Türk hekayələri
Türk hekayələri
Müəllif kollektivi
Oxuculara təqdim olunan bu kitabda müasir türk nasir-lərinin əsərlərindən nümunələr toplanmışdır. Əsasən «Varlıq» jurnalından alınmış bu hekayələrdə türk cəmiyyətindəki insanların ağır güzəranından bəhs olunur.
Kitabı tərtib edərkən əsərlərin düzülüşündəki ardıcıllıq müəlliflərin anadan olma tarixinə görə müəyyən edilmişdir.
Türk hekayələri
Məmduh Şövkət Əsəndal
KƏLƏŞ
Günorta idi. Yay günəşi hər tərəfi yandırıb-yaxırdı. Ucsuz-bucaqsız çöldə nə bir kənd, nə də bir ağac görünürdü. İki arıq, qoca at sınıq-salxaq arabanı çəkib aparırdı. Arabanı iyirmi beş yaşında dəlisov Kələş sürürdü. Altmış yaşlı bir kişi arabanın içində yatırdı. O, kaftarlı Hacı Hüseyndi. Qızdırma xəstəliyinə tutulmuşdu. Quru otun arasına girib titrəyir, hərdən də inildəyirdi:
– Vay, anam, ölürəm, anam, ölürəm…
Kələş dönüb Hacıya baxdı, gülümsədi. Sonra da atların yüyənini yellətdi, qamçını havada oynadaraq, günün istisindən yanan düzənliyə göz gəzdirdi. Hacı yenə inildəməyə başladı:
– Kələş, ölürəm, Kələş!
Kələş səsini çıxartmadı.
– Kələş gədə, eşitmirsən?
Kələş qanrılıb:
– Həəə, nə var? – dedi.
– Ölürəm, gədə!
Kələş yenə düzənliyə baxıb saymazyana dedi:
– Qorxma, sənin canın asanlıqla çıxmaz, sən çox işlər görmüsən.
Hacı bir az susandan sonra soruşdu:
– Gədə, mən nə iş görmüşəm?
– Özün gördüyün işləri məndən soruşursan?
Hacı səsini kəsdi. Mətləbi uzatmaq istəmədi. Amma Kələşin ağzı açılmışdı:
– Sənin gördüyün işlər məgər birdir, ikidir? Sənin o qədər zibillərini bilirəm ki…
– Gədə, keçəl köpək oğlu, mənim hansı işimi bilirsən?
– Çox fırıldaqlarını bilirəm. Bir mən yox, hamı bilir. Öməri dama soxduran sən olmadınmı? Sürüsünü ələ keçirmək üçün…
– Gədə, əclaf, mən onun sürüsünü Sultan hərrac bazarından almadımmı?
– Həəə, amma sürünü hərraca qoyduran kim oldu? Ömər hərbi tribunaldan qurtarmışdı. İngilislərə pul basıb, sən onu təzədən tutdurmadınmı?
– O dəyyus məni öldürmək istəyirdi. Bəs onu niyə demirsən, keçəl qurumsaq?
– Ömər öldü, sənin canın qurtardı. Qalsaydı, atanı dalına şələyəcəkdi. Necə olsa, yenə bir gün səni gəbərdəcəklər. Rəcəbin arvadını yalan nikahla aldığın yadından çıxıb? Sən yaman əclafsan, yaman!
– Gədə, keçəl əclaf, Rəcəb əsgərlikdən qayıdanda mən onun arvadını özünə qaytardım, axı. Arvad öz ərinin yanına getmədimi?
– Qardaşların qıpıqlı Bəkirin xırmanını yandırdılar. Sonra kişini də arxadan vurub öldürdünüz. Bunu hamı bilir. Bəkirin dul arvadının qarğışı tutsa, sənin iki gözün də kor olacaq.
Hacı səsini çıxartmadı. Kələş təzədən başladı:
– Sən Əlinin arvadını da yoldan çıxartdın. Kişi kosa mollanın oğlu Quyucaqlının yanına işləməyə gedəndə sən özünü verirdin onun arvadının yanına. Özüm dəfələrlə görmüşəm.
Hacı bağırdı:
– Gədə, vələdəzzina, sənə demirəmmi kəs səsini? Ayağa dursam…
Kələş dönüb qorxu ilə Hacıya baxdı. Amma yenə dilini kəsmədi.
– Hələ dur, səni çölün düzündə atıb gedərəm, onda görərsən.
Kötək yeməyə alışmağın da yaxşı cəhətləri var. Kələş lap uşaqlıqdan diliuzunluq edər, hamıya ağzına gələni deyərdi. Ona görə də gücü yetən onu döyərdi. Döyülməyə öyrəşmişdi. Hacı da onu az döydürməmişdi. Bəlkə də Kələş bunu yadına salıb dedi:
– Məmmədəlini niyə qovdun? Sənin arvadının ona gözü düşmüşdü, ona görə, həəə? O gün sənə yalan demişdim? Məni nə üçün döydürdün? İt sürüsü qədər oğul-uşağın var, amma heç biri səninlə olmur. Bilirsənmi niyə? Çünki səndə din-iman yoxdur. Ağına-bozuna baxmırsan. Demirsən ki, bu gəlindir, bu qızdır…
Hacı yaralı şir kimi yerindən sıçradı. «Gəbərdəcəm səni, dəyyus» deyib Kələşin çənəsinə bir yumruq ilişdirdi. Kələş ehtiyatlı oturmuşdu. Lakin zərbədən qoruna bilmədi. Atlarla arabanın arasına yuvarlandı. Tez sürünüb oradan çıxdı. Arabadan dörd-beş addım aralandı:
– Acığın niyə tutur? Bəyəm yalan deyirəm?
– Yenə çərənləyir, atasından bixəbər köpək oğlu…
Hacı arabadan düşmək istəyəndə Kələş bir az da qabağa qaçdı. Dayandı.
Kələş arabadan yıxılanda atlar dayanmışdı. Hacının araba sürmək halı yox idi. Yenə uzandı. Kələş də çöməldi. Əlinə çöp alıb qumu eşələməyə başladı. İyirmi dəqiqəyəcən beləcə dayandılar. Hacı gördü ki, Kələş yerindən tərpənmir. Qorxdu ki, birdən Kələş arabanı qoyub gedər.
– Ay Kələş! – deyə səslədi.
– Həəə! Nə var?
– Gəl, gədə, sür arabanı gedək!
– Döyərsən axı…
– Döymərəm, ədə, ağzını yum… Gedək!
Ömər Seyfəddin
DİKDABAN AYAQQABILAR
Xədicə xanım çox gənc yaşından dul qalmış bir qadın idi. On üç yaşında ikən altmış altı yaşlı bir kişiyə ərə getdiyi üçün indi nikahın adını belə eşitmək istəmirdi. Az qala on il olardı ki, kişi surəti onun zehnində revmatizm, bəlğəm, pambıq, banka, yod yığınlarından ibarət iyrənc, cansıxıcı məlun bir xəyalat şəklində canlanırdı. «Gənc kişilər başqa cür olurlar» deyən olanda:
– Yox, yox… Məgər onlar bir gün qocalmayacaqlarmı? Onların dərdini sonra kim çəkəcək? – çığırıb həşir salardı. Xədicə xanımın fikri-zikri təmizkar və namuslu olmaq idi. O, hər səhər özünün Göztəpədəki mülkünü xidmətçisi Elen və qızlığı Gültərlə bərabər təmizləyər, aşpazı Məhmədi hər gün üzünü qırxmağa, başdan-ayağa ağ geyinməyə məcbur edərdi. Hələ Məhmədin qeyrətinə söz ola bilməzdi. Danışanda başını qaldırıb adamın üzünə belə baxmazdı. Mülkündən bayıra çıxmadığı üçün Xədicə xanımın işi-gücü adamlarına nəzarət etmək idi. Tez-tez otaqları gəzər, çardağa çıxar, mətbəxə girərdi. Hey deyərdi:
– Mənim kimi olun! Mən kiminlə görüşürəm? Ehtiyatlı olun. Siz də qonşuların xidmətçiləri və nökərləri ilə danışmayın. Onlar adamı yolundan azdıra bilərlər.
Xədicə xanımın bu nəsihətinə Məhməd can-başla əməl edirdi. Məhmədin dal həyətdəki mənzilinə həmşərisi-zad qonaq gəlməzdi. Hətta yad pişik də ora girmirdi. Xədicə xanım gündə, bəlkə on dəfə mətbəxə düşər və hər dəfə Məhmədi qazanın başında yalqız görərdi. Xədicə xanım yalnız təmizkarlıq və namusa aludə deyildi, o bir də dikdaban ayaqqabı hərisi idi. O, gözəl, ətli-canlı və qıvraq bir qadın idi. Lakin boyu çox qısa olduğu üçün evin içində dabanı az qala bir qarış olan ayaqqabı geyərdi. Bu ayaqqabılarda o, adətən, akrobata bənzəyirdi. Dikdaban ayaqqabılarla pilləkənləri birnəfəsə taqqataqla enər, ayağı burxulmadan gah aşağı, gah da yuxarı qaçardı. Xədicə xanım axırda başgicəllənməsinə tutuldu. Amma çağırdığı həkim ona dərman-filan vermədi.
– Bütün narahatlığınızın səbəbi bu ayaqqabılardır, xanım, – dedi, – onları çıxardın. Yumşaq və rahat yun sürüncəklər geyin. Ağrılarınız keçib gedəcək.
Xədicə xanım həkimin məsləhət gördüyü yun sürüncəkləri aldırdı. Doğrudan da rahatlandı. İki günün içində başağrısı keçib getdi. Dizlərində, baldırlarında sızıltı qalmadı. Lakin bütün vücudu rahatlıq tapsa da, qəlbi dərin bir sarsıntıya düçar oldu. Doqquz ildən bəri yaxşı hesab etdiyi adamların əxlaqı iki günün içində gözlənilmədən pozuldu. Xədicə xanım Eleni onun diş fırçası ilə dişlərini yuyanda, Gültəri anbarda mürəbbə bankasını açanda görmüşdü. Məhmədi ət günü olmadığı halda bir tava ət bozartması yeyəndə yaxalamışdı.
– Bunlara nə olub, yarəb? Nə oldu, niyə belə edirlər? – deyə şikayətlənirdi.
Bir həftə içində adamlarının yüzdən artıq oğurluğunu tutdu. Hiyləsini gördü. Hələ Məhmədi qonşudakı generalın adamları ilə bir məcməyi plov aşırarkən görəndə dəhşətə gəldi. Hər şeyi açar-qıfıla saldı:
– Görək indi nə oğurlayacaqlar, – dedi.
Doğrudan da, oğurlamağa şey qalmamışdı.
Ertəsi gün Xədicə xanım yuxudan bir az gec durdu. Aşağıya düşdü. Gültərlə Elen gözə görünmürdü. Gəzdi. Mətbəxə doğru getdi. Nəzərləri yarıaçıq qapıya ilişəndə az qaldı dəli olsun. Məhməd mətbəxdəki balaca skamyada yayxanıb bir dizinin üstündə Eleni, bir dizinin üstündə də Gültəri oturtmuşdu. Qollarını qalın kəmər kimi hər ikisinin belinə sarımışdı. Bu lövhənin rəzalətini görməmək üçün Xədicə xanım gözlərini yumdu. Lakin qulaqlarının qapağı olmadığı üçün danışılanları eşitməyə bilmədi.
Məhməd soruşdu:
– Ağız Gültər, daha niyə şəkərdən-zaddan gətirmirsən?
Gültər:
– Neynəyim olmur, hər yer qıfıllıdır, – dedi.
Məhməd qəribə bir marçıltı içində dilləndi:
– Ağız Elen, gecə yanıma niyə gəlmirsən? Sənə halva bişirib saxlayıram.
Elen pıçıldadı:
– Yavaş! Axırı bizi tutacaqlar! Sonra xanım bizi qovar.
Bu minvalla şirin söhbət edirdilər. Xədicə xanım gözlərini açmır, ürəyi döyünə-döyünə maraqla onlara qulaq asırdı. Arada Gültər dedi:
– Zəhrimara qalsın o sürüncəklər. İşimizi korladı. İndi xanımın gəldiyini hiss etmirik. Nə iş görsək, tutuluruq. Qabaqlarda yaxşı idi. Dikdaban ayaqqabıların taqqıltısı bizi duyuq salırdı. Xanım yuxarı mərtəbədə qımıldananda da bilirdik.
Söhbət uzandıqca, Xədicə xanım o vaxta qədər bilmədiyi və görmədiyi əhvalatların geniş hekayətini eşidirdi. Dayana bilmədi. Gözlərini açdı:
– Alçaqlar, oğrular, namussuzlar! Hamınız rədd olun mənim evimdən! – bağırdı.
Xədicə xanım özünün doqquz illik sadiq xidmətçilərini evindən qovdu.
Evə nə qədər qulluqçu, nökər qəbul edirdisə, hamısı arsız, oğru, namussuz çıxırdı. Tam iki il düz-əməlli adama rast gəlmədi. Malı, mülkü olduğu halda, heç nəyə ehtiyacı yox ikən, bu xidmətçilərin üzündən arıqlayır, saralıb-solurdu. Xədicə xanım gördü ki, halı daha da pisləşəcək, yenə də dikdaban ayaqqabılarını geyinməyə məcbur oldu. Xidmətçilərin arsızlıqlarını, bəd hərəkətlərini, namussuzluqlarını daha görmədi. Bənizinə qan gəldi. Bir müddətdən sonra yenə başı hərlənməyə başladı. Amma özünü həkimə göstərmədi. Bildi ki, həkim ona yenə səsi eşidilməyən dabansız sürüncək geyməyi məsləhət görəcək.
– İndi, heç olmasa, ürəyim rahatdır, – deyirdi.
Haliqarnas Balıqçısı
YAŞASIN DƏNİZ
Böyük Sali adasının Bodrum yarımadasına baxan tərəfində geniş bir körfəz var. Onun ayparaya bənzəyən sahili qat-qat bəyaz, yaşıl, tünd-yaşıl, mavi və bənövşəyi rəngli göy qurşağı kimi idi. Xəfif-xəfif əsən külək körfəzin göy qurşağı üzərində yasəməni xətlər cızır, dənizin içərilərində isə tünd mavi ləpələr gəzdirirdi. Dəniz körfəzdə köksünü ötürür, gah pıçıldayıb susur, gah da həzin bir nəğmə oxuyurdu. Ətraf istidən od tutub yanırdı.
Üç nəfər balıqçı toru dənizə atıb, gecələmək üçün körfəzə gəldilər. Günəş batan zaman sahil qumları üzərində iki daşı yanaşı qoyub ocaq qaladılar. Balıq şorbası bişirməyə başladılar. Günəş batanda balıqçıların ən yaşlısı vadilərdən yüksələn mavi kölgələri göstərərək dedi:
– Buna günün «vida vaxtı» deyərlər. Eh… Biz də artıq yaşa dolmuşuq. Həyatla vidalaşmaq vaxtımız çatıb…
Qocanın səsi qırılan kimi oldu. «Eh… Dünyada biz nə gün görmüşük ki!» dedi. Yenə yorğun-yorğun sözünə davam etdi.
– Uşaqlığımı kənddə keçirmişəm. Bir otaqlı evimiz vardı. Onun yeganə pəncərəsi dənizə baxırdı. Saatlarla orda durub dənizi seyrə dalardım. Gəmi kapitanı olan atam mənə deyərdi: «Oğlum dənizə elə baxma. Çünki o, dənizdir. Dəniz hər şeyi qırar. Taxtanı da, dəmiri də, sənin sümüklərini də, ümidlərini də qırar, oğul! Onu isə heç kim məğlub edə bilməz».
Günlər keçir, mən böyüyürdüm. Qoluma qüvvət gəlirdi. Dəniz ehtirası ürəyimə dolduqca, atamın sözləri yel kimi qulağımdan çıxırdı. Nəhayət, mən gəmidə işə girdim. Gəminin arxa tərəfinə keçmişdim. Onun suda buraxdığı izlərə baxırdım. Həyatımın izlərini xatırladım. Uzanıb gedən o izlər görəsən harada qurtaracaq? Göz işlədikcə görünən ənginliklər nə idi? Bütün bunları düşündüyüm zaman boynuma ağır bir yumruq endirildi. Gəmi çavuşu:[1 - Bosman]
– Sən burda nə gəzirsən? Yoldaşların işləyir, – dedi.
Bundan sonra bütün həyatımı dənizə bağladım. Dənizin suları, dalğaları, üfüqləri və göy qurşağı kimi rəngləri mənim həmdəmim oldu. Günəşin, ayın izi ilə cənuba, şimala getdim. Dənizlərdən dənizlərə keçdim. Gün oldu ki, iliklərimə qədər dondum… Gün oldu ki, bədənimin bütün suyu tərə dönüb axdı. Dəniz məni gah yuxarı tulladı, gah aşağı çökdürdü. Get dedikcə getdim. Hər gün yeni yerlər gördüm. Gəmilər dəyişdim. Səfərlərdə oldum. Limanlara girib-çıxdım. Fürsət düşdükcə gedib uşaqlıq röyalarımın xatirə yuvası olan tək otaqlı kənd evimizin pəncərəsində oturdum. Oradan dəniz başqa şəkildə görünürdü. Anam hələ sağ idi. Amma mən boy atmış, o kiçilmiş, mən canlanmış o isə incəlmişdi. Anam bir dəri, bir sümük qalmış, beli əyilmişdi. Birdən anam dedi:
– Oğul, sən dənizçilikdən başqa bir iş görə bilməzsənmi?
Mən dinmədim. Bayıra çıxıb qapının qabağında oturdum. Fikrim dağınıq idi. Nəzərlərimi dənizdən ayıra bilmirdim. Ürəyim çırpınırdı. Durub yenə içəri girdim. Anam həmişə ocağın yanında dayanırdı. Mən də orda durdum. Anam həmişə atama verdiyi sualı indi mənə verdi:
– Yəqin ki, hələ bir neçə həftə evdə qalacaqsan?
Mən də atam kimi:
– Yox, sabah gedəcəyəm, – dedim.
Anam yol torbamı hazırladı. Kör-köhnə corablarımı torbaya qoyanda sanki ürəyini yırtıb ana məhəbbətini də ora qoyurdu. Atam kimi mən də ertəsi gün səfərə çıxdım. Anamın hönkürtüsü hələ də qulaqlarımdadır. Getdiyim yerlərdə özümü tənha hiss edirdim. Könlüm sanki buz kimi donmuşdu.
Bir ildən sonra anam uzaq səfərə, heç kimin qayıtmadığı bir yerə getdi. O, artıq getdiyi yerdə mənim hansı dənizdə olduğumu fikirləşib əzab çəkməyəcək, geri qayıtmağımı gözləməyəcəkdi.
Anamdan sonra getməyə evim yox idi. Bundan belə tamamilə mənə yad olan böyük şəhərlərdə sahilə çıxar, tanımadığım uça və böyük binaların arasında dolaşardım. Günlərin birində bir qadına rast gəldim. Mənə baxıb gülümsədi. Mən də gülümsədim. Onun kim olduğunu bilmirdim. Bunun nə əhəmiyyəti vardı. Mənə ki, gülümsəyirdi… Pul üçün gülümsəyirmiş. Qoy olsun. Puldan ötrü deyilsə, bəs nə üçün o mənə gülümsəməli idi? O gülümsəyərək:
– Konyak için, qızınarsınız, – dedi.
Doğrusu, qəlbimi konyak deyil, onun təbəssümü qızdırırdı. Mənə elə gəlirdi ki, onun dodaqlarında bütün insanlar gülümsəyirdi. O təbəssümlər könlümün buzlarını əridirdi. Onunla mənim dilim deyil, ürəyim danışırdı. Könlüm dil açmışdı. Bəli, mən ilk dəfə o gecə isindim. Bütün gecəm ayla, ulduzla, günəşlə istilik və rahatlıq içində getdi. O gecə dərin yuxuya getdim. Dəniz suları sanki gurhagurla beynimdən axıb tökülürdü. O gecə mən planlar tərtib etdim, sonra cırıb atdım, öz-özümə güldüm, qəhqəhə çəkdim, mahnı oxudum. Həmən qadınla evlənməyi fikrimdən keçirdim. Qadın pəncərəyə yanaşıb dənizə baxdı, köksünü ötürdü.
– Yenə gəl, – dedi.
– Bir də gəlməyəcəyəm, – dedim.
– Bilirəm, sən dənizçisən…
Oradan limana getdim. Bir kapitanla danışdım. Yanında işə girdim. Gəmidəkilərin biri gördüyü kök sarışın gözəldən, biri qara bibərdən, o biri heybətli dəniz quldurundan danışdı.
Dənizlərdən dənizlərə, limanlardan limanlara getdik. Mən buralarda vətən həsrəti çəkirdim, darıxırdım. Evlənmək istədim. Mənə «səfeh» deyib güldülər. İçki içdik, mahnı oxuduq. Dənizə lənətlər etdik. «Dəniz, dəniz, qanlı dəniz!» dedik, Dənizi sevdiyin qədər sevməyə də bilərsən.
Nə isə, evləndik. Əlimizdə ayrı nə sənətimiz var? Dənizçiyik. İndi qayıq kirələyib, balıq tuturuq…
Artıq günəş batırdı. Kiçik Sali adaları tünd polad rəngli bir dənizin üzündə məşəllər kimi yanırdılar.
Qoca balıqçı dedi:
– İndi iyirmi ildir ki, mən balıqçılıq edirəm. Bu balıq möhtəkiri Qazdağlı Süleymana olan borcumu ödəyib qurtara bilmirəm. Balıqçılığa başlayandan bəri bəlkə on min dəfə dənizə çıxmışam, beş yüz min mil avar çəkmişəm. Ən azı üç min fırtınaya sinə gərmiş, dənizin müxtəlif şıltaqlıqlarına müqavimət göstərmişəm. Bu müddət ərzində heç olmasa beş-altı min okka[2 - 1 okka – 1 kq 150 qramdır] balıq tutmuşam. Bütün bunların xeyrini Qazdağlı Süleyman görüb. Artıq qollarım gücdən düşüb, gözlərim bir şey seçmir. Ömrümüz sona çatır.
– Əlvida, hey gidi dəniz, hey!
O biri balıqçılar da «hı, hı» eləyib onun dediklərini təsdiqlədilər.
İndi də orta yaşlı balıqçı danışmağa başladı:
– O gördüyünüz Torba sahillərinə baxanda rəhmətlik Qara Yusufu xatırladım. Bir gün onunla qayığa minib Güllükdən Torbaya gəldik. Qayığı sahilə bağladıq. Bodruma gedirdik. Yoxuşbaşına doğru əncir ağacları yoxdurmu? Ora çatanda yazıq Qara Yusufun gözləri yaşla doldu. Dərdi açıldı:
– Dörd yaşında oğlumla burdan keçirdim, – dedi, – əncir ağacları qurumuş kimi idi. Uşaq yerdən bir əncir tapdı. Ağzına qoydu. O saat gözləri böyüdü. Boğulurdu. Barmaqlarımı ağzına saldım. Ənciri çıxarda bilmədim. Uşağı qucağıma alıb yüyürdüm. Amma hara çata bilərdim?! Körpə boğulub öldü. Ona kömək edə bilmədim.
Balıqçılardan ən cavanı soruşdu:
– Sonra, Yusuf əmi, bəs necə oldu?
– Güllükdə öz qayığında sərnişin aparır, yük daşıyırdı. Bir gün onu qızı ilə toya çağırdılar. Toy dəniz kənarındakı Qazıqlı kəndində imiş. Ata, gecə kimi qara, qız isə, əksinə, günəş kimi qızılı-sarı idi. Uşaq anasına çəkmişdi. Qızın küləkdən uçan saçları hələ də gözümün qabağındadır. Qız dənizi atasından pis bilmirdi. «Ya allah» deyib kürəklərdən yapışanda otuz-qırx mil üzə bilirdi. Qız:
– Ata, bu gün hava çox pisdir, getməyək, – deyir.
Yusuf:
– Yox, qızım, heç nə olmaz, – deyib inad edir.
Ata və qız qayığa minib dənizə çıxırlar. Lakin o gedən gedirlər. Bir daha onları görən olmur. Sirr olub dənizdə yoxa çıxırlar. Nə qayıq tapıldı, nə də Qara Yusufla qızının meyitləri.
Qoca balıqçı:
– Dəniz böyükdür, onun hələ çox sirləri var, – dedi.
Artıq gecə idi. Əngin bir Egey gecəsi… Ancaq göyün üzü yığın-yığın ulduzlar üçün dar kimi görünürdü.
Balıqçılar ocağa çırpı atırdılar. Hər atılan çırpıdan havaya alov sıçrayırdı. Balıqçıların üzü alaqaranlıq içində əsrarəngiz skelet kəlləsi kimi görünürdü. Onların qapqara köz yuvaları çırpı atdıqca ocaqdan sıçrayan alovun qığılcımı ilə işıqlanıb bərq vururdu.
Balıqçılar yeməklərini yedilər. Ocağın kənarında uzanıb yatdılar. Ocaq sönüb külə döndü. Balıqçılar yarıqaranlıq ləkə kimi görünürdülər. Dəniz ləpələndikcə yarı fısıltı, yarı köks ötürməyə bənzər xəfif səslər çıxarırdı.
Gecə vaxtı dənizdən buğ qalxmağa başladı. Bu buğ dənizdən çıxan insan kölgələri kimi idi. Yoxsa əngin gecə öz sirlərini açıb göstərirdi? Kölgələrdən biri Qara Yusufa, o biri qızına bənzəyirdi. Onlar cavan balıqçıya yanaşdılar. Qız gülümsəyərək dedi:
– Mənim üçün fikir çəkməyin. Mən boğulan zaman qətiyyən əzab çəkmədim. Məndən qabaq ölən qardaşıma yardım edə bilmədiyini görən atam, qayıq çevrilib boğulacağımızı anlayar-anlamaz, uzun dənizçi bıçağını çıxarıb, ildırım kimi ürəyimə sapladı. Öldüyümü heç hiss etmədim.
Qız bunu deyib güldü, cavan balıqçının alnından öpdü.
Qara Yusuf da xoşhal görünürdü:
– Cənnətə getməkdənsə, dənizdə qaldıq, – dedi.
Bundan sonra ikisi də qeyb oldular. Balıqçılar oyanan kimi cavan balıqçı onlara:
– Qara Yusufla qızını yuxuda gördüm, – dedi.
Onlar da «allah xeyirə calasın» dedilər.
Balıqçılar şəfəqdən qabaq qayığa minib dənizə çıxdılar. Qaranlıqdan qurtarmaqda olan dənizlər, dağlar, böcəklər, çiçəklər, ağaclar kainatla səs-səsə verdilər. Üç balıqçının titrəyən dodaqlarından eyin vaxtda bir nəğmə yüksəldi. Onların da səsi oyanan işığa qarışdı.
Qoca balıqçı üzünü o birilərə tutub dedi:
– Hər halda dəniz hər şeydən yaxşıdır.
O, dərindən bir də nəfəs alaraq «Salam, dəniz!» deyə coşdu.
O biri balıqçılar da var səsləri ilə:
– Yaşasın dəniz! – dedilər.
Uçurumlardan qopan əks-səda qayalara yayıldı:
– Yaşasın dəniz!
Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu
ON DÖRD YAŞLI KİŞİ
…Arabaçı bizdən iyirmi – otuz metr qabaqda bizimlə eyni səmtə gedən bir adamı hayladı. Yolçu dayandı. Üzdən ona səkkiz və ya on yaşdan artıq vermək olmazdı. Çox arıq idi. Özündən iki dəfə ağır çuval götürmüşdü. Ayaqqabılarını əlində tutmuşdu. Biz ona yaxınlaşanda arabaçı soruşdu:
– Oğlum, şəhərə gedən yol hansıdır?
Uşaq əlini qarşıdakı yamaca tərəf uzadıb dedi:
– Bax odur, o ağarıb batan yol… Mən də ora gedirəm.
O, çox göyçək uşaq idi. Olduqca təmiz geyinmişdi. Onun işlətdiyi «ağarıb batan yol» ifadəsi xoşuma gəldi.
– Şəhərə gedirsənsə, gəl arabaya min, bir yerdə gedək, – dedim.
Sözümə inanmadı. Çuvalını yerə qoyub üzümə baxdı. Təklifimi təkrar etdim:
– Gəl, çuvalını arabanın içinə qoy, özün də burda otur.
Qarşımda yer göstərdim. Əlindəki ayaqqabılarını səliqə ilə cütləyib çuvalın üstünə qoydu. Dalı arabaçıya, üzü mənə tərəf oturdu. Onun hərəkəti və danışığı get-gedə daha çox xoşuma gəlirdi. Ədəbli, tərbiyəli görünürdü. Ağıllı və parlaq gözləri vardı. Məni diqqətlə süzürdü. Onun baxışlarından mən utanan kimi oldum. Onda lap yaşlı adam baxışı vardı. Əslində bu cür baxış və kişi hərəkəti Anadolu uşaqları üçün nadir xüsusiyyət deyildir. Onlar da bəzi canlılar kimi sanki anadan olan dəqiqədən yeriməyə, işləməyə və həyatı dərk etməyə başlayırlar. Onların uşaqlığı heç olmur. Səkkiz-on yaşına çatar-çatmaz məişət qayğısı şiddətlə əsən qızmar səhra küləyi kimi onların vaxtsız qovrulan, qabıq bağlayan zəif vücudlarını sarsıtmağa başlayır. Yəqin bu körpə də həmin Anadolu uşaqlarından biri idi. Soruşdum:
– Sənin neçə yaşın var, oğlum?
– On dörd yaşım var, – deyib qəribə bir qürurla irəliyə baxdı.
– Hansı kənddənsən?
– Qara İşıq kəndindən.
– Bəs şəhərə niyə belə gec gedirsən?
Başı ilə arxa tərəfindəki çuvalı göstərdi:
– Bir az quru meyvə aparıram. Sabah bazar var. Oranın bazarı çox tez açılır. Yola səhər çıxsam, çata bilmərəm, – dedi.
Bir müddət danışmadıq. O yenə diqqətlə mənə baxırdı. Soruşdum:
– Sizin kənddən şəhərə neçə saatlıq yoldur?
– Ağır-ağır yerisən, düz altı saatlıq.
– Altı saat!.. Çox uzaq deyilmi? Yorulmursanmı?
Sualımı sanki başa düşmədi. Üzünün ifadəsindən anlamaq olurdu ki, «yorulmaq» sözü ona qəribə gəlir.
– Mən bu yolu hər həftə gedirəm, – dedi. – Şəhərdə İsmayıl ağanın karvansarasında qalıram. Yəqin İsmayıl ağanı tanıyırsan. O mənim dayımdır. Günortaya qədər işimi görüb qurtarıram. Satacağımı satır, alacağımı alıram. Vaxtım qalanda hamama da gedirəm. Aşpaz Rəcəb ağanın dükanında bir kabab da yeyirəm. Amma pul çatsa…
– Qazandığın pulu neynəyirsən?
– Ayın-oyun alıram. Hərdən duz, hərdən şəkər lazım olur. Anama kəlağayı, bacıma corab alıram. Düşəndə özümə də bir şey alıram…
Çuvalın üstündəki ayaqqabılarını göstərdi:
– Bunlara keçən həftə bir üçlük vermişəm. Necədir? Baha almamışam ki? – deyib, gözlərimin içinə baxdı.
– Afərin, ucuz alıbsan, – dedim və maraqla soruşdum: – Atan varmı?
Məhzunluq[3 - Qəmginlik] duyulmayan bir hərəkətlə başını bulayıb:
– Xeyr, atam səfərbərlik zamanı[4 - Birinci dünya müharibəsi zamanı deməkdir] əsgərliyə gedib, – dedi.
– Demək, atanın əvəzinə evə indi sən baxırsan, eləmi?
Başının hərəkəti ilə iki dəfə «bəli» dedi və qarşımda daha rahat bir vəziyyət aldı. Ona bir siqaret uzatdım. Alıb başına doladığı sarığın arasına qoydu.
– Mən çəkən deyiləm. Dayıma aparacağam, – dedi.
Getdikcə özünü daha sərbəst aparır və daha sərbəst danışırdı:
– Atam çox çəkərdi, amma mən çəkmirəm. Bir də papiros çəkməyə vaxt haradadır? İş başımdan aşır. Anamın ayaqları tutulandan bəri qoyunlara da, əkinə də mən baxıram. Oduna tək mən gedirəm. Böyük bacım ancaq su daşıyır və yemək işinə baxır. Həm də o bizə qonaqdır. Başqa kəndə gedəcək. Bildir, nişanlanıb.
Çox ciddi şəkil alan söhbətimizi bir az dəyişdirmək üçün gülərək dedim:
– Sən də nişanlansana. Pis olmaz. Arvadın da sizə kömək edər.
Qəmli-qəmli üzümə baxdı:
– Nişailanmışdım, amma olmadı. Daha baş tutmayacaq… Qızın başına qəza gəldi. Düşmən[5 - Qərb işğalçılarının silahlandırıb, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün göndərdikləri yunan işğalçıları] kənddən çıxan zaman…
Özümdən asılı olmayaraq səsimi qaldırdım:
– Neçə? Doğrudanmı? Nə qəza?
Utanaraq başını aşağı saldı. Səsində ağırlıq hiss olunurdu:
– Namusuna toxundular… Mənim gözümün qabağında. Kəndin başqa qızları ilə bərabər onu zorla dərəyə sürüklədilər. Biz çığır-bağır saldıq. «Aman, etməyin, eləməyin» dedik. Qulaq asmadılar. Mən arxalarınca getmək istədim. Anam qoymadı. Ağlaya-ağlaya «səni öldürərlər» dedi. Anamdan keçə bilmədim. Mən onun yeganə oğluyam.
Mən oğlanın üzünə baxa bilmirdim. Həyatın ən müdhiş hadisələrini görmüş, bu kəndli balasının qarşısında mən dünyadan bixəbər və heç nə anlamayan bir uşaq vəziyyətində idim. Otuz dörd yaşlı uşaq… Bir küncə qısılıb sanki qorxulu nağıl dinləyirdim. Tüklərim biz-biz olmuşdu.
Rəşad Nuri Güntəkin
TƏCRÜBƏLİ JURNALİST
«Yeni xəbər» qəzetinin sahibi Mühiddin bəy maliyyə müfəttişi Müqbil bəylə söhbət edirdi. Qapı yavaşca açıldı. İçəri bir müxbir girdi. Onun dalınca başqa müxbir, yenə də biri… Bütün redaksiya işçiləri bura yığışdı.
Mühiddin bəy axının səbəbini başa düşmüşdü. Lakin özünü bilməməzliyə vurub, saxta bir təəccüb ifadəsiylə gözlərini bərəltdi:
– Xeyir ola?.. Nə var?
Müxbirlər bir-birinin üzünə baxıb susurdu. Heç kəs ağzını açmağa cürət etmirdi.
Qəzet sahibi sualını təkrar etdi. Müxbirlərin ən qocamanı Nadir əfəndi qabağa gəldi və hörmətkaranə bir tərzdə dedi:
– Müxbirlər heyəti sizinlə vidalaşmağa gəlib.
– Vidalaşmağa? Nə münasibətlə?
– Özünüz bilirsiniz. Hamımız işdən getmək qərarına gəlmişik.
– Əzizim, Nadir əfəndi. Buna bir növ «tətil etmək» deyərlər.[6 - O zaman tətil etmək Türkiyədə qadağan idi.]
– Doğru buyurursunuz, bu tətil kimi bir şeydir. Nə edək, vəziyyətimiz çətindir…
– Yaxşı, tətil etməyinizin səbəbi nədir?
– Səbəb sizin özünüzə yaxşı məlumdur, icazə verin, təkrar edim… Əsas məsələ budur ki, biz maaşımızla dolana bilmirik. Bununla belə, iki aydır maaş da vermirlər. Həm qalan maaşlarımızın verilməsini, həm də əmək haqqımızın artırılmasını xahiş etdik. Amma bizə cavab verən olmadı. Axı biz də çoluq-çocuq sahibiyik…
Nadir əfəndi, getdikcə qızışır, səsini pərdə-pərdə qaldırırdı. Müxbirlər bir-birinə baxır və gözləyirdilər ki, müdir yəqin özünü itirib qorxuya düşəcək. Lakin Mühiddin bəy bişmiş adam idi. Nadir əfəndinin dedikləri onun halına qətiyyən təfavüt etmədi. O, saatının zəncirini oynadaraq, qoca müxbiri səbirlə dinləyirdi. Nadir əfəndi sözünü deyib qurtarandan sonra Mühiddin bəy sakit-sakit danışmağa başladı:
– Sözünü deyib qurtardınmı? Çox gözəl… indi siz də mənə qulaq asın. Siz maaşlarınızın artırılmasını istəyirsiniz. Haqlı tələbdir! Amma sizin maaşlarınızı nə üçün artırmalıyam? Mənim qəzetimi nüfuzdan saldığınıza görəmi? Məlumunuz olsun ki, sizin kəramətinizdən «Yeni xəbər» bu gün Türkiyədə ən az satılan qəzetdir. İşi-gücü buraxıb gecə-gündüz qəhvəçi dükanlarında gəzir, nargilə çəkir, kart və nərd oynayırsınız. Sonra da başqa qəzetlərdən köçürdüyünüz bir-iki hadisəni mənə gətirirsiniz ki, nə var, nə var iş bilmişik… İstanbulun ən hörmətli qəzeti olan «Yeni xəbər» sizin sayənizdə indi tamamilə nüfuzunu itirib. Elə vəziyyətə düşmüşük ki, sizin aylıq maaşınızı da verə bilmirik… Çox təəssüf… Vaxtlı-vaxtında maaş vermək imkanımız yoxdur. Belə bir halda maaşları artırmaq haqqında tələbiniz mənə çox gülünc görünür.
Nadir əfəndi cavab tapa bilmədi. Yoldaşlarının üzünə baxdı. İndi də Nəcib adlı cavan və cəsarətli bir müxbir sözə başladı:
– Bizi səhərdən axşama qədər qəhvəçi dükanında oturduğumuza görə təqsirləndirirsiniz… İnsafınız olsun. Dünyanın vəziyyətini öyrənmək üçün qəhvəçi dükanından yaxşı yer varmı? Ölkəmizdə baş verən bütün siyasi, iqtisadi, ictimai və ədəbi məsələlərin müzakirə və həll edildiyi ən yaxşı yer qəhvəçi dükanları deyilmi?! Biz ora əylənmək üçün deyil, dövlətin gördüyü tədbirlər barədəki əks-sədanı bilmək üçün gedirik. Gətirdiyimiz xəbərlər köhnə olur deyirsiniz… Əgər qəzetlərdə yazılmağa layiq hadisə olmursa, bizim günahımız nədir? Biz özümüzdən xəbər uydura bilmərik ki?!
Müdir qəti cavab verdi:
– Əlbəttə, uydurmalısınız! Bəs necə fikirləşirsiniz? Əsil jurnalist ona deyərlər ki, qəzetinə münasib hadisə tapa bilməyəndə uydurmağı bacarsın. Olmayan yerdən əhvalat icad etsin.
– Olmayan şeyi özündən uydursun?
– Bəli, bəli! Siz jurnalistliyi bəs nə hesab edirsiniz?
Qəzetdən biabırçılıqla qovulmağı gözünün altına alan Nəcib istehzayla dedi:
– Guya siz özünüz jurnalistsiniz? Siz jurnalist sənətində təsadüfi adamsınız. Hamı bilir ki, bu peşəyə başlayanda sizin yük daşımaq üçün bir neçə qarış ipdən başqa sərmayəniz olmayıb… İndi ki özünüzü jurnalist hesab edirsiniz, bir hadisə uydurun, biz də sizdən öyrənək.
Nəcibin həyəcanı o biri müxbirlərə də sirayət edirdi. Onlar da Nəcibin dediklərini təsdiq edirdilər.
Mühiddin bəy yenə də arxayın-arxayın cavab verdi:
– Doğru deyirsiniz. Mən müxbirliyə başlayanda bütün sərmayəm bir hambal ipindən ibarət idi. Amma bu da bir sərmayə hesab olunur… Mənə bu cür meydan oxumağınızı gülünc sayıram. Mən dediyimi etməyə qadir adamam. Heç nədən sütunlar dolusu hadisə uydurmağı bacarıram. Nəyə gülürsünüz? Mən dediyimi isbat etməyə hazıram. İstəyirsiniz mərc gələk. Beş dəqiqə içində ən həyəcanlı bir əhvalat düzəldə bilsəm, almamış olduğunuz iki aylıq maaşın birindən imtina edəcəksiniz. Mərci mən uduzsam, onda iki aylıq pulunuzu da alacaqsınız, maaşınızı da artıracağam. Söz verirəm. Nədir? Gülürsünüz?
Doğrudan da, müxbirlər qəhqəhə çəkib gülürdülər: Bəli, təklifinə razıyıq. Sözümüz sözdür, – deyirdilər.
Bu zaman Mühiddin bəyin gözü küncdəki kresloda oturub, hadisəni qımışa-qımışa seyr edən maliyyə müfəttişinə sataşdı:
– Tutaq ki, bunların ağlı yoxdur, bəs sizə nə olub? Siz niyə gülürsünüz? Siz ki, özünüzü ağıllı adam hesab edirsiniz. Həm də mənim dostumsunuz. Onların avara danışıqlarını bəyənən bir adam kimi hırıldamağınıza nə ad vermək olar?
Bu gözlənilməz töhmət qarşısında Müqbil bəy pərt oldu. Bir təhər özünü ələ aldı:
Siz nə deyirsiniz, Mühiddin bəy? Niyə bu cür haqsız ittiham irəli sürürsünüz? Necə olur ki, siz məndən belə bir hərəkət gözləyirsiniz? Hadisə mənə bir az qəribə göründü…
– Belə çıxır ki, siz bura dostunuzu ələ salmağa gəlibsiniz… Təəssüf edirəm.
– Həddi aşmayın, Mühiddin bəy. Qonaqla belə rəftar…
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini təhqir etmək kimi tərbiyəsizliyə yol verir…
Maliyyə müfəttişi ayağa durdu:
– Sizə deyirəm danışığınıza fikir verin.
Mühiddin bəy ağzını açıb, gözünü yummuşdu. Ağzı köpüklənə-köpüklənə deyirdi:
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini haqsız çıxardır… Bir insan ki…
Məgər yalandır? Həm camaatın maaşını vermə, həm də…
Mühiddin bəy gurultulu bir qəhqəhə ilə qonağın sözünü kəsdi:
– Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun quran olsa! Dediklərini eşidən zənn edər ki, Müqbil bəy tərtəmiz, vicdanlı bir qulluq adamıdır… Ömründə heç kimin haqqını yeməyib. Əlinə haram pul dəyməyib… Rüşvət almaq nə özgə malını yemək nədir, bilməz. Kaş ki, maliyyə kassalarının dili olaydı. Tez-tez onlara uzanan qara əlin…
Mühiddin bəy sözünü deyib qurtara bilmədi. Üzünə bərk bir şillə dəydi. Dalınca ikinci, üçüncü zərbə… Qəzet sahibi ilə qonaq əlbəyaxa oldu. Müqbil bəy buğa kimi qüvvətli idi. Mühiddin bəyi ayaqları altına salıb, bağırda-bağırda döyməyə başladı.
Muxbirlər yaxşıca həzz aldılar. Onlar dalaşanları aralamaq və müdirlərini xilas etmək istəyən adamlar kimi vurnuxurdular, amma ciddi təşəbbüs göstərmirdilər.
Müqbil bəy qəzet sahibini əməlli-başlı əzişdirəndən sonra çəliyini və şlyapasını götürüb, söyə-söyə qapıdan çıxdı.
Nadir əfəndi və Nəcib müdirin qolundan tutub, onu yerdən qaldırdılar. Mühiddin bəy inildəyə-inildəyə masanın arxasına keçdi. Bir əli ilə ağzının qanını silib, o biri əliylə qələmi götürdü:
– Mən mərci uddum. İki sütunluq yazı üçün mövzu icad etdim. Əvvələn, böyük sərlövhə altında yazın: «Qəzetimizin sahibinə qarşı sui-qəsd». İkinci sərlövhə belə olacaq: «Şübhəli bir maliyyə müfəttişi müdirimizin və baş redaktorumuzun bəzi tənqidlərindən narazı qaldığı üçün onu vəzifə başında öldürmək istədi… və s.»
ÜZRLÜ SƏBƏBLƏR
Rıfqı əfəndi vəqf idarəsində[7 - Xeyriyyə üçün bağışlanmış mal və mülkü idarə edən müəssisə.] katib idi. Özünə görə ağlı və biliyi vardı. Gələcəkdə onu yaxşı vəzifə və mühüm işlər gözləyirdi. Amma, heyf ki, düzəlməz bir nöqsanı, daha doğrusu, xəstəliyi var idi; iş yerində oturmaqdan xoşu gəlmirdi. Nə müdiriyyətin xəbərdarlığı, nə töhmət, nə maaşının tutulmağı, nə də işdən qovulma hədələri ona təsir edirdi. İdarə müdiri ona tez-tez nəsihət verəndə Rıfqı əfəndi boynunu büküb yazıq-yazıq deyərdi:
– Ah, bəy əfəndi, mənim ixtiyarımda olsaydı işə vaxtlı-vaxtında gəlməzdimmi? Zati-alinizin bu cür əsəbiləşməyinə, özümün də bu qədər sərt rəftara düçar olmağıma heç yol verərdimmi?
İdarə müdirinin işdən çıxarıldığı haqda xəbəri Rıfqı əfəndi böyük sevinclə qarşıladı. Təzə müdir onu yaxından tanıyana qədər Rıfqı əfəndi istədiyini edə bilərdi.
Təzə müdir kabinetinə gələn kimi bütün katiblər onu təbrikə getdilər. Hamı kabinetdən çıxandan sonra Rıfqı əfəndi müdirə yaxınlaşıb, ertəsi gün üçün işdən icazə istədi.
– Bacım oğlu nikahlanacaq, – dedi.
Müdir yaxşı adam idi. Etiraz etmədi:
– Buyurun, buyurun əfəndim, sabah işə gəlməyin! – dedi.
O gündən sonra Rıfqı əfəndi üçün dalbadal nikah, toy, sünnət məclisləri başlandı. Qohumlarından bir çoxuna toy və ya sünnət edildi, çoxu da kürəkən yaxud gəlin oldu. Təbiidir ki, bu hadisələrlə əlaqədar olaraq Rıfqı əfəndi işə getmədi.
Toylar qurtarandan sonra «anadan olmalar» başlandı. Təzə gəlinlərin hamiləlik müddəti çatmamış uşaqları olmağa başladı. Bu səbəblərə görə, əlbəttə, Rıfqı əfəndi işdən əkilirdi.
Dünya bitib-tükənməyən hadisələrlə doludur. Hər yaranan axırda ölməlidir. Bu, təbiətin dəyişməyən qanunudur.
Rıfqı əfəndinin ailəsində də toylar, anadan olmalar qurtaran kimi ölümlər başlandı. İki-üç gün fasilə ilə əmilər, dayılar, dayı uşaqları bir-bir ölüb gedirdilər. Elə bil onların içinə taun, vəba, İspaniya epidemiyası düşmüşdü. Amma yeni müdirin hümməti-müdaxiləsi nəticəsində bu ölümlərin qarşısı tez alına bildi. Katibin hər yeni matəminə səmim-qəlbdən şərik olan müdir bir gün qaşqabağını sallayıb dedi:
– Əzizim, işimiz tökülüb qalır. Sizin ailəniz çox qəribə ailədir… Baxırsan ki, qohumlarınız dalbadal toy etmək həvəsinə düşdülər. Təzə gəlin və kürəkən olan qohumlarınızın on beş-iyirmi gün içində uşaqları olur. İndi də ölməyə başlayıblar. İşə gəlməmək üçün göstərdiyiniz səbəblər əslində üzrlü səbəblərdir. Ancaq işimiz çox olduğuna görə bundan sonra sizə icazə verə bilməyəcəyəm. İcazə o zaman veriləcək ki, allah göstərməsin, ata, ana, arvad, uşaq kimi yaxın qohumlarınızdan birinin başına müsibət gəlmiş olsun.
Rıfqı əfəndi qərara gəldi ki, adətini tərgitsin. Özünü ancaq üç gün saxlaya bildi. Dördüncü günün sabahı uşaqlarından birini fəda etdi. Ondan üç gün sonra ikinci, beş gün sonra üçüncü uşağı da öldü. Şübhəsiz ki, uşaqların anası bu dərdə dözə bilməzdi. Dörd-beş gündən sonra o da sevgili balalarına qovuşdu. Növbə Rıfqı əfəndinin atasına çatdı. Onun dalınca Rıfqı əfəndinin anası vəfat etdi.
Rıfqı əfəndi dərin fikrə getdi:
– Ailədə məndən başqa sağ qalan adam yoxdur. İndi mən nə edim? Olmazmı ki, onlardan sonra özüm də rəhmətə gedəm?
Amma Rıfqı əfəndi buna cəsarət etmədi. O bilirdi ki, idarələrin özlərinə məxsus qaydaları var. Qohum öləndə işdən getməyə icazə verirlər. Amma işçinin özü öləndə onun yerinə təzə işçi götürürlər. Uzun fikirdən sonra Rıfqı əfəndi başqa qərara gəldi: «Müdirin o qədər də huşu yoxdur. Matəm hadisələri dalbadal baş verdiyinə görə qohumlarımızdan kimin ölüb, kimin ölmədiyini yadında saxlaya bilməz. Qoy atamla anamı bir də öldürüm.»
Yazıq qocanı ikinci dəfə öldürdü. Amma anasını təkrar öldürəndə müdir Rıfqı əfəndinin yaxasından yapışdı, nə yapışdı:
– Ədə, bura bax! Nə dedinsə, hamısını qəbul etdim. Üç uşaqla arvadın öldü, bir söz demədim. Sonra atanla anan öldü. Bunu da təbii sandım. Ötən gün atan ikinci dəfə rəhmətə getdi. Bu gün də anan ölüb. Tutaq ki, çoxları kimi sənin də iki atan varmış. Bəs bir adam iki anadan necə doğula bilər?
Sədri Ertəm
ŞAMÇININ SİÇANI
Şamçı Sabih əfəndi siyirtməni çəkdi və təşvişlə bağladı; cəmi on quruşluq alver eləmişdi.
– Yaxşı ki, subay paltarı yuyan dul qadınlar varmış. Yoxsa siyirtməyə ömür billah bu on quruş da girməzdi.
Sabih əfəndi on quruşu jiletinin cibinə atdı.
– Allah bərəkət versin, yaya da yetər, qışa da. Oğul-uşağı da dolandırar. Hey dədəm, hey! – deyə dükanı bağlayıb deyinə-deyinə şər vaxtı evinə getdi. Sabih əfəndinin atası şamçı idi. Babası, hətta ulu babası da şamçı olub. Sözün qısası, Sabih əfəndi xalis şamçı oğlu şamçı idi.
Sabih əfəndinin bu gün on quruş qazandığını görüb onu kasıb adamlardan hesab eləməyin. Doğrudur, bu gün üçün Sabih əfəndini çox da varlı saymaq olmazdı. Sabih əfəndinin atası ondan daha varlı idi. Ulu babası İstanbulun şam kralı olmuşdu. Amma bu şam kralının nəticəsi indi gücsüz idi. Onun ulu babasının İstanbulda işıq kralı olduğu dövrlərdə dünyanın neft kralları lüt gəzirdilər. O zaman qaz kralları küçələrdə tumansız dolaşan bic məhəllə uşaqları kimi idilər. Elektrik kralları hələ analarının qarnında belə yox idilər.
Sabih əfəndinin ulu babası altı qollu şamdan dövründə atlı arabası, kəli-məli olan, adı hər yerdə dollar kimi yad edilən həşəmətli bir şəxsiyyət idi. İstanbulda ilk lampa mağazası açılan gün Sabih əfəndinin babasının ürəyi partladı. Sabih əfəndinin atası o böyük, o möhtəşəm şam dükanını kiçiltməyə məcbur oldu.
Sabih əfəndi bir tərəfdən neft, bir tərəfdən qaz, bir tərəfdən elektrik hücumuna məruz qaldı. Sabih əfəndi bu üç zırpının hücumu qarşısında satdığı şamlar kimi əridi, əridi. Müştərilər də getdikcə azaldı. İndi bayram gecələrində küçələri bəzəmək üçün şam yandıran yoxdur. Bütün türbələr bağlanıb. Şam alan yalnız və yalnız bu qabaqdakı binada yaşayan bir neçə dul qadındır. Bu qadınlar ona-buna paltar yuyub ütüləyirlər. Ütünün altı nəmdən, sudan paslanmasın deyə ona mum sürtürlər. Sabih əfəndinin bugünkü halı belədir.
Sabih əfəndi evə gedəndən sonra dükanda siçanların həngaməsi başlandı. Dükanın bu başından girib o başından çıxdılar, haray-həşir saldılar. Yuxarıdan aşağıya taq… taraq… taraq… taq… Gurultu aləmi bürüdü. Böyük bir siçan Sabih əfəndinin oturduğu yerdə əyləşdi. Qalın bir məscid şamı içində qucaq-qucağa yatan iki cavan siçan başını dəlikdən çıxardıb ətrafa boylandı. Dükanı sahibsiz görən siçanlar bir-birilərinə diş ağartdılar.
Sol küncdən yekə quyruqlu iri bir siçan çıxdı. Yavaş-yavaş qabağa gəldi. Yalnız böyük məscid şamını özünə layiq bildi. Mumu Gəmirməyə başladı. Xart, xart… Bir dişlək, daha bir dişlək. O boyda şam başı üstə dəydi yerə. Şamın oyuğu içində məzələnən cavan siçanlar bir-birlərini qıdıqlayarkən zəlzələyə düşmüş kimi təpəsi üstə getdilər. Siçanların Şerloq Xolmsu olan uzun bığlı, yekə bədənli bir pişik bu gurultunu eşidib pəncələrini heybətli-heybətli açıb hücuma keçdi. Lakin Arsen Lüpenlər qaçdılar. Sabih əfəndinin heybətli polis rəisi ağzı boş qayıtdı.
Gurultudan qorxuya düşən siçanların hərəsi bir deşiyə girdi. Gənc və cəsarətli bir siçan divardan aşıb qonşu evə keçdi, oradan da başqa evə soxuldu. Çardaqda ala pişiklə əlbəyaxa oldu. Nəhayət, beton divarlı və yoluq qanadlı köhnə yel dəyirmanına oxşayan elektrik stansiyasına girdi.
Cəsarətli siçan təzəcə girdiyi bu yerdə üst-üstə qoyulmuş iri sarğılar gördü. İncə və iti dişlərini uzatdı. Xırdaca burnuyla ətrafı imsilədi. Bura şamçı dükanı kimi iylənmirdi. Bir dişlək vurdu. Bunun başqa dadı vardı, mum dadı deyildi. Yenə dişlədi:
A! Bu ipək nə dadlı, nə yumşaq şeydir… – Bir dişlək, daha bir dişlək aldı. Cavan siçan yedikcə yedi. Elektrik nəql edən tellərin ipək və kauçuklarını qarnı doyana qədər yedi. Mis tel dilini acışdıranda dərhal yerini dəyişdirdi. Telin başqa yerini gəmirməyə başladı.
Cavan siçan teli gəmirdikcə on min evin və iyirmi küçənin aydınlığını su içən kimi içdi. Axşamdan bir az keçmiş elektrik lampaları birdən-birə kömür kimi oldu. Bəyazitdən Fatihə qədər hər tərəf qaranlıqlaşdı. Avtomobillərin işığı qaranlıqda çaxılan çaxmaq kimi işıldayırdı. Şəhərin böyük bir hissəsinin – Bəyazit, Fatih məhəllələrinin ramazan gecəsində qatı qaranlıq içində qalması nə qədər qorxunc şeydir!
Hamı: «şam, şam» deyə küçələrə düşdü. Şam bir anda böyük səhrada bir stəkan su qədər qiymətə mindi.
– Bu necə işdir? – Camaat söylənir, qəhvə dükanlarında oturanlar hirslənirdilər.
Vaxt keçirdi, amma işıqdan xəbər verən yox idi.
– Şam… Şam…
Şam axtaran qəhvəçi, dükançı və ev sahibləri Sabih əfəndinin dükanı qarşısına yığışdılar. Sabih əfəndini evindən çağırdılar. Qoca şamçı dükanı açdı. On ildən bəri dükanda yatıb qalan şamlar yarım saatda satıldı. Sabih əfəndi gözləmədiyi bu hadisədən son dərəcə şad oldu. Axırıncı şamı axırıncı müştəriyə verəndən sonra:
– Yetimin payını allah yetirər, – dedi və axşamüstü evə gedəndə yadından çıxartdığı tələləri qurdu. Dükanı bağlayıb getdi.
Səhər dükana gələndə Sabih əfəndi gördü ki, tələyə cavan bir siçan düşüb. Siçanın ağzında ipək və kauçuk qırıntıları vardı. Sevindi:
– Bir düşməndən qurtardım, – dedi.
Nəticə:
Dünyada çox insanlar tanıyıram ki, onlar da şamçı Sabih əfəndinin siçanı kimidirlər.
Rəşad Ənis Aygen
ÖLMƏYƏN İNSANLIQ
Gecə yarısıdır.
Ay getdikcə saralır, yastı-yapalaq evlərin arxasına girib qeyb olurdu… Səma yavaş-yavaş qaralmaqda idi. Ulduzlar göylərə mıxlanmış qəndillər kimi bir yerdə durub səyrişirdilər.
Qüdrət heysiz ayaqlarını zorla sürüyürdü. Cırıq pencəyinə bərk-bərk bürünmüşdü. Üşüyürdü. Dişi dişinə dəyirdi.
Qüdrət ağlayırdı, amma gözlərindən yaş gəlmirdi. Ağlamaqdan göz yaşları qurumuşdu, çünki…
Qüdrət ac idi. Neçə gündən bəri onun dilinə yemək dəyməmişdi. Son dəfə nə vaxt yediyini xatırlamırdı. Bəlkə on gün bundan əvvəl? Xeyr! İyirmi gün… Xeyr… Bir ay… Bəlkə daha çox.
İnsan acından asanlıqla ölmür…
Qüdrət kimsəsiz məhəllələrdə, dalanlarda qapılara qoyulmuş zibil qablarını ehmal-ehmal eşələyərək tapdığı qaralmış və kif basmış çörək qırıntıları ilə gününü keçirirdi.
Bir gün yenə zibil qabını eşələyəndə bir sümük tapdı. Az qala insan olduğunu yaddan çıxarıb sümük parçasını gəmirmək istədi…
Qüdrətin heç kimi yox idi. Nə atası… Nə anası… Nə qardaşı… Nə də dostu! Ağlı kəsəndən bəri bir varlı evində nökərçilik edirdi. Sözdə onu övladlığa götürmüşdülər. Amma gecə-gündüz işlədirdilər. Evləri süpürür, beşik yırğalayır, qab-qacaq, paltar yuyurdu.
Qüdrət on altı yaşına çatanda da evin kiçik xanımları zərrə qədər utanıb-sıxılmadan özlərinin ən kirli, ən iyrənc paltarlarını hırıldaya-hırıldaya onun qabağına atırdılar. «Yu!» deyirdilər.
Bir gün Qüdrətin «ana» deyə hörmət etdiyi evin yaşlı xanımı paltar yuyarkən onu sıxışdırmışdı. Əvvəlcə qollarını sıxmış, yanaqlarını çimdikləmiş, sonra da güclə dartıb nökərin yataq otağına aparmışdı…
Üstündə ehtirasla tövşüyən, bədəni tuluqlaşmış bu yaşlı qadından Qüdrət diksinmişdi.
O gündən sonra Qüdrət həmin evdən qaçdı. Bir müddət küçələrdə qəzet satdı. Sonra baqqal şəyirdi oldu… Müharibə başlayanda əsgərliyə getdi…
İki aydır ki, əsgərlikdən qayıdıb…
Lakin indiyə qədər iş tapa bilməyib. Ən adi bir iş üçün müraciət etdiyi qapılardan təhqir edib qovurdular.
Vətənə xidmət etmiş bir adamın mükafatı bu idimi?
Qüdrət insanlığa nifrət edirdi…
Qüdrət özünün insan doğulmuş olduğuna lənət yağdırırdı.
Başını əyib yerdə yem axtaran bir köpək, bir həşərat, hər halda, ondan daha bəxtiyar idi.
Qüdrət gedirdi…
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Yalnız o və onun kölgəsi vardı; gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə.
Qüdrət bir yeməkxananın vitrini qarşısında durdu. Dükan hələ bağlanmamışdı. İçəridən yemək qoxusu gəlirdi. Qapıya sinib içəri baxdı. Yeməkxana boş idi. Yalnız şişman bir adam küncdəki masalardan birinin arxasında oturub iştahla yemək yeyirdi.
Qüdrətin gözləri qaraldı. Başı hərləndi. Səndələdi. Ayağı, yanındakı zibil qabına ilişdi.
Stulda mürgüləyən aşpaz «Qıss!» deyib yola bir parça çörək tulladı…
Qapı ağzında qulaqlarını şəkləyib duran bir neçə köpək daşa dəyib taqqıldayan quru çörəyin üstünə cumdu. Qüdrət daha cəld tərpəndi. Çörək parçasını qapıb götürdü. Başını çiyinləri arasına qısıb, sürətlə aradan çıxdı.
Ac köpəklər onlara atılan çörəyi alıb qaçan insanın dalınca mırıldadılar, hürdülər.
Bu hürüşmə bir az mərhəmət qarışmış istehzaya bənzəyirdi…
Qüdrət gedirdi.
Və mızıldanırdı.
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Yalnız o və onun kölgəsi görünürdü, gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə…
Küçənin ən tənha yerində bir dalana dönərkən qabağına bir neçə qaraltı çıxdı. Sinəsinə tapança dayadılar:
– Tərpənmə!.. Əllər yuxarı!
Dayandı. Əllərini yuxarı qaldırdı. Qorxub eləmirdi.
Daldan boğuq bir səs:
– Oyan-buyan eləmə, pulları çıxart! – dedi.
Qüdrət qeyri-ixtiyari güldü. Bir an içində yanıb tez də sönən əl fənərinin işığı Qüdrətin gözlərini qamaşdırdı. İndi məchul qaraltılar da gülürdü…
Üzünün yarısını qara parça ilə gizlədən soyğunçu tapançanı cibinə qoydu. Qüdrətin çiynindən tutub onu silkələyə-silkələyə hırıldadı:
– Adə, sən də bizdən imişsən ki!
Soyğunçu o qədər bərk silkələyirdi ki, Qüdrət müvazinətini güclə saxlayırdı.
– Bah atonnan, adə, üfürsələr yıxılarsan ki, sən…
Qüdrət mızıldandı:
– Acam!
Üçü də güldü:
– Acsan?
– Onda sən avara adamsan…
– Bivecsən!
Onlardan biri Qüdrətin saralmış üzünə yaxından baxdı, yazığı gəldi:
– Gəl bizimlə gedək. İndi biz bir iş görəcəyik. Sən bayırda gözləyərsən. «İt» görünsə fit verərsən. Sənə də çörək çıxar bu işdən. Başa düşdünmü!.. Çalış ki, qarnın doysun. Yoxsa vallah-billah acından gəbərərsən. Sənə yazığı gələn olmasa, leşini də köpəklər didər.
Qüdrət heç nə demədi, divarlara sinə-sinə onların dalınca getdi.
– Al bu da sənin payın!
Qüdrət ovcunda iki lirəliyi görəndə heyrətdən, sevincdən nə edəcəyini bilmədi. Himayədarlarının ayaqları altına döşənmək istədi… Təcrübəli quldur onu danladı:
– Dil-ağız etmək üçün sən də vaxt tapıbsan? Hələ başın salamatkən əkil get burdan. Get, isti şorba iç. Yallah!.. Yaxan ələ keçsə, özünü dama girmiş bil, atanı yandırarlar.
Qüdrət gücsüz ayaqlarını sürüməyə çalışdı.
Qüdrət gedirdi…
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Sadəcə o və onun kölgəsi vardı.
Qüdrətin qulağına acı bir hıçqırıq səsi gəldi. Qorxdu. Qaçmaq istədi, lakin ayaqları sözünə baxmadı.
Adam öldürən bir canini qan necə tutarsa, yaralı qəlbdən qopan bu qışqırıq da Qüdrəti eləcə tutub saxladı. Ovcunda bərk-bərk sıxdığı pul əlini yandırırdı. Yuxuda gəzən adamlar kimi qorxa-qorxa geri qayıtdı. Bir az əvvəl soyulan evə yaxınlaşdı.
Divardan aşıb, üzüm çardağına dırmandı.
Səs gələn yerə yaxınlaşdı. Bir dəqiqədən sonra boş və xaraba bir dəhlizə girdi. Yavaş-yavaş irəli getdi. Ən axırdakı sınıq qapıdan zəif işıq gəlirdi.
Qudrət qapını yavaşca açdı. Gördüyü mənzərə onu sarsıtdı. Bu böyük və boş otaqda kiçik lampa yanırdı. Xəstə balasının üstünə əyilmiş bir ana dərdli-dərdli hıçqırırdı.
– Get!.. Gedin. Bəsdir artıq. Allah eşqinə, get! Bizə dəyməyin…
Qüdrətin tükləri biz-biz oldu. «Mən quldur deyiləm, mən cani deyiləm!» demək istədi. Lakin boğazı qurudu. Səsi çıxmadı.
Dərdli qadın hey hıçqırırdı:
– Qalmayıb… Heç nəyim qalmayıb… Hamısını aldınız… Uşağımın dərman puluna qədər…
Qüdrət də ağlayırdı. O da hıçqıra-hıçqıra ağlayırdı.
Dərdli qadın hönkür-hönkür ağlayan pərişan geyimli bu «quldurun» halına baxıb təəccübləndi…
Qüdrət ovcunu od kimi yandıran pulu xəstə uşağın yatağına qoyub evdən çıxdı. Çardaqdan sürüşüb küçəyə tullandı. Qəlbində elə rahatlıq hiss etdi ki…
Ay batmışdı. Ulduzlar qaranlıq göylərə sancılmış qəndillər kimi titrəşirdilər.
Bir evin alt mərtəbəsindəki divar saatı gecə yarısını vurdu.
O biri küçədə dolaşan qarovulçu yoğun əl ağacını on iki dəfə səkiyə vurdu…
Qüdrət gedirdi.
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Təkcə o və kölgəsi vardı. Gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə. Gedə-gedə bir az əvvəl köpəklərin qabağından qapdığı çörək parçasını gəmirirdi…
Elə xoşbəxt idi ki!.. Mədəsinin boş olduğunu, quru çörəyi gəmirərkən qaynayan diş ətinin sızıltısını duymurdu…
Said Faiq Abasıyanıq
SİNAQRİT BABA
«Cəhənnəm nişanı» deyilən yerdə beş balıqçı qayığı vardı. Gözəl yanvar axşamı idi. Gilavar əsirdi. Dənizin üzündə yeddi rəngin hər çeşidini görmək olurdu. Bərk qaynadılmış cökə çayı rəngində dalğalar oynaşırdı. Qayıqlar ağır-ağır tərpənir, tilovlar gözləyir, adamlar susurdular.
Kim bilir, suyun otuz səkkiz qat dərinliyində, kələ-kötür qayalar arasında bu rənglər görünürmü? Görəsən Sinaqrit[8 - Sinaqrit—mərcan balığına bənzəyən bir balıq növüdür.] baba ovdan qayıdıbmı? Göy qurşağı kimi par-par parıldayan pullarını göstərərək, qədim dövr kralları kimi ağır-ağır, möhtəşəm, varlı, əliaçıq, alicənab və müstəbid ədası ilə gəzirmi? Bəlkə də qızıl, zümrüd, inci, mərcan, sədəf içində alışıb-yanan sarayı üçün darıxdığına görə tələsir?
Sinaqrit baba ömründə danışmamış, ömrü boyu evlənməmiş, həmişə tək yaşamışdı. Sinaqrit baba qovuğunun zümrüd pəncərəsindən nə qədər faciələr seyr etmişdi, nə qədər tilovlar qırmışdı!
Bu axşam Sinaqrit baba kiminsə tilovunu seçməli və bu yorucu ömrü bitirməli idi. Hələ ki, onun hər yeri par-par parıldayır, hələ ki, əti öz ləzzətini itirməyib, ömrü qurtarmaq lazımdır. Sonra günlərin birində dərisi yapışqanlı, murdar bir vəhşinin dişinə keçə bilərdi. Yaxşısı budur ki, sulardan kənar dünyada yaşayan ağıllı bir məxluqa özünü təslim etsin, böyük bir süfrəyə qoyulsun, zəfərlə dolu ömrünü ağ şərabla başa vursun.
Sinaqrit baba gedib tilovlardan birini imsilədi. Bu, balıqçı Xristonun tilovudur. Xristonun eyibləri çoxdur. O, acgözdür, xeyir güdəndir. Kasıb olmağına kasıbdır, amma mənliyi yoxdur. Sinaqrit baba belə hesab edir ki, insan kasıb olsa da, öz qürurunu itirməməlidir.
Sinaqrit baba o biri tilova yaxınlaşdı. İmsilədi. Bu, balıqçı Həsənin tilovudur. Keç! Onun hap-gopuna baxma! Qorxaqdır. Sinaqrit babanın cəsarətli adamlardan xoşu gəlir… Başqa tilova yanaşdı. Balıqçı Yaqub yaxşı adamdır. Xoşsifətdir, mülayimdir, amma qısqancdır. Sinaqrit baba qısqancları sevmir… O biri tilov xəsis adamındır. Sinaqrit baba əliaçıq adamları xoşlayır. Bir zərbəylə xəsisin tilovundakı qarmağı dümdüz etdi. Ucundakı yemi alıb çeynəməmiş uddu. Xəsis tilovunu tez yuxarı çəkdi:
– Bay atonnan… Nikoli, qarmağı gör nə hala salıb, – dedi.
Sinaqrit baba quyruğunu indi də Nikolinin tilovuna toxundurur, onun sahibində bir eyib axtarırdı. Onda eyib nə qədər desən vardı. Əvvəla, əyyaş idi. İkinci, əxlaqsız idi. Ancaq öz xeyrini düşünən adam idi. Buna baxmayaraq Nikoli cəsarətlidir, əliaçıqdır, qətiyyən qısqanc deyil. Kasıbdır, həm də qürurludur. Sinaqrit baba qürurlu kasıbları sevirdi. Lakin Nikolinin qürurunu bəyənmirdi. O, insan oğlunda əsil qürur – öz yerində, öz vaxtında görünən qürur axtarırdı. O da deyil; insan oğlunun hərəkətindən, davranışından, hətta tilov tutmağa qədər bütün halından bəlli olan qürur görmək istəyirdi. O, Nikoli kimi adamın salladığı tilovu kəsməz, qarmağını sındırmaz, yemini də qapıb aparmaz.
Sinaqrit baba beş qayıqdan sallanan tilovların hamısını imsilədi. Heç birini bəyənmədi.
Sinaqrit baba öz qayasının kənarında durmuşdu. Fosforlu tilovların, civəli qırmaqların lacivərd aləmdə işıqlandırdığı saray meydanını seyr edirdi. Mərcanlar şəhərinin düz ortasında on beş dənə gözəl-qəşəng fənər yellənirdi. Qonşu qovuqlardan çıxan mərcan balıqları fənərlərə hücum edir və axmaqcasına tora düşürdülər. Gözləri böyümüş halda yuxarı çıxarılan zaman dönüb yenə aşağıya gəlir, elə bil yuxarıdakı həyatı görməkdən vahimələnirdilər. Sinaqrit babaya baxıb, böyüyən gözləri ilə sanki: «bizi qurtar» deyirdilər. Sinaqrit baba fikirləşirdi. Gedib bir dişlək vursa, o işıq saçan ipin işini bitirə bilər. Amma getmirdi, onların heç birini xilas etmək istəmirdi. Sinaqrit baba onları qurtarmağın bu qədər asan olduğunu bilirdi, amma onun bildiyi başqa şey də vardı. O, başa düşürdü ki, nə suda, nə quruda, nə havada, nə heyvanat, nə də nəbatat aləmində tək bir adamın ağlı ilə müşkül məsələləri həll etmək mümkün deyil. Tilova ilişən həmcinslərini qurtarmaq üçün o işıq saçan ipi bərabər qırmaq zərurətini bütün balıqların dərk etmələri lazımdır. Yoxsa Sinaqrit babanın tilovu təkbaşına kəsməyindən nə çıxacaq? Bəs bir azdan sonra Sinaqrit babanın özü tutulanda necə olacaq? Onda tilovu kim kəsəcək? İşıqlı ipi kəsmək kimin ağlına gələcək?
Sinaqrit baba bu fikirdə ikən parlaq işıqlar saçan bir tilov aşağı endi. Sinaqrit baba sevincək ora qaçdı. Bu tilovu da imsilədi. Tanıya bilmədi. Yemi ağzına alanda zənn etdi ki, bu tilovun sahibi onun axtardığı adamın lap özüdür. Bunu fikirləşməyi ilə qarmağa keçməyi bir oldu. Çəkilib qayığa düşən zaman gözləri böyümüş Sinaqrit baba onu tutan adama sevinclə baxdı. Sinaqrit baba kənarları qırmızı, içi şəffaf, qara gözlərini çevirib balıqçıya bir də baxdı, yenə baxdı. Birdən diksindi. Hiddətindən ayaqlarını yerə döyən gənc qız kimi qayığın döşəməsini təpiklədi. Sinaqrit baba onu tutan tilovun sahibində bəlkə də, bizim sezmədiyimiz bir xüsusiyyət görmüşdü. Bu adam indiyə qədər təcrübədən keçirilməmişdi. Ömrü boyu hamı onu cəsarətli, mərd və məğrur bir adam kimi tanımışdı, Amma Sinaqrit baba bu balıqçıda bizim sezmədiyimiz bir xüsusiyyət olduğunu anlamışdı. Onu tutan tilovun sahibi özünün mərd və qürurlu olduğunu indiyə qədər sübuta yetirməmişdi. Bu vaxtacan Sinaqrit babanın da onu tanımaq imkanı olmamışdı. İndi Sinaqrit baba onun toruna düşməsəydi, bəlkə də həmin balıqçı imtahandan keçməyəcək, ömrünün sonuna qədər mərd, cəsarətli və qürurlu bir adam hesab ediləcəkdi. O nəkarə idi, necə adam idi? Sinaqrit baba belə bir adama hələ rast gəlməmişdi. Ölümqabağı həmin adama bir də baxdı. Namuslu, mərd və cəsarətli adam kimi tanınan və dünyadan bu adla getmək imkanı olan bu balıqçı əslində qorxaqların ən qorxağı, namussuzların ən namussuzu idi. Sinaqrit baba bunları onun alnından oxudu. Bu adamın ikiüzlü olduğunu öyrənmək üçün Sinaqrit baba macal tapmamışdı. Yoxsa Sinaqrit baba onun tilovuna keçərdimi? Sinaqrit baba hirsindən çırpındı. Bağırmaq üçün ağzını açdı. Yumdu. Sinaqrit baba insanlıq sınağından keçməmiş bir adamın qayığında peşmançılıq və məğlubiyyət hissi ilə can verdi.
XƏRİTƏDƏ BİR NÖQTƏ
Uşaqlığımdan bəri xəritəyə baxanda gözüm ada axtarır. Şəhər, vilayət, mahal adlarını oxuyandan sonra nəzərlərim yenə mavi sahillərə yönəlir. Əlbəttə, Robinzon Kruzonu oxumuşam. Lakin xəritənin mavi rəngləri üstündə tənha bir ada görəndə xəyala dalmağım bu kitabdan deyil. Adaları, oxuduğum romanların təsiri ilə sevdiyimi deyə bilmərəm. Amma belə bir təsirin olduğunu inkar etmək də olmaz. Xəritədə gözüm adaya ilişər-ilişməz qəlbimdə dostluq, sevgi hissləri baş qaldırır. Həmin dəqiqə, gözlərimin içinə baxan bir köpək, az danışan, təmkinli, çalışqan bir balıqçı, yan taxtaları qaralmış qayıq, qayığın dalınca uçan bir quş, pul-pul sədəflər, sahildə duran məlahətli uşaqlar, balıqçı komaları, balıq şorbası, kərəviz ətri, buğlanan qara bir qazan, üfüqlərini duman sarmış bir dəniz canlanır nəzərlərimdə.
Çox zaman təbiət insana dost olur. Düşmən kimi görünən vaxtlarda belə o, insan oğluna öz qüdrət və qüvvətini sınaqdan keçirmək imkanı verən ciddi bir ataya bənzəyir. Fırtınalar adamın qayığını batıranda ona üzməyi, küləklər daxmasının damını uçurub aparanda daha qüvvətli, daha hünərli olmağı öyrədir; vəhşi heyvanlarla qarşı-qarşıya gələn insana cəsarət və əzm verir; orda, dörd tərəfi su ilə əhatə olunmuş yerdə insanların iradəli və namuslu olmalarını, bir-birlərinə arxa olmalarını tövsiyə edir; küləklərə, fırtınalara, dəniz heyvanlarına, günlərlə, həftələrlə qayalara çırpılan dalğalara ancaq təbiət qanunlarının müəyyən etdiyi şəkildə yanaşmağın mümkün olduğunu öyrədir; qüvvətli və sağlam əzələlərin zəiflərə yardım üçün, iti ağlın daha korş, daha süst ağla, hətta ağılsıza kömək üçün verildiyini təlqin edir; şorbanın şorbasızlar arasında bölünəndə ətir iyi verdiyini öyrədir. Belə düşüncələrlə xəritələrdəki maviliyin ortasında, böyük qitələrin kənarındakı böyük dənizlərin bir tərəfinə düzülmüş adalara baxa-baxa qalırdım.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/raznoe-4340152/turk-hekay-l-ri-68386411/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bosman
2
1 okka – 1 kq 150 qramdır
3
Qəmginlik
4
Birinci dünya müharibəsi zamanı deməkdir
5
Qərb işğalçılarının silahlandırıb, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün göndərdikləri yunan işğalçıları
6
O zaman tətil etmək Türkiyədə qadağan idi.
7
Xeyriyyə üçün bağışlanmış mal və mülkü idarə edən müəssisə.
8
Sinaqrit—mərcan balığına bənzəyən bir balıq növüdür.
Müəllif kollektivi
Oxuculara təqdim olunan bu kitabda müasir türk nasir-lərinin əsərlərindən nümunələr toplanmışdır. Əsasən «Varlıq» jurnalından alınmış bu hekayələrdə türk cəmiyyətindəki insanların ağır güzəranından bəhs olunur.
Kitabı tərtib edərkən əsərlərin düzülüşündəki ardıcıllıq müəlliflərin anadan olma tarixinə görə müəyyən edilmişdir.
Türk hekayələri
Məmduh Şövkət Əsəndal
KƏLƏŞ
Günorta idi. Yay günəşi hər tərəfi yandırıb-yaxırdı. Ucsuz-bucaqsız çöldə nə bir kənd, nə də bir ağac görünürdü. İki arıq, qoca at sınıq-salxaq arabanı çəkib aparırdı. Arabanı iyirmi beş yaşında dəlisov Kələş sürürdü. Altmış yaşlı bir kişi arabanın içində yatırdı. O, kaftarlı Hacı Hüseyndi. Qızdırma xəstəliyinə tutulmuşdu. Quru otun arasına girib titrəyir, hərdən də inildəyirdi:
– Vay, anam, ölürəm, anam, ölürəm…
Kələş dönüb Hacıya baxdı, gülümsədi. Sonra da atların yüyənini yellətdi, qamçını havada oynadaraq, günün istisindən yanan düzənliyə göz gəzdirdi. Hacı yenə inildəməyə başladı:
– Kələş, ölürəm, Kələş!
Kələş səsini çıxartmadı.
– Kələş gədə, eşitmirsən?
Kələş qanrılıb:
– Həəə, nə var? – dedi.
– Ölürəm, gədə!
Kələş yenə düzənliyə baxıb saymazyana dedi:
– Qorxma, sənin canın asanlıqla çıxmaz, sən çox işlər görmüsən.
Hacı bir az susandan sonra soruşdu:
– Gədə, mən nə iş görmüşəm?
– Özün gördüyün işləri məndən soruşursan?
Hacı səsini kəsdi. Mətləbi uzatmaq istəmədi. Amma Kələşin ağzı açılmışdı:
– Sənin gördüyün işlər məgər birdir, ikidir? Sənin o qədər zibillərini bilirəm ki…
– Gədə, keçəl köpək oğlu, mənim hansı işimi bilirsən?
– Çox fırıldaqlarını bilirəm. Bir mən yox, hamı bilir. Öməri dama soxduran sən olmadınmı? Sürüsünü ələ keçirmək üçün…
– Gədə, əclaf, mən onun sürüsünü Sultan hərrac bazarından almadımmı?
– Həəə, amma sürünü hərraca qoyduran kim oldu? Ömər hərbi tribunaldan qurtarmışdı. İngilislərə pul basıb, sən onu təzədən tutdurmadınmı?
– O dəyyus məni öldürmək istəyirdi. Bəs onu niyə demirsən, keçəl qurumsaq?
– Ömər öldü, sənin canın qurtardı. Qalsaydı, atanı dalına şələyəcəkdi. Necə olsa, yenə bir gün səni gəbərdəcəklər. Rəcəbin arvadını yalan nikahla aldığın yadından çıxıb? Sən yaman əclafsan, yaman!
– Gədə, keçəl əclaf, Rəcəb əsgərlikdən qayıdanda mən onun arvadını özünə qaytardım, axı. Arvad öz ərinin yanına getmədimi?
– Qardaşların qıpıqlı Bəkirin xırmanını yandırdılar. Sonra kişini də arxadan vurub öldürdünüz. Bunu hamı bilir. Bəkirin dul arvadının qarğışı tutsa, sənin iki gözün də kor olacaq.
Hacı səsini çıxartmadı. Kələş təzədən başladı:
– Sən Əlinin arvadını da yoldan çıxartdın. Kişi kosa mollanın oğlu Quyucaqlının yanına işləməyə gedəndə sən özünü verirdin onun arvadının yanına. Özüm dəfələrlə görmüşəm.
Hacı bağırdı:
– Gədə, vələdəzzina, sənə demirəmmi kəs səsini? Ayağa dursam…
Kələş dönüb qorxu ilə Hacıya baxdı. Amma yenə dilini kəsmədi.
– Hələ dur, səni çölün düzündə atıb gedərəm, onda görərsən.
Kötək yeməyə alışmağın da yaxşı cəhətləri var. Kələş lap uşaqlıqdan diliuzunluq edər, hamıya ağzına gələni deyərdi. Ona görə də gücü yetən onu döyərdi. Döyülməyə öyrəşmişdi. Hacı da onu az döydürməmişdi. Bəlkə də Kələş bunu yadına salıb dedi:
– Məmmədəlini niyə qovdun? Sənin arvadının ona gözü düşmüşdü, ona görə, həəə? O gün sənə yalan demişdim? Məni nə üçün döydürdün? İt sürüsü qədər oğul-uşağın var, amma heç biri səninlə olmur. Bilirsənmi niyə? Çünki səndə din-iman yoxdur. Ağına-bozuna baxmırsan. Demirsən ki, bu gəlindir, bu qızdır…
Hacı yaralı şir kimi yerindən sıçradı. «Gəbərdəcəm səni, dəyyus» deyib Kələşin çənəsinə bir yumruq ilişdirdi. Kələş ehtiyatlı oturmuşdu. Lakin zərbədən qoruna bilmədi. Atlarla arabanın arasına yuvarlandı. Tez sürünüb oradan çıxdı. Arabadan dörd-beş addım aralandı:
– Acığın niyə tutur? Bəyəm yalan deyirəm?
– Yenə çərənləyir, atasından bixəbər köpək oğlu…
Hacı arabadan düşmək istəyəndə Kələş bir az da qabağa qaçdı. Dayandı.
Kələş arabadan yıxılanda atlar dayanmışdı. Hacının araba sürmək halı yox idi. Yenə uzandı. Kələş də çöməldi. Əlinə çöp alıb qumu eşələməyə başladı. İyirmi dəqiqəyəcən beləcə dayandılar. Hacı gördü ki, Kələş yerindən tərpənmir. Qorxdu ki, birdən Kələş arabanı qoyub gedər.
– Ay Kələş! – deyə səslədi.
– Həəə! Nə var?
– Gəl, gədə, sür arabanı gedək!
– Döyərsən axı…
– Döymərəm, ədə, ağzını yum… Gedək!
Ömər Seyfəddin
DİKDABAN AYAQQABILAR
Xədicə xanım çox gənc yaşından dul qalmış bir qadın idi. On üç yaşında ikən altmış altı yaşlı bir kişiyə ərə getdiyi üçün indi nikahın adını belə eşitmək istəmirdi. Az qala on il olardı ki, kişi surəti onun zehnində revmatizm, bəlğəm, pambıq, banka, yod yığınlarından ibarət iyrənc, cansıxıcı məlun bir xəyalat şəklində canlanırdı. «Gənc kişilər başqa cür olurlar» deyən olanda:
– Yox, yox… Məgər onlar bir gün qocalmayacaqlarmı? Onların dərdini sonra kim çəkəcək? – çığırıb həşir salardı. Xədicə xanımın fikri-zikri təmizkar və namuslu olmaq idi. O, hər səhər özünün Göztəpədəki mülkünü xidmətçisi Elen və qızlığı Gültərlə bərabər təmizləyər, aşpazı Məhmədi hər gün üzünü qırxmağa, başdan-ayağa ağ geyinməyə məcbur edərdi. Hələ Məhmədin qeyrətinə söz ola bilməzdi. Danışanda başını qaldırıb adamın üzünə belə baxmazdı. Mülkündən bayıra çıxmadığı üçün Xədicə xanımın işi-gücü adamlarına nəzarət etmək idi. Tez-tez otaqları gəzər, çardağa çıxar, mətbəxə girərdi. Hey deyərdi:
– Mənim kimi olun! Mən kiminlə görüşürəm? Ehtiyatlı olun. Siz də qonşuların xidmətçiləri və nökərləri ilə danışmayın. Onlar adamı yolundan azdıra bilərlər.
Xədicə xanımın bu nəsihətinə Məhməd can-başla əməl edirdi. Məhmədin dal həyətdəki mənzilinə həmşərisi-zad qonaq gəlməzdi. Hətta yad pişik də ora girmirdi. Xədicə xanım gündə, bəlkə on dəfə mətbəxə düşər və hər dəfə Məhmədi qazanın başında yalqız görərdi. Xədicə xanım yalnız təmizkarlıq və namusa aludə deyildi, o bir də dikdaban ayaqqabı hərisi idi. O, gözəl, ətli-canlı və qıvraq bir qadın idi. Lakin boyu çox qısa olduğu üçün evin içində dabanı az qala bir qarış olan ayaqqabı geyərdi. Bu ayaqqabılarda o, adətən, akrobata bənzəyirdi. Dikdaban ayaqqabılarla pilləkənləri birnəfəsə taqqataqla enər, ayağı burxulmadan gah aşağı, gah da yuxarı qaçardı. Xədicə xanım axırda başgicəllənməsinə tutuldu. Amma çağırdığı həkim ona dərman-filan vermədi.
– Bütün narahatlığınızın səbəbi bu ayaqqabılardır, xanım, – dedi, – onları çıxardın. Yumşaq və rahat yun sürüncəklər geyin. Ağrılarınız keçib gedəcək.
Xədicə xanım həkimin məsləhət gördüyü yun sürüncəkləri aldırdı. Doğrudan da rahatlandı. İki günün içində başağrısı keçib getdi. Dizlərində, baldırlarında sızıltı qalmadı. Lakin bütün vücudu rahatlıq tapsa da, qəlbi dərin bir sarsıntıya düçar oldu. Doqquz ildən bəri yaxşı hesab etdiyi adamların əxlaqı iki günün içində gözlənilmədən pozuldu. Xədicə xanım Eleni onun diş fırçası ilə dişlərini yuyanda, Gültəri anbarda mürəbbə bankasını açanda görmüşdü. Məhmədi ət günü olmadığı halda bir tava ət bozartması yeyəndə yaxalamışdı.
– Bunlara nə olub, yarəb? Nə oldu, niyə belə edirlər? – deyə şikayətlənirdi.
Bir həftə içində adamlarının yüzdən artıq oğurluğunu tutdu. Hiyləsini gördü. Hələ Məhmədi qonşudakı generalın adamları ilə bir məcməyi plov aşırarkən görəndə dəhşətə gəldi. Hər şeyi açar-qıfıla saldı:
– Görək indi nə oğurlayacaqlar, – dedi.
Doğrudan da, oğurlamağa şey qalmamışdı.
Ertəsi gün Xədicə xanım yuxudan bir az gec durdu. Aşağıya düşdü. Gültərlə Elen gözə görünmürdü. Gəzdi. Mətbəxə doğru getdi. Nəzərləri yarıaçıq qapıya ilişəndə az qaldı dəli olsun. Məhməd mətbəxdəki balaca skamyada yayxanıb bir dizinin üstündə Eleni, bir dizinin üstündə də Gültəri oturtmuşdu. Qollarını qalın kəmər kimi hər ikisinin belinə sarımışdı. Bu lövhənin rəzalətini görməmək üçün Xədicə xanım gözlərini yumdu. Lakin qulaqlarının qapağı olmadığı üçün danışılanları eşitməyə bilmədi.
Məhməd soruşdu:
– Ağız Gültər, daha niyə şəkərdən-zaddan gətirmirsən?
Gültər:
– Neynəyim olmur, hər yer qıfıllıdır, – dedi.
Məhməd qəribə bir marçıltı içində dilləndi:
– Ağız Elen, gecə yanıma niyə gəlmirsən? Sənə halva bişirib saxlayıram.
Elen pıçıldadı:
– Yavaş! Axırı bizi tutacaqlar! Sonra xanım bizi qovar.
Bu minvalla şirin söhbət edirdilər. Xədicə xanım gözlərini açmır, ürəyi döyünə-döyünə maraqla onlara qulaq asırdı. Arada Gültər dedi:
– Zəhrimara qalsın o sürüncəklər. İşimizi korladı. İndi xanımın gəldiyini hiss etmirik. Nə iş görsək, tutuluruq. Qabaqlarda yaxşı idi. Dikdaban ayaqqabıların taqqıltısı bizi duyuq salırdı. Xanım yuxarı mərtəbədə qımıldananda da bilirdik.
Söhbət uzandıqca, Xədicə xanım o vaxta qədər bilmədiyi və görmədiyi əhvalatların geniş hekayətini eşidirdi. Dayana bilmədi. Gözlərini açdı:
– Alçaqlar, oğrular, namussuzlar! Hamınız rədd olun mənim evimdən! – bağırdı.
Xədicə xanım özünün doqquz illik sadiq xidmətçilərini evindən qovdu.
Evə nə qədər qulluqçu, nökər qəbul edirdisə, hamısı arsız, oğru, namussuz çıxırdı. Tam iki il düz-əməlli adama rast gəlmədi. Malı, mülkü olduğu halda, heç nəyə ehtiyacı yox ikən, bu xidmətçilərin üzündən arıqlayır, saralıb-solurdu. Xədicə xanım gördü ki, halı daha da pisləşəcək, yenə də dikdaban ayaqqabılarını geyinməyə məcbur oldu. Xidmətçilərin arsızlıqlarını, bəd hərəkətlərini, namussuzluqlarını daha görmədi. Bənizinə qan gəldi. Bir müddətdən sonra yenə başı hərlənməyə başladı. Amma özünü həkimə göstərmədi. Bildi ki, həkim ona yenə səsi eşidilməyən dabansız sürüncək geyməyi məsləhət görəcək.
– İndi, heç olmasa, ürəyim rahatdır, – deyirdi.
Haliqarnas Balıqçısı
YAŞASIN DƏNİZ
Böyük Sali adasının Bodrum yarımadasına baxan tərəfində geniş bir körfəz var. Onun ayparaya bənzəyən sahili qat-qat bəyaz, yaşıl, tünd-yaşıl, mavi və bənövşəyi rəngli göy qurşağı kimi idi. Xəfif-xəfif əsən külək körfəzin göy qurşağı üzərində yasəməni xətlər cızır, dənizin içərilərində isə tünd mavi ləpələr gəzdirirdi. Dəniz körfəzdə köksünü ötürür, gah pıçıldayıb susur, gah da həzin bir nəğmə oxuyurdu. Ətraf istidən od tutub yanırdı.
Üç nəfər balıqçı toru dənizə atıb, gecələmək üçün körfəzə gəldilər. Günəş batan zaman sahil qumları üzərində iki daşı yanaşı qoyub ocaq qaladılar. Balıq şorbası bişirməyə başladılar. Günəş batanda balıqçıların ən yaşlısı vadilərdən yüksələn mavi kölgələri göstərərək dedi:
– Buna günün «vida vaxtı» deyərlər. Eh… Biz də artıq yaşa dolmuşuq. Həyatla vidalaşmaq vaxtımız çatıb…
Qocanın səsi qırılan kimi oldu. «Eh… Dünyada biz nə gün görmüşük ki!» dedi. Yenə yorğun-yorğun sözünə davam etdi.
– Uşaqlığımı kənddə keçirmişəm. Bir otaqlı evimiz vardı. Onun yeganə pəncərəsi dənizə baxırdı. Saatlarla orda durub dənizi seyrə dalardım. Gəmi kapitanı olan atam mənə deyərdi: «Oğlum dənizə elə baxma. Çünki o, dənizdir. Dəniz hər şeyi qırar. Taxtanı da, dəmiri də, sənin sümüklərini də, ümidlərini də qırar, oğul! Onu isə heç kim məğlub edə bilməz».
Günlər keçir, mən böyüyürdüm. Qoluma qüvvət gəlirdi. Dəniz ehtirası ürəyimə dolduqca, atamın sözləri yel kimi qulağımdan çıxırdı. Nəhayət, mən gəmidə işə girdim. Gəminin arxa tərəfinə keçmişdim. Onun suda buraxdığı izlərə baxırdım. Həyatımın izlərini xatırladım. Uzanıb gedən o izlər görəsən harada qurtaracaq? Göz işlədikcə görünən ənginliklər nə idi? Bütün bunları düşündüyüm zaman boynuma ağır bir yumruq endirildi. Gəmi çavuşu:[1 - Bosman]
– Sən burda nə gəzirsən? Yoldaşların işləyir, – dedi.
Bundan sonra bütün həyatımı dənizə bağladım. Dənizin suları, dalğaları, üfüqləri və göy qurşağı kimi rəngləri mənim həmdəmim oldu. Günəşin, ayın izi ilə cənuba, şimala getdim. Dənizlərdən dənizlərə keçdim. Gün oldu ki, iliklərimə qədər dondum… Gün oldu ki, bədənimin bütün suyu tərə dönüb axdı. Dəniz məni gah yuxarı tulladı, gah aşağı çökdürdü. Get dedikcə getdim. Hər gün yeni yerlər gördüm. Gəmilər dəyişdim. Səfərlərdə oldum. Limanlara girib-çıxdım. Fürsət düşdükcə gedib uşaqlıq röyalarımın xatirə yuvası olan tək otaqlı kənd evimizin pəncərəsində oturdum. Oradan dəniz başqa şəkildə görünürdü. Anam hələ sağ idi. Amma mən boy atmış, o kiçilmiş, mən canlanmış o isə incəlmişdi. Anam bir dəri, bir sümük qalmış, beli əyilmişdi. Birdən anam dedi:
– Oğul, sən dənizçilikdən başqa bir iş görə bilməzsənmi?
Mən dinmədim. Bayıra çıxıb qapının qabağında oturdum. Fikrim dağınıq idi. Nəzərlərimi dənizdən ayıra bilmirdim. Ürəyim çırpınırdı. Durub yenə içəri girdim. Anam həmişə ocağın yanında dayanırdı. Mən də orda durdum. Anam həmişə atama verdiyi sualı indi mənə verdi:
– Yəqin ki, hələ bir neçə həftə evdə qalacaqsan?
Mən də atam kimi:
– Yox, sabah gedəcəyəm, – dedim.
Anam yol torbamı hazırladı. Kör-köhnə corablarımı torbaya qoyanda sanki ürəyini yırtıb ana məhəbbətini də ora qoyurdu. Atam kimi mən də ertəsi gün səfərə çıxdım. Anamın hönkürtüsü hələ də qulaqlarımdadır. Getdiyim yerlərdə özümü tənha hiss edirdim. Könlüm sanki buz kimi donmuşdu.
Bir ildən sonra anam uzaq səfərə, heç kimin qayıtmadığı bir yerə getdi. O, artıq getdiyi yerdə mənim hansı dənizdə olduğumu fikirləşib əzab çəkməyəcək, geri qayıtmağımı gözləməyəcəkdi.
Anamdan sonra getməyə evim yox idi. Bundan belə tamamilə mənə yad olan böyük şəhərlərdə sahilə çıxar, tanımadığım uça və böyük binaların arasında dolaşardım. Günlərin birində bir qadına rast gəldim. Mənə baxıb gülümsədi. Mən də gülümsədim. Onun kim olduğunu bilmirdim. Bunun nə əhəmiyyəti vardı. Mənə ki, gülümsəyirdi… Pul üçün gülümsəyirmiş. Qoy olsun. Puldan ötrü deyilsə, bəs nə üçün o mənə gülümsəməli idi? O gülümsəyərək:
– Konyak için, qızınarsınız, – dedi.
Doğrusu, qəlbimi konyak deyil, onun təbəssümü qızdırırdı. Mənə elə gəlirdi ki, onun dodaqlarında bütün insanlar gülümsəyirdi. O təbəssümlər könlümün buzlarını əridirdi. Onunla mənim dilim deyil, ürəyim danışırdı. Könlüm dil açmışdı. Bəli, mən ilk dəfə o gecə isindim. Bütün gecəm ayla, ulduzla, günəşlə istilik və rahatlıq içində getdi. O gecə dərin yuxuya getdim. Dəniz suları sanki gurhagurla beynimdən axıb tökülürdü. O gecə mən planlar tərtib etdim, sonra cırıb atdım, öz-özümə güldüm, qəhqəhə çəkdim, mahnı oxudum. Həmən qadınla evlənməyi fikrimdən keçirdim. Qadın pəncərəyə yanaşıb dənizə baxdı, köksünü ötürdü.
– Yenə gəl, – dedi.
– Bir də gəlməyəcəyəm, – dedim.
– Bilirəm, sən dənizçisən…
Oradan limana getdim. Bir kapitanla danışdım. Yanında işə girdim. Gəmidəkilərin biri gördüyü kök sarışın gözəldən, biri qara bibərdən, o biri heybətli dəniz quldurundan danışdı.
Dənizlərdən dənizlərə, limanlardan limanlara getdik. Mən buralarda vətən həsrəti çəkirdim, darıxırdım. Evlənmək istədim. Mənə «səfeh» deyib güldülər. İçki içdik, mahnı oxuduq. Dənizə lənətlər etdik. «Dəniz, dəniz, qanlı dəniz!» dedik, Dənizi sevdiyin qədər sevməyə də bilərsən.
Nə isə, evləndik. Əlimizdə ayrı nə sənətimiz var? Dənizçiyik. İndi qayıq kirələyib, balıq tuturuq…
Artıq günəş batırdı. Kiçik Sali adaları tünd polad rəngli bir dənizin üzündə məşəllər kimi yanırdılar.
Qoca balıqçı dedi:
– İndi iyirmi ildir ki, mən balıqçılıq edirəm. Bu balıq möhtəkiri Qazdağlı Süleymana olan borcumu ödəyib qurtara bilmirəm. Balıqçılığa başlayandan bəri bəlkə on min dəfə dənizə çıxmışam, beş yüz min mil avar çəkmişəm. Ən azı üç min fırtınaya sinə gərmiş, dənizin müxtəlif şıltaqlıqlarına müqavimət göstərmişəm. Bu müddət ərzində heç olmasa beş-altı min okka[2 - 1 okka – 1 kq 150 qramdır] balıq tutmuşam. Bütün bunların xeyrini Qazdağlı Süleyman görüb. Artıq qollarım gücdən düşüb, gözlərim bir şey seçmir. Ömrümüz sona çatır.
– Əlvida, hey gidi dəniz, hey!
O biri balıqçılar da «hı, hı» eləyib onun dediklərini təsdiqlədilər.
İndi də orta yaşlı balıqçı danışmağa başladı:
– O gördüyünüz Torba sahillərinə baxanda rəhmətlik Qara Yusufu xatırladım. Bir gün onunla qayığa minib Güllükdən Torbaya gəldik. Qayığı sahilə bağladıq. Bodruma gedirdik. Yoxuşbaşına doğru əncir ağacları yoxdurmu? Ora çatanda yazıq Qara Yusufun gözləri yaşla doldu. Dərdi açıldı:
– Dörd yaşında oğlumla burdan keçirdim, – dedi, – əncir ağacları qurumuş kimi idi. Uşaq yerdən bir əncir tapdı. Ağzına qoydu. O saat gözləri böyüdü. Boğulurdu. Barmaqlarımı ağzına saldım. Ənciri çıxarda bilmədim. Uşağı qucağıma alıb yüyürdüm. Amma hara çata bilərdim?! Körpə boğulub öldü. Ona kömək edə bilmədim.
Balıqçılardan ən cavanı soruşdu:
– Sonra, Yusuf əmi, bəs necə oldu?
– Güllükdə öz qayığında sərnişin aparır, yük daşıyırdı. Bir gün onu qızı ilə toya çağırdılar. Toy dəniz kənarındakı Qazıqlı kəndində imiş. Ata, gecə kimi qara, qız isə, əksinə, günəş kimi qızılı-sarı idi. Uşaq anasına çəkmişdi. Qızın küləkdən uçan saçları hələ də gözümün qabağındadır. Qız dənizi atasından pis bilmirdi. «Ya allah» deyib kürəklərdən yapışanda otuz-qırx mil üzə bilirdi. Qız:
– Ata, bu gün hava çox pisdir, getməyək, – deyir.
Yusuf:
– Yox, qızım, heç nə olmaz, – deyib inad edir.
Ata və qız qayığa minib dənizə çıxırlar. Lakin o gedən gedirlər. Bir daha onları görən olmur. Sirr olub dənizdə yoxa çıxırlar. Nə qayıq tapıldı, nə də Qara Yusufla qızının meyitləri.
Qoca balıqçı:
– Dəniz böyükdür, onun hələ çox sirləri var, – dedi.
Artıq gecə idi. Əngin bir Egey gecəsi… Ancaq göyün üzü yığın-yığın ulduzlar üçün dar kimi görünürdü.
Balıqçılar ocağa çırpı atırdılar. Hər atılan çırpıdan havaya alov sıçrayırdı. Balıqçıların üzü alaqaranlıq içində əsrarəngiz skelet kəlləsi kimi görünürdü. Onların qapqara köz yuvaları çırpı atdıqca ocaqdan sıçrayan alovun qığılcımı ilə işıqlanıb bərq vururdu.
Balıqçılar yeməklərini yedilər. Ocağın kənarında uzanıb yatdılar. Ocaq sönüb külə döndü. Balıqçılar yarıqaranlıq ləkə kimi görünürdülər. Dəniz ləpələndikcə yarı fısıltı, yarı köks ötürməyə bənzər xəfif səslər çıxarırdı.
Gecə vaxtı dənizdən buğ qalxmağa başladı. Bu buğ dənizdən çıxan insan kölgələri kimi idi. Yoxsa əngin gecə öz sirlərini açıb göstərirdi? Kölgələrdən biri Qara Yusufa, o biri qızına bənzəyirdi. Onlar cavan balıqçıya yanaşdılar. Qız gülümsəyərək dedi:
– Mənim üçün fikir çəkməyin. Mən boğulan zaman qətiyyən əzab çəkmədim. Məndən qabaq ölən qardaşıma yardım edə bilmədiyini görən atam, qayıq çevrilib boğulacağımızı anlayar-anlamaz, uzun dənizçi bıçağını çıxarıb, ildırım kimi ürəyimə sapladı. Öldüyümü heç hiss etmədim.
Qız bunu deyib güldü, cavan balıqçının alnından öpdü.
Qara Yusuf da xoşhal görünürdü:
– Cənnətə getməkdənsə, dənizdə qaldıq, – dedi.
Bundan sonra ikisi də qeyb oldular. Balıqçılar oyanan kimi cavan balıqçı onlara:
– Qara Yusufla qızını yuxuda gördüm, – dedi.
Onlar da «allah xeyirə calasın» dedilər.
Balıqçılar şəfəqdən qabaq qayığa minib dənizə çıxdılar. Qaranlıqdan qurtarmaqda olan dənizlər, dağlar, böcəklər, çiçəklər, ağaclar kainatla səs-səsə verdilər. Üç balıqçının titrəyən dodaqlarından eyin vaxtda bir nəğmə yüksəldi. Onların da səsi oyanan işığa qarışdı.
Qoca balıqçı üzünü o birilərə tutub dedi:
– Hər halda dəniz hər şeydən yaxşıdır.
O, dərindən bir də nəfəs alaraq «Salam, dəniz!» deyə coşdu.
O biri balıqçılar da var səsləri ilə:
– Yaşasın dəniz! – dedilər.
Uçurumlardan qopan əks-səda qayalara yayıldı:
– Yaşasın dəniz!
Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu
ON DÖRD YAŞLI KİŞİ
…Arabaçı bizdən iyirmi – otuz metr qabaqda bizimlə eyni səmtə gedən bir adamı hayladı. Yolçu dayandı. Üzdən ona səkkiz və ya on yaşdan artıq vermək olmazdı. Çox arıq idi. Özündən iki dəfə ağır çuval götürmüşdü. Ayaqqabılarını əlində tutmuşdu. Biz ona yaxınlaşanda arabaçı soruşdu:
– Oğlum, şəhərə gedən yol hansıdır?
Uşaq əlini qarşıdakı yamaca tərəf uzadıb dedi:
– Bax odur, o ağarıb batan yol… Mən də ora gedirəm.
O, çox göyçək uşaq idi. Olduqca təmiz geyinmişdi. Onun işlətdiyi «ağarıb batan yol» ifadəsi xoşuma gəldi.
– Şəhərə gedirsənsə, gəl arabaya min, bir yerdə gedək, – dedim.
Sözümə inanmadı. Çuvalını yerə qoyub üzümə baxdı. Təklifimi təkrar etdim:
– Gəl, çuvalını arabanın içinə qoy, özün də burda otur.
Qarşımda yer göstərdim. Əlindəki ayaqqabılarını səliqə ilə cütləyib çuvalın üstünə qoydu. Dalı arabaçıya, üzü mənə tərəf oturdu. Onun hərəkəti və danışığı get-gedə daha çox xoşuma gəlirdi. Ədəbli, tərbiyəli görünürdü. Ağıllı və parlaq gözləri vardı. Məni diqqətlə süzürdü. Onun baxışlarından mən utanan kimi oldum. Onda lap yaşlı adam baxışı vardı. Əslində bu cür baxış və kişi hərəkəti Anadolu uşaqları üçün nadir xüsusiyyət deyildir. Onlar da bəzi canlılar kimi sanki anadan olan dəqiqədən yeriməyə, işləməyə və həyatı dərk etməyə başlayırlar. Onların uşaqlığı heç olmur. Səkkiz-on yaşına çatar-çatmaz məişət qayğısı şiddətlə əsən qızmar səhra küləyi kimi onların vaxtsız qovrulan, qabıq bağlayan zəif vücudlarını sarsıtmağa başlayır. Yəqin bu körpə də həmin Anadolu uşaqlarından biri idi. Soruşdum:
– Sənin neçə yaşın var, oğlum?
– On dörd yaşım var, – deyib qəribə bir qürurla irəliyə baxdı.
– Hansı kənddənsən?
– Qara İşıq kəndindən.
– Bəs şəhərə niyə belə gec gedirsən?
Başı ilə arxa tərəfindəki çuvalı göstərdi:
– Bir az quru meyvə aparıram. Sabah bazar var. Oranın bazarı çox tez açılır. Yola səhər çıxsam, çata bilmərəm, – dedi.
Bir müddət danışmadıq. O yenə diqqətlə mənə baxırdı. Soruşdum:
– Sizin kənddən şəhərə neçə saatlıq yoldur?
– Ağır-ağır yerisən, düz altı saatlıq.
– Altı saat!.. Çox uzaq deyilmi? Yorulmursanmı?
Sualımı sanki başa düşmədi. Üzünün ifadəsindən anlamaq olurdu ki, «yorulmaq» sözü ona qəribə gəlir.
– Mən bu yolu hər həftə gedirəm, – dedi. – Şəhərdə İsmayıl ağanın karvansarasında qalıram. Yəqin İsmayıl ağanı tanıyırsan. O mənim dayımdır. Günortaya qədər işimi görüb qurtarıram. Satacağımı satır, alacağımı alıram. Vaxtım qalanda hamama da gedirəm. Aşpaz Rəcəb ağanın dükanında bir kabab da yeyirəm. Amma pul çatsa…
– Qazandığın pulu neynəyirsən?
– Ayın-oyun alıram. Hərdən duz, hərdən şəkər lazım olur. Anama kəlağayı, bacıma corab alıram. Düşəndə özümə də bir şey alıram…
Çuvalın üstündəki ayaqqabılarını göstərdi:
– Bunlara keçən həftə bir üçlük vermişəm. Necədir? Baha almamışam ki? – deyib, gözlərimin içinə baxdı.
– Afərin, ucuz alıbsan, – dedim və maraqla soruşdum: – Atan varmı?
Məhzunluq[3 - Qəmginlik] duyulmayan bir hərəkətlə başını bulayıb:
– Xeyr, atam səfərbərlik zamanı[4 - Birinci dünya müharibəsi zamanı deməkdir] əsgərliyə gedib, – dedi.
– Demək, atanın əvəzinə evə indi sən baxırsan, eləmi?
Başının hərəkəti ilə iki dəfə «bəli» dedi və qarşımda daha rahat bir vəziyyət aldı. Ona bir siqaret uzatdım. Alıb başına doladığı sarığın arasına qoydu.
– Mən çəkən deyiləm. Dayıma aparacağam, – dedi.
Getdikcə özünü daha sərbəst aparır və daha sərbəst danışırdı:
– Atam çox çəkərdi, amma mən çəkmirəm. Bir də papiros çəkməyə vaxt haradadır? İş başımdan aşır. Anamın ayaqları tutulandan bəri qoyunlara da, əkinə də mən baxıram. Oduna tək mən gedirəm. Böyük bacım ancaq su daşıyır və yemək işinə baxır. Həm də o bizə qonaqdır. Başqa kəndə gedəcək. Bildir, nişanlanıb.
Çox ciddi şəkil alan söhbətimizi bir az dəyişdirmək üçün gülərək dedim:
– Sən də nişanlansana. Pis olmaz. Arvadın da sizə kömək edər.
Qəmli-qəmli üzümə baxdı:
– Nişailanmışdım, amma olmadı. Daha baş tutmayacaq… Qızın başına qəza gəldi. Düşmən[5 - Qərb işğalçılarının silahlandırıb, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün göndərdikləri yunan işğalçıları] kənddən çıxan zaman…
Özümdən asılı olmayaraq səsimi qaldırdım:
– Neçə? Doğrudanmı? Nə qəza?
Utanaraq başını aşağı saldı. Səsində ağırlıq hiss olunurdu:
– Namusuna toxundular… Mənim gözümün qabağında. Kəndin başqa qızları ilə bərabər onu zorla dərəyə sürüklədilər. Biz çığır-bağır saldıq. «Aman, etməyin, eləməyin» dedik. Qulaq asmadılar. Mən arxalarınca getmək istədim. Anam qoymadı. Ağlaya-ağlaya «səni öldürərlər» dedi. Anamdan keçə bilmədim. Mən onun yeganə oğluyam.
Mən oğlanın üzünə baxa bilmirdim. Həyatın ən müdhiş hadisələrini görmüş, bu kəndli balasının qarşısında mən dünyadan bixəbər və heç nə anlamayan bir uşaq vəziyyətində idim. Otuz dörd yaşlı uşaq… Bir küncə qısılıb sanki qorxulu nağıl dinləyirdim. Tüklərim biz-biz olmuşdu.
Rəşad Nuri Güntəkin
TƏCRÜBƏLİ JURNALİST
«Yeni xəbər» qəzetinin sahibi Mühiddin bəy maliyyə müfəttişi Müqbil bəylə söhbət edirdi. Qapı yavaşca açıldı. İçəri bir müxbir girdi. Onun dalınca başqa müxbir, yenə də biri… Bütün redaksiya işçiləri bura yığışdı.
Mühiddin bəy axının səbəbini başa düşmüşdü. Lakin özünü bilməməzliyə vurub, saxta bir təəccüb ifadəsiylə gözlərini bərəltdi:
– Xeyir ola?.. Nə var?
Müxbirlər bir-birinin üzünə baxıb susurdu. Heç kəs ağzını açmağa cürət etmirdi.
Qəzet sahibi sualını təkrar etdi. Müxbirlərin ən qocamanı Nadir əfəndi qabağa gəldi və hörmətkaranə bir tərzdə dedi:
– Müxbirlər heyəti sizinlə vidalaşmağa gəlib.
– Vidalaşmağa? Nə münasibətlə?
– Özünüz bilirsiniz. Hamımız işdən getmək qərarına gəlmişik.
– Əzizim, Nadir əfəndi. Buna bir növ «tətil etmək» deyərlər.[6 - O zaman tətil etmək Türkiyədə qadağan idi.]
– Doğru buyurursunuz, bu tətil kimi bir şeydir. Nə edək, vəziyyətimiz çətindir…
– Yaxşı, tətil etməyinizin səbəbi nədir?
– Səbəb sizin özünüzə yaxşı məlumdur, icazə verin, təkrar edim… Əsas məsələ budur ki, biz maaşımızla dolana bilmirik. Bununla belə, iki aydır maaş da vermirlər. Həm qalan maaşlarımızın verilməsini, həm də əmək haqqımızın artırılmasını xahiş etdik. Amma bizə cavab verən olmadı. Axı biz də çoluq-çocuq sahibiyik…
Nadir əfəndi, getdikcə qızışır, səsini pərdə-pərdə qaldırırdı. Müxbirlər bir-birinə baxır və gözləyirdilər ki, müdir yəqin özünü itirib qorxuya düşəcək. Lakin Mühiddin bəy bişmiş adam idi. Nadir əfəndinin dedikləri onun halına qətiyyən təfavüt etmədi. O, saatının zəncirini oynadaraq, qoca müxbiri səbirlə dinləyirdi. Nadir əfəndi sözünü deyib qurtarandan sonra Mühiddin bəy sakit-sakit danışmağa başladı:
– Sözünü deyib qurtardınmı? Çox gözəl… indi siz də mənə qulaq asın. Siz maaşlarınızın artırılmasını istəyirsiniz. Haqlı tələbdir! Amma sizin maaşlarınızı nə üçün artırmalıyam? Mənim qəzetimi nüfuzdan saldığınıza görəmi? Məlumunuz olsun ki, sizin kəramətinizdən «Yeni xəbər» bu gün Türkiyədə ən az satılan qəzetdir. İşi-gücü buraxıb gecə-gündüz qəhvəçi dükanlarında gəzir, nargilə çəkir, kart və nərd oynayırsınız. Sonra da başqa qəzetlərdən köçürdüyünüz bir-iki hadisəni mənə gətirirsiniz ki, nə var, nə var iş bilmişik… İstanbulun ən hörmətli qəzeti olan «Yeni xəbər» sizin sayənizdə indi tamamilə nüfuzunu itirib. Elə vəziyyətə düşmüşük ki, sizin aylıq maaşınızı da verə bilmirik… Çox təəssüf… Vaxtlı-vaxtında maaş vermək imkanımız yoxdur. Belə bir halda maaşları artırmaq haqqında tələbiniz mənə çox gülünc görünür.
Nadir əfəndi cavab tapa bilmədi. Yoldaşlarının üzünə baxdı. İndi də Nəcib adlı cavan və cəsarətli bir müxbir sözə başladı:
– Bizi səhərdən axşama qədər qəhvəçi dükanında oturduğumuza görə təqsirləndirirsiniz… İnsafınız olsun. Dünyanın vəziyyətini öyrənmək üçün qəhvəçi dükanından yaxşı yer varmı? Ölkəmizdə baş verən bütün siyasi, iqtisadi, ictimai və ədəbi məsələlərin müzakirə və həll edildiyi ən yaxşı yer qəhvəçi dükanları deyilmi?! Biz ora əylənmək üçün deyil, dövlətin gördüyü tədbirlər barədəki əks-sədanı bilmək üçün gedirik. Gətirdiyimiz xəbərlər köhnə olur deyirsiniz… Əgər qəzetlərdə yazılmağa layiq hadisə olmursa, bizim günahımız nədir? Biz özümüzdən xəbər uydura bilmərik ki?!
Müdir qəti cavab verdi:
– Əlbəttə, uydurmalısınız! Bəs necə fikirləşirsiniz? Əsil jurnalist ona deyərlər ki, qəzetinə münasib hadisə tapa bilməyəndə uydurmağı bacarsın. Olmayan yerdən əhvalat icad etsin.
– Olmayan şeyi özündən uydursun?
– Bəli, bəli! Siz jurnalistliyi bəs nə hesab edirsiniz?
Qəzetdən biabırçılıqla qovulmağı gözünün altına alan Nəcib istehzayla dedi:
– Guya siz özünüz jurnalistsiniz? Siz jurnalist sənətində təsadüfi adamsınız. Hamı bilir ki, bu peşəyə başlayanda sizin yük daşımaq üçün bir neçə qarış ipdən başqa sərmayəniz olmayıb… İndi ki özünüzü jurnalist hesab edirsiniz, bir hadisə uydurun, biz də sizdən öyrənək.
Nəcibin həyəcanı o biri müxbirlərə də sirayət edirdi. Onlar da Nəcibin dediklərini təsdiq edirdilər.
Mühiddin bəy yenə də arxayın-arxayın cavab verdi:
– Doğru deyirsiniz. Mən müxbirliyə başlayanda bütün sərmayəm bir hambal ipindən ibarət idi. Amma bu da bir sərmayə hesab olunur… Mənə bu cür meydan oxumağınızı gülünc sayıram. Mən dediyimi etməyə qadir adamam. Heç nədən sütunlar dolusu hadisə uydurmağı bacarıram. Nəyə gülürsünüz? Mən dediyimi isbat etməyə hazıram. İstəyirsiniz mərc gələk. Beş dəqiqə içində ən həyəcanlı bir əhvalat düzəldə bilsəm, almamış olduğunuz iki aylıq maaşın birindən imtina edəcəksiniz. Mərci mən uduzsam, onda iki aylıq pulunuzu da alacaqsınız, maaşınızı da artıracağam. Söz verirəm. Nədir? Gülürsünüz?
Doğrudan da, müxbirlər qəhqəhə çəkib gülürdülər: Bəli, təklifinə razıyıq. Sözümüz sözdür, – deyirdilər.
Bu zaman Mühiddin bəyin gözü küncdəki kresloda oturub, hadisəni qımışa-qımışa seyr edən maliyyə müfəttişinə sataşdı:
– Tutaq ki, bunların ağlı yoxdur, bəs sizə nə olub? Siz niyə gülürsünüz? Siz ki, özünüzü ağıllı adam hesab edirsiniz. Həm də mənim dostumsunuz. Onların avara danışıqlarını bəyənən bir adam kimi hırıldamağınıza nə ad vermək olar?
Bu gözlənilməz töhmət qarşısında Müqbil bəy pərt oldu. Bir təhər özünü ələ aldı:
Siz nə deyirsiniz, Mühiddin bəy? Niyə bu cür haqsız ittiham irəli sürürsünüz? Necə olur ki, siz məndən belə bir hərəkət gözləyirsiniz? Hadisə mənə bir az qəribə göründü…
– Belə çıxır ki, siz bura dostunuzu ələ salmağa gəlibsiniz… Təəssüf edirəm.
– Həddi aşmayın, Mühiddin bəy. Qonaqla belə rəftar…
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini təhqir etmək kimi tərbiyəsizliyə yol verir…
Maliyyə müfəttişi ayağa durdu:
– Sizə deyirəm danışığınıza fikir verin.
Mühiddin bəy ağzını açıb, gözünü yummuşdu. Ağzı köpüklənə-köpüklənə deyirdi:
– Bir adam ki, qonaq olduğu yerdə ev sahibini haqsız çıxardır… Bir insan ki…
Məgər yalandır? Həm camaatın maaşını vermə, həm də…
Mühiddin bəy gurultulu bir qəhqəhə ilə qonağın sözünü kəsdi:
– Avazın yaxşı gəlir, oxuduğun quran olsa! Dediklərini eşidən zənn edər ki, Müqbil bəy tərtəmiz, vicdanlı bir qulluq adamıdır… Ömründə heç kimin haqqını yeməyib. Əlinə haram pul dəyməyib… Rüşvət almaq nə özgə malını yemək nədir, bilməz. Kaş ki, maliyyə kassalarının dili olaydı. Tez-tez onlara uzanan qara əlin…
Mühiddin bəy sözünü deyib qurtara bilmədi. Üzünə bərk bir şillə dəydi. Dalınca ikinci, üçüncü zərbə… Qəzet sahibi ilə qonaq əlbəyaxa oldu. Müqbil bəy buğa kimi qüvvətli idi. Mühiddin bəyi ayaqları altına salıb, bağırda-bağırda döyməyə başladı.
Muxbirlər yaxşıca həzz aldılar. Onlar dalaşanları aralamaq və müdirlərini xilas etmək istəyən adamlar kimi vurnuxurdular, amma ciddi təşəbbüs göstərmirdilər.
Müqbil bəy qəzet sahibini əməlli-başlı əzişdirəndən sonra çəliyini və şlyapasını götürüb, söyə-söyə qapıdan çıxdı.
Nadir əfəndi və Nəcib müdirin qolundan tutub, onu yerdən qaldırdılar. Mühiddin bəy inildəyə-inildəyə masanın arxasına keçdi. Bir əli ilə ağzının qanını silib, o biri əliylə qələmi götürdü:
– Mən mərci uddum. İki sütunluq yazı üçün mövzu icad etdim. Əvvələn, böyük sərlövhə altında yazın: «Qəzetimizin sahibinə qarşı sui-qəsd». İkinci sərlövhə belə olacaq: «Şübhəli bir maliyyə müfəttişi müdirimizin və baş redaktorumuzun bəzi tənqidlərindən narazı qaldığı üçün onu vəzifə başında öldürmək istədi… və s.»
ÜZRLÜ SƏBƏBLƏR
Rıfqı əfəndi vəqf idarəsində[7 - Xeyriyyə üçün bağışlanmış mal və mülkü idarə edən müəssisə.] katib idi. Özünə görə ağlı və biliyi vardı. Gələcəkdə onu yaxşı vəzifə və mühüm işlər gözləyirdi. Amma, heyf ki, düzəlməz bir nöqsanı, daha doğrusu, xəstəliyi var idi; iş yerində oturmaqdan xoşu gəlmirdi. Nə müdiriyyətin xəbərdarlığı, nə töhmət, nə maaşının tutulmağı, nə də işdən qovulma hədələri ona təsir edirdi. İdarə müdiri ona tez-tez nəsihət verəndə Rıfqı əfəndi boynunu büküb yazıq-yazıq deyərdi:
– Ah, bəy əfəndi, mənim ixtiyarımda olsaydı işə vaxtlı-vaxtında gəlməzdimmi? Zati-alinizin bu cür əsəbiləşməyinə, özümün də bu qədər sərt rəftara düçar olmağıma heç yol verərdimmi?
İdarə müdirinin işdən çıxarıldığı haqda xəbəri Rıfqı əfəndi böyük sevinclə qarşıladı. Təzə müdir onu yaxından tanıyana qədər Rıfqı əfəndi istədiyini edə bilərdi.
Təzə müdir kabinetinə gələn kimi bütün katiblər onu təbrikə getdilər. Hamı kabinetdən çıxandan sonra Rıfqı əfəndi müdirə yaxınlaşıb, ertəsi gün üçün işdən icazə istədi.
– Bacım oğlu nikahlanacaq, – dedi.
Müdir yaxşı adam idi. Etiraz etmədi:
– Buyurun, buyurun əfəndim, sabah işə gəlməyin! – dedi.
O gündən sonra Rıfqı əfəndi üçün dalbadal nikah, toy, sünnət məclisləri başlandı. Qohumlarından bir çoxuna toy və ya sünnət edildi, çoxu da kürəkən yaxud gəlin oldu. Təbiidir ki, bu hadisələrlə əlaqədar olaraq Rıfqı əfəndi işə getmədi.
Toylar qurtarandan sonra «anadan olmalar» başlandı. Təzə gəlinlərin hamiləlik müddəti çatmamış uşaqları olmağa başladı. Bu səbəblərə görə, əlbəttə, Rıfqı əfəndi işdən əkilirdi.
Dünya bitib-tükənməyən hadisələrlə doludur. Hər yaranan axırda ölməlidir. Bu, təbiətin dəyişməyən qanunudur.
Rıfqı əfəndinin ailəsində də toylar, anadan olmalar qurtaran kimi ölümlər başlandı. İki-üç gün fasilə ilə əmilər, dayılar, dayı uşaqları bir-bir ölüb gedirdilər. Elə bil onların içinə taun, vəba, İspaniya epidemiyası düşmüşdü. Amma yeni müdirin hümməti-müdaxiləsi nəticəsində bu ölümlərin qarşısı tez alına bildi. Katibin hər yeni matəminə səmim-qəlbdən şərik olan müdir bir gün qaşqabağını sallayıb dedi:
– Əzizim, işimiz tökülüb qalır. Sizin ailəniz çox qəribə ailədir… Baxırsan ki, qohumlarınız dalbadal toy etmək həvəsinə düşdülər. Təzə gəlin və kürəkən olan qohumlarınızın on beş-iyirmi gün içində uşaqları olur. İndi də ölməyə başlayıblar. İşə gəlməmək üçün göstərdiyiniz səbəblər əslində üzrlü səbəblərdir. Ancaq işimiz çox olduğuna görə bundan sonra sizə icazə verə bilməyəcəyəm. İcazə o zaman veriləcək ki, allah göstərməsin, ata, ana, arvad, uşaq kimi yaxın qohumlarınızdan birinin başına müsibət gəlmiş olsun.
Rıfqı əfəndi qərara gəldi ki, adətini tərgitsin. Özünü ancaq üç gün saxlaya bildi. Dördüncü günün sabahı uşaqlarından birini fəda etdi. Ondan üç gün sonra ikinci, beş gün sonra üçüncü uşağı da öldü. Şübhəsiz ki, uşaqların anası bu dərdə dözə bilməzdi. Dörd-beş gündən sonra o da sevgili balalarına qovuşdu. Növbə Rıfqı əfəndinin atasına çatdı. Onun dalınca Rıfqı əfəndinin anası vəfat etdi.
Rıfqı əfəndi dərin fikrə getdi:
– Ailədə məndən başqa sağ qalan adam yoxdur. İndi mən nə edim? Olmazmı ki, onlardan sonra özüm də rəhmətə gedəm?
Amma Rıfqı əfəndi buna cəsarət etmədi. O bilirdi ki, idarələrin özlərinə məxsus qaydaları var. Qohum öləndə işdən getməyə icazə verirlər. Amma işçinin özü öləndə onun yerinə təzə işçi götürürlər. Uzun fikirdən sonra Rıfqı əfəndi başqa qərara gəldi: «Müdirin o qədər də huşu yoxdur. Matəm hadisələri dalbadal baş verdiyinə görə qohumlarımızdan kimin ölüb, kimin ölmədiyini yadında saxlaya bilməz. Qoy atamla anamı bir də öldürüm.»
Yazıq qocanı ikinci dəfə öldürdü. Amma anasını təkrar öldürəndə müdir Rıfqı əfəndinin yaxasından yapışdı, nə yapışdı:
– Ədə, bura bax! Nə dedinsə, hamısını qəbul etdim. Üç uşaqla arvadın öldü, bir söz demədim. Sonra atanla anan öldü. Bunu da təbii sandım. Ötən gün atan ikinci dəfə rəhmətə getdi. Bu gün də anan ölüb. Tutaq ki, çoxları kimi sənin də iki atan varmış. Bəs bir adam iki anadan necə doğula bilər?
Sədri Ertəm
ŞAMÇININ SİÇANI
Şamçı Sabih əfəndi siyirtməni çəkdi və təşvişlə bağladı; cəmi on quruşluq alver eləmişdi.
– Yaxşı ki, subay paltarı yuyan dul qadınlar varmış. Yoxsa siyirtməyə ömür billah bu on quruş da girməzdi.
Sabih əfəndi on quruşu jiletinin cibinə atdı.
– Allah bərəkət versin, yaya da yetər, qışa da. Oğul-uşağı da dolandırar. Hey dədəm, hey! – deyə dükanı bağlayıb deyinə-deyinə şər vaxtı evinə getdi. Sabih əfəndinin atası şamçı idi. Babası, hətta ulu babası da şamçı olub. Sözün qısası, Sabih əfəndi xalis şamçı oğlu şamçı idi.
Sabih əfəndinin bu gün on quruş qazandığını görüb onu kasıb adamlardan hesab eləməyin. Doğrudur, bu gün üçün Sabih əfəndini çox da varlı saymaq olmazdı. Sabih əfəndinin atası ondan daha varlı idi. Ulu babası İstanbulun şam kralı olmuşdu. Amma bu şam kralının nəticəsi indi gücsüz idi. Onun ulu babasının İstanbulda işıq kralı olduğu dövrlərdə dünyanın neft kralları lüt gəzirdilər. O zaman qaz kralları küçələrdə tumansız dolaşan bic məhəllə uşaqları kimi idilər. Elektrik kralları hələ analarının qarnında belə yox idilər.
Sabih əfəndinin ulu babası altı qollu şamdan dövründə atlı arabası, kəli-məli olan, adı hər yerdə dollar kimi yad edilən həşəmətli bir şəxsiyyət idi. İstanbulda ilk lampa mağazası açılan gün Sabih əfəndinin babasının ürəyi partladı. Sabih əfəndinin atası o böyük, o möhtəşəm şam dükanını kiçiltməyə məcbur oldu.
Sabih əfəndi bir tərəfdən neft, bir tərəfdən qaz, bir tərəfdən elektrik hücumuna məruz qaldı. Sabih əfəndi bu üç zırpının hücumu qarşısında satdığı şamlar kimi əridi, əridi. Müştərilər də getdikcə azaldı. İndi bayram gecələrində küçələri bəzəmək üçün şam yandıran yoxdur. Bütün türbələr bağlanıb. Şam alan yalnız və yalnız bu qabaqdakı binada yaşayan bir neçə dul qadındır. Bu qadınlar ona-buna paltar yuyub ütüləyirlər. Ütünün altı nəmdən, sudan paslanmasın deyə ona mum sürtürlər. Sabih əfəndinin bugünkü halı belədir.
Sabih əfəndi evə gedəndən sonra dükanda siçanların həngaməsi başlandı. Dükanın bu başından girib o başından çıxdılar, haray-həşir saldılar. Yuxarıdan aşağıya taq… taraq… taraq… taq… Gurultu aləmi bürüdü. Böyük bir siçan Sabih əfəndinin oturduğu yerdə əyləşdi. Qalın bir məscid şamı içində qucaq-qucağa yatan iki cavan siçan başını dəlikdən çıxardıb ətrafa boylandı. Dükanı sahibsiz görən siçanlar bir-birilərinə diş ağartdılar.
Sol küncdən yekə quyruqlu iri bir siçan çıxdı. Yavaş-yavaş qabağa gəldi. Yalnız böyük məscid şamını özünə layiq bildi. Mumu Gəmirməyə başladı. Xart, xart… Bir dişlək, daha bir dişlək. O boyda şam başı üstə dəydi yerə. Şamın oyuğu içində məzələnən cavan siçanlar bir-birlərini qıdıqlayarkən zəlzələyə düşmüş kimi təpəsi üstə getdilər. Siçanların Şerloq Xolmsu olan uzun bığlı, yekə bədənli bir pişik bu gurultunu eşidib pəncələrini heybətli-heybətli açıb hücuma keçdi. Lakin Arsen Lüpenlər qaçdılar. Sabih əfəndinin heybətli polis rəisi ağzı boş qayıtdı.
Gurultudan qorxuya düşən siçanların hərəsi bir deşiyə girdi. Gənc və cəsarətli bir siçan divardan aşıb qonşu evə keçdi, oradan da başqa evə soxuldu. Çardaqda ala pişiklə əlbəyaxa oldu. Nəhayət, beton divarlı və yoluq qanadlı köhnə yel dəyirmanına oxşayan elektrik stansiyasına girdi.
Cəsarətli siçan təzəcə girdiyi bu yerdə üst-üstə qoyulmuş iri sarğılar gördü. İncə və iti dişlərini uzatdı. Xırdaca burnuyla ətrafı imsilədi. Bura şamçı dükanı kimi iylənmirdi. Bir dişlək vurdu. Bunun başqa dadı vardı, mum dadı deyildi. Yenə dişlədi:
A! Bu ipək nə dadlı, nə yumşaq şeydir… – Bir dişlək, daha bir dişlək aldı. Cavan siçan yedikcə yedi. Elektrik nəql edən tellərin ipək və kauçuklarını qarnı doyana qədər yedi. Mis tel dilini acışdıranda dərhal yerini dəyişdirdi. Telin başqa yerini gəmirməyə başladı.
Cavan siçan teli gəmirdikcə on min evin və iyirmi küçənin aydınlığını su içən kimi içdi. Axşamdan bir az keçmiş elektrik lampaları birdən-birə kömür kimi oldu. Bəyazitdən Fatihə qədər hər tərəf qaranlıqlaşdı. Avtomobillərin işığı qaranlıqda çaxılan çaxmaq kimi işıldayırdı. Şəhərin böyük bir hissəsinin – Bəyazit, Fatih məhəllələrinin ramazan gecəsində qatı qaranlıq içində qalması nə qədər qorxunc şeydir!
Hamı: «şam, şam» deyə küçələrə düşdü. Şam bir anda böyük səhrada bir stəkan su qədər qiymətə mindi.
– Bu necə işdir? – Camaat söylənir, qəhvə dükanlarında oturanlar hirslənirdilər.
Vaxt keçirdi, amma işıqdan xəbər verən yox idi.
– Şam… Şam…
Şam axtaran qəhvəçi, dükançı və ev sahibləri Sabih əfəndinin dükanı qarşısına yığışdılar. Sabih əfəndini evindən çağırdılar. Qoca şamçı dükanı açdı. On ildən bəri dükanda yatıb qalan şamlar yarım saatda satıldı. Sabih əfəndi gözləmədiyi bu hadisədən son dərəcə şad oldu. Axırıncı şamı axırıncı müştəriyə verəndən sonra:
– Yetimin payını allah yetirər, – dedi və axşamüstü evə gedəndə yadından çıxartdığı tələləri qurdu. Dükanı bağlayıb getdi.
Səhər dükana gələndə Sabih əfəndi gördü ki, tələyə cavan bir siçan düşüb. Siçanın ağzında ipək və kauçuk qırıntıları vardı. Sevindi:
– Bir düşməndən qurtardım, – dedi.
Nəticə:
Dünyada çox insanlar tanıyıram ki, onlar da şamçı Sabih əfəndinin siçanı kimidirlər.
Rəşad Ənis Aygen
ÖLMƏYƏN İNSANLIQ
Gecə yarısıdır.
Ay getdikcə saralır, yastı-yapalaq evlərin arxasına girib qeyb olurdu… Səma yavaş-yavaş qaralmaqda idi. Ulduzlar göylərə mıxlanmış qəndillər kimi bir yerdə durub səyrişirdilər.
Qüdrət heysiz ayaqlarını zorla sürüyürdü. Cırıq pencəyinə bərk-bərk bürünmüşdü. Üşüyürdü. Dişi dişinə dəyirdi.
Qüdrət ağlayırdı, amma gözlərindən yaş gəlmirdi. Ağlamaqdan göz yaşları qurumuşdu, çünki…
Qüdrət ac idi. Neçə gündən bəri onun dilinə yemək dəyməmişdi. Son dəfə nə vaxt yediyini xatırlamırdı. Bəlkə on gün bundan əvvəl? Xeyr! İyirmi gün… Xeyr… Bir ay… Bəlkə daha çox.
İnsan acından asanlıqla ölmür…
Qüdrət kimsəsiz məhəllələrdə, dalanlarda qapılara qoyulmuş zibil qablarını ehmal-ehmal eşələyərək tapdığı qaralmış və kif basmış çörək qırıntıları ilə gününü keçirirdi.
Bir gün yenə zibil qabını eşələyəndə bir sümük tapdı. Az qala insan olduğunu yaddan çıxarıb sümük parçasını gəmirmək istədi…
Qüdrətin heç kimi yox idi. Nə atası… Nə anası… Nə qardaşı… Nə də dostu! Ağlı kəsəndən bəri bir varlı evində nökərçilik edirdi. Sözdə onu övladlığa götürmüşdülər. Amma gecə-gündüz işlədirdilər. Evləri süpürür, beşik yırğalayır, qab-qacaq, paltar yuyurdu.
Qüdrət on altı yaşına çatanda da evin kiçik xanımları zərrə qədər utanıb-sıxılmadan özlərinin ən kirli, ən iyrənc paltarlarını hırıldaya-hırıldaya onun qabağına atırdılar. «Yu!» deyirdilər.
Bir gün Qüdrətin «ana» deyə hörmət etdiyi evin yaşlı xanımı paltar yuyarkən onu sıxışdırmışdı. Əvvəlcə qollarını sıxmış, yanaqlarını çimdikləmiş, sonra da güclə dartıb nökərin yataq otağına aparmışdı…
Üstündə ehtirasla tövşüyən, bədəni tuluqlaşmış bu yaşlı qadından Qüdrət diksinmişdi.
O gündən sonra Qüdrət həmin evdən qaçdı. Bir müddət küçələrdə qəzet satdı. Sonra baqqal şəyirdi oldu… Müharibə başlayanda əsgərliyə getdi…
İki aydır ki, əsgərlikdən qayıdıb…
Lakin indiyə qədər iş tapa bilməyib. Ən adi bir iş üçün müraciət etdiyi qapılardan təhqir edib qovurdular.
Vətənə xidmət etmiş bir adamın mükafatı bu idimi?
Qüdrət insanlığa nifrət edirdi…
Qüdrət özünün insan doğulmuş olduğuna lənət yağdırırdı.
Başını əyib yerdə yem axtaran bir köpək, bir həşərat, hər halda, ondan daha bəxtiyar idi.
Qüdrət gedirdi…
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Yalnız o və onun kölgəsi vardı; gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə.
Qüdrət bir yeməkxananın vitrini qarşısında durdu. Dükan hələ bağlanmamışdı. İçəridən yemək qoxusu gəlirdi. Qapıya sinib içəri baxdı. Yeməkxana boş idi. Yalnız şişman bir adam küncdəki masalardan birinin arxasında oturub iştahla yemək yeyirdi.
Qüdrətin gözləri qaraldı. Başı hərləndi. Səndələdi. Ayağı, yanındakı zibil qabına ilişdi.
Stulda mürgüləyən aşpaz «Qıss!» deyib yola bir parça çörək tulladı…
Qapı ağzında qulaqlarını şəkləyib duran bir neçə köpək daşa dəyib taqqıldayan quru çörəyin üstünə cumdu. Qüdrət daha cəld tərpəndi. Çörək parçasını qapıb götürdü. Başını çiyinləri arasına qısıb, sürətlə aradan çıxdı.
Ac köpəklər onlara atılan çörəyi alıb qaçan insanın dalınca mırıldadılar, hürdülər.
Bu hürüşmə bir az mərhəmət qarışmış istehzaya bənzəyirdi…
Qüdrət gedirdi.
Və mızıldanırdı.
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Yalnız o və onun kölgəsi görünürdü, gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə…
Küçənin ən tənha yerində bir dalana dönərkən qabağına bir neçə qaraltı çıxdı. Sinəsinə tapança dayadılar:
– Tərpənmə!.. Əllər yuxarı!
Dayandı. Əllərini yuxarı qaldırdı. Qorxub eləmirdi.
Daldan boğuq bir səs:
– Oyan-buyan eləmə, pulları çıxart! – dedi.
Qüdrət qeyri-ixtiyari güldü. Bir an içində yanıb tez də sönən əl fənərinin işığı Qüdrətin gözlərini qamaşdırdı. İndi məchul qaraltılar da gülürdü…
Üzünün yarısını qara parça ilə gizlədən soyğunçu tapançanı cibinə qoydu. Qüdrətin çiynindən tutub onu silkələyə-silkələyə hırıldadı:
– Adə, sən də bizdən imişsən ki!
Soyğunçu o qədər bərk silkələyirdi ki, Qüdrət müvazinətini güclə saxlayırdı.
– Bah atonnan, adə, üfürsələr yıxılarsan ki, sən…
Qüdrət mızıldandı:
– Acam!
Üçü də güldü:
– Acsan?
– Onda sən avara adamsan…
– Bivecsən!
Onlardan biri Qüdrətin saralmış üzünə yaxından baxdı, yazığı gəldi:
– Gəl bizimlə gedək. İndi biz bir iş görəcəyik. Sən bayırda gözləyərsən. «İt» görünsə fit verərsən. Sənə də çörək çıxar bu işdən. Başa düşdünmü!.. Çalış ki, qarnın doysun. Yoxsa vallah-billah acından gəbərərsən. Sənə yazığı gələn olmasa, leşini də köpəklər didər.
Qüdrət heç nə demədi, divarlara sinə-sinə onların dalınca getdi.
– Al bu da sənin payın!
Qüdrət ovcunda iki lirəliyi görəndə heyrətdən, sevincdən nə edəcəyini bilmədi. Himayədarlarının ayaqları altına döşənmək istədi… Təcrübəli quldur onu danladı:
– Dil-ağız etmək üçün sən də vaxt tapıbsan? Hələ başın salamatkən əkil get burdan. Get, isti şorba iç. Yallah!.. Yaxan ələ keçsə, özünü dama girmiş bil, atanı yandırarlar.
Qüdrət gücsüz ayaqlarını sürüməyə çalışdı.
Qüdrət gedirdi…
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Sadəcə o və onun kölgəsi vardı.
Qüdrətin qulağına acı bir hıçqırıq səsi gəldi. Qorxdu. Qaçmaq istədi, lakin ayaqları sözünə baxmadı.
Adam öldürən bir canini qan necə tutarsa, yaralı qəlbdən qopan bu qışqırıq da Qüdrəti eləcə tutub saxladı. Ovcunda bərk-bərk sıxdığı pul əlini yandırırdı. Yuxuda gəzən adamlar kimi qorxa-qorxa geri qayıtdı. Bir az əvvəl soyulan evə yaxınlaşdı.
Divardan aşıb, üzüm çardağına dırmandı.
Səs gələn yerə yaxınlaşdı. Bir dəqiqədən sonra boş və xaraba bir dəhlizə girdi. Yavaş-yavaş irəli getdi. Ən axırdakı sınıq qapıdan zəif işıq gəlirdi.
Qudrət qapını yavaşca açdı. Gördüyü mənzərə onu sarsıtdı. Bu böyük və boş otaqda kiçik lampa yanırdı. Xəstə balasının üstünə əyilmiş bir ana dərdli-dərdli hıçqırırdı.
– Get!.. Gedin. Bəsdir artıq. Allah eşqinə, get! Bizə dəyməyin…
Qüdrətin tükləri biz-biz oldu. «Mən quldur deyiləm, mən cani deyiləm!» demək istədi. Lakin boğazı qurudu. Səsi çıxmadı.
Dərdli qadın hey hıçqırırdı:
– Qalmayıb… Heç nəyim qalmayıb… Hamısını aldınız… Uşağımın dərman puluna qədər…
Qüdrət də ağlayırdı. O da hıçqıra-hıçqıra ağlayırdı.
Dərdli qadın hönkür-hönkür ağlayan pərişan geyimli bu «quldurun» halına baxıb təəccübləndi…
Qüdrət ovcunu od kimi yandıran pulu xəstə uşağın yatağına qoyub evdən çıxdı. Çardaqdan sürüşüb küçəyə tullandı. Qəlbində elə rahatlıq hiss etdi ki…
Ay batmışdı. Ulduzlar qaranlıq göylərə sancılmış qəndillər kimi titrəşirdilər.
Bir evin alt mərtəbəsindəki divar saatı gecə yarısını vurdu.
O biri küçədə dolaşan qarovulçu yoğun əl ağacını on iki dəfə səkiyə vurdu…
Qüdrət gedirdi.
Küçədə ondan başqa heç kim yox idi. Təkcə o və kölgəsi vardı. Gah div boyda uzanan, gah ayaqları altında qeyb olan, sağa düşən, sola qıvrılan, divara dəyən oynaq bir kölgə. Gedə-gedə bir az əvvəl köpəklərin qabağından qapdığı çörək parçasını gəmirirdi…
Elə xoşbəxt idi ki!.. Mədəsinin boş olduğunu, quru çörəyi gəmirərkən qaynayan diş ətinin sızıltısını duymurdu…
Said Faiq Abasıyanıq
SİNAQRİT BABA
«Cəhənnəm nişanı» deyilən yerdə beş balıqçı qayığı vardı. Gözəl yanvar axşamı idi. Gilavar əsirdi. Dənizin üzündə yeddi rəngin hər çeşidini görmək olurdu. Bərk qaynadılmış cökə çayı rəngində dalğalar oynaşırdı. Qayıqlar ağır-ağır tərpənir, tilovlar gözləyir, adamlar susurdular.
Kim bilir, suyun otuz səkkiz qat dərinliyində, kələ-kötür qayalar arasında bu rənglər görünürmü? Görəsən Sinaqrit[8 - Sinaqrit—mərcan balığına bənzəyən bir balıq növüdür.] baba ovdan qayıdıbmı? Göy qurşağı kimi par-par parıldayan pullarını göstərərək, qədim dövr kralları kimi ağır-ağır, möhtəşəm, varlı, əliaçıq, alicənab və müstəbid ədası ilə gəzirmi? Bəlkə də qızıl, zümrüd, inci, mərcan, sədəf içində alışıb-yanan sarayı üçün darıxdığına görə tələsir?
Sinaqrit baba ömründə danışmamış, ömrü boyu evlənməmiş, həmişə tək yaşamışdı. Sinaqrit baba qovuğunun zümrüd pəncərəsindən nə qədər faciələr seyr etmişdi, nə qədər tilovlar qırmışdı!
Bu axşam Sinaqrit baba kiminsə tilovunu seçməli və bu yorucu ömrü bitirməli idi. Hələ ki, onun hər yeri par-par parıldayır, hələ ki, əti öz ləzzətini itirməyib, ömrü qurtarmaq lazımdır. Sonra günlərin birində dərisi yapışqanlı, murdar bir vəhşinin dişinə keçə bilərdi. Yaxşısı budur ki, sulardan kənar dünyada yaşayan ağıllı bir məxluqa özünü təslim etsin, böyük bir süfrəyə qoyulsun, zəfərlə dolu ömrünü ağ şərabla başa vursun.
Sinaqrit baba gedib tilovlardan birini imsilədi. Bu, balıqçı Xristonun tilovudur. Xristonun eyibləri çoxdur. O, acgözdür, xeyir güdəndir. Kasıb olmağına kasıbdır, amma mənliyi yoxdur. Sinaqrit baba belə hesab edir ki, insan kasıb olsa da, öz qürurunu itirməməlidir.
Sinaqrit baba o biri tilova yaxınlaşdı. İmsilədi. Bu, balıqçı Həsənin tilovudur. Keç! Onun hap-gopuna baxma! Qorxaqdır. Sinaqrit babanın cəsarətli adamlardan xoşu gəlir… Başqa tilova yanaşdı. Balıqçı Yaqub yaxşı adamdır. Xoşsifətdir, mülayimdir, amma qısqancdır. Sinaqrit baba qısqancları sevmir… O biri tilov xəsis adamındır. Sinaqrit baba əliaçıq adamları xoşlayır. Bir zərbəylə xəsisin tilovundakı qarmağı dümdüz etdi. Ucundakı yemi alıb çeynəməmiş uddu. Xəsis tilovunu tez yuxarı çəkdi:
– Bay atonnan… Nikoli, qarmağı gör nə hala salıb, – dedi.
Sinaqrit baba quyruğunu indi də Nikolinin tilovuna toxundurur, onun sahibində bir eyib axtarırdı. Onda eyib nə qədər desən vardı. Əvvəla, əyyaş idi. İkinci, əxlaqsız idi. Ancaq öz xeyrini düşünən adam idi. Buna baxmayaraq Nikoli cəsarətlidir, əliaçıqdır, qətiyyən qısqanc deyil. Kasıbdır, həm də qürurludur. Sinaqrit baba qürurlu kasıbları sevirdi. Lakin Nikolinin qürurunu bəyənmirdi. O, insan oğlunda əsil qürur – öz yerində, öz vaxtında görünən qürur axtarırdı. O da deyil; insan oğlunun hərəkətindən, davranışından, hətta tilov tutmağa qədər bütün halından bəlli olan qürur görmək istəyirdi. O, Nikoli kimi adamın salladığı tilovu kəsməz, qarmağını sındırmaz, yemini də qapıb aparmaz.
Sinaqrit baba beş qayıqdan sallanan tilovların hamısını imsilədi. Heç birini bəyənmədi.
Sinaqrit baba öz qayasının kənarında durmuşdu. Fosforlu tilovların, civəli qırmaqların lacivərd aləmdə işıqlandırdığı saray meydanını seyr edirdi. Mərcanlar şəhərinin düz ortasında on beş dənə gözəl-qəşəng fənər yellənirdi. Qonşu qovuqlardan çıxan mərcan balıqları fənərlərə hücum edir və axmaqcasına tora düşürdülər. Gözləri böyümüş halda yuxarı çıxarılan zaman dönüb yenə aşağıya gəlir, elə bil yuxarıdakı həyatı görməkdən vahimələnirdilər. Sinaqrit babaya baxıb, böyüyən gözləri ilə sanki: «bizi qurtar» deyirdilər. Sinaqrit baba fikirləşirdi. Gedib bir dişlək vursa, o işıq saçan ipin işini bitirə bilər. Amma getmirdi, onların heç birini xilas etmək istəmirdi. Sinaqrit baba onları qurtarmağın bu qədər asan olduğunu bilirdi, amma onun bildiyi başqa şey də vardı. O, başa düşürdü ki, nə suda, nə quruda, nə havada, nə heyvanat, nə də nəbatat aləmində tək bir adamın ağlı ilə müşkül məsələləri həll etmək mümkün deyil. Tilova ilişən həmcinslərini qurtarmaq üçün o işıq saçan ipi bərabər qırmaq zərurətini bütün balıqların dərk etmələri lazımdır. Yoxsa Sinaqrit babanın tilovu təkbaşına kəsməyindən nə çıxacaq? Bəs bir azdan sonra Sinaqrit babanın özü tutulanda necə olacaq? Onda tilovu kim kəsəcək? İşıqlı ipi kəsmək kimin ağlına gələcək?
Sinaqrit baba bu fikirdə ikən parlaq işıqlar saçan bir tilov aşağı endi. Sinaqrit baba sevincək ora qaçdı. Bu tilovu da imsilədi. Tanıya bilmədi. Yemi ağzına alanda zənn etdi ki, bu tilovun sahibi onun axtardığı adamın lap özüdür. Bunu fikirləşməyi ilə qarmağa keçməyi bir oldu. Çəkilib qayığa düşən zaman gözləri böyümüş Sinaqrit baba onu tutan adama sevinclə baxdı. Sinaqrit baba kənarları qırmızı, içi şəffaf, qara gözlərini çevirib balıqçıya bir də baxdı, yenə baxdı. Birdən diksindi. Hiddətindən ayaqlarını yerə döyən gənc qız kimi qayığın döşəməsini təpiklədi. Sinaqrit baba onu tutan tilovun sahibində bəlkə də, bizim sezmədiyimiz bir xüsusiyyət görmüşdü. Bu adam indiyə qədər təcrübədən keçirilməmişdi. Ömrü boyu hamı onu cəsarətli, mərd və məğrur bir adam kimi tanımışdı, Amma Sinaqrit baba bu balıqçıda bizim sezmədiyimiz bir xüsusiyyət olduğunu anlamışdı. Onu tutan tilovun sahibi özünün mərd və qürurlu olduğunu indiyə qədər sübuta yetirməmişdi. Bu vaxtacan Sinaqrit babanın da onu tanımaq imkanı olmamışdı. İndi Sinaqrit baba onun toruna düşməsəydi, bəlkə də həmin balıqçı imtahandan keçməyəcək, ömrünün sonuna qədər mərd, cəsarətli və qürurlu bir adam hesab ediləcəkdi. O nəkarə idi, necə adam idi? Sinaqrit baba belə bir adama hələ rast gəlməmişdi. Ölümqabağı həmin adama bir də baxdı. Namuslu, mərd və cəsarətli adam kimi tanınan və dünyadan bu adla getmək imkanı olan bu balıqçı əslində qorxaqların ən qorxağı, namussuzların ən namussuzu idi. Sinaqrit baba bunları onun alnından oxudu. Bu adamın ikiüzlü olduğunu öyrənmək üçün Sinaqrit baba macal tapmamışdı. Yoxsa Sinaqrit baba onun tilovuna keçərdimi? Sinaqrit baba hirsindən çırpındı. Bağırmaq üçün ağzını açdı. Yumdu. Sinaqrit baba insanlıq sınağından keçməmiş bir adamın qayığında peşmançılıq və məğlubiyyət hissi ilə can verdi.
XƏRİTƏDƏ BİR NÖQTƏ
Uşaqlığımdan bəri xəritəyə baxanda gözüm ada axtarır. Şəhər, vilayət, mahal adlarını oxuyandan sonra nəzərlərim yenə mavi sahillərə yönəlir. Əlbəttə, Robinzon Kruzonu oxumuşam. Lakin xəritənin mavi rəngləri üstündə tənha bir ada görəndə xəyala dalmağım bu kitabdan deyil. Adaları, oxuduğum romanların təsiri ilə sevdiyimi deyə bilmərəm. Amma belə bir təsirin olduğunu inkar etmək də olmaz. Xəritədə gözüm adaya ilişər-ilişməz qəlbimdə dostluq, sevgi hissləri baş qaldırır. Həmin dəqiqə, gözlərimin içinə baxan bir köpək, az danışan, təmkinli, çalışqan bir balıqçı, yan taxtaları qaralmış qayıq, qayığın dalınca uçan bir quş, pul-pul sədəflər, sahildə duran məlahətli uşaqlar, balıqçı komaları, balıq şorbası, kərəviz ətri, buğlanan qara bir qazan, üfüqlərini duman sarmış bir dəniz canlanır nəzərlərimdə.
Çox zaman təbiət insana dost olur. Düşmən kimi görünən vaxtlarda belə o, insan oğluna öz qüdrət və qüvvətini sınaqdan keçirmək imkanı verən ciddi bir ataya bənzəyir. Fırtınalar adamın qayığını batıranda ona üzməyi, küləklər daxmasının damını uçurub aparanda daha qüvvətli, daha hünərli olmağı öyrədir; vəhşi heyvanlarla qarşı-qarşıya gələn insana cəsarət və əzm verir; orda, dörd tərəfi su ilə əhatə olunmuş yerdə insanların iradəli və namuslu olmalarını, bir-birlərinə arxa olmalarını tövsiyə edir; küləklərə, fırtınalara, dəniz heyvanlarına, günlərlə, həftələrlə qayalara çırpılan dalğalara ancaq təbiət qanunlarının müəyyən etdiyi şəkildə yanaşmağın mümkün olduğunu öyrədir; qüvvətli və sağlam əzələlərin zəiflərə yardım üçün, iti ağlın daha korş, daha süst ağla, hətta ağılsıza kömək üçün verildiyini təlqin edir; şorbanın şorbasızlar arasında bölünəndə ətir iyi verdiyini öyrədir. Belə düşüncələrlə xəritələrdəki maviliyin ortasında, böyük qitələrin kənarındakı böyük dənizlərin bir tərəfinə düzülmüş adalara baxa-baxa qalırdım.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/raznoe-4340152/turk-hekay-l-ri-68386411/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bosman
2
1 okka – 1 kq 150 qramdır
3
Qəmginlik
4
Birinci dünya müharibəsi zamanı deməkdir
5
Qərb işğalçılarının silahlandırıb, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatını boğmaq üçün göndərdikləri yunan işğalçıları
6
O zaman tətil etmək Türkiyədə qadağan idi.
7
Xeyriyyə üçün bağışlanmış mal və mülkü idarə edən müəssisə.
8
Sinaqrit—mərcan balığına bənzəyən bir balıq növüdür.
Коллектив авторов
Тип: электронная книга
Жанр: Современная зарубежная литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Türk hekayələri, электронная книга автора Коллектив авторов на азербайджанском языке, в жанре современная зарубежная литература