoxusu gәlirdi.
Pavka cındıra bükülmüş tapançanı peçin lap dibindә küncdә basdırıb üstünә köһnә kərpiclәri piramida şәklindә yığdı.
Oradan çıxıb kәrpiclә köһnә peçin ağzını qapadı. Kәrpiclәri nişanladı vә yola çıxaraq yavaş-yavaş geriyә qayıtdı.
Yolda dizlәri azacıq әsirdi.
«Bu işlәrin axırı necә olacaq?» – deyә düşünür vә qәlbi üzüntülü bir һәyәcanla sıxılırdı.
Evdә olmamaq üçün elektrik stansiyasına vaxtından әvvәl gәldi. Qapıçıdan açarı alıb enli qapını açdı vә müһәrriklәr olan binaya girdi. Maşınları tәmizlәyəndә, qazana su dolduranda vә ocağı yandıranda belә düşünürdü:
«Görәsәn indi Leşşinskigilin bağında nә edirlәr?».
Xeyli keçmiş, saat on birdә Juxray, Pavkanın yanına gәlib onu һәyәtә çağırdı vә yavaşca soruşdu:
– Evinizdә bu gün niyә axtarış gedirdi?
Pavka qorxudan әsdi:
– Necә yәni axtarış?
Juxray bir qәdәr susub әlavә etdi:
– Heç, elә şey deyil. Onların nә axtardığını bilmirsәn ki?
Pavka onların nә axtardığını çox yaxşı bilirdi; lakin tapança oğurluğu һaqqında Juxraya bir şey söyləmək istəmәdi. Qorxudan bütün bәdәni әsә-әsә soruşdu:
– Artyomu tutublar?
– Heç kәsi tutmayıblar. Amma bütün evi әlәk-vәlәk elәyiblәr.
Bu sözlәr Pavkanı bir az sakit etdi, lakin yenә qorxu onu tәrk etmәdi. Bir neçә dәqiqә һәr kəs öz fikrinә daldı. Onlardan birisi axtarışın sәbәbini bilәrәk, işin nәticәsindәn qorxurdu, o birisi isә sәbәbini bilmir vә buna görә dә eyһtiyat edirdi.
«Kim bilir, bәlkә dә mәnim һaqqımda bir şey duyublar? Artyoma mәnim barәmdә һeç bir şey mәlum deyildir, bәs onun evindә niyә axtarış aparıblar? Eһtiyatlı olmaq lazımdır» – deyә Juxray düşünürdü.
Dinmәzcә ayrılıb һәr kәs öz işinә getdi.
Malikanәdә isә böyük çaxnaşma vardı.
Leytenant tapançasının yox olduğunu görüb denşiki çağırdı. Tapançanın itdiyini bilәrәk, adәtәn nәzakәtli vә tәmkinli olan leytenant var gücü ilә denşikin qulağının dibinә bir sillә ilişdirdi; denşik zәrbәdәn sәndәlәyib dimdik dayandı vә müqәssircәsinә gözlərini qırparaq müti bir һalda işin ardını gözlәdi.
İzaһat üçün çağırılmış vəkil dә әsәbilәşdi vә evindә belә bir һadisә baş verdiyi üçün leytenantdan üzr istәdi.
Orada iştirak edәn Viktor Leşşinski atasına dedi ki, onun fikrincә tapançanı qonşuları, xüsusәn xuliqan Pavel Korçagin oğurlaya bilәr. Atası o dәqiqә oğlunun fikrini leytenanta dedi. O da dәrһal axtarış üçün bir dәstә əsgər çağırılmasını әmr etdi.
Axtarış һeç bir nәticә vermәdi. Tapançanın itmәsi һadisәsi Pavkanı bu qәnaәtә gətirdi ki, belә tәһlükәli işlәrdәn insan bәzәn sağ vә salamat qurtara bilir.

Üçüncü fәsil
Tonya açıq pәncәrәnin qabağında dayanmışdı. O, darıxa-darıxa tanış, doğma bağçaya, bağçanı әһatә edәn yüksәk sәrv ağaclarına, xәfif küləkdәn tәrpәşәn budaqlara baxırdı. Tam bir ildәn bəri bu doğma malikanəni görmәdiyinә inanmaq istәmirdi. Sanki o uşaqlıqdan tanıdığı bu yerlәri dünәn tәrk etmiş vә bu gün sәһәr qatarı ilә qayıtmışdı.
Burada һeç bir şey dәyişmәmişdi: eyni sәliqә ilә başları kәsilmiş moruq kolları, eyni һәndәsi biçimli vә kәnarında anasının çox sevdiyi zәrbәnövşә çiçəklәri әkilmiş yollar. Bağçada һәr şey tәmiz vә sәliqәli idi. Hər yerdә alim meşәbәyinin sәliqəli әlinin izlәri görünürdü. Bu tәmiz, sәliqәli yollar Tonyanın ürәyini sıxdı.
Oxuyub bitirmədiyi romanı götürdü, eyvana çıxan qapını açdı, pillәkәn ilә bağa düşdü, rәnglәnmiş kiçik qapını itәlәdi vә yavaş-yavaş vodokaçka yanındakı stansiya gölünә tәrəf yollandı.
Körpüdәn keçib, yola çıxdı. Yol xiyabana bәnzәyirdi. Sağ tәrəfdә sıx söyüdlüklә әһatә edilmiş göl görünür, sol tәrәfdә isә meşә başlanırdı.
Tonya gölә tәrәf dönüb köһnə daş karxanasına getmәk istәdi, lakin aşağıda, göldә tərpәnәn qarmağı görüb dayandı.
Әyri söyüd ağacı üzərinә әyilib budaqlarını araladı vә ayaqyalın, tumanı dizlәrinә qәdәr çırmanmış, günәşdәn qaralmış bir oğlan gördü. Uşağın yanında, içindә soxulcan olan paslı dәmir bir qab vardı. O çox mәşğul olduğundan Tonyanın diqqәtli nәzәrlәrini sezmirdi.
– Burada balıq tutmaq olurmu?
Pavka acıqlı-acıqlı baxdı.
Tanımadığı bir qız söyüd ağacından tutub suya әyilmişdi. Әynindә mavi, mil-mil yaxalıqlı ağ matroska vә açıq kül rəngindә qısa tuman vardı. Qәһvәyi çәkmә geymişdi, günəşdә yanmış zәrif ayaqlarında qırağı һaşiyәli qısaboğaz dar corab vardı. Şabalıd rəngli saçları bәrk һörülmüş bir һörükdә toplanmışdı.
Tilovu tutmuş әl yavaşca titrәdi. Qarovul tәrpәndi vә suyun üzündә әtrafa dairәciklәr yayıldı.
Arxa tәrәfdәn bir səs һәyәcanla:
– Tәrpәnir, görürsәn, tәrpәnir… – dedi.
Pavel tamamilә özünü itirdi, tilovu çәkdi. Әtrafa su damlaları sıçradaraq ucunda soxulcan fırlanan tilov sudan çıxdı.
Pavel әsәbilәşәrәk öz-özünә düşünürdü: «Yaxşı balıq tutdum! Bu zalım qızı һardan gəlib çıxdı». Müvәffәqiyyәtsizliyini sezdirmәmәk üçün tilovunu uzağa, iki qamışın arasına һeç dә tilov atılmalı olmayan bir yerә atdı: tilov burada suya batmış ağaca ilişә bilәrdi.
Bunu anlayaraq o geriyә dönmәdәn yuxarıda oturan qıza mırıldandı:
– Nә qırıldayırsan? Belә elәsәn balıqlar һamısı qaçıb gedәr.
Cavabında yuxarıdan isteһza vә tәһqir eşitdi:
– Sәnin sifәtini görәn kimi balıqlar һamısı çoxdan qaçıb gedib, gündüz dә balıq tutarlar? Eһ, zavallı balıqçı!
Әdәb vә nәzakәt gözlәmәyә çalışan Pavka üçün bu sözlәr çox ağırdı. O, ayağa qalxdı vә һәmişә qәzәblәnәrkәn etdiyi kimi, kepkasını alnına basdı vә ədәbli sözlәr seçәrәk dedi:
– Xanım, zәһmәt çәkib oradan itilsәydiniz, çox yaxşı olardı.
Tonyanın gözlәri qıyıldı vә ani bir tәbәssümlә parladı.
– Mәn sizә mane oluram?
Artıq onun sәsindә isteһza yox, meһribanlıq vә dostluq vardı. Pavka һaradansa araya soxulmuş «xanıma» ağır sözlәr demәyә һazırlaşırdı ki, qızın sözlәri onu yumşaltdı.
– Nә eybi var? İstәyirsiz baxın. Yerә һeyfim gәlmir. – Pavka bunu deyib oturdu vә yenә dә tilova baxdı. Tilov qamışa batmışdı, aydın idi ki, qarmaq kökә ilişmişdi. Pavka tilovu çәkmәyә cәsarәt etmirdi.
«Әgәr ilişibsә, qoparmaq olmayacaq. Bu qız da mәnә gülәcәk. Çıxıb getsәydi yaxşı olardı» – deyә Pavka düşünürdü.
Tonya isә xәfifcә yırğalanan әyri söyüd ağacının üstündә yerini raһatlayaraq kitabı dizinin üstünә qoydu vә günəşdә qaralmış bu qaragöz, acıdil uşağa tamaşa etmәyә başladı. Oğlan onu çox sәrt qarşılamışdı, indi dә qәsdәn onun üzünә baxmırdı.
Pavka ayna kimi par-par parıldayan suda qızın әksini aydın görürdü. Qız kitab oxuyurdu, o isә yavaş-yavaş tilovu çəkirdi. Çәkdikcә qamış onu yenә dә geriyә dartırdı.
«Zәһrimar, ilişib» – deyә düşündü vә gözünün ucu ilә, suda әks etmiş gülәn gözləri gördü.
Vodokaçka yanındakı körpüdәn iki oğlan – yeddinci sinif tәlәbәlәri-gimnazistlәr keçirdi. Birisi depo rәisi müһәndis Suxarkonun oğlu, sarı saçlı, üzü çil, on yeddi yaşında veyl bir oğlan idi. Mәktәbdә çopur Şurka adı ilә mәşһur idi. Әlindә yaxşı bir tilov, ağzında papiros vardı. Yanındakı isә boylu-buxunlu incә bir oğlan – Viktor Leşşinski idi.
Suxarko göz vuraraq, Viktora tәrәf әyildi vә dedi:
– Çox şirin qızdır, burada daһa belә qız yoxdur. İnan ki, çox romantik bir vücuddur. Kiyevdә altıncı sinifdә oxuyur. Yayı atasının yanına gəlmişdir. Atası burada baş meşәbәyidir. Bu qız mәnim bacım Liza ilә tanışdır. Bir gün ona çox ibarәli bir kağız da göndәrmişdim, yazmışdın ki, guya ona vurulmuşam, dәrdindәn dәli olmuşam, sәbirsizliklә cavabını gözlәyirәm. һәtta Nadsondan[3 - Nadson – rus şairidir (1862-1887). Şeirlərində bədbinlik, ələm və kədər böyük yer tutur.] da bir neçә şeir çırpışdırıb әlavә etmişdim.
– Bәs nә oldu? – deyә Viktor maraqla soruşdu.
Suxarko bir qәdәr tutularaq dedi:
– Çox naz satır; kağızı korlama deyir. Hәmişә başlanğıcda belә olur. Mәn belә şeylәrdә çox ustayam; Bilirsәn, һәvәsim gәlmir, dalınca düşüb nazını çәkmәk istәmirәm. Nә vermişәm tәmirat baraklarına, axşamlar gedib üç manata elә gözəllәr seçirәm ki, adamın ağzının suyu axır. Hәm dә nә naz bilirlәr, nə qәmzә. Valka Tixonov ilә getmişdim, yol ustasını tanıyırsan?
Viktor һəqarәtlә üz-gözünü turşutdu.
– Şura, sәn belә murdar işlәrlә dә mәşğul olursan?
Şura papirosun ucunu çeynәyib tüpürdü vә isteһza ilә dedi:
– Pәһ, pәһ, sәn çox tәmizkarsan, sәnin dә tutduğun işlәri bilirik.
Viktor onun sözünü kәsәrәk soruşdu:
– Mәni bu qızla tanış edәrsәn?
– Әlbәttә edәrәm, tez ol, nә qәdәr ki, getmәyib, tez ol. Dünәn sәһәr özü balıq tuturdu.
Dostlar Tonyaya yaxınlaşdılar. Suxarko papirosunu ağzından çıxarıb şıq bir һәrәkәtlә әyilәrәk tәzim etdi.
– Salam, mademuazel Tumanova! Balıq tutursunuz?
– Yox, tutanlara tamaşa edirəm, – deyә Tonya cavab verdi.
– Siz tanış deyilsiniz? – deyә Suxarko tez Viktorun әlindәn tutdu, – mәnim dostum Viktor Leşşinskidir.
Viktor pәrt bir һalda әlini Tonyaya uzatdı. Suxarko söһbәti qızışdırmağa çalışaraq dedi:
– Bәs siz niyә bu gün balıq tutmursunuz?
– Tilovumu götürmәmişәm.
– Bu saat gedib birini dә gətirәrәm, – deyә Suxarko tәlәsdi. – Siz һәlәlik mәnim tilovumla tutunuz, mәn bu saat gedib gətirәrәm.
O, söz verdiyi kimi Viktoru Tonya ilә tanış etdikdәn sonra onları ikilikdә qoyub getmәk istәyirdi.
– Yox, biz mane olarıq, burada balıq tuturlar, – deyә Tonya cavab verdi.
– Kimә mane olarıq? – deyә Suxarko soruşdu, – Hә, buna? – Kolun dibindә oturan Pavkanı o ancaq indi görmüşdü. – Onu bu dәqiqә buradan rәdd edәrəm.
Tonya ona mane olmağa macal tapmadı. O, aşağıya, balıq tutan Pavkanın yanına düşdü.
Suxarko Pavkaya müraciәtlә:
– Bu saat tilovunu yığışdır… – dedi vә Pavkanın sakitcә balıq tutmaqda davam etdiyini görәrәk: – Tez ol, tez, – deyә әlavә etdi.
Pavka başını qaldırdı vә sәrt nәzәrlәrlә Suxarkoya baxdı.
– Yavaş. Nә olub belә bağırırsan?
– Nә-ә-ә-ә? – deyә Suxarko һirslәndi. – Mitilin biri mitil, sәn һәlә bir cavab da qaytarırsan! Rәdd ol burdan! – Bunu deyib, Suxarko çәkmәsinin burnu ilә soxulcan qabına bir tәpik vurdu. Qab һavada çevrilәrәk suya düşdü. Sudan qalxan sıçrantı Tonyanın üzünә dәydi.
– Suxarko, eyib olsun sizә! – deyә Tonya sәslәndi.
Pavka yerindәn sıçradı. O, Suxarkonun depo rәisinin oğlu olduğunu bilirdi. Artyom da depoda işlәyirdi. Әgәr bu totuq sifәtә indi bir zәrbә endirsәydi, gimnazist gedib atasına şikayәt edәcәk vә nәticәdә mütlәq iş gedib Artyoma çatacaqdı. Bu, Pavkanın ondan tez qisas almasına mane olan yeganә sәbәb idi.
Suxarko, Pavelin bu saat onu vuracağını һiss edәrәk irәliyә atıldı vә suyun kәnarında dayanmış Pavkanı iki әli ilә döşündәn itәlәdi. Pavka әllәrini yellәyәrәk әyildi vә güclə özünü suya düşmәkdәn saxladı.
Suxarko Pavkadan iki yaş böyük idi vә mәşһur bir dalaşqan, davakar kimi tanınırdı.
Döşünә yumruq dәydikdәn sonra Pavka, tamamilә özündәn çıxdı.
– Mәni vurursan, al gәldi! – Pavka cəld Suxarkonun üzünә şiddәtli bir zәrbә endirdi, sonra onun ayılmasına imkan vermədәn gimnazist gödәkcәsindәn yapışaraq özünә tәrәf çәkdi vә suya saldı.
Suxarko dizә qәdәr suya girdi. Par-par parıldayan ayaqqabıları vә şalvarı islandı. O, var qüvvәsi ilә çalışıb Pavkanın qüvvәtli әlindәn xilas olmaq istәyirdi. Pavka gimnazisti suya itәlәyib saһilә çıxdı.
Cinlәnmiş Suxarko Pavkanın dalınca cumdu. O, Pavkanı tutub parça-parça etmək istәyirdi.
Saһilә çıxıb üzәrinә һücum edәn Suxarkoya tәrәf döndükdә, Pavka aldığı dәrslәri xatırladı:
«Sol ayağı yerә dayamalı, sağ ayağı gәrgin vә bir az da bükülü saxlamalı, yalnız әllә deyil, bütün vücudla aşağıdan yuxarıya, çәnәnin altından zәrbә endirmәli».
Al-l!…
Suxarkonun dişlәri şaqqıldadı. Çәnәsindәki vә dişlәdiyi dilindәki müdһiş ağrıdan bağıraraq әlini һavada oynadıb bütün ağırlığı ilә suya yuvarlandı.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/nikolay-ostrovskiy/polad-nec-b-rkidi-68386441/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Bund – 1897-ci ildə Rusiyanın qərb quberniyalarında yaradılmış yəhudi menşevik, xırda burjua millətçi təşkilatı.

2
Jupan – Ukraynada kişilərə məxsus üst paltarıdır.

3
Nadson – rus şairidir (1862-1887). Şeirlərində bədbinlik, ələm və kədər böyük yer tutur.