Azərbaycan Yeniləşmə Hərəkatı – XIX əsr
Azərbaycan Yeniləşmə Hərəkatı – XIX əsr
Hüseyn Baykara
Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir.
Hüseyn Baykara
Azərbaycanda Yeniləşmə Hərəkatı XIX ƏSR
Azərbaycan istiqlal savaşının ideoloqu və onun “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” əsəri
Konkret, bəlkə də vazkeçilməz bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyaya gələn insanlar bəzən unudulmalıdır ki, onların min bir əzab-əziyyətə tab gətirib icra etdikləri çox əhəmiyyətli işlər “yerisin”, daşıdıqları mənanı daha geniş kontekst və “ərazidə” gerçəkləşdirə bilsinlər. Həmin şəxsiyyətlərin unudulmağından giley və təlaşla danışan insanlar qəlblərinin dərinliklərində şübhəsiz ki, bu həqiqəti – unudulmağın millətə, milli ideologiya və prinsiplərə xidmət etdiyini sezir və hiss edirlər, ancaq bu sezmə anidən keçir, sızıltıya çevrilir, yenə də bu insanın layiq olmadığı halda illərlə, bəzən on illər boyunca unudulmasından şikayətlər səslənir. Ancaq həqiqət, həqiqi olan, həm də millət üçün dəyəri olan nəsnələr bir gün gəlib yerini tutur. Və bu hadisədə heç bir gecikmə qeydə alınmır. Burada əsas amil missiyanın gerçəkləşməsinin gecikməməsidir. Əks təqdirdə böyük bir işin, deyək ki, milli azadlıq və istiqlal savaşının tərkibində çox mühüm şeylər çatışmaz və bu, gələcəyin inşasında qəliz problemlərin yaranmasına meydan aça bilər. Bu missiyanı daşıyan, onu istənilən zorunluğa baxmadan icra edən şəxslər şübhəsiz ki, amal, ideal uğrunda canlarını bir göz qırpmadan fəda etmiş şəhidlərdir. Böyük şəxsiyyət Hüseyn Baykaranın bütün kitabları izah təriqli “ön söz”lərlə açılır. Bu girişdən öncə isə müəllif qeydi gəlir: “BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ OLMAYAN, BİR HİSSƏSİ YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ HƏSR EDİRƏM !…“[1 - H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 2017.]
1904-cü ildə Şuşada anadan olmuş Qara Hüseynbəyli (Hüseyn Baykara) Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxuyarkən tələbələr qarşısında Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edən çıxışlarına görə izləndiyini hiss etmiş, əvvəlcə İrana, ordansa Türkiyəyə keçmiş, Ankara Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş və bundan sonra (Türkiyə həyatı nəzərdə tutulur) həyatının hər bir anını doğma yurdu Azərbaycanı qətrə-qətrə öyrənməyə, əsarət altında olan yurdunda sovetlər tərəfindən icad edilən dürlü-dürlü saxta ideyaların gerçək olmadığını göstərmək üçün həqiqətləri yazmağa həsr etmişdi.
Hüseyn Baykaranın ilk monoqrafik əsərindən sonuncu tezisinə, məqaləsinə qədər bütün yazılarını oxusaq bir cəhətin dominant təşkil etdiyinin şahidi olarıq: o, Azərbaycanda milli istiqlal savaşının tarixini yazmış, ideyaların milli ideologiya bazasında tədriclə necə formalaşması prosesini izləmiş, bu savaşda təkamülün morfologiyasını açıq-aydın şəkildə və analitik yöndə izah etməyə çalışmışdır. Bu sahədə onun xidmətləri əvəzsizdir, başqa heç bir ictimai-siyasi xadim onun qədər ardıcıl şəkildə ideoloji baxışları zamanın və dövrün, o dövrlərdə baş verən qlobal hadisələrin süzgəcindən keçirib təhlil edə bilməmişdir. Bu əvəzsiz xidmətin əhəmiyyəti bir neçə cəhətlə izah edilə bilər: 1) H. Baykara sadəcə tarix, xronologiya yazmırdı, o, ideyaların tarixini yazır, onlar arasındakı keçidlərin məntiqini araşdırırdı; 2) H. Baykara Azərbaycanşünaslıq sahəsində mövcud olan boşluqları doldurur, mövcud və getdikcə daha böyük ərazini zəbt edən yanlışlıqları aradan qaldırırdı və 3) H. Baykara o dövr üçün Azərbaycanın yaxın tarixində baş verən hadisələrin əsl mahiyyətini, həmin dövrdə meydana çıxmış şəxsiyyətlərin gördükləri işin siyasi-ideoloji və mədəni mahiyyətini tam fərqli müstəvidə açmağa çalışırdı. O, bir tərəfdən istiqlal mücadiləsinin bütün təməl prinsiplərini, onun iqtisadi, siyasi və mədəni köklərini bir-biri ilə sıx əlaqədə öyrənir, təhlillər aparır, digər tərəfdən isə bu əsasda əldə edilən nəticələrin rəsmi, artıq oturuşmuş qənaətlərə qarşı ziddiyyət təşkil etdiyini, mübarizənin bitmədiyini, əksinə istiqlal ideyasının özülünün daha da möhkəmlənməsinə xidmət etdiyinin sübutuna çevrilirdi.
Bu mənada Hüseyn Baykaranın “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı (XIX əsr)” adlı ilk əsərinin (1966) böyük əhəmiyyəti var. Əvvəla, belə bir ştrixi qeyd etmək zəruridir: bir araşdırıcı və alim kimi Hüseyn Baykaranın təfəkküründə hadisələrə ən müxtəlif bucaqlardan baxmaq özəlliyi var. Onun yanaşmasının analitikliyini şərtləndirən bu ştrix eyni zamanda konkret məsələ və ya problemin köklərinin “uzandığı” məsafəni də aydın fonda göstərə bilirdi. Müəllifin məsələyə yanaşma prinsipi janrın da sərhədlərinin genişlənməsinə, janryaradıcı komponentlərin yenilənməsinə və orijinal mənalar kəsb etməsinə səbəb olurdu. Diqqət edin: “Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin nə qədər inkişaf etmiş olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırki mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir.“
Müəllifin incə müşahidə nəticəsində tutduğu bu cəhət zamanla daha da dolğunlaşır, çünki H. Baykara istənilən hadisəni qlobal müstəvidə nəzərdən keçirməyə hazırlığı olan bir mütəxəssis idi. Baxın: “Halbuki, ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki bugünkü Qərb düşüncəsində, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər, ya da necə mədəni hesab oluna bilər? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz despotik və zülmkar rejim idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi. Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də münaqişə mövzusudur…”
Müəllif nəzərdən keçirdiyi zaman kəsimini bu geniş həcmli monoqrafik oçerkində tarixi metod əsasında öyrənir, bu hadisələri oxuculara dərinlərdən gələn kökləri ilə birlikdə təqdim edir, nəticədə isə oxucunun bildikləri ilə, ona sovet rejimində sırınan ideyalarla bu kitabın əsaslı və mükəmməl analiz əsasında təlqin etdiyi ideyalar arasında çox sözlü, çox ifadəli oppozisiya yaranıb-formalaşır. Məqsəd təkcə Azərbaycan torpaqlarını işğal edən işğalçını tənqid etməkdən, onun bu işğala don geyindirən saxta və ziyanlı fikirlərini alt-üst etməkdən ibarət olmayıb, həm də XX əsrin əvvəllərində inşa edilən milli dövlətin yaranmasını şərtləndirən amilləri bütün detalları ilə göstərməkdən ibarətdir.
Bütün bu deyilənlər, xüsusən “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” kitabının hiss etdirdiyi mətnaltı gerçəklər Hüseyn Baykaranın alim və ictimai xadim kimi şəxsiyyətini səciyyələndirən özəllikləri də nişan verir. Onun hiss-həyəcan dolu mətnləri bütün struktur boyu analitik təfəkkürün diktəsi ilə idarə olunur. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu cəhətlər oçerk janrına bir yenilik gətirir, onu təsvirçilikdən çıxarıb ən müxtəlif analitik və fikir istiqamətlərinə qoşur. Bu mətnlərdə onun vaxtilə, deyək ki, 1927-ci ildə Universitetdə tələbələr qarşısında etdiyi çıxışların alovu ilə bərabər böyük və nadir zəkası mütləq iştirak edirdi. O, təpədən dırnağa qədər azərbaycançı idi, öyrənib əxz etdiyi hər bir bilgi, informasiya, elmi baxış və incələmələri həmin eşqin mənbəyinə – doğma yurdun müstəqillik savaşına çox asanlıqla yönəldə bilirdi. Hüseyn Baykara adı bi-zim nəzərimizdə dünyanın bütün sərgilərini dolaşıb yad mədəniyyətlərin daşıyıcılarını heyrətləndirən xalça butasına assosiasiya edilir. Xalça butası çox gözəldir, çünki ən gözəl hiss və duyğuların ifadəsidir, belə olduğu üçün də insan qəlbinin bütün künc-bucaqlarını işıqlandıran bir əsərdir; xalça butası həm də insan zəkasının ən mükəmməl məhsuludur, o qədər orijinal və millidir ki, yad mədəniyyətlərin daşıyıcıları buna baxıb ancaq heyrətlənə bilərlər, onu təkrar edə bilməzlər!
Hüseyn Baykara adı çəkilən əsərində XIX əsri (Axundzadə əsrini-!) bütün cəhətləri ilə nəzərdən keçirir və hər şeydən əvvəl həmin böyük zaman çərəyini müxtəlif fraqmentlərə bölməklə. XIX əsrin birinci və ikinci yarısı onun tərəfindən ayrı-ayrı və fərqli kateqoriyalar kontekstində təhlil edilir. Birini “oyanış”, digərini “yenilənmə” kimi səciyyələndirməklə iqtisadi göstəricilərdən tutmuş, qaçaqçılıq hərəkatı, xalqın folkloru, onun mədəni dəyərlərini yaradan şəxsiyyətlərinin yaradıcılıqlarını, ən əsası isə XX əsrin əvvəllərində yaranan milli dövlətçilik idealına göstərdikləri xidmətləri təhlil süzgəcindən keçirir. Bu həqiqəti müəllifin özü daha əsaslı şəkildə ifadə edir: “28 may 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi heç də təsadüfi bir əsər deyil və ya hər hansı bir şəxsin əsəri də deyil. Bu böyük tarixi hadisənin səbəbləri bu oçerkdə də izah etməyə çalışdığımız kimi Azərbaycan tarixindəki ən əsas hadisələrə əsaslanır. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanın istiqlal hərəkatı tarixin problemi olmuşdur. Hal-hazırda da bu problem qalmaqdadır. Bu məsələni yenə də tarix həll edəcək.”
Təqdim edilən əsərin birinci fəslində (“Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda vəziyyət”) müəllif Rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyə başladığı dövrdə iki hadisəni xatırlayır və bu önəmli hadisələrdən çıxış edərək, bilxassə A.A.Kasparinin “Fəth edilən Qafqaz” əsərinə istinad edərək mövcud siyasi durumu təhlil edir. İstinad edilən müəllifin də təsdiqlədiyi kimi, 1796-cı ildə baş vermiş basqın nəticəsində “rusların qalib olduqları halda məğluba çevrilmələri sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına oxşayır.” Dirəniş, tarix boyunca qazanılan dəyərləri qorumaq əzmi general Zubovun ordusunun ağır itkilər verməsinə səbəb olmuşdu. İkinci hadisə isə 1804-cü ildə rusların Gəncə xanlığını işğal etməsi ilə bağlıdır. “ …Hücum edən qüvvə olaraq ruslar da böyük itkilər vermişdilər. Ən əsas üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdü. “Və nəhayət, 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi…
Müəllif baş verən dəhşətli və qlobal hadisələrin fonunda onların hansı niyyətlərə xidmət etdiyini elə rus siyasətçi və tarixçilərinin öz məxəzlərinə dayanaraq izah edir. “…Azərbaycanın dünya var olduqca yaşayacaq əfsanəvi qəhrəmanı Cavad xan verdiyi sözün üstündə durdu. Sisianov Gəncə qalası divarları üstündə onu ölü tapdı. Beləliklə də Kasparinin dediyi kimi, İran və Hindistana gedən yollar ruslar üçün açılmış oldu. Kaspari deyirdi ki, Gəncə işğal olunmayınca bu mümkün olmayacaqdı.”
Müəllifin üslubunun bütün əsərlərindən görünən, ancaq birinci olduğu üçün bu geniş həcmli oçerkdə daha önəmli şəkildə nəzərə çarpan bir xüsusiyyətini nəzərə çarpdırmaq lazımdır; belə ki, müəllif müxtəlif hadisələri, faktları, onlar arasındakı əlaqələri şərh edərkən həmin dövrün və milli şüurun səciyyəsini parlaq şəkildə əks etdirən ricətlər edir, daha önəmlisi isə bunu Azərbaycana kənar baxışla izah etməyə çalışır. Kənar baxış bu əsəri oxuyan oxucunun bütün hiss və həyəcanlarını “görməyə” qabildir. Gəncənin işğalından bəhs edərkən bu qanlı hadisənin xalqın duyğu və həyəcanlarından keçib bədiiləşmiş nümunələrindən də vaz keçmir, əksinə hadisələrin bütün dramatizminin bədii lövhələrdə necə əks edildiyini son dərəcə lakonik tərzdə təqdim edir. Başqa bir nümunə. Müəllifin şəhadətinə görə, XIX əsrin ortalarında Bəhailik təriqətinə mənsub Qəzvin hakiminin qızı Tahirə Gürretüleyn Nəsrəddin şahın əmri ilə diri-diri yandırılır. Ona nəsihət edilir: Məzhəbini tərk et, şah səni bağışlar. Azərbaycanlı şairənin cavabı gecikmir:
Mən demərəm kim sən səməndər ol da ya pərvanə ol,
Çünki yanmaq niyyətimdir, dönmə gəl mərdanə ol…
Yaxud: “…Rəhmətlik general İsmayıl Berkok “Tarixdə Qafqaz” adlı əsərində qafqazlıların sosial-psixoloji xarakterinə misal kimi Lermantovun “Mıtsıri” poemasından bir hissəni türk dilinə tərcümə edərək göstərmişdir. “Mıtsıri” poemasında Qafqaz dağlıları ilə ruslar arasında gedən döyüşlərdə 5-6 yaşlarında əsir götürülən bir uşağın keşiş kimi yetişməsi üçün Gürcüstanda yerləşən “Mıtsıri” monastrına verilməsidən bəhs olunur.” Poemadan məlum olduğu kimi, bu uşaq vaxt gəlir dörd divar arasında sıxılmağa başlayır və dağları, qayaları yerindən oynadan fırtınalı bir gündə monastrdan qaçır. Meşədə kaftar ilə qarşılaşır və onunla boğuşmağa başlayır. Kaftarı boğub öldürməyi bacarsa da özü də ölümcül vəziyyətdə yaralanır. “…Meşədə ölümlə qarşı-qarşı dayanan bu kiçik uşağı tapırlar və monastra geri gətirirlər. Lermantov ölüm ayağında olan bu uşağı danışdırmağa başlayır. “Mən bu monastrda olduğum müddətdə vətənimi, vətənimin gözəlliklərini, millətimi, millətimin məğrur, mübariz simasını düşünmüşəm. Bu düşüncə məni yandırıb yaxan bir alov kimi idi. Bu düşüncə məni insanın ruhunu boğan, dualarla dolu havasız monastrdan mübarizəli və möcüzəli həyata çağırırdı. Göz yaşları töküb, dərd çəkməkdənsə vətənim olan tanımadığım o müqəddəs torpaqları öpməyə and içdim.”
Rus işğalından sonra Azərbaycanda şərait təbii ki, büsbütün dəyişir və bu kardinal dəyişmələrə paralel şəkildə qaçaqçılıq hərəkatı alovlanır. İqtisadi cəhətdən iki sistemin qarşı-qarşıya gəlməsi, kapitalizmin ilk rüşeymlərinin görünməsi və Azərbaycanda az sayda olsa da kapitalist müəssisələrinin yaranması onu öz məhvərindən ayırır, hansı məqamlardasa işğalçı siyasətin güddüyü hədəflər xalqın xeyrinə işləyirdi. Yəni, kimsə, hansı siyasi doktrinanın gücünə olursa-olsun başqa bir xalqı diz çökdürüb ona hər şeyi qəbul etdirmək gücünə malik deyildir. Bir tərəfdən boğulan, ağzı qapanan mənbə digər tərəfdə bütün gücü ilə püskürə bilər. Müəllif bütün bu ziqzaqlı, qəliz tarixi şəraitin gətirdiyi ziddiyyətləri o dövrdə mədəni vəziyyətlə yanaşı, paralel müstəvidə araşdırır və yuxarıda təsbit edilən cəhət – gücün, enerjinin boğulduğu anda başqa bir müstəvidə əyaniləşməsi ideyası öz təsdiqini tapır. Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir. Vaqif, Vidadi, Mirzə Kazım bəy, Zərdabi, Zakir, Bakıxanov, Axundzadə və başqa şəxsiyyətləri məhz XIX əsrin yenilənmə kontekstində araşdırmaqla əsas ideyasını (xalq öz kökündən aldığı enerjini, çınqını nə olur-olsun özünəməxsus tərzdə müxtəlif dönəmlərdə əyaniləşdirir və yoluna işğalçılıq kimi maneələr çıxdıqda belə bu təməl niyyətini daha böyük istək və ehtirasla ifadə edir) təsbit etməyə çalışır. Hüseyn Baykaranın bir alim kimi tarixi hadisələrə baxışında bir mühüm amili nəzərə çarpdırmaq həm də Azərbaycan mühacirətşünaslığı üçün önəmlidir. O, adı çəkilən şəxsiyyət və mədəni hadisələri xalqın taleyi, daşıdıqları missiya, bu missiyanın əyaniləşən qənaətlərinin tarixin və mədəniyyətin sonrakı inkişafında hansı cəhətlərlə qovuşub millətin azadlıq ideyalarının püxtələşməsinə stimul verdiyini bir tam şəklində götürür. Hüseyn Baykara bütün mövcud faktları diqqətdə saxlamaqla, onlardan hansısa birini unutmamaqla əslində ideyaların inkişaf stixiyasını təhlil edir. Hansı dövrdəsə, deyək ki, XVIII əsrdə, yaxud XIX əsrin birinci yarısında hansısa ədəbi şəxsiyyətin deyək ki, “millət” və bu qəbildən olan sözləri işlədib-işlətməməsi şərt deyil, əsas olan ümmətdən millətə inkişaf yolunda bu şəxsiyyətlərin xalqın dilində nələr yaratması, dünya elmi və mədəni irsi ilə hansı kontekstdə səsləşib-səsləşməməsidir. Çünki ana dilində yazılan hər bir bədii əsər, bu dilin sərhədləri daxilində reallaşan hər bir mədəni hadisə o xalqı yaşadan, həyatını fırtınalardan keçirən böyük bir enerji mənbəyidir. Bu mənada Hüseyn Baykara haqlı olaraq məhz Qasım bəy Zakiri Azərbaycanın oyanış dövrünün ilk şairi adlandırır və onu İtalyan intibahı dövrünün nadir şəxsiyyəti – Petrarka ilə müqayisə edir. Diqqət edin: “…Zakir dövrünün şairləri arasında “Vətən”kəliməsini ən çox işlədən Azərbaycan şairidir. Buna görə də İtalyanın intibah dövrü şairi Petrarkadan heç bir fərqi yoxdu. Onu Azərbaycanın oyanış dövrü şairi adlandırmağımızın səbəblərindən biri də məhz budur. O, vətəni Azərbaycanı digər ölkələrdən üstün tutmuş və sevmişdir. Şeirlərindən birində Azərbaycanın Hicaz, Nişapur və İraqdan üstün olduğunu qeyd edir:
Axtarmaq ilə mövsümü gülzar ələ düşməz…
“Azərbaycanı”
“Hicazə”, “Nişapura” onu eyləmə həmtay,
Həm mülkü “İraqa.”
Kitabın ən mühüm fəsillərindən biri XIX əsrin ikinci yarısına həsr edilən bölümdür. Bu zaman çərəyinə aid etdiyi “yenilənmə” anlayışı yazıda “intibah” və “islahat” sözləri ilə əvəz edilir. Burada Axundzadə və Zərdabi haqqında deyilən fikirlər, səsləndirilən ideyalar bu dövr və şəxsiyyətlər haqqında sovet dövründə aparılan tədqiqatlardan həm fərqlənir, həm də müəyyən məqamlarda səsləşir. Axundzadənin fəaliyyəti və irsinin bu şəkildə araşdırılması onun masştabını dəqiq nişan verir. “Bu böyük şəxsiyyətin səyləri Azərbaycan sərhədlərini aşdığı üçün o şərq intibahçısı hesab oluna bilər.” Baykaranın bu fikrini incələsək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, M.F.Axundzadə yaradıcılığı eyni zamanda həm Qərb, həm də Şərq kontekstində öyrənilməlidir. Onu təkcə Qərb ədəbiyyatının janr və formalarını milli ədəbiyyata gətirən şəxs kimi səciyyələndirmək kifayət deyil, Axundzadə öz yaradıcılığı və fəaliyyətində ən fərqli təfəkkür tiplərini birləşdirmiş, nəticədə Azərbaycan türkcəsində bu dilin bütün tarixini əhatələyən, yığdığı bütün enerjini ifadə edən əsərlər yaratmışdır.
Yuxarıda Hüseyn Baykaranın düşüncəsinin orijinallığını nəzərə çarpdırmaq üçün “buta” kəlməsini işlətdik. Təsadüfi deyildi bu. Yada bir mif mətni düşür. Hüseyn Baykaranın uşaqlığından, körpəliyindən ölümünə qədərki yolu apaydın göstərir.
…Meşə. Külək qəribə simfoniya yaradıb. Ən böyük (başqalarının gördüklərindən böyük…-) ağacın altında durub gözlərini yumubsan. Heç nə görmürsən. Ancaq kimsə görür bu mənzərəni. Gələcəkdə. Çünki uşaqlıqda gördüyümüz şeylər sonralar bir-bir, kadr-kadr ekrana gəlir, ta ölənə qədər. Nə olur-olsun bu tamaşaya, ən azından onun bizdən bəhs edən bir fraqmentinə hökmən baxırıq. Yarpaqlar ayaqları bağlı quşlar kimi səmanın qoynuna (dərinliyinə…-) əsir, göydəki quşlar anidən dayanıb buludların ətəklərindən tökülən yarpaqlara qoşulub uçur. Gözlərini yum, sevdiyin ağacın ruhunu görəcəksən…
Qədim mif mətnində belə deyilir.
Bura gözəllər gözəli Şuşadır.
Millət körpə qığıltısından başlayır, poetik təfəkkürə ən yaxın elə uşağın düşüncəsidir. Zaman o zaman idi ki, bütün millətlər oyanmış, nəyi varsa ovcunun içinə toplayıb dünyaya göstərmək şövqünə tutulmuşdu. Bu şövq, bu həvəs hər deyəndə gəlmir, gələndə insanların ürəklərindən, ruhundan keçib nələrisə yavaşca tərpədir, qollar çırmanır, əllər yadırğadığı işə elə başlayır ki, sanki arada min illərin yuxusu olmayıbmış. Xalça toxuyan sənətçinin əllərini göz önünə gətirin. Butalar, ornamentlər.... barmaqların sürəti toxucunun gözlərini, baxışlarını bir nöqtədə saxlayır. O sürət, o təşnəlik barmaqları hiss edilmədən adamdan ayırıb dünyanın bütün qurşaqlarından keçirir, qarış-qarış, dünyadakı ən gözəl boyaların hərəsindən bir əlçim götürüb xalçanın – mətnin qəlbinə ilmələyir. Buta arxetipi. Qədimlərdən gələn düşüncənin stilizə olunmuş təsviri. Buta yalnız seçilmişlərə verilir, seçilmiş, yalnız sənin üçün ayrılmış dərd yükü. Bu insanların əzmkeşliyi, təkbaşına “bir institut qədər iş görməsi” başqalarında olmur. Bir işi, bir tapşırığı, bir missiyanı tam fərqli, üstün formada yerinə yetirmək üçün. Ömrünün son günlərində Hüseyn Baykara əlinə qələm alıb həmin sehrli butanın bir naxışını varağa həkk etmişdi: sabaha inanıram!
Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm,
Sonsuz həsrətlərimlə bir dəvamlı yasdayam.
Bəni burada sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam…
Siz canımı gömərsiniz, canım bu ana yurda,
Qəlbimin güllərini göndərin doğma yurda.
Sovursunlar Qafqazın o coşğun rüzgarına,
Bən umutsuz ölmədim eyimsərəm yarına…
Cavanşir YUSİFLİ,
Filologiya elmləri doktoru, professor
Bakı, 2018
ÖN SÖZ
Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin hansı səviyyədə olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırki mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir. Halbuki, ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki buğunkü, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə meylləri özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər və yaxud mədəni hesab olunmalıdırmı? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz dərəcədə despotik və zülmkar idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi.
Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədənəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də mübahisə mövzusudur. Azərbaycanı oyanışa və yeniliyə çağıran şəxslərin həyat və yaradıcılıqları, xidmətləri indiyə kimi bəzi yazıçılarımız tərəfindən müxtəlif jurnal və broşuralarda xronoloji şəkildə dərc olunmuşdur. Mən bu oçerklə Azərbaycanın oyanışı, yeniləşməsi və şəxsiyyətlərini; sosial, iqtisadi və siyasi şərtləri ilə birlikdə bir metodik halda tarixi ardıcıllıqla göstərməyə çalışmışam. Bu metodla tədqiqat apararkən Azərbaycanda “oyanış” və “yenilənmə” çağlarının ayrı-ayrı tarixi cərəyan olduğu məlum olur. Birinci “oyanış” dövrü XIX əsrin birinci yarısını, ikinci “yeniləşmə” dövrü XIX əsrin ikinci yarısını əhatə edir. Hər iki dövrün sosial və iqtisadi şərtləri sözsüz ki, fərqlidir. Avropada da “intibah” və “islahat” dövrləri fərqli əsrlərdə olmuşdur. Avropada bu proses üç əsr çəkmişdir.
Bu oçerk oxunduğu zaman aydın olacaq ki, Azərbaycan xalqının öz milli şüurunu dərk edərək müstəqil millət kimi bir dövlət halında yaşamağa başlamasının kökündə tarixin dərinliklərində sağlam təməllərinin olması dayanır. 28 may 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi heç də təsadüfi bir əsər deyil və ya hər hansı bir şəxsin əsəri də deyil. Bu böyük tarixi hadisənin səbəbləri bu oçerkdə də izah etməyə çalışdığımız kimi, Azərbaycan tarixinin çox önəmli hadisələrinə əsaslanır. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanın istiqlal hərəkatı tarixin bir problemi olmuşdur. Hazırda da problem qalmaqdadır və bu məsələni yenə də tarix həll edəcəkdir.
Bu oçerkin tam və qüsursuz olduğunu iddia etməkdən uzağam. Qüsurlarımın bağışlanacağına və yanlışların xoş niyyətimin göz önünə alınaraq göstəriləcəyinə ümid edirəm.
Hüseyn Baykara
Ankara, 1966
XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA VƏZİYYƏT
Rusiya və Azərbaycan arasındakı münasibətlərin tarixi çox qədimdir. Bu münasibətlərin tarixini sıralamaqdan uzağıq. Rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarının işğalına başladığı illərdə baş vermiş iki hadisə isə çox mühüm tarixi hadisədir. Sözügedən hadisələrdən birincisi 1796-cı ildə, digəri isə XIX əsrin əvvəllərində baş vermişdir. 1796-cı ildə rusların Azərbaycana yürüşü böyük fəlakətlərə gətirib çıxardı. Rus ordusu böyük qüvvə ilə Azərbaycana hücum etdi. İlk hücumda Qazıqumuq, Dərbənd, Bakı, Şirvan xanlığını işğal edən rus süvariləri Mil düzü, Muğan çölü və İran sərhədləri yaxınlığındakı Gilan ərazisinə qədər irəlilədilər. İşğal edilmiş xanlıqların bəziləri asılılığı qəbul edirmiş kimi görünməyə çalışsalar da, bəziləri döyüşü daha uyğun bildikləri nöqtəyə qədər aparmışdılar. Bu üzdən ruslar əsas qüvvələri geri çəkərək yerdə qalanlarını müxtəlif ərazilərdə paylaşdırdılar. Bunu fürsət hesab edən xanlar öz aralarında razılığa gələrək hücuma keçdilər və rus ordusunu darmadağın etdilər. A.A. Kaspari bu hadisəni belə xatırladır: “Rusların geri çəkilməsi, qalib olduqları yerdə məğlubiyyətə uğramaları sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına bənzəyir. Tədricən geri çəkilmək üçün heç bir planı olmayan Rus ordusu ac, üstü-başı dağınıq, çaşqın, nizamsız vəziyyətdə qaçırdılar. Bu qaçışdan yararlanan dağlılar da bir tərəfdən onlara saldırır, əsgərləri məhv edirdilər. Ruslar çox ağır itkilər vermişdilər. Baş komandir və Qafqaz naibi olan general Graf Valerian Zubov Rusiyaya geri qayıtmış və Kurlyandiyada Polis nəzarəti altında olan idarəyə məmur təyin edilmişdi. (A.A. Kaspari “Fəth edilən Qafqaz” Peterburq 1904, s. 252-253)
Rusların bundan sonra Azərbaycana yenidən yürüşləri 1804-cü ildən Gəncə xanlığının işğalı ilə başlayır. Bu dəfəki döyüşlərdə ruslar ciddi müqavimətlə qarşılaşmış, böyük itkilər vermişdilər. Ən əsası, üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdür. 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə etnik bir birlik olan Azərbaycan ikiyə parçalamış, biri İran Azərbaycanı, digəri Qafqaz Azərbaycanı adlandırılmağa başlamışdır.
Rus istilasından öncə Azərbaycanda xanlıqların siyasi rejimi feodalizm, dərəbəylik şəklində idi. İdarə etmə haqqı yalnız xana məxsus idi. Polisiye işləri xanın təyin etdiyi naiblər tərəfindən icra olunurdu. Əsgəri işlər “Çapar” adlanan seçilmiş şəxslər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Yolların üstündə yerləşən asayiş idarələrinə “Çaparxana” deyilirdi. Eyni zamanda xanlığın təhlükəsizliyinin təmin olunması və poçt işlərinin görülməsi məsələsinə də çaparlar baxırdılar. Xanlıqların özlərinə məxsus vergi sistemləri mövcud idi. Bu vergi kəndlərdən məhsul, şəhərlərdən isə nağd pul şəklində alınırdı. Hər bir xanlığın mis və gümüş sikkəsi ilə mizan və ölçüsü var idi. Bir xanlıq daxilində bütün xanlıq sikkəsi istifadə edilə bilərdi. Həm mülki, həm də idarəetmə sistemləri şəriət və adətlərə görə təşkil olunurdu. Ədalət işləri (Haqqı qəza) şəriətə əsaslanan məhkəmə ilə tənzimlənirdi. Bu məhkəmələr həqiqətən də ədalət rəmzləri idilər. Bunu təsdiqləyən hadisə kimi, rus işğalından sonra Gəncə xristianlarının şikayətlərinin rahatlıqla Gəncə məhkəməsinə ünvanladıqlarını göstərə bilərik. Qazıları xan özü təyin edirdi. Məhkəmə hökmləri xanlıq tərəfindən ya icra edilir, ya da rədd olunurdu. Ölüm cəzası xanın səlahiyyətləri daxilində idi.
Cinayət və kiçik günahlara bəylər, naiblər və xanlar cəza təyin edirdilər. Xanın hökuməti icra etdiyi yer “Divanxana” adlanırdı. Ordu sülh dövründə xana aid süvari dəstədən və bəylərin evlərindəki tüfəngçilərdən, döyüş zamanı isə naib və bəylər vasitəsi ilə əhali arasından seçilən könüllülərdən və şəriət rəhbərlərinin süvari dəstələrindən ibarət idi. Baş komandir xanın özü idi. Müharibə elan etmək, sülhə razı olmaq xanın səlahiyyətlərində idi.
Ərazinin mülkiyyət haqqı da xana məxsus idi. Bu ərazilər rəiyyətin istifadəsinə verilmişdi. Həmin torpaqlar idarə etmək üçün bəylərə verildiyindən rəiyyət üzvlərindən vergi almaq işi də məhz onlara tapşırılırdı. Lakin bu torpaqlar xanın icazəsi olmadan bəyin oğluna miras kimi keçə bilməzdi. Bəy bu torpaqları sata bilməzdi. Bəy sadəcə öz torpağı hesab olunan ərazinin məhsulunu istifadə edə bilərdi. Bu torpaqlarda isə əhalinin işlədilməsi mükəlləfiyyət hesab olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarındakı rəiyyətlə Rusiyadakı, Gürcüstandakı rəiyyət eyni deyildi. Azərbaycan kəndlisi əkib-biçdiyi məhsulun sahibi özü idi. Halbuki Rusiyada 1862-ci ilə qədər “mujik” adlanan rus kəndlisi əsir hesab olunurdu və öküz, inək kimi satılırdı. Rusların bu ictimai geriliyi Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bizim ərazidə də tətbiq olunmağa başladı. Hərbi gücü çıxmaq şərti ilə rus idarəetmə sisteminin xanlıqlardan üstün tərəfi yox idi. Rus müstəmləkəçiliyini tədqiq edən İvanenkonun fikirlərinə əsasən deyə bilərik ki, rus idarəsinin qədim xanlıqlardan fərqi Rusiyada yalnız kişilərin deyil, həm də qadınların qırmancla döyülməsidir. (Məmməd Əmin Rəsulzadə, “Türk İslam ensiklopediyası”, c. 45, 1942, s. 719-720)
Avropadakı feodalizm dövrü, kilsənin toplumun istər mənəvi, istərsə də maddi varlığına mütləq şəkildə hakim olduğu dövrdür. Hər növ cəmiyyət hadisəsində katolik kilsəsinin damğası var idi. Azərbaycanda xanlıqlar dövründə islam dininin əsas din olduğunun şahidi oluruq, bununla yanaşı katolik kilsəsinin təsirinin olmadığını da görürük. Hətta mədəniyyət sahəsini araşdırarkən belə, qatı dindarlığın olmadığı qənaətinə gəlirik. Xanlıqlar dövrünün sosial özəlliyi xalqın öz arasındakı münasibətlərinin torpaqla bağlı olmasıdır. Sənət əl sənəti idi. Ticarət isə əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə, əldə hazırlanmış sənətkarlıq nümunələrinin alış-satışı və ya bəzən mübadiləsi nəticəsində yaranırdı. Xan və bəyin xalq üzərindəki təsiri Dvoryaninin (saraydakı rus mülkədarı) və ya Avropalı bir feodalın “mujik” və ya kölə adı verilən “servaj” üzərindəki təsirindən qat-qat daha yüngül mahiyyət daşıyırdı. Bu xalqın lehinə idi. Çünki bəy torpaq üzərində mülkiyyət hüququna sahib deyildi. Buna görə də kəndliyə yaxşı davranmağa məcbur idi. Digər tərəfdən torpaq mülkiyyətinə sahib olan xan torpağı birbaşa idarə etmirdi. Bu vəziyyət isə kəndlini xanın və bəyin ağır təzyiqlərindən qoruyurdu. Bu mövzu barəsində mühacirət həyatında material yoxluğu üzündən məlumat əldə etmək çox çətindir. Firidun bəy Köçərli şair Zakirin həyatından bəhs edərkən deyir ki: ”Zakirin sənəti mülkədarlıq və maldarlıq olduğu üçün vaxtını özünəməxsus şəkildə Xıdırıstan kəndində əkinçilər və köçərilər arasında keçirirdi. Yay-qış demədən hər zaman onların yanında olan Zakir özünü “tərəkəmələşmiş” hiss edirdi. Onların ehtiyacını, sevincini, kədərini də özününki hesab edirdi. Son dövrə qədər bizim bəylərin hamısı belə davranırdılar. İndi bəylər də, mülkədarlar da başqa cür dolanmağa başlayıblar. Öz halal qəsblərini darğalara və nökərlərə verərək şəhərə köçüblər. Günlərini bazarda, meydanda, çayxanada, klublarda boş-bekar keçirirlər. (Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Materialları, c. I, ikinci hissə, s. 448, Bakı, Azərnəşr-1925)
Xanlıqlar dövründə kəndlərdə xanın torpaqlarını idarə edən bəylər rus çarının fərmanı ilə idarə etdikləri torpağın sahibinə çevrildilər. Bununla da xanlıqlar dövründəki kəndli-bəy münasibətləri aradan qalxmış oldu və rusların idarəetmə sisteminin tətbiqinə başlandı. Torpaq üzərində mülkiyyət haqqına sahib olan bəylər artıq kəndli ilə pis davranmağa başladılar, kəndlərdəki əraziləri cahil darğa və qullara verərək özləri şəhərlərə köçdülər. Kəndlilər üzərindəki təzyiqləri isə artmış oldu. Rusların Azərbaycana gətirdikləri yeni mədəniyyətə bir nümunə… Bəyləri öz tərəflərinə çəkməklə çar Rusiyası bununla da özünə yerlərdə dayaq yaratmağa çalışırdı. Bu səbəblə də bəyi mal sahibi edərək mənfəət qazandırmağı zəruri hesab edirdilər. Belə olduqda Firidun bəy Köçərlinin yuxarıda dediyi kimi bəylər artıq “kəndlilərin sevincini öz sevincləri, qara günlərini isə öz pis günləri” kimi görmədilər.
1862-ci ilə qədər Rusiyada qul kimi yaşayan mujikin ürək ağrıdan durumunu anlamaq üçün o dövrün qəzetlərində tez-tez oxunan yüzlərlə elandan birini nümunə olaraq veririk: “Köhnəlmiş bir araba ilə iki gənc qız satılır. Gənc və sağlam olan qızlar hətta toxuculuğu da bilirlər. Təcrübə üçün baxmaq mümkündür.” (Mirzə Bala, “Azərbaycan Milli Hərəkatı, Berlin, 1938, s. 24)
QAFQAZ VƏ AZƏRBAYCANIN “QARA BƏXTİ” VƏ XALQIN SOSİAL-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Tanrı təbiət, coğrafiya və tarix baxımından Qafqazı və Azərbaycanı keçid yolu üzərində yaradıb. Altay dağları, Qaraqorum çölü, Ural dağları, Sibir, Rus çölləri ilə Türküstan ovalıqlarından qopan türklər, monqollar, ruslar və başqa imperatorlar həmişə bu keçiddən keçərək cənuba doğru axın ediblər. Ardı-arası kəsilməyən və hələ də davam edən qanlı, çətin mübarizələr, axınlar Qafqaz xalqlarında eləcə də Azərbaycan xalqında xüsusi və ortaq sosial psixologiyanın meydana gəlməsinə və toplum xarakterinin formalaşmasına səbəb oldu. Qafqazlı hərəkətli, mübariz, çalışqan, cəsurdur, onlarda sərkərdə ruhu var. Professor Sosıyev “Azərbaycan tarixinin qısa oçerki” adlı əsərində qeyd edir: “Bu ölkə tarix boyu daim şəhidlər vermişdir. Tarix boyunca iztirab çəkən xalq yaxın-uzaq qonşuları tərəfindən fasiləsiz hücumlara məruz qalmışdır. Feodal idarəetmə sistemi ilə xalq arasında daim toqquşmalar, davalar olmuşdur.
İstanbul Universitetinin professoru İsmayıl Hikmət Ertaylan Bakı Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) olarkən yazdığı və Azərnəşr tərəfindən 1928-ci ildə çap edilən 2 cildlik “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” adlı əsərinin ön sözündə qeyd edir: “Azərbaycanın çox qədim və zəngin tarixə sahib olduğu məlumdur. Bu qədim və eyni zamanda zəngin ölkə müxtəlif irqlərə mənsub insanlar üçün uzun müddət bir keçid, düşərgə rolunu oynamışdır. İnsan axını, ictimai cərəyanlar (axınlar) məhz bu torpaqlarda qaynayıb-qarışmış, müxtəlif irqlərə məxsus birliklər burada tapışmış, qüvvətlənmiş, ayrı bir kütlə halında toplum yaratmış hökumətlər sürmüş, xəyallar bəsləmiş və dinlər yaratmışdır.” (İ. Hikmət Ertaylan, “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” , c. I, s. 5).
Beləliklə, qafqazlılar və Azərbaycan türkləri strateji yollar kəsimində yerləşən vətənlərinə hər dəfə hücum edən işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizə etmiş, onlarla ölüm-qalım savaşı aparmış, bəzən də məğlub olmuşlar. Ölkənin və xalqın azadlığı uğrunda heç bir mübarizədən çəkinməyən qafqazlılar bəzən də məhv olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya dayanmışlar. Lakin məğlubiyyəti qəbul etməyən bu cəsur xalq ağır şərtlər daxilində yeni həyat qurmaq üçün daim çabalayıb çalışmışlar. Heç vaxt talelərindən şikayət etməmişlər. Allahın yazdığı bəxtdən razı yaşamışlar. Süqut etməyi, yenidən dövlət yaratmağı təbii tarix hadisəsi kimi qəbul etmişlər. Güc və taqətlərinin bitdiyini hiss etdikdə belə mübarizliklərini itirməmiş, psixoloji cəhətdən güclü olmağa çalışmışlar. Sırf bu xüsusiyyətlərinə görə bu günə kimi çox itkilər vermələrinə baxmayaraq azadlıq mübarizəsini davam etdirmiş və hələ də davam etdirirlər.
Azərbaycan tarixinə nəzər yetirərkən məhz bu mövzu barəsində nümunələr göstərməyi vacib hesab edirik. Cavad xan Gəncəni üstün mövqedəki rus ordusuna qarşı qorumuş, əfsanəvi qəhrəman kimi şəhid olmuşdur. Bu şanlı səhifə ilə bağlı bir az ətraflı yazaq. Bu tarixi döyüş Azərbaycan xalqının müstəqillik üçün hər zaman ölümü göz önünə aldıqlarının örnəyi və simvoludur. Əhvalatı A.A.Kasparinin dili ilə danışaq. “Gəncə xanlığı Rusiya və İran arasında Rusiyanın yolu üzərində yerləşirdi. Xəzər dənizi sahilindəki xanlıqlar Gəncə xanlığının təsiri altında idi. İranı zəiflətmək üçün Gəncənin müstəqilliyinə son qoymaq lazım idi. Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd Şah Qacar Tiflisə hücum edərkən onunla ittifaq yaratmışdı. Tiflisin Ağa Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən yağmalanmasında yaxından iştirak etmişdi. Məhz bu səbəbdən 1804-cü ilin dekabr ayında gürcü əsilli “müdhiş knyaz” ləqəbli Sisianov Gəncə qalasının qarşısına gəldi. Cavad xana məktub göndərərək qalanın təslim olmasını istədi. Cavad xanın cavabı belə oldu: “Görünür ki, taleyin səni Peterburqdan bura qədər sürükləyib gətirib. Amma sən onun acı yumruğunu dadacaqsan.” Sisianov xanın məğrur cavabına qarşılıq olaraq qalanı mühasirəyə alaraq təklifini qəbul etmədikcə mühasirəni dağıtmayacağını bildirdi. Amma hansı səbəbdənsə dekabr ayında hücum etmədi, hücum etməyə cəsarəti çatmadı. Xan generala cavab məktubunda belə yazırdı: “Rusların topları arşın baxımından uzun olsa belə, unutma ki, mənim toplarım 4 arşındır.” Eyni zamanda xan məktubda “Necə ola bilir ki, rus türkdən daha cəsur olsun?” deyə soruşurdu. Sisianov isə “Mən sənin qalanı alacağam və sənə ölüm gətirəcəyəm” cavabını verdi. Xan cavab məktubunda “Əgər tale bu pis oyunu oynasa, sən məni qala divarı üstündə ölü tapacaqsan” yazırdı. Bir aylıq məktublaşmalardan sonra 3 yanvar bayram gecəsində qaranlıq, soyuq bir havada ruslar qalaya hücum etdilər. Hücum bölüklərinə general mayor Portnyagin və polkovnik Karyagin rəhbərlik edirdi. Topların duelindən sonra Gəncə qalasında açılan dəlikdən general Portnyagin böyük qüvvə ilə hücum etdi. Cavad xan ruslarla mübarizəyə hazır idi və onları məğlubiyyətə uğratmağı planlaşdırmışdı. Qalaya hücum edən rusların yolları qaladakı məşəllərlə işıqlandırılmışdı. Rus qüvvələri “ura” deyərək hücuma keçdilər. Qalanın mərkəzində gəncəlilərin onlar üçün hazırladıqları canlı sədlə toqquşdular. Döyüş başlandı. Xan Portnyaginin hücumunu ağır məğlubiyyətə uğratmağı bacardı. Portnyagin qüvvələrini toplayaraq ikinci dəfə hücuma keçdi. İkinci hücum da rusların ağır məğlubiyyəti ilə yekunlaşdı. Səhər şəfəqi türklərin qalibiyyət sevinci və nərələri ilə vəhdət təşkil edirdi. İlk hücum Qarabağ qapısından olmuşdu. Bu cəbhədə məğlub olan ruslar indi də Tiflis qapısından gecə qaranlığında qala divarlarına nərdivan dayayaraq hücuma keçdilər. Xan bu cəbhədən hücum gözləmirdi. Dərhal hərəkətə keçən xan düşməni qapıda qarşılamaq istədi və istəyinə çatdı da. Qalaya çıxan ilk rus əsgər və zabitlərini öldürdü. Bu tərəfdən ard-arda Portyaginin qüvvələri ilə yanaşı polkovnik Karyagin və podpolkovnik Simanoviç və Lisanoviçin qüvvələri də hücuma keçdilər. Çox çətin və qanlı döyüş gedirdi. Bir dəfə general Portnyagini şəxsən ələ keçirməyə çalışan Cavad xan ətrafındakı zabit və əsgərləri yox etdi, lakin yenə də onu tuta bilmədi. Podpolkovnik Simanoviç və qüvvələri Portnyagini Cavad xanın əlindən xilas edə bildilər. Qalanın iki bürcü rusların əlində idi. Xanın qüvvələri getdikcə azalmağa başlamışdı, topların mərmisi bitmişdi. Lakin buna baxmayaraq xan təəccüb yaradacaq cəsarətlə, qəhrəmancasına əlində qılınc döyüşə davam edirdi. Xan geri çəkilən qüvvəsi ilə birlikdə gedə bilərdi. Lakin o, geri çəkilmirdi. Həmin vaxt “Eğer” bölüyü rəhbəri Kolovskiy ilə birlikdə xana hücum etdi və xan öldürüldü. Xana köməyə gələn əsgərləri Kolovskiy və bölüyünü məhv etsələr də xan artıq dünyasını dəyişmişdi. Xanın ölüm xəbərini eşidən Gəncə qüvvələrinin döyüş ruhu sarsıldı. Beləliklə, döyüş rusların qələbəsi ilə sona çatdı. Döyüşlər şəhərin içinə doğru gedirdi. Gəncəlilər artıq ev-ev mübarizə aparırdılar. Buna görə də ağır itkilər verdilər.” Rus tarixçisi Gəncə döyüşü haqqında bunları qeyd etmişdir.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386318) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 2017.
Hüseyn Baykara
Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir.
Hüseyn Baykara
Azərbaycanda Yeniləşmə Hərəkatı XIX ƏSR
Azərbaycan istiqlal savaşının ideoloqu və onun “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” əsəri
Konkret, bəlkə də vazkeçilməz bir missiyanı yerinə yetirmək üçün dünyaya gələn insanlar bəzən unudulmalıdır ki, onların min bir əzab-əziyyətə tab gətirib icra etdikləri çox əhəmiyyətli işlər “yerisin”, daşıdıqları mənanı daha geniş kontekst və “ərazidə” gerçəkləşdirə bilsinlər. Həmin şəxsiyyətlərin unudulmağından giley və təlaşla danışan insanlar qəlblərinin dərinliklərində şübhəsiz ki, bu həqiqəti – unudulmağın millətə, milli ideologiya və prinsiplərə xidmət etdiyini sezir və hiss edirlər, ancaq bu sezmə anidən keçir, sızıltıya çevrilir, yenə də bu insanın layiq olmadığı halda illərlə, bəzən on illər boyunca unudulmasından şikayətlər səslənir. Ancaq həqiqət, həqiqi olan, həm də millət üçün dəyəri olan nəsnələr bir gün gəlib yerini tutur. Və bu hadisədə heç bir gecikmə qeydə alınmır. Burada əsas amil missiyanın gerçəkləşməsinin gecikməməsidir. Əks təqdirdə böyük bir işin, deyək ki, milli azadlıq və istiqlal savaşının tərkibində çox mühüm şeylər çatışmaz və bu, gələcəyin inşasında qəliz problemlərin yaranmasına meydan aça bilər. Bu missiyanı daşıyan, onu istənilən zorunluğa baxmadan icra edən şəxslər şübhəsiz ki, amal, ideal uğrunda canlarını bir göz qırpmadan fəda etmiş şəhidlərdir. Böyük şəxsiyyət Hüseyn Baykaranın bütün kitabları izah təriqli “ön söz”lərlə açılır. Bu girişdən öncə isə müəllif qeydi gəlir: “BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ OLMAYAN, BİR HİSSƏSİ YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ HƏSR EDİRƏM !…“[1 - H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 2017.]
1904-cü ildə Şuşada anadan olmuş Qara Hüseynbəyli (Hüseyn Baykara) Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxuyarkən tələbələr qarşısında Azərbaycanın müstəqilliyini müdafiə edən çıxışlarına görə izləndiyini hiss etmiş, əvvəlcə İrana, ordansa Türkiyəyə keçmiş, Ankara Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş və bundan sonra (Türkiyə həyatı nəzərdə tutulur) həyatının hər bir anını doğma yurdu Azərbaycanı qətrə-qətrə öyrənməyə, əsarət altında olan yurdunda sovetlər tərəfindən icad edilən dürlü-dürlü saxta ideyaların gerçək olmadığını göstərmək üçün həqiqətləri yazmağa həsr etmişdi.
Hüseyn Baykaranın ilk monoqrafik əsərindən sonuncu tezisinə, məqaləsinə qədər bütün yazılarını oxusaq bir cəhətin dominant təşkil etdiyinin şahidi olarıq: o, Azərbaycanda milli istiqlal savaşının tarixini yazmış, ideyaların milli ideologiya bazasında tədriclə necə formalaşması prosesini izləmiş, bu savaşda təkamülün morfologiyasını açıq-aydın şəkildə və analitik yöndə izah etməyə çalışmışdır. Bu sahədə onun xidmətləri əvəzsizdir, başqa heç bir ictimai-siyasi xadim onun qədər ardıcıl şəkildə ideoloji baxışları zamanın və dövrün, o dövrlərdə baş verən qlobal hadisələrin süzgəcindən keçirib təhlil edə bilməmişdir. Bu əvəzsiz xidmətin əhəmiyyəti bir neçə cəhətlə izah edilə bilər: 1) H. Baykara sadəcə tarix, xronologiya yazmırdı, o, ideyaların tarixini yazır, onlar arasındakı keçidlərin məntiqini araşdırırdı; 2) H. Baykara Azərbaycanşünaslıq sahəsində mövcud olan boşluqları doldurur, mövcud və getdikcə daha böyük ərazini zəbt edən yanlışlıqları aradan qaldırırdı və 3) H. Baykara o dövr üçün Azərbaycanın yaxın tarixində baş verən hadisələrin əsl mahiyyətini, həmin dövrdə meydana çıxmış şəxsiyyətlərin gördükləri işin siyasi-ideoloji və mədəni mahiyyətini tam fərqli müstəvidə açmağa çalışırdı. O, bir tərəfdən istiqlal mücadiləsinin bütün təməl prinsiplərini, onun iqtisadi, siyasi və mədəni köklərini bir-biri ilə sıx əlaqədə öyrənir, təhlillər aparır, digər tərəfdən isə bu əsasda əldə edilən nəticələrin rəsmi, artıq oturuşmuş qənaətlərə qarşı ziddiyyət təşkil etdiyini, mübarizənin bitmədiyini, əksinə istiqlal ideyasının özülünün daha da möhkəmlənməsinə xidmət etdiyinin sübutuna çevrilirdi.
Bu mənada Hüseyn Baykaranın “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı (XIX əsr)” adlı ilk əsərinin (1966) böyük əhəmiyyəti var. Əvvəla, belə bir ştrixi qeyd etmək zəruridir: bir araşdırıcı və alim kimi Hüseyn Baykaranın təfəkküründə hadisələrə ən müxtəlif bucaqlardan baxmaq özəlliyi var. Onun yanaşmasının analitikliyini şərtləndirən bu ştrix eyni zamanda konkret məsələ və ya problemin köklərinin “uzandığı” məsafəni də aydın fonda göstərə bilirdi. Müəllifin məsələyə yanaşma prinsipi janrın da sərhədlərinin genişlənməsinə, janryaradıcı komponentlərin yenilənməsinə və orijinal mənalar kəsb etməsinə səbəb olurdu. Diqqət edin: “Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin nə qədər inkişaf etmiş olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırki mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir.“
Müəllifin incə müşahidə nəticəsində tutduğu bu cəhət zamanla daha da dolğunlaşır, çünki H. Baykara istənilən hadisəni qlobal müstəvidə nəzərdən keçirməyə hazırlığı olan bir mütəxəssis idi. Baxın: “Halbuki, ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki bugünkü Qərb düşüncəsində, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər, ya da necə mədəni hesab oluna bilər? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz despotik və zülmkar rejim idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi. Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də münaqişə mövzusudur…”
Müəllif nəzərdən keçirdiyi zaman kəsimini bu geniş həcmli monoqrafik oçerkində tarixi metod əsasında öyrənir, bu hadisələri oxuculara dərinlərdən gələn kökləri ilə birlikdə təqdim edir, nəticədə isə oxucunun bildikləri ilə, ona sovet rejimində sırınan ideyalarla bu kitabın əsaslı və mükəmməl analiz əsasında təlqin etdiyi ideyalar arasında çox sözlü, çox ifadəli oppozisiya yaranıb-formalaşır. Məqsəd təkcə Azərbaycan torpaqlarını işğal edən işğalçını tənqid etməkdən, onun bu işğala don geyindirən saxta və ziyanlı fikirlərini alt-üst etməkdən ibarət olmayıb, həm də XX əsrin əvvəllərində inşa edilən milli dövlətin yaranmasını şərtləndirən amilləri bütün detalları ilə göstərməkdən ibarətdir.
Bütün bu deyilənlər, xüsusən “Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatı” kitabının hiss etdirdiyi mətnaltı gerçəklər Hüseyn Baykaranın alim və ictimai xadim kimi şəxsiyyətini səciyyələndirən özəllikləri də nişan verir. Onun hiss-həyəcan dolu mətnləri bütün struktur boyu analitik təfəkkürün diktəsi ilə idarə olunur. Bayaq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu cəhətlər oçerk janrına bir yenilik gətirir, onu təsvirçilikdən çıxarıb ən müxtəlif analitik və fikir istiqamətlərinə qoşur. Bu mətnlərdə onun vaxtilə, deyək ki, 1927-ci ildə Universitetdə tələbələr qarşısında etdiyi çıxışların alovu ilə bərabər böyük və nadir zəkası mütləq iştirak edirdi. O, təpədən dırnağa qədər azərbaycançı idi, öyrənib əxz etdiyi hər bir bilgi, informasiya, elmi baxış və incələmələri həmin eşqin mənbəyinə – doğma yurdun müstəqillik savaşına çox asanlıqla yönəldə bilirdi. Hüseyn Baykara adı bi-zim nəzərimizdə dünyanın bütün sərgilərini dolaşıb yad mədəniyyətlərin daşıyıcılarını heyrətləndirən xalça butasına assosiasiya edilir. Xalça butası çox gözəldir, çünki ən gözəl hiss və duyğuların ifadəsidir, belə olduğu üçün də insan qəlbinin bütün künc-bucaqlarını işıqlandıran bir əsərdir; xalça butası həm də insan zəkasının ən mükəmməl məhsuludur, o qədər orijinal və millidir ki, yad mədəniyyətlərin daşıyıcıları buna baxıb ancaq heyrətlənə bilərlər, onu təkrar edə bilməzlər!
Hüseyn Baykara adı çəkilən əsərində XIX əsri (Axundzadə əsrini-!) bütün cəhətləri ilə nəzərdən keçirir və hər şeydən əvvəl həmin böyük zaman çərəyini müxtəlif fraqmentlərə bölməklə. XIX əsrin birinci və ikinci yarısı onun tərəfindən ayrı-ayrı və fərqli kateqoriyalar kontekstində təhlil edilir. Birini “oyanış”, digərini “yenilənmə” kimi səciyyələndirməklə iqtisadi göstəricilərdən tutmuş, qaçaqçılıq hərəkatı, xalqın folkloru, onun mədəni dəyərlərini yaradan şəxsiyyətlərinin yaradıcılıqlarını, ən əsası isə XX əsrin əvvəllərində yaranan milli dövlətçilik idealına göstərdikləri xidmətləri təhlil süzgəcindən keçirir. Bu həqiqəti müəllifin özü daha əsaslı şəkildə ifadə edir: “28 may 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi heç də təsadüfi bir əsər deyil və ya hər hansı bir şəxsin əsəri də deyil. Bu böyük tarixi hadisənin səbəbləri bu oçerkdə də izah etməyə çalışdığımız kimi Azərbaycan tarixindəki ən əsas hadisələrə əsaslanır. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanın istiqlal hərəkatı tarixin problemi olmuşdur. Hal-hazırda da bu problem qalmaqdadır. Bu məsələni yenə də tarix həll edəcək.”
Təqdim edilən əsərin birinci fəslində (“Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda vəziyyət”) müəllif Rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarını işğal etməyə başladığı dövrdə iki hadisəni xatırlayır və bu önəmli hadisələrdən çıxış edərək, bilxassə A.A.Kasparinin “Fəth edilən Qafqaz” əsərinə istinad edərək mövcud siyasi durumu təhlil edir. İstinad edilən müəllifin də təsdiqlədiyi kimi, 1796-cı ildə baş vermiş basqın nəticəsində “rusların qalib olduqları halda məğluba çevrilmələri sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına oxşayır.” Dirəniş, tarix boyunca qazanılan dəyərləri qorumaq əzmi general Zubovun ordusunun ağır itkilər verməsinə səbəb olmuşdu. İkinci hadisə isə 1804-cü ildə rusların Gəncə xanlığını işğal etməsi ilə bağlıdır. “ …Hücum edən qüvvə olaraq ruslar da böyük itkilər vermişdilər. Ən əsas üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdü. “Və nəhayət, 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi…
Müəllif baş verən dəhşətli və qlobal hadisələrin fonunda onların hansı niyyətlərə xidmət etdiyini elə rus siyasətçi və tarixçilərinin öz məxəzlərinə dayanaraq izah edir. “…Azərbaycanın dünya var olduqca yaşayacaq əfsanəvi qəhrəmanı Cavad xan verdiyi sözün üstündə durdu. Sisianov Gəncə qalası divarları üstündə onu ölü tapdı. Beləliklə də Kasparinin dediyi kimi, İran və Hindistana gedən yollar ruslar üçün açılmış oldu. Kaspari deyirdi ki, Gəncə işğal olunmayınca bu mümkün olmayacaqdı.”
Müəllifin üslubunun bütün əsərlərindən görünən, ancaq birinci olduğu üçün bu geniş həcmli oçerkdə daha önəmli şəkildə nəzərə çarpan bir xüsusiyyətini nəzərə çarpdırmaq lazımdır; belə ki, müəllif müxtəlif hadisələri, faktları, onlar arasındakı əlaqələri şərh edərkən həmin dövrün və milli şüurun səciyyəsini parlaq şəkildə əks etdirən ricətlər edir, daha önəmlisi isə bunu Azərbaycana kənar baxışla izah etməyə çalışır. Kənar baxış bu əsəri oxuyan oxucunun bütün hiss və həyəcanlarını “görməyə” qabildir. Gəncənin işğalından bəhs edərkən bu qanlı hadisənin xalqın duyğu və həyəcanlarından keçib bədiiləşmiş nümunələrindən də vaz keçmir, əksinə hadisələrin bütün dramatizminin bədii lövhələrdə necə əks edildiyini son dərəcə lakonik tərzdə təqdim edir. Başqa bir nümunə. Müəllifin şəhadətinə görə, XIX əsrin ortalarında Bəhailik təriqətinə mənsub Qəzvin hakiminin qızı Tahirə Gürretüleyn Nəsrəddin şahın əmri ilə diri-diri yandırılır. Ona nəsihət edilir: Məzhəbini tərk et, şah səni bağışlar. Azərbaycanlı şairənin cavabı gecikmir:
Mən demərəm kim sən səməndər ol da ya pərvanə ol,
Çünki yanmaq niyyətimdir, dönmə gəl mərdanə ol…
Yaxud: “…Rəhmətlik general İsmayıl Berkok “Tarixdə Qafqaz” adlı əsərində qafqazlıların sosial-psixoloji xarakterinə misal kimi Lermantovun “Mıtsıri” poemasından bir hissəni türk dilinə tərcümə edərək göstərmişdir. “Mıtsıri” poemasında Qafqaz dağlıları ilə ruslar arasında gedən döyüşlərdə 5-6 yaşlarında əsir götürülən bir uşağın keşiş kimi yetişməsi üçün Gürcüstanda yerləşən “Mıtsıri” monastrına verilməsidən bəhs olunur.” Poemadan məlum olduğu kimi, bu uşaq vaxt gəlir dörd divar arasında sıxılmağa başlayır və dağları, qayaları yerindən oynadan fırtınalı bir gündə monastrdan qaçır. Meşədə kaftar ilə qarşılaşır və onunla boğuşmağa başlayır. Kaftarı boğub öldürməyi bacarsa da özü də ölümcül vəziyyətdə yaralanır. “…Meşədə ölümlə qarşı-qarşı dayanan bu kiçik uşağı tapırlar və monastra geri gətirirlər. Lermantov ölüm ayağında olan bu uşağı danışdırmağa başlayır. “Mən bu monastrda olduğum müddətdə vətənimi, vətənimin gözəlliklərini, millətimi, millətimin məğrur, mübariz simasını düşünmüşəm. Bu düşüncə məni yandırıb yaxan bir alov kimi idi. Bu düşüncə məni insanın ruhunu boğan, dualarla dolu havasız monastrdan mübarizəli və möcüzəli həyata çağırırdı. Göz yaşları töküb, dərd çəkməkdənsə vətənim olan tanımadığım o müqəddəs torpaqları öpməyə and içdim.”
Rus işğalından sonra Azərbaycanda şərait təbii ki, büsbütün dəyişir və bu kardinal dəyişmələrə paralel şəkildə qaçaqçılıq hərəkatı alovlanır. İqtisadi cəhətdən iki sistemin qarşı-qarşıya gəlməsi, kapitalizmin ilk rüşeymlərinin görünməsi və Azərbaycanda az sayda olsa da kapitalist müəssisələrinin yaranması onu öz məhvərindən ayırır, hansı məqamlardasa işğalçı siyasətin güddüyü hədəflər xalqın xeyrinə işləyirdi. Yəni, kimsə, hansı siyasi doktrinanın gücünə olursa-olsun başqa bir xalqı diz çökdürüb ona hər şeyi qəbul etdirmək gücünə malik deyildir. Bir tərəfdən boğulan, ağzı qapanan mənbə digər tərəfdə bütün gücü ilə püskürə bilər. Müəllif bütün bu ziqzaqlı, qəliz tarixi şəraitin gətirdiyi ziddiyyətləri o dövrdə mədəni vəziyyətlə yanaşı, paralel müstəvidə araşdırır və yuxarıda təsbit edilən cəhət – gücün, enerjinin boğulduğu anda başqa bir müstəvidə əyaniləşməsi ideyası öz təsdiqini tapır. Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir. Vaqif, Vidadi, Mirzə Kazım bəy, Zərdabi, Zakir, Bakıxanov, Axundzadə və başqa şəxsiyyətləri məhz XIX əsrin yenilənmə kontekstində araşdırmaqla əsas ideyasını (xalq öz kökündən aldığı enerjini, çınqını nə olur-olsun özünəməxsus tərzdə müxtəlif dönəmlərdə əyaniləşdirir və yoluna işğalçılıq kimi maneələr çıxdıqda belə bu təməl niyyətini daha böyük istək və ehtirasla ifadə edir) təsbit etməyə çalışır. Hüseyn Baykaranın bir alim kimi tarixi hadisələrə baxışında bir mühüm amili nəzərə çarpdırmaq həm də Azərbaycan mühacirətşünaslığı üçün önəmlidir. O, adı çəkilən şəxsiyyət və mədəni hadisələri xalqın taleyi, daşıdıqları missiya, bu missiyanın əyaniləşən qənaətlərinin tarixin və mədəniyyətin sonrakı inkişafında hansı cəhətlərlə qovuşub millətin azadlıq ideyalarının püxtələşməsinə stimul verdiyini bir tam şəklində götürür. Hüseyn Baykara bütün mövcud faktları diqqətdə saxlamaqla, onlardan hansısa birini unutmamaqla əslində ideyaların inkişaf stixiyasını təhlil edir. Hansı dövrdəsə, deyək ki, XVIII əsrdə, yaxud XIX əsrin birinci yarısında hansısa ədəbi şəxsiyyətin deyək ki, “millət” və bu qəbildən olan sözləri işlədib-işlətməməsi şərt deyil, əsas olan ümmətdən millətə inkişaf yolunda bu şəxsiyyətlərin xalqın dilində nələr yaratması, dünya elmi və mədəni irsi ilə hansı kontekstdə səsləşib-səsləşməməsidir. Çünki ana dilində yazılan hər bir bədii əsər, bu dilin sərhədləri daxilində reallaşan hər bir mədəni hadisə o xalqı yaşadan, həyatını fırtınalardan keçirən böyük bir enerji mənbəyidir. Bu mənada Hüseyn Baykara haqlı olaraq məhz Qasım bəy Zakiri Azərbaycanın oyanış dövrünün ilk şairi adlandırır və onu İtalyan intibahı dövrünün nadir şəxsiyyəti – Petrarka ilə müqayisə edir. Diqqət edin: “…Zakir dövrünün şairləri arasında “Vətən”kəliməsini ən çox işlədən Azərbaycan şairidir. Buna görə də İtalyanın intibah dövrü şairi Petrarkadan heç bir fərqi yoxdu. Onu Azərbaycanın oyanış dövrü şairi adlandırmağımızın səbəblərindən biri də məhz budur. O, vətəni Azərbaycanı digər ölkələrdən üstün tutmuş və sevmişdir. Şeirlərindən birində Azərbaycanın Hicaz, Nişapur və İraqdan üstün olduğunu qeyd edir:
Axtarmaq ilə mövsümü gülzar ələ düşməz…
“Azərbaycanı”
“Hicazə”, “Nişapura” onu eyləmə həmtay,
Həm mülkü “İraqa.”
Kitabın ən mühüm fəsillərindən biri XIX əsrin ikinci yarısına həsr edilən bölümdür. Bu zaman çərəyinə aid etdiyi “yenilənmə” anlayışı yazıda “intibah” və “islahat” sözləri ilə əvəz edilir. Burada Axundzadə və Zərdabi haqqında deyilən fikirlər, səsləndirilən ideyalar bu dövr və şəxsiyyətlər haqqında sovet dövründə aparılan tədqiqatlardan həm fərqlənir, həm də müəyyən məqamlarda səsləşir. Axundzadənin fəaliyyəti və irsinin bu şəkildə araşdırılması onun masştabını dəqiq nişan verir. “Bu böyük şəxsiyyətin səyləri Azərbaycan sərhədlərini aşdığı üçün o şərq intibahçısı hesab oluna bilər.” Baykaranın bu fikrini incələsək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, M.F.Axundzadə yaradıcılığı eyni zamanda həm Qərb, həm də Şərq kontekstində öyrənilməlidir. Onu təkcə Qərb ədəbiyyatının janr və formalarını milli ədəbiyyata gətirən şəxs kimi səciyyələndirmək kifayət deyil, Axundzadə öz yaradıcılığı və fəaliyyətində ən fərqli təfəkkür tiplərini birləşdirmiş, nəticədə Azərbaycan türkcəsində bu dilin bütün tarixini əhatələyən, yığdığı bütün enerjini ifadə edən əsərlər yaratmışdır.
Yuxarıda Hüseyn Baykaranın düşüncəsinin orijinallığını nəzərə çarpdırmaq üçün “buta” kəlməsini işlətdik. Təsadüfi deyildi bu. Yada bir mif mətni düşür. Hüseyn Baykaranın uşaqlığından, körpəliyindən ölümünə qədərki yolu apaydın göstərir.
…Meşə. Külək qəribə simfoniya yaradıb. Ən böyük (başqalarının gördüklərindən böyük…-) ağacın altında durub gözlərini yumubsan. Heç nə görmürsən. Ancaq kimsə görür bu mənzərəni. Gələcəkdə. Çünki uşaqlıqda gördüyümüz şeylər sonralar bir-bir, kadr-kadr ekrana gəlir, ta ölənə qədər. Nə olur-olsun bu tamaşaya, ən azından onun bizdən bəhs edən bir fraqmentinə hökmən baxırıq. Yarpaqlar ayaqları bağlı quşlar kimi səmanın qoynuna (dərinliyinə…-) əsir, göydəki quşlar anidən dayanıb buludların ətəklərindən tökülən yarpaqlara qoşulub uçur. Gözlərini yum, sevdiyin ağacın ruhunu görəcəksən…
Qədim mif mətnində belə deyilir.
Bura gözəllər gözəli Şuşadır.
Millət körpə qığıltısından başlayır, poetik təfəkkürə ən yaxın elə uşağın düşüncəsidir. Zaman o zaman idi ki, bütün millətlər oyanmış, nəyi varsa ovcunun içinə toplayıb dünyaya göstərmək şövqünə tutulmuşdu. Bu şövq, bu həvəs hər deyəndə gəlmir, gələndə insanların ürəklərindən, ruhundan keçib nələrisə yavaşca tərpədir, qollar çırmanır, əllər yadırğadığı işə elə başlayır ki, sanki arada min illərin yuxusu olmayıbmış. Xalça toxuyan sənətçinin əllərini göz önünə gətirin. Butalar, ornamentlər.... barmaqların sürəti toxucunun gözlərini, baxışlarını bir nöqtədə saxlayır. O sürət, o təşnəlik barmaqları hiss edilmədən adamdan ayırıb dünyanın bütün qurşaqlarından keçirir, qarış-qarış, dünyadakı ən gözəl boyaların hərəsindən bir əlçim götürüb xalçanın – mətnin qəlbinə ilmələyir. Buta arxetipi. Qədimlərdən gələn düşüncənin stilizə olunmuş təsviri. Buta yalnız seçilmişlərə verilir, seçilmiş, yalnız sənin üçün ayrılmış dərd yükü. Bu insanların əzmkeşliyi, təkbaşına “bir institut qədər iş görməsi” başqalarında olmur. Bir işi, bir tapşırığı, bir missiyanı tam fərqli, üstün formada yerinə yetirmək üçün. Ömrünün son günlərində Hüseyn Baykara əlinə qələm alıb həmin sehrli butanın bir naxışını varağa həkk etmişdi: sabaha inanıram!
Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm,
Sonsuz həsrətlərimlə bir dəvamlı yasdayam.
Bəni burada sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam…
Siz canımı gömərsiniz, canım bu ana yurda,
Qəlbimin güllərini göndərin doğma yurda.
Sovursunlar Qafqazın o coşğun rüzgarına,
Bən umutsuz ölmədim eyimsərəm yarına…
Cavanşir YUSİFLİ,
Filologiya elmləri doktoru, professor
Bakı, 2018
ÖN SÖZ
Azərbaycanın oyanışı, yenilənməsi və şəxsiyyətləri haqqında oçerki yazmağa başlayarkən məni ən çox düşündürən məsələ Çar Rusiyasının işğalından əvvəl xanlıqlar dövründə Azərbaycanın mədəni, siyasi və iqtisadi vəziyyətinin hansı səviyyədə olması idi. Buna görə də kitabda ən çox bu mövzuya yer verdim. Bəzi zümrələr belə hesab edirlər ki, Azərbaycanın hal-hazırki mədəniyyəti, incəsənəti rusların əsəridir. Halbuki, ruslar Azərbaycanı işğal etdikləri dövrdə nəinki buğunkü, hətta o dövrün Qərb düşüncəsinə görə də mədəni millət hesab edilmirdilər. I Pyotrun hakimiyyətindən sonra Rusiyada yalnız hərb sahəsində qərbləşmə meylləri özünü göstərirdi. Şərqdə qazandıqları qələbələri də məhz buna borcludurlar. Rusiyada quldarlıq 1861-ci ildə II Aleksandrın fərmanı ilə ləğv edilmişdi. Öz vətəndaşları ilə qul kimi davranan rejim necə mədəni ola bilər və yaxud mədəni hesab olunmalıdırmı? Xüsusilə də Çar Rusiyası rejimi dözülməz dərəcədə despotik və zülmkar idi. Bu səbəbdən də Avropa ilə müqayisə ediləcək heç bir tərəfi yox idi.
Qədim köklərə sahib barbar slavyanların adətlərini rus qiyamı ilə XX əsrə gətirən rusların mədənəniyyətlərinin səviyyələri hətta bu gün də mübahisə mövzusudur. Azərbaycanı oyanışa və yeniliyə çağıran şəxslərin həyat və yaradıcılıqları, xidmətləri indiyə kimi bəzi yazıçılarımız tərəfindən müxtəlif jurnal və broşuralarda xronoloji şəkildə dərc olunmuşdur. Mən bu oçerklə Azərbaycanın oyanışı, yeniləşməsi və şəxsiyyətlərini; sosial, iqtisadi və siyasi şərtləri ilə birlikdə bir metodik halda tarixi ardıcıllıqla göstərməyə çalışmışam. Bu metodla tədqiqat apararkən Azərbaycanda “oyanış” və “yenilənmə” çağlarının ayrı-ayrı tarixi cərəyan olduğu məlum olur. Birinci “oyanış” dövrü XIX əsrin birinci yarısını, ikinci “yeniləşmə” dövrü XIX əsrin ikinci yarısını əhatə edir. Hər iki dövrün sosial və iqtisadi şərtləri sözsüz ki, fərqlidir. Avropada da “intibah” və “islahat” dövrləri fərqli əsrlərdə olmuşdur. Avropada bu proses üç əsr çəkmişdir.
Bu oçerk oxunduğu zaman aydın olacaq ki, Azərbaycan xalqının öz milli şüurunu dərk edərək müstəqil millət kimi bir dövlət halında yaşamağa başlamasının kökündə tarixin dərinliklərində sağlam təməllərinin olması dayanır. 28 may 1918-ci ildə elan edilən Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi heç də təsadüfi bir əsər deyil və ya hər hansı bir şəxsin əsəri də deyil. Bu böyük tarixi hadisənin səbəbləri bu oçerkdə də izah etməyə çalışdığımız kimi, Azərbaycan tarixinin çox önəmli hadisələrinə əsaslanır. Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanın istiqlal hərəkatı tarixin bir problemi olmuşdur. Hazırda da problem qalmaqdadır və bu məsələni yenə də tarix həll edəcəkdir.
Bu oçerkin tam və qüsursuz olduğunu iddia etməkdən uzağam. Qüsurlarımın bağışlanacağına və yanlışların xoş niyyətimin göz önünə alınaraq göstəriləcəyinə ümid edirəm.
Hüseyn Baykara
Ankara, 1966
XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA VƏZİYYƏT
Rusiya və Azərbaycan arasındakı münasibətlərin tarixi çox qədimdir. Bu münasibətlərin tarixini sıralamaqdan uzağıq. Rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarının işğalına başladığı illərdə baş vermiş iki hadisə isə çox mühüm tarixi hadisədir. Sözügedən hadisələrdən birincisi 1796-cı ildə, digəri isə XIX əsrin əvvəllərində baş vermişdir. 1796-cı ildə rusların Azərbaycana yürüşü böyük fəlakətlərə gətirib çıxardı. Rus ordusu böyük qüvvə ilə Azərbaycana hücum etdi. İlk hücumda Qazıqumuq, Dərbənd, Bakı, Şirvan xanlığını işğal edən rus süvariləri Mil düzü, Muğan çölü və İran sərhədləri yaxınlığındakı Gilan ərazisinə qədər irəlilədilər. İşğal edilmiş xanlıqların bəziləri asılılığı qəbul edirmiş kimi görünməyə çalışsalar da, bəziləri döyüşü daha uyğun bildikləri nöqtəyə qədər aparmışdılar. Bu üzdən ruslar əsas qüvvələri geri çəkərək yerdə qalanlarını müxtəlif ərazilərdə paylaşdırdılar. Bunu fürsət hesab edən xanlar öz aralarında razılığa gələrək hücuma keçdilər və rus ordusunu darmadağın etdilər. A.A. Kaspari bu hadisəni belə xatırladır: “Rusların geri çəkilməsi, qalib olduqları yerdə məğlubiyyətə uğramaları sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına bənzəyir. Tədricən geri çəkilmək üçün heç bir planı olmayan Rus ordusu ac, üstü-başı dağınıq, çaşqın, nizamsız vəziyyətdə qaçırdılar. Bu qaçışdan yararlanan dağlılar da bir tərəfdən onlara saldırır, əsgərləri məhv edirdilər. Ruslar çox ağır itkilər vermişdilər. Baş komandir və Qafqaz naibi olan general Graf Valerian Zubov Rusiyaya geri qayıtmış və Kurlyandiyada Polis nəzarəti altında olan idarəyə məmur təyin edilmişdi. (A.A. Kaspari “Fəth edilən Qafqaz” Peterburq 1904, s. 252-253)
Rusların bundan sonra Azərbaycana yenidən yürüşləri 1804-cü ildən Gəncə xanlığının işğalı ilə başlayır. Bu dəfəki döyüşlərdə ruslar ciddi müqavimətlə qarşılaşmış, böyük itkilər vermişdilər. Ən əsası, üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdür. 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə etnik bir birlik olan Azərbaycan ikiyə parçalamış, biri İran Azərbaycanı, digəri Qafqaz Azərbaycanı adlandırılmağa başlamışdır.
Rus istilasından öncə Azərbaycanda xanlıqların siyasi rejimi feodalizm, dərəbəylik şəklində idi. İdarə etmə haqqı yalnız xana məxsus idi. Polisiye işləri xanın təyin etdiyi naiblər tərəfindən icra olunurdu. Əsgəri işlər “Çapar” adlanan seçilmiş şəxslər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Yolların üstündə yerləşən asayiş idarələrinə “Çaparxana” deyilirdi. Eyni zamanda xanlığın təhlükəsizliyinin təmin olunması və poçt işlərinin görülməsi məsələsinə də çaparlar baxırdılar. Xanlıqların özlərinə məxsus vergi sistemləri mövcud idi. Bu vergi kəndlərdən məhsul, şəhərlərdən isə nağd pul şəklində alınırdı. Hər bir xanlığın mis və gümüş sikkəsi ilə mizan və ölçüsü var idi. Bir xanlıq daxilində bütün xanlıq sikkəsi istifadə edilə bilərdi. Həm mülki, həm də idarəetmə sistemləri şəriət və adətlərə görə təşkil olunurdu. Ədalət işləri (Haqqı qəza) şəriətə əsaslanan məhkəmə ilə tənzimlənirdi. Bu məhkəmələr həqiqətən də ədalət rəmzləri idilər. Bunu təsdiqləyən hadisə kimi, rus işğalından sonra Gəncə xristianlarının şikayətlərinin rahatlıqla Gəncə məhkəməsinə ünvanladıqlarını göstərə bilərik. Qazıları xan özü təyin edirdi. Məhkəmə hökmləri xanlıq tərəfindən ya icra edilir, ya da rədd olunurdu. Ölüm cəzası xanın səlahiyyətləri daxilində idi.
Cinayət və kiçik günahlara bəylər, naiblər və xanlar cəza təyin edirdilər. Xanın hökuməti icra etdiyi yer “Divanxana” adlanırdı. Ordu sülh dövründə xana aid süvari dəstədən və bəylərin evlərindəki tüfəngçilərdən, döyüş zamanı isə naib və bəylər vasitəsi ilə əhali arasından seçilən könüllülərdən və şəriət rəhbərlərinin süvari dəstələrindən ibarət idi. Baş komandir xanın özü idi. Müharibə elan etmək, sülhə razı olmaq xanın səlahiyyətlərində idi.
Ərazinin mülkiyyət haqqı da xana məxsus idi. Bu ərazilər rəiyyətin istifadəsinə verilmişdi. Həmin torpaqlar idarə etmək üçün bəylərə verildiyindən rəiyyət üzvlərindən vergi almaq işi də məhz onlara tapşırılırdı. Lakin bu torpaqlar xanın icazəsi olmadan bəyin oğluna miras kimi keçə bilməzdi. Bəy bu torpaqları sata bilməzdi. Bəy sadəcə öz torpağı hesab olunan ərazinin məhsulunu istifadə edə bilərdi. Bu torpaqlarda isə əhalinin işlədilməsi mükəlləfiyyət hesab olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarındakı rəiyyətlə Rusiyadakı, Gürcüstandakı rəiyyət eyni deyildi. Azərbaycan kəndlisi əkib-biçdiyi məhsulun sahibi özü idi. Halbuki Rusiyada 1862-ci ilə qədər “mujik” adlanan rus kəndlisi əsir hesab olunurdu və öküz, inək kimi satılırdı. Rusların bu ictimai geriliyi Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bizim ərazidə də tətbiq olunmağa başladı. Hərbi gücü çıxmaq şərti ilə rus idarəetmə sisteminin xanlıqlardan üstün tərəfi yox idi. Rus müstəmləkəçiliyini tədqiq edən İvanenkonun fikirlərinə əsasən deyə bilərik ki, rus idarəsinin qədim xanlıqlardan fərqi Rusiyada yalnız kişilərin deyil, həm də qadınların qırmancla döyülməsidir. (Məmməd Əmin Rəsulzadə, “Türk İslam ensiklopediyası”, c. 45, 1942, s. 719-720)
Avropadakı feodalizm dövrü, kilsənin toplumun istər mənəvi, istərsə də maddi varlığına mütləq şəkildə hakim olduğu dövrdür. Hər növ cəmiyyət hadisəsində katolik kilsəsinin damğası var idi. Azərbaycanda xanlıqlar dövründə islam dininin əsas din olduğunun şahidi oluruq, bununla yanaşı katolik kilsəsinin təsirinin olmadığını da görürük. Hətta mədəniyyət sahəsini araşdırarkən belə, qatı dindarlığın olmadığı qənaətinə gəlirik. Xanlıqlar dövrünün sosial özəlliyi xalqın öz arasındakı münasibətlərinin torpaqla bağlı olmasıdır. Sənət əl sənəti idi. Ticarət isə əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə, əldə hazırlanmış sənətkarlıq nümunələrinin alış-satışı və ya bəzən mübadiləsi nəticəsində yaranırdı. Xan və bəyin xalq üzərindəki təsiri Dvoryaninin (saraydakı rus mülkədarı) və ya Avropalı bir feodalın “mujik” və ya kölə adı verilən “servaj” üzərindəki təsirindən qat-qat daha yüngül mahiyyət daşıyırdı. Bu xalqın lehinə idi. Çünki bəy torpaq üzərində mülkiyyət hüququna sahib deyildi. Buna görə də kəndliyə yaxşı davranmağa məcbur idi. Digər tərəfdən torpaq mülkiyyətinə sahib olan xan torpağı birbaşa idarə etmirdi. Bu vəziyyət isə kəndlini xanın və bəyin ağır təzyiqlərindən qoruyurdu. Bu mövzu barəsində mühacirət həyatında material yoxluğu üzündən məlumat əldə etmək çox çətindir. Firidun bəy Köçərli şair Zakirin həyatından bəhs edərkən deyir ki: ”Zakirin sənəti mülkədarlıq və maldarlıq olduğu üçün vaxtını özünəməxsus şəkildə Xıdırıstan kəndində əkinçilər və köçərilər arasında keçirirdi. Yay-qış demədən hər zaman onların yanında olan Zakir özünü “tərəkəmələşmiş” hiss edirdi. Onların ehtiyacını, sevincini, kədərini də özününki hesab edirdi. Son dövrə qədər bizim bəylərin hamısı belə davranırdılar. İndi bəylər də, mülkədarlar da başqa cür dolanmağa başlayıblar. Öz halal qəsblərini darğalara və nökərlərə verərək şəhərə köçüblər. Günlərini bazarda, meydanda, çayxanada, klublarda boş-bekar keçirirlər. (Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Materialları, c. I, ikinci hissə, s. 448, Bakı, Azərnəşr-1925)
Xanlıqlar dövründə kəndlərdə xanın torpaqlarını idarə edən bəylər rus çarının fərmanı ilə idarə etdikləri torpağın sahibinə çevrildilər. Bununla da xanlıqlar dövründəki kəndli-bəy münasibətləri aradan qalxmış oldu və rusların idarəetmə sisteminin tətbiqinə başlandı. Torpaq üzərində mülkiyyət haqqına sahib olan bəylər artıq kəndli ilə pis davranmağa başladılar, kəndlərdəki əraziləri cahil darğa və qullara verərək özləri şəhərlərə köçdülər. Kəndlilər üzərindəki təzyiqləri isə artmış oldu. Rusların Azərbaycana gətirdikləri yeni mədəniyyətə bir nümunə… Bəyləri öz tərəflərinə çəkməklə çar Rusiyası bununla da özünə yerlərdə dayaq yaratmağa çalışırdı. Bu səbəblə də bəyi mal sahibi edərək mənfəət qazandırmağı zəruri hesab edirdilər. Belə olduqda Firidun bəy Köçərlinin yuxarıda dediyi kimi bəylər artıq “kəndlilərin sevincini öz sevincləri, qara günlərini isə öz pis günləri” kimi görmədilər.
1862-ci ilə qədər Rusiyada qul kimi yaşayan mujikin ürək ağrıdan durumunu anlamaq üçün o dövrün qəzetlərində tez-tez oxunan yüzlərlə elandan birini nümunə olaraq veririk: “Köhnəlmiş bir araba ilə iki gənc qız satılır. Gənc və sağlam olan qızlar hətta toxuculuğu da bilirlər. Təcrübə üçün baxmaq mümkündür.” (Mirzə Bala, “Azərbaycan Milli Hərəkatı, Berlin, 1938, s. 24)
QAFQAZ VƏ AZƏRBAYCANIN “QARA BƏXTİ” VƏ XALQIN SOSİAL-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Tanrı təbiət, coğrafiya və tarix baxımından Qafqazı və Azərbaycanı keçid yolu üzərində yaradıb. Altay dağları, Qaraqorum çölü, Ural dağları, Sibir, Rus çölləri ilə Türküstan ovalıqlarından qopan türklər, monqollar, ruslar və başqa imperatorlar həmişə bu keçiddən keçərək cənuba doğru axın ediblər. Ardı-arası kəsilməyən və hələ də davam edən qanlı, çətin mübarizələr, axınlar Qafqaz xalqlarında eləcə də Azərbaycan xalqında xüsusi və ortaq sosial psixologiyanın meydana gəlməsinə və toplum xarakterinin formalaşmasına səbəb oldu. Qafqazlı hərəkətli, mübariz, çalışqan, cəsurdur, onlarda sərkərdə ruhu var. Professor Sosıyev “Azərbaycan tarixinin qısa oçerki” adlı əsərində qeyd edir: “Bu ölkə tarix boyu daim şəhidlər vermişdir. Tarix boyunca iztirab çəkən xalq yaxın-uzaq qonşuları tərəfindən fasiləsiz hücumlara məruz qalmışdır. Feodal idarəetmə sistemi ilə xalq arasında daim toqquşmalar, davalar olmuşdur.
İstanbul Universitetinin professoru İsmayıl Hikmət Ertaylan Bakı Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) olarkən yazdığı və Azərnəşr tərəfindən 1928-ci ildə çap edilən 2 cildlik “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” adlı əsərinin ön sözündə qeyd edir: “Azərbaycanın çox qədim və zəngin tarixə sahib olduğu məlumdur. Bu qədim və eyni zamanda zəngin ölkə müxtəlif irqlərə mənsub insanlar üçün uzun müddət bir keçid, düşərgə rolunu oynamışdır. İnsan axını, ictimai cərəyanlar (axınlar) məhz bu torpaqlarda qaynayıb-qarışmış, müxtəlif irqlərə məxsus birliklər burada tapışmış, qüvvətlənmiş, ayrı bir kütlə halında toplum yaratmış hökumətlər sürmüş, xəyallar bəsləmiş və dinlər yaratmışdır.” (İ. Hikmət Ertaylan, “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” , c. I, s. 5).
Beləliklə, qafqazlılar və Azərbaycan türkləri strateji yollar kəsimində yerləşən vətənlərinə hər dəfə hücum edən işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizə etmiş, onlarla ölüm-qalım savaşı aparmış, bəzən də məğlub olmuşlar. Ölkənin və xalqın azadlığı uğrunda heç bir mübarizədən çəkinməyən qafqazlılar bəzən də məhv olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya dayanmışlar. Lakin məğlubiyyəti qəbul etməyən bu cəsur xalq ağır şərtlər daxilində yeni həyat qurmaq üçün daim çabalayıb çalışmışlar. Heç vaxt talelərindən şikayət etməmişlər. Allahın yazdığı bəxtdən razı yaşamışlar. Süqut etməyi, yenidən dövlət yaratmağı təbii tarix hadisəsi kimi qəbul etmişlər. Güc və taqətlərinin bitdiyini hiss etdikdə belə mübarizliklərini itirməmiş, psixoloji cəhətdən güclü olmağa çalışmışlar. Sırf bu xüsusiyyətlərinə görə bu günə kimi çox itkilər vermələrinə baxmayaraq azadlıq mübarizəsini davam etdirmiş və hələ də davam etdirirlər.
Azərbaycan tarixinə nəzər yetirərkən məhz bu mövzu barəsində nümunələr göstərməyi vacib hesab edirik. Cavad xan Gəncəni üstün mövqedəki rus ordusuna qarşı qorumuş, əfsanəvi qəhrəman kimi şəhid olmuşdur. Bu şanlı səhifə ilə bağlı bir az ətraflı yazaq. Bu tarixi döyüş Azərbaycan xalqının müstəqillik üçün hər zaman ölümü göz önünə aldıqlarının örnəyi və simvoludur. Əhvalatı A.A.Kasparinin dili ilə danışaq. “Gəncə xanlığı Rusiya və İran arasında Rusiyanın yolu üzərində yerləşirdi. Xəzər dənizi sahilindəki xanlıqlar Gəncə xanlığının təsiri altında idi. İranı zəiflətmək üçün Gəncənin müstəqilliyinə son qoymaq lazım idi. Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd Şah Qacar Tiflisə hücum edərkən onunla ittifaq yaratmışdı. Tiflisin Ağa Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən yağmalanmasında yaxından iştirak etmişdi. Məhz bu səbəbdən 1804-cü ilin dekabr ayında gürcü əsilli “müdhiş knyaz” ləqəbli Sisianov Gəncə qalasının qarşısına gəldi. Cavad xana məktub göndərərək qalanın təslim olmasını istədi. Cavad xanın cavabı belə oldu: “Görünür ki, taleyin səni Peterburqdan bura qədər sürükləyib gətirib. Amma sən onun acı yumruğunu dadacaqsan.” Sisianov xanın məğrur cavabına qarşılıq olaraq qalanı mühasirəyə alaraq təklifini qəbul etmədikcə mühasirəni dağıtmayacağını bildirdi. Amma hansı səbəbdənsə dekabr ayında hücum etmədi, hücum etməyə cəsarəti çatmadı. Xan generala cavab məktubunda belə yazırdı: “Rusların topları arşın baxımından uzun olsa belə, unutma ki, mənim toplarım 4 arşındır.” Eyni zamanda xan məktubda “Necə ola bilir ki, rus türkdən daha cəsur olsun?” deyə soruşurdu. Sisianov isə “Mən sənin qalanı alacağam və sənə ölüm gətirəcəyəm” cavabını verdi. Xan cavab məktubunda “Əgər tale bu pis oyunu oynasa, sən məni qala divarı üstündə ölü tapacaqsan” yazırdı. Bir aylıq məktublaşmalardan sonra 3 yanvar bayram gecəsində qaranlıq, soyuq bir havada ruslar qalaya hücum etdilər. Hücum bölüklərinə general mayor Portnyagin və polkovnik Karyagin rəhbərlik edirdi. Topların duelindən sonra Gəncə qalasında açılan dəlikdən general Portnyagin böyük qüvvə ilə hücum etdi. Cavad xan ruslarla mübarizəyə hazır idi və onları məğlubiyyətə uğratmağı planlaşdırmışdı. Qalaya hücum edən rusların yolları qaladakı məşəllərlə işıqlandırılmışdı. Rus qüvvələri “ura” deyərək hücuma keçdilər. Qalanın mərkəzində gəncəlilərin onlar üçün hazırladıqları canlı sədlə toqquşdular. Döyüş başlandı. Xan Portnyaginin hücumunu ağır məğlubiyyətə uğratmağı bacardı. Portnyagin qüvvələrini toplayaraq ikinci dəfə hücuma keçdi. İkinci hücum da rusların ağır məğlubiyyəti ilə yekunlaşdı. Səhər şəfəqi türklərin qalibiyyət sevinci və nərələri ilə vəhdət təşkil edirdi. İlk hücum Qarabağ qapısından olmuşdu. Bu cəbhədə məğlub olan ruslar indi də Tiflis qapısından gecə qaranlığında qala divarlarına nərdivan dayayaraq hücuma keçdilər. Xan bu cəbhədən hücum gözləmirdi. Dərhal hərəkətə keçən xan düşməni qapıda qarşılamaq istədi və istəyinə çatdı da. Qalaya çıxan ilk rus əsgər və zabitlərini öldürdü. Bu tərəfdən ard-arda Portyaginin qüvvələri ilə yanaşı polkovnik Karyagin və podpolkovnik Simanoviç və Lisanoviçin qüvvələri də hücuma keçdilər. Çox çətin və qanlı döyüş gedirdi. Bir dəfə general Portnyagini şəxsən ələ keçirməyə çalışan Cavad xan ətrafındakı zabit və əsgərləri yox etdi, lakin yenə də onu tuta bilmədi. Podpolkovnik Simanoviç və qüvvələri Portnyagini Cavad xanın əlindən xilas edə bildilər. Qalanın iki bürcü rusların əlində idi. Xanın qüvvələri getdikcə azalmağa başlamışdı, topların mərmisi bitmişdi. Lakin buna baxmayaraq xan təəccüb yaradacaq cəsarətlə, qəhrəmancasına əlində qılınc döyüşə davam edirdi. Xan geri çəkilən qüvvəsi ilə birlikdə gedə bilərdi. Lakin o, geri çəkilmirdi. Həmin vaxt “Eğer” bölüyü rəhbəri Kolovskiy ilə birlikdə xana hücum etdi və xan öldürüldü. Xana köməyə gələn əsgərləri Kolovskiy və bölüyünü məhv etsələr də xan artıq dünyasını dəyişmişdi. Xanın ölüm xəbərini eşidən Gəncə qüvvələrinin döyüş ruhu sarsıldı. Beləliklə, döyüş rusların qələbəsi ilə sona çatdı. Döyüşlər şəhərin içinə doğru gedirdi. Gəncəlilər artıq ev-ev mübarizə aparırdılar. Buna görə də ağır itkilər verdilər.” Rus tarixçisi Gəncə döyüşü haqqında bunları qeyd etmişdir.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386318) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
H.Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. 2017.
Хусейн Байкара
Тип: электронная книга
Жанр: Документальная литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Azərbaycan Yeniləşmə Hərəkatı – XIX əsr, электронная книга автора Хусейн Байкара на азербайджанском языке, в жанре документальная литература