Çaldıran döyüşü
Çaldıran döyüşü
Fərman Kərimzadə
Roman görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə və şair, ulu tariximizdə xüsusi yeri olan Şah İsmayıl Xətainin həyatından, çox-cəhətli ictimai fəaliyyətindən bəhs edən ""Xudafərin körpüsü"" dilogiyasının ikinci hissəsidir. Siyasət meydanına yenicə qədəm qoyan Şah İsmayılın vahid və qüdrətli Azərbaycan uğrunda apardığı gərgin mübarizələr, ağıllı dövlət xadiminin mədəniyyətin və sənətin yüksəlməsinə göstərdiyi qayğı, xalqımızın orta
əsr məişət tərzi romanın əsas mövzusudur.
Fərman Kərimzadə
Çaldıran döyüşü
Proloq
«Hər yer zülmətdi. Bəlkə gecədi? Bəlkə hələ səhər açılmayıb? Bir səs-ün də yoxdu. Mən hardayam? Niyə belə olsun? Yaxşı, axı, adam çox idi… Dayan… dayan… Mən müharibədə deyildim bəyəm? Hə… Hə… Əbih Sultanı gətirib Cəbonidə İsmayıla təhvil verdim. Günün günorta vaxtı müharibə başladı. Dağın üstündəki cığırla çapıb gələn Şirvanşah atlılarının başı üstündə qızılı işləməli yaşıl ələmlər vardı. Bax ondan sonra heç nə yadıma gəlmir. Bəlkə mən ölmüşəm? Bəlkə qəbirdəyəm? Əgər qəbirdəyəmsə, bəs onda niyə inkir-minkir məni sorğu-suala tutmur? Yox, bura nə cənnətdi, nə cəhənnəm…»
Qaçaq Muradın huşu özünə qayıdırdı. Başının üstünü almış ölüm qəbirdə onu tərk eləmişdi. Döyüşdən sonra onun kimi xeyli adamı dəfn eləmişdilər, özləri də çıxıb getmişdilər. Dədə bəyin bilmədən vurduğu nizə zərbəsindən Qaçaq Murad xeyli qan itirmişdi və onu ölmüş bilib dəfn etmişdilər.
Üstündən xeyli keçəndən sonra o, özünə gəlmişdi. Bədəni selin-suyun içindəydi, nəfəs almaq çox çətin idi. Ağzı da, burnu da parça ilə sarınmışdı. Qollarını tərpətmək istədi. Yox, qolları da həmin parça ilə bədəninə sarınmışdı. Qalxmaq istədi, mümkün olmadı. Yalnız indi başa düşdü ki, qəbirdədir, onu kəfənə büküblər.
«Ey tanrı, axı mənim günahım nəydi ki, öldürüb dəfn eləyəndən sonra diriltmisən. Bəs qəbirdə də adamı dirildərlər? İndi mən buradan necə çıxım?»
Çiynində ağrı vardı. Amma qəbirdə olduğunu hiss eləmək o ağrıdan qat-qat dəhşətli idi və bu dəhşəti dərk edəndən sonra heç bir ağrı onunla müqayisə edilə bilməzdi.
Barmaqlarını tərpətdi. Barmaqları salamat idi. Orta barmağını bədənindəki kəfənə ilişdirib dartdı. Bir şey çıxmadı, ikinci dəfə dartanda cırılan kəfənin səsini eşitdi. Yox, o, qəbirdədi. O, yuxu görmür. Barmağı kəfəni cırdıqca, qolu rahatlığa çıxırdı. Sonra qolunu qatlaya da bildi, sifətini də kəfəndən xilas elədi. İndi bir az rahat nəfəs ala bilərdi. Əlini qaldırıb yuxarı toxundurdu. Ağac döşəmişdilər. Daş olsa, işi əngəl ola bilərdi. Yaxşı, indi neçə eləsin? Ağacı haradan çıxartsın ki, torpaq tökülüb onu basmasın. Hər halda baş tərəfdən olmaz. Onda nəfəsi təngiyər, torpaq altdan çıxa bilməz. Ortadan ağacın birini qanırıb qəbrin içinə saldı və üstünə torpaq tökülməyə başladı. İkinci, üçüncü ağacları da çıxartdı. «Qoy torpaq tökülsün, onun altından çıxa bilərəm. Çətin deyil. Yəqin ki, qəbri çox da dərin qazmayıblar. Müharibə yeridi, kimdi kəmali-səliqəylə qəbir qazan».
Torpaq oyulub qurşağına töküldükcə, onu aşağı, ayaqlarının üstünə itələyirdi. Qəbir torpaqla dolanda deyəsən işığa bənzər nəsə göründü. Qaçaq Muradın ümidi artdı. Ağacları bir-bir çıxardırdı. Torpaq onun üstünü alanda ikiəlli bu torpağı eşdi, eşdi və nəhayət, qalxıb otura bildi. Bir az da dözüm, bir az da səbr. Birdən-birə o, sinədolusu nəfəs aldı və sərin, təmiz hava onun başını gicəlləndirdi, gözünün qabağında qığılcımlar oynadı. Bu qığılcımlar bir yerə yığılıb böyük kürə şəklini aldı.
Kənardan baxan olsa görərdi ki, təzə qəbrin batmış torpağı içindən lopa bığları, iri burnu, piyalə gözləri olan bir baş çıxıb, ölümcül vəziyyətdə dayanıb. Qıyılmış gözləri üfüqdən qalxan qan rəngli aya baxır.
Qulağına səs gəldi. Bu səs onu özünə gətirdi. Aralıda çaqqallar ulaşırdı.
«Əzrayılın çəngindən çıxıb çaqqala qismət olmaq lap gülünc olar. Qəbirdən çıxmaq lazımdı». O, torpağı eşib sinəsinə qədər çölə çıxartdı. Artıq əlləri çöldəydi. Daha xilas olmuşdu. «Bir dəfə qəbirdə uzananın ömrü əlli il uzanır. Belə yerdə ki, tanrı məni diriltdi, çaqqal nədi, heç canavara, şirə, pələngə də can vermərəm». Birdən onun ağlına dəhşətli bir fikir gəldi. «Olmaya mən xortdamışam? Xortdamaq ölməkdən betərdi. Xortdayan ən vəhşi heyvandan da pisdir. Əgər belədirsə, onda ölüm yaxşıdı. Mən xortdamışam. Nə bilim xortdayan necə olur?»
Bu fikir onu tez tərk elədi. Qəbirdən çıxanda tərliydi, indi sərin hava onu üşütdü. Lüt-üryan idi. Kəfən qəbirdə qalmışdı. Heç o kəfəni çıxarmaq fikrinə də düşmədi. «Xortdayanlar ağ kəfəndə gəzirlər. Yaxşı, bəs mən indi əynimə nə geyəcəm? Hanı ordugah? Bir səs-ün eşidilmir axı…»
Qəbirdə olanda onun bircə fikri vardı. Necə olursa-olsun bayıra çıxmaq. İndi işıqlı dünyaya çıxanda min dənə dərd onu götürmüşdü. Əyninə paltar tapmaq, harada olduğunu öyrənmək, bir kənd-kəsəyə çatmaq.
Ayağa qalxdı. Amma əlləri ilə qabağını tutdu. Qaçaq Murad hamamda fitə ilə çiməndə də utanırdı. İndi bu aylı gecədə, düzün ortasında lüt, anadangəlmə dayanmağına elə xəcalət çəkirdi ki…
Çiyni bərk sızıldayırdı. Amma onun hayında deyildi. Qəbirdən çıxmış ölü hansı ağrıya fikir verəcək? Təzə qəbirlərin yanından keçdi. Artıq ayın işığı da çoxalmışdı. Bir az aşağıda nəsə parıldayırdı. Yaxınlaşdı. Bu ölmüş döyüşçünün sinəsinə düşüb qalmış qalxan idi. Bura ki lap döyüş meydanıdı.
Murad qaçaqlıq eləyəndə, karvan qabağı kəsəndə heç adamların əyninin paltarını soyundurmamışdı. İndi ölmüş döyüşçünü soyundurmaqdan başqa əlacı yox idi. Əvvəl döyüşçünün məstlərini çəkib çıxartdı. Sonra şalvarını və çuxasını soyundurdu.
İndi hara getsin? Bu döyüşdə kim qalib gəlib? Şirvanşahmı, İsmayılmı? Onun heç nədən xəbəri yox idi. Yəqin ki, İsmayıl. Yoxsa onda Muradı heç kim dəfn eləməzdi. Bu soyundurduğu da Şirvanşah qoşununun döyüşçüsünə oxşayırdı. Onda İsmayıl Şamaxıda olar.
«Yox, mən onların yanına gedəsi deyiləm. Onlar artıq məni dəfn eləyiblər. Bir daha onların gözünə görünsəm, məni xortdamış bilərlər. Bu zəhrimara qalmış yara məni incidir. Buna bir əlac eləyə bilsəydim, çıxıb öz ellərimizə gedərdim. Bəsdi, böyüklərdən gördüyümü görmüşəm.»
Qaçaq Murad paltar dərdindən qurtarandan sonra onu təzə bir dərd aldı: hara getsin? Dərdini kimə desin? Yarasını harda sağaltdırsın? İndi yara daha bərk göynəyirdi, ürəyi oyulurdu. Bir daşın üstündə oturdu. Çənəsini yumruqlarına söykədi. Sonra adəti üzrə sol əlini bığına çəkdi. Bığından torpaq tökülürdü. «Qəbrə girib çıxan adamın bığından düyü tökülməyəcək ki…»
Sonra onun gözü ayın zəif işığında paltarını soyundurduğu meyitə sataşdı. «Görəsən kimdi, haralıdı bu bədbəxt? Yazığı dəfn də eləməyiblər. Dünyanın işinə bax, qəbirdən çıxan dəfn olunmayanın paltarını geyir. Bu paltar, sahibinə nə xoşbəxtlik gətirdi ki, mənə də gətirsin?!»
Murad hiss eləyirdi ki, halı heç yaxşı deyil. Bədənində süstlük, qollarında və biləklərində gücsüzlük var. Belə getsə, onu dəfn eləyən də tapılmayacaq, meyiti bu düzlərdə qalıb qarğa-quzğuna yem olacaq. Burda ona kim sahib duracaq? Şirvanın öz oğullarının meyitləri tökülüb qalıb.
Səs gəldi, addım səsləri. Bu, at ayağının tappıltısına oxşayırdı. Həm də cidarlı at ayağının səsinə. Ürəyində yeni bir ümid işığı yandı. Əgər o, insan ayağının səsini eşitsəydi, bütün ümidləri alt-üst olardı. Atdan ziyan gəlməz. Qalxanda azacıq səndirlədi. Sərxoş adamlar kimi başı gicəlləndi. Ayaqlarını torpaqda hiss eləməyə çalışdı. Gözlərini bir anlıq yumub açdı. Başını silkələdi ki, bu zəiflik keçsin. Deyəsən indi bir az özünə gəldi.
«Atı tutmaq lazımdır», – fikirləşdi və səs gələn tərəfə yeridi. At onu görüb qaçmadı. Qulaqlarını cütləyib oxrandı. Murad yavaşca əl atıb atın yalından yapışdı. Heyvanın belində yəhər, çul da yox idi. Əyilib bir əlli cidarını açıb başına keçirdi, ayağını daşın üstünə qoyub birtəhər atın belinə qalxdı. Üzüüstə düşdü. At onu götürüb aparacaqdı. Bu atın sahibi kimdi? Onu necə qarşılayacaq? Bu daha ondan asılı deyildi. Hər şey Muradın bəxtindən asılıydı…
1
«Səkkiz behişt» sarayının həyətindəki çinarın yarpaqları qızıl kimi saralıb tökülmüşdü. Çinarın çılpaq gövdəsi neçə rəngə çalırdı. Qırmızı, göy, yaşıl, sarı.
Şah İsmayıl şəbəkə pəncərəni yuxarı qaldırıb, altındakı dayağını vurdu. Rənglər itdi. Qabığı ordan-burdan soyulmuş, ağ, gövdəli çinarın yuxarı budaqlarında bir neçə yarpaq qalmışdı. Çinarın dibindəki mərmər hovuzun içərisində isə xəzəllər suyun üzünü örtmüşdü.
O, çinara niyə bu qədər diqqətlə, zəndlə baxırdı? Əvvəl özü də bilmirdi. Çinar həmişə gözəldir. Yarpaqlayanda da, xəzəlini tökəndə də. Amma elə buna görəmi? Neçə vaxtdı gözü bu ağacda qalıb? Yox, deyəsən…
«Bu çinarı babam, qüdrətli Həsən padşah əkdirib. Bu ağ gövdəli ağac Ağqoyunlulardır… Bəli, sülalədir. Amma dövranını sürmüş sülalə. Onun başında bir neçə yarpaq qalıb. Onlar da Əlvənd Mirzədir, Murad Mirzədir. Daha sülalədən heç bir kömək gözləməyə ümidləri yoxdur. Ona görə də yüngül bir meh lazımdır ki, onlar da qopub torpağa düşsünlər və çürüməyə başlasınlar.
Bəs mən kiməm? Bu çinarla qohumluğum olsa da, mən onun budaqlarında bitmədim. Çinar çinarla qohum olsa da amma hərəsi ayrı-ayrı bitir. Mən yeni bir sülalənin başlanğıcıyam. Hansıdır o sülalə? Şah İsmayıl sülaləsi? Yox!»
Gənc şah bir neçə saatdır ki, heç kimi yanına buraxmır, fikirləşir, düşünüb-daşınırdı. Əvvəlcə sevincini öz-özü ilə bölüşmək üçün tək qalmışdı. Onun gözləri də dolmuş, dəsmalla gözünün nəmini silmişdi. Bu ana yetişmək üçün o nələrdən, hansı müsibətlərdən keçib gəlmişdi. Təklikdə qalıb sevinməyə haqqı vardı. Sevincini kimlə bölə bilərdi ki? Ana yox, qardaş yox… Ata barəsində düşünməyə da dəyməzdi. Onun ölümü o qədər uzaq idi ki… Sevincini isə sərkərdələrlə, bəylər, əmirlər, vəzirlərlə bölüşmək istəmirdi. Onsuz da onlar sevinir, onlar əylənir, məclislər düzəldirdilər. Ən böyük sevinc onun özününkü idi. Həmin sevinci o babaları Şeyx Səfiyyəddinlə, Şeyx Əli, Şeyx Sədrəddin, Şeyx Cümeydlə bölüşərdi. O, atası ilə günlərlə diz-dizə oturub sevincini izhar eləyərdi. Axı bu yolu onlar qoymuş, onlar çarpışmış, onlar qılınc çalıb, qurban getmişdilər. Cəsarətli, cürətli, inamlı igidlər bu günü nə qədər gözləmiş, nə qədər arzulamışdılar ki, parça-parça olmuş Vətənin başını bir yerə yığsınlar, gücünü, qüdrətini artırsınlar. Həmin əqidə yolunda Vətən torpağına qanlar tökülmüşdü. Kim bilərdi ki, o böyük məqsədi, bu nəsildən aman-zaman ilişib qalmış on üç yaşlı oğlu İsmayıl həyata keçirəcəkdi. İndi atası və babaları başlarını qaldırıb bu günü görəydilər. Onda o da ürək dolusu sevinər, bilər ki, əcdadlarının onun bu böyük işindən xəbərləri var.
Yox, bu sevinc də yarımçıqdır.
Yaxşı, yeni çinarın adını nə qoysun? heydərilər sülaləsi? Yox. Tədbiri tökən, yolu göstərən ulu babadır. Şeyx Səfidir. Kaş o ulu babası indi onun yanında olaydı və öz məsləhətlərini verəydi. Yazılan bir ayrı. Hər saatın öz hökmü var. Onun, saatbasaat, günbəgün görəcəyi işlər üçün babasından alacağı məsləhətlər necə də yerinə düşərdi. Həmin çinar demək hələ neçə nəsil bundan əvvəl əkilib. O çinar bu həyətdəkindən də böyükdür. Bəs nə qədər davam edəcək? Axı nəsildə o təkdir, yeganədir. Bu gənc yaşında başına bir iş gəlsə, kim o çinarı bəsləyib böyüdəcək?!
Yerdəki iri, kətəbə naxışlı xalçanın üstü ilə məstlərini asta-asta basaraq yeridi. Başını qaldırıb qızılı naxışlarla işlənmiş səqfə, sanki insan əli toxunmamış nəfis divarlara, baş tərəfdə qoyulmuş, qızıl ayaqlı taxta baxdı. «Biz qalanın hücrəsində əzab çəkəndə, dayım Sultan Yaqub burada hökmlər verirdi. Bizim anamızla bərabər həbsə alınmağımızın, Sultanəlinin öldürülməsinin fərmanları da burada verilib. Dünya, çərxi-fələk çevrildi. Həbsdəki saraya gəldi, saraydakı torpaq altına gömüldü!»
Gördüyü müsibətlər, çəkdiyi ağrılar onun fikrini vaxtından əvvəl yetişdirmiş, İsmayıl on səkkiz, iyirmi yaşlı bir igid kimi bişmişdi. Boyu hələ çox qalxmasa da o, qılınc çalıb, ox atmağı, at oynatmağı öyrənmişdi.
Yenə dönüb taxta baxdı. Onun sarı parıltısından gözlərini xeyli ayıra bilmədi. Necə də rahat, təmkinli hökmlüdür. Cansızdır, cəsədsizdir, amma üstündə oturanlara hikkə verir, hakimiyyət verir. Asa da bilir, kəsə da bilir. Sorğusuz-sualsız, dünyanın altını üstünə çevirir, ölkələri qana da çalxayır. Əsl tilsim, əsl möcüzə bu taxtdır. Çağırdığı şəxs illərlə döyüşlərdən, qırğınlardan keçib ona tərəf gəlir. Özü isə heç kimə sona qədər etibar göstərmir. Necə də rahat, necə də cazibəli və gözəldir. Təbriz bazarından bir gədanı tutub gətirib onun üstündə əyləşdirsən, dönüb əjdaha olar.
Dilsiz-ağızsız taxt ona çox şeylər deyirdi. Çox şeylər vəd edirdi. İsmayıl isə hələ də onun üstündə oturmamışdı. Başına gələn bu qədər əzab-əziyyətdən qorxmamışdı, amma taxtdan qorxurdu. Elə bilirdi ki, oturan kimi taxt onu öz hakimiyyəti altına alacaq, onun niyyətlərini unutduracaq, babasının qoyduğu yol-ərkandan çıxarıb üzünü biyabana çevirəcəkdir.
Yox, dayısının əsarətinə dözmüşdü, ancaq taxtın əsarətinə dözməyəcəkdi. Bu taxt qızıldan olsa da, onu yaxşı suvarılmış Dəməşq qılıncına döndərəcək. Onu öz əqidəsinə tabe edəcək, əmrini taxta verəcək. Qoy taxt Ələddinin çırağı kimi, o çırağın qulu kimi onun əmrlərini yerinə yetirsin.
O, taxtda oturmaqdan bir də ona görə qorxurdu ki, yeri rahat olar, arxayınlaşar. Arzularının başa çatdığına inanar, o biri hökmdarlar kimi kefə, mey-məzəyə qurşanar. Onun yeri anadan olandan bəri nə qədər narahat idisə, indi də elə narahat olmalıdır. Bir ana bətnində rahat olmuşdu, bir də bu fani, vəfasız dünyadan keçəndən sonra rahat olar.
Onun əsl taxtı yəhərdir. İldırım kimi irəli şığıyan atın üstündəki yəhər. Onun arzularını, əməllərini həyata keçirəcək bir vasitə varsa, o da odu.
Bu fikirdən İsmayıl rahatlıq tapdı. Amma onu heç kimə açmayacaqdı. Bu onun özünə lazım idi. Yəhər üstündə oturan sərkərdə düşmən qoşunu ilə üz-üzə gələndə taxt gücsüz olur. Onda yəhərdəkinin hökmü bütün taxtdan verilən şah fərmanlarından irəlidir. Onun isə yəhər üstündə görəcəyi işlərin sayı-hesabı yox idi: günbatanda Sultan Bayazid kimi qüdrətli bir hökmdar var. Şirvanda işlər yoluna qoyulmayıb. Əlvənd Mirzə Diyarbəkrdə oturub, yeni məqam gözləyir. Murad Mirzə Şirazı, İsfahanı, Bağdadı, əlində saxlayır. Təkcə Mavərənnəhrdə sakitlikdir. Teymur nəslindən olan Babur Səmərqəndi, Buxaranı tutmaq istəyir. Orada hələlik qüdrətli hökmdar yoxdur. Xorasanda Hüseyn Bəyqara çox güclüdür. Ondan qorxmağa, çəkinməyə dəyməz. Mir Əlişir Nəvainin vəzirlik etdiyi Heratda xəzinə orduya, hərbi səfərlərə yox, tikintilərə, şeirin, elmin, sənətin fərəc tapmasına xərclənir.
Əbrguh rəis Məhəmməd Kerrenin, Səmnan, Xarə və Firuzguh Hüseyn Qiya Çələbinin, İraqi-ərəb Barik bəy Pərnakın, Kaşan Qazı Məhəmmədin, Diyarbəkr Qasım bəyin, Girman Əbülfət bəy Bayandurun əlindədir. Hamısı da düşmən, hamısı da Murad Mirzənin, Əlvənd Mirzənin tərəfdarı.
Ona, Şah İsmayıla tabe olan tək Azərbaycandır. Əlvənd Mirzə ilə Murad Mirzə ölkəni iki yerə parçalayanda, Əlvənd Mirzəyə Şirvan, Naxçıvan, Muğan, Qarabağ, bir də Arazdan aşağıda Təbriz, Xoy, Mərənd, Salmas, Ərdəbil qalmışdı. Alma kimi iki yerə bölünmüş ölkənin sərhədi Qızılüzən çayından keçirdi. Ağqoyunluların bu iki şahzadəsinin ölkə bölməsini fikirləşəndə, İsmayılın yadına kökə üstündə ağlayan iki uşaq düşürdü. Kökəni bölüb uşaqları sakitləşdirən kimi, ölkəni də bölüb könlünü almışdılar.
İndi bu torpaqları birləşdirmək üçün nə qədər qanlar axacaq. Ölkə bir olmasa onun qüdrətindən, gücündən danışmağa dəyərmi?! Güclü qonşu dövlətlər yanında gərək qorxaq uşaq kimi danışmayasan. Bir də gözünü açıb görərsən ki, səni udublar. Hələ ölkənin heç bu yarısında da əmin-amanlıq yoxdur. Ölkədən yox, saraydan, Təbrizin özündən başlamaq lazımdır.
O, əlini əlinə vurdu. Xidmətçi içəri girib ikiqat oldu.
– Nəcməddin Gilanini və Hüseyn bəyi yanıma çağırın.
Xidmətçi çıxan kimi göy əbasının sinəsində saqqalı pambıq kimi görünən Nəcməddin Gilani və ondan sonra da Hüseyn bəy Lələ içəri daxil olub təzim etdilər.
– Əyləşin!
Amma özü oturmamış, heç birisi oturmağa cürət etmədi. İsmayıl taxtda yox, divar dibində düzülmüş döşəkcələrin yanındakı kürsüdə oturdu. İndi onu saray adətlərinə əməl etmək yox, fikirləşdiyi işin gedişi maraqlandırırdı.
– Şeyx Gilani, Təbriz əhlinin nə qədəri şiə olar, nə qədəri sünni?
Şeyxin başındakı ağ çalmanın qəhvəyi cızıqları vardı. Həmişəki kimi ağ, gün görməyən yumşaq dərili sifətində sakitlik, arxayınlıq hökm sürürdü.
– Şiələr azdır.
– Nə qədərdir? Axı özünüz mənə dəqiq, dürüst danışmağı öyrətmisiniz!
Şeyx Nəcməddin Gilani Lahicanda və Ərçivanda ona elmləri öyrətmiş, o vaxtdan bəri bir gün də olsun, onun yanından aralanmamışdı. O, Şeyx Səfiyyəddinin dostu və qayınatası Zahid Gilaninin nəslindən idi və həmin dostluq iki yüz əlli ildən artıq idi ki, davam eləyirdi.
Nəcməddin Gilani sayı dürüst bilirdi. Amma deməyə ürək eləmirdi, nəticəsindən qorxurdu.
– Ey imam Sahibi-Zaman, Təbriz əhlinin üçdən biri şiədir.
– Eyb eləməz, o sayı biz çoxaldarıq. Xütbəni Nəsriyyə məscidində oxuyacaqsınız. Elə orada sünniləri şiəliyə dəvət etməliyik.
Nəcməddin Gilani gözlərini barmaqlarına dikmişdi. Barmaqlarının arasından təsbehin daşları yüngülcə sürüşüb keçir, o, ehtiyatla tərpənirdi ki, daşların səsi eşidilməsin.
– Nədi? Sözlü adama oxşayırsınız. Yoxsa mən səhv eləyirəm? İkiniz də fikrinizi buyurun!
Əvvəl Nəcməddin Gilani başladı:
– Bizim indi bir fikrimiz var, ya Sahibi-Zaman! Ələ keçirdiyimiz bu dövləti hər vasitə ilə gücləndirmək. Dostların sayını çoxaldıb, düşmənlərin sayını azaltmaq lazımdır. Əgər biz indi Təbrizdə sünnilərə zorla şiəliyi qəbul etdirsək, onda Təbrizin özündə də düşmənlərimiz dostlarımızdan ikiqat çox olacaq.
Gənc şah bir an fikrə getdikdən sonra üzünü Hüseyn bəy Lələyə tutdu:
– Sizin fikriniz necədir?
– Şeyx çox doğru buyurur, qibleyi-aləm. Mənə də belə gəlir…
– Deməli, düşmənlərimiz çoxdur. Bəli, həddindən artıqdır. Ancaq onların heç biri nə Murad Mirzədir, nə də Sultan Bayazid. Vaxt gələcək, bizim düşmənimiz olmayacaq…
Şeyx Nəcməddin dilləndi:
– Sizin sözlərinizdə çox böyük həqiqət var, imam Sahibi-Zaman. Sünnilər bizi düşmən bilir. Ancaq bir var o, düşmənə toxunmayasan, bir də var onu qızışdırasan.
Şah İsmayıl gördü ki, onun fikrini heç biri başa düşmür. Təbriz onun üçün dünyanın ən böyük bazarlarından biridir. Burada hökmdardan çox bazar hökmfərmandır. Bazar camaatı isə öz qazanclarını, dolanışığını əqidəsinə dəyişməyəcək. Sünni ya şiə. Nə fərqi var onun üçün. Əgər fateh kimi Təbrizə girəndə onu alqışla qarşılamasaydılar, onda inanardı ki, onun məzhəbinə gəlməyəcəklər. Zamanın sahibinin simasında xilaskarlarını görürlərsə, demək, onun dalınca gedəcəklər.
Azərbaycan, Fars, Şiraz, Xorasan sünniməzhəb müsəlmanlar dənizində kiçik bir adadır. O adanın sahilinə güclü dalğalar çırpılır. Həmin dalğalar bu adanın qumunu da, torpağını da yuyub aparır. Ada qorunmasa onun müstəqilliyi də məhv olub gedəcək. Onu düşmən qarşısında yalnız əqidə gücünə saxlamaq mümkündür.
İsmayıl bunu başa düşürdü. Ona danışmışdılar, bilirdi ki, babası Şeyx Səfiyyəddin sünni təriqətindən şiəliyə keçib. Demək, onun özü də elə belə fikirləşib.
O, başa düşürdü ki, Təbrizdə sünniləri şiə məzhəbinə dəvət edəndə, şəhərdə narazılıq, həyəcan başlayacaq. Amma eyni vaxtda Murad Mirzənin hökmdar olduğu ərazilərin əksər əhalisi onun tərəfinə keçəcək. İsmayıl özü oxumuşdu ki, bir gün onun babası Şeyx Səfiyyəddindən soruşurlar: «İranda padşah qoşunları çoxdur, yoxsa sənin müridlərin? Cavab verib ki, mənim müridlərim padşah qoşunlarından iki dəfə artıqdır». Demək, indi onun qoşunu ilə Ərdabil Darülirşadının müridləri birləşsə, onun qarşısında heç bir qüvvə dayana bilməz. Düşməni qızışdırmaq lazımdır. Qoy dost da, düşmən də ilk gündən bilinsin. Xüsusən paytaxtımız Təbrizdə.
– Şeyx Nəçməddin, xütbəyə hazırlaşın. Bu gün xütbə oxunmalı, mən taxta çıxmalıyam. Məsciddə özüm də olacağam.
Hüseyn bəy fikirli oturmuşdu. Görünür, Şeyx Nəcməddinlə əvvəldən bu barədə danışıbmış.
Hökmdarı fikrindən döndərə bilməməkləri onu fikrə qərq eləmişdi. Əvvəldən danışıb saraydakı vəzifələri bölmüşdülər. Şeyx Nəcməddinə səltənətin sədarəti həvalə olunmuşdu. Hüseyn bəy isə əmirəlüməra vəzifəsini görəcəkdi. Zəkəriyyə Keçəçi vəzir, Dədə bəy isə qorçubaşı təyin ediləcəkdi.
Birdən Hüseyn bəyin yadına nə düşdüsə, icazə istəyib ayağa qalxdı:
– Ya imam Sahibi-Zaman, zərbxana ilk sikkəni kəsib. Göstərməyə gətirmişəm. Buyurub baxa bilərsiniz.
İsmayıl onun verdiyi pulu aldı. Üstündəki yazıları oxudu. İndi onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Hökmdarlığın ilk nişanəsi onun ovcundaydı. Orada peyğəmbərin, imamların, bir də özünün adı yazılmışdı.
– Əmirəlüməra, – o artıq Hüseyn bəyi rütbəsi ilə çağırdı. – Deyirsiniz yəni Təbriz bazarında sünnilər imamların adı yazılmış bu pulla alver eləməyəcək?
– Necə eləməyəcək? Puldan üz döndərərlər?!
– Onda hazırlaşın.
* * *
Təbrizin Nəsriyyə məscidini Uzun Həsən tikdirmişdi. Eyni vaxtda onun günbəzi altına on mindən çox adam yığılırdı. Bu gün isə cümə günü olduğundan, hökmdarın taxta çıxması münasibəti ilə xütbə oxunacağından məscidin həyətində də iynə düşməyə yer yox idi. Çinarlardan tökülən xəzəllər camaatın çiynində, çalmasında ilişib qalırdı. Məscidin günbəzinə və divarların üstünə dəstə-dəstə ağ və göy göyərçin qonmuşdu. Adətən bu məscidə cümə günləri sünnilər toplaşırdı, şiələr isə məhəllə məscidlərində olardılar. Amma indi buraya gələnlərin əksəriyyəti şiələr idi. Məscidin öz axund və mollaları nə edəcəklərini bilmirdilər. Təyin olunmuş vaxtda Nəcməddin Gilani camaat namazına dayandı. İsmayıl, Hüseyn bəy, Qara Piri bəy Qaçar, Bayram bəy Qacar və digər qızılbaş sərkərdələri də onun arxasında ayaqyalın dayanıb namaz qılıb qurtardılar. Bundan sonra İsmayıl məstlərini geydi. Belindəki qılıncını çəkib minbərin yanına gəldi. Firuzə rəngli kaşılar, bu kaşılar üstündəki ərəb əlifbası kimi qıvrılıb açılan gül-çiçək təsviri məscidə xoş bir əhvali-ruhiyyə verirdi.
Nəcməddin Gilani minbərə qalxdı. Məsciddə siyirməqılınc dayanan İsmayıla baxıb özünü itirdi. Amma xütbəni oxumağa başladı.
– Bismillahir-rəhmanir-rəhim… Məhəmmədən rəsulillah, Əliyyən vəliyyullah…
Məscidə xəfif bir uğultu yayıldı. Məhəmməddən sonra gələn əfzəl xəlifələrin, həmişə adları böyük təmtəraqla bu minbərdə eşidilən Əbubəkrin, Ömərin, Osmanlı adlarının üstündən indi sükutla keçirdilər. O xəlifələrə görə bura yığılanların bir qismi başlarına dörd hörüklü çalma qoymuşdu: Deməli, peyğəmbərdən sonra onun valisi dördüncü xəlifə Əli hesab edilir. Nəcməddin Gilani xütbəni davam etdirmək istədi. Amma İsmayıl işarə verdi. O, dayandı, adamlara baxdı. Sonra aram-aram sözünə davam elədi:
– Ey müsəlmanlar, imam Sahibi-Zaman zühur edib ki, sizi zillətdən xilas etsin. O, sizin qarşınızda qılıncını siyirib dayanıb. Sizlərdən kimin günahı yoxdursa, bu məhşər ayağından sağ-salamat keçəcək, kimin günahı varsa, həmin şəxs elə buradaca öz günahını yuya bilər. Mənim dediklərimi təkrar eləyin. Bu, doğrudan da, məhşər ayağı idi. Məsciddə hələ heç kim namaz qılan vaxt şeyxin «Allahu Əkbər» kəlməsindən başqa, heç bir sözünü təkrar etməmişdi. İndi on mindən, çox adam «Əliyən-vəliyullah» kəlməsini təkrar etməliydi. Şeyx Nəcməddin həmin kəlməni bir daha təkrar etdi: «Məhəmmədən rəsullillah, Əliyən vəliyyullah». Özü də aramla… Məsciddəki şiələr onunla bərabər bu sözləri təkrar etdilər. Özü də ürəkdən, can-dildən. Neçə illər idi ki, onların səsini boğmuşdular. Aşura keçirəndə, xəncərlə alınlarını yarıb qanlarını ağ köynəklərinə tökəndə, zəncirlə sinələrinə döyəndə onları lağa qoymuşdular. İndi əllərinə girəvə düşmüşdü. Bu vaxt məsciddə tük-ürpədən bir qışqırtı eşidildi və kəsildi. Hamı döndü. Şiələrdən biri xəncəri yanında dayanan, bu sözləri təkrar etməyən qonşusunun ürəyinə saplamışdı. Qarışıqlıq düşə bilərdi. İsmayıl qorçubaşı Dədə bəyə baxdı. O da məsciddəki adamlarına göstəriş verdi. İribığlı adamı dartıb kənara çıxartdılar.
Şeyx Nəcməddin xütbəyə ara verdi:
– Ey müsəlmanlar! O şiənin cəzası veriləcək. Ona görə ki, bu allahın evinə silahla gələn yalnız Sahibi Zamandır. O, allahın buyruğu ilə gəlib və hər yerdə məhşər qurmağa ixtiyarı ona gözəgörünməzin özü verib. İndi məhşər ayağında mənim dediyim mübarək kəlamları təkrar edin.
– Biriminci imamın – imami Həsən.
Məscid titrədi.
– Biriminci imamın – imami Həsən!
– İkiminci imamın – imami Hüseyn!
Məscid yenə titrədi. Hiss olunurdu ki, artıq sünnilər də şiələrə qoşulub.
– Üçümüncü imamın – imami Zeynalabdin…
Şeyx Nəcməddin imamların adlarını sayıb qurtardı.
Axırıncı imamın adını çəkəndə əli ilə şah İsmayılı göstərib ucadan dedi:
– On ikinci imamın – Mehdi Sahibi-Zaman…
Məsciddəkilərin hamısı səcdəyə düşdü. İsmayıl artıq alınlarını yera söykəmiş, yumrulanmış adamların kürəklərini görürdü. Şeyx Nəcməddin də minbərdən enib onun qarşısında səcdəyə gəldi. Heç kim qalxmaq istəmir, ağlaşma, xeyir-dua, dilək nidaları eşidilirdi.
– Qalxın, ey müsəlmanlar! Sizi mən bu qılıncla düşdüyünuz müsibətlərdən qurtarmağa gəlmişəm. Mənə biət eləyənlərə bu dünyada da cənnət bərqərar olacaq!
İsmayılın bu sözlərini eşidəndən sonra əvvəlcə Nəcməddin Gilani, sonra da qızılbaş bəy və əmirləri, nəhayət, camaat səcdədən qalxıb diz üstündə oturdu. Şeyx onlara salavat çevirtdirib xütbəsinin xitamında vücudunda Mehdi Sahibi-Zamanı gəzdirən, amma hamının tanıdığı, Şeyx oğlu Şeyx İsmayıl Xətaini səltənətin şahı elan etdi.
Adamlar ayağa qalxanda isə yalnız bir nəfər səcdədən qalxmadı: O da ürəyinə xəncər soxulan, üzüüstə məscidin döşəməsinə düşüb qalan yaşlı kişi idi.
Həmin gün Nəsriyyə məscidi qana boyandı.
2
908-ci il zülhiccə ayının 23-u idi (1503-cü ilin iyun ayının 19-u)
Qoşun Həmədan yaxınlığında, Almaqulağı düzündə dayanmışdı. Bu, taxta çıxıb tac qoyandan sonra Şah İsmayılın ilk döyüşü idi. Qarşısında dayanan düşmən qardaşı Əlvənd Mirzə ilə ölkəni iki yerə bölən Murad Mirzə idi. Hökmdarlıq hissi çox qəribə hissdir və Şah İsmayıl bunu indi başa düşmüşdü. Nə Murad Mirzə, nə də Əlvənd Mirzə babaları Uzun Həsənin mülkündən, taxt-tacından əl çəkmək fikrində deyildilər. Yaxşı ki, onlar bir-biri ilə dil tapa bilmirdilər. Birləşsələr, bəlkə Şah İsmayılı üstələyərdilər. Amma ayrı-ayrılıqda hərəsi bir hökmdar idi. Əlvənd Şərur düzündə əziləndən sonra Diyarbəkrə qaçıb. Murad Mirzə isə Bağdaddan, Bəsrədən, Maraş və Əlbistandan qoşun toplayıb. Sultan Bayazid də ona kömək göndərib. Özünə arxayın olduğuna görə də qardaşına bel bağlamaq fikri yoxdur. Qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan çoxdur.
Gün əyilmişdi. Axşam düşürdü. Döyüş səhər tezdən başlayacaqdı. Təpənin üstündə çadırda Şah İsmayılın yanında Hüseyn bəy, qorçubaşı Dədə bəy, Qara Piri bəy Qaçar oturmuşdu. Səhərki döyüşün gedişini fikirləşir, tədbir tökürdülər.
Ucaboy, qollu-qanadlı qızılbaş çadıra girib baş əydi.
– Qibleyi-aləm, Şirvanşah Sultan Mahmud sizin hüzurunuza gəlməyə rüsxət istəyir.
Şah İsmayıl Hüseyn bəyə baxdı. Lələ bu baxışdan çox şey oxudu.
– Dünya belədi, qurban. Vaxtilə düşmənçilik eləyən gücü, qüdrəti görəndən sonra iltimasa gəlir!
Sultan Mahmud çadıra çağrılana qədər xeyli fikirləşdi. O, Şah İsmayılın yanına gəlmək üçün çox düşünüb-daşınmışdı. «Şah İsmayıl Şirvanı alsa da özünə tabe eləyə bilməyib. Başı açılan kimi atının başını yenə Şamaxıya döndərəcək. Yaxşısı budur, özüm onunla dil tapım, özüm gedim, itaətimi bildirim.»
Sultan Mahmud Qazı bəyin oğlu idi. Babası Fərrux Yasar öldürüləndən sonra atası Şirvanşah keçmişdi. Amma on səkkiz yaşlı Sultan Mahmud hakimiyyətə keçmək üçün alışıb yanırdı. Bilirdi ki, atasından sonra hökmdar özü olacaq. Amma gözləməyə səbri çatmırdı. Taxta oturmaq, hökm vermək, adam asdırmaq, baş kəsdirmək, rəqqasələrin açıq göbəklərinə «Saqiyan» şərabı töküb içmək… fikri onun yuxusunu, rahatlığını əlindən almışdı.
Bir gecə atası məclisdən kefli qalxıb Gülüstan sarayının dar dəhlizi ilə yataq otağına gedəndə oğlu onunla qarşılaşdı. Atası nədənsə əlini yelləyib keçdi. Candarlar da yox idi. Qapıda qalmışdılar. Mahmud atasının ləngərli yerişinə baxdı. Nədənsə onun dalınca getdi. Bu ləngərli yeriş heç onun xoşuna gəlmirdi. Bu yerişdə güc, qüvvə, hakimiyyət vardı. Qazı bəy yeriyə-yeriyə qızılı naxışlı əbasının düymələrini açdı. İndi əbanın ətəkləri də yellənirdi və bu ətəklərin yellənib atasını daha da əzəmətli, qanadlı göstərməsi Sultan Mahmudu əsəbiləşdirdi və arxadan yeriyib qılıncını atasının başına endirdi.
Səhərisi gün artıq o, taxtda oturmuşdu, atasının «qatillərini» asdırır, başlarını kəsdirirdi.
Fərrux Yasarın bir oğlu da Şeyx İbrahim idi ki, şah İsmayıl Şamaxıya hücum eləyəndə Salyan və Mahmudabadda qoşun yığmış, amma qüvvələrin bərabərsizliyini görüb Gilana–Biyapasa–Hüsaməddnnin yanına qaçmışdı. Qardaşı Qazı bəyin öldürüldüyünü eşidib Şirvan üstünə yerimişdi. Sultan Mahmud əmisinin gəldiyini görüb qaçmış, şirvanşahların qəddar düşməni sayılan Şah İsmayıla pənah gətirmişdi.
Onu çadıra çağırdılar. İçəri girən kimi əyilib təzim elədi. Salam verdi. Amma Şah İsmayıl onun salamını almadı.
– De görək nə diləyin var?
– Böyük hökmdar, sizə də, burada oturanlara da yaxşı məlumdur ki, şirvanşahlar sizə düşmən olublar. Atanızı, babanızı öldürüblər. Mənim babam Fərrux Yasar da buna görə Allahın bəlasına gəldi. Atam Qazı bəy də sizin mübarək hakimiyyətinizi qəbul eləmədi. Allahın əmriylə onu öz əlimlə o dünyaya göndərdim.
Şah İsmayıl diksindi.
– Atanı öz əlinlə? Demək sən ata qatilisən!
– Qatil yox. Allah hər kəsə bəlanı bir yolla göndərir.
Hüseyn bəy dilləndi:
– Hökmdarın icazəsi ilə bir kəlmə demək olarmı?
– Buyurun!
– Biz aldığımız xəbərlərə görə atanızı öz candarları öldürüb.
– Bəli. Bu sirri yalnız burada açıram. Ona görə də Şirvanda sizə dost olan bir hökmdar olduğunu biləsiniz.
– Bəs o vaxt bunu nə üçün xəbər verməmişdin? – Şah İsmayıl qəzəblə soruşdu.
– İmkan düşməmişdi.
– Yaxşı, onda qayıdın Şirvana, Şah İsmayılın adına xütbə oxutdurun, pul kəsdirin və illik xərac verin.
Sultan Mahmud ayaq üstündə qalmışdı. Bu sözləri eşidəndən sonra məlul-məlul baxıb dilləndi:
– Onları eləməyə artıq imkanım yoxdur.
– Nə üçün?
– Çünki əmim, Şeyx İbrahim Şirvanı tutub. Taxtda oturub. O da sizin düşməninizdir. İndiyə qədər də Gilanda Hüsaməddinin yanında gizlənmişdi.
– Belə de. Belə de!..
Şah İsmayıl sakit, amma amiranə bir səslə dedi:
– Demək, bizdən kömək istəyirsən?
– Bəli. İndi Şərqdə sizdən böyük hökmdar yoxdur.
– Şirvanda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra Şərqdə məndən kiçik hökmdar olmayacaq. Onda tanımayacaqsan bizi. – Şah gülümsədi.
– Yox. Qurana əl basıb and içirəm. Sizə həmişə sədaqətlə qulluq edəcəyəm.
– Nə qədər adamın var?
– Hazırda yüz nəfərə yaxındı.
– Sabahkı döyüşdən sonra danışarıq!
Bu, söhbətin qurtardığına işarə idi.
Sultan Mahmud ayaq üstə, kasıb bir dövlətin fağır elçisi kimi dərdini deyəndən sonra çadırdan çıxdı və onun dəstəsinə qoşundan xeyli aralıda çadır qurmağa icazə verdilər.
– Atasını öldürən alçaqla mənim nə işim?
– Hökmdar sağ olsun! – Hüseyn bəy sözə başladı. – Atası da sənin düşmənin deyildimi? Düşmənini öldürüb. O ki qaldı oğlun atasını öldürməyinə, bu ayrı işdi. Şirvan şahlığı çürüyüb, qocalıb, hökmdar nəsli cılızlaşıb. Belə bir vicdansıza taxta çıxmaq qismət olubsa, demək sülalənin sonudu. Teymur nəslində də belə olmadımı? Uluğbəy kimi ulu bir şəxsiyyəti oğlu Əbdüllətif öldürdü. O boyda səltənət görün necə parçalandı!
Şah İsmayıl onun sözünü kəsdi.
– Yaxşı, bəs Zahirəddin Baburun vəziyyəti necədir?
– Necə olacaq. Şeybani xan onu ölkədən didərgin saldı. İndi Heratdadımı, Əfqanıstandadımı? Cəlayi-vətən oldu.
– Hüseyn bəy, sənin təklifin nədir?
– Mənim fikrimi soruşursansa deyim. Şeyx İbrahim bizə möhkəm kin saxlayır. O, Şirvan taxtında möhkəmlənsə, bizə böyük başağrısı verəcək… Hazır öz ayağı ilə gəlib çıxıb. Allah qoysa sabahkı döyüşdə qalib gələnnən sonra, ölkədə sakitlik yaranan kimi…
Şah İsmayıl isə başqa cür fikirləşirdi. Ata qatili olan adamla əlaqə saxlamaq, onun köməyinə bel bağlamaq, ata qatili olmaq kimi bir şeydir. O, şahdırsa, onu cəzalandırmalı, hamının gözü qarşısında qədim adətlərə xəyanət etmiş qatili məhkəməyə çəkməlidir. O, qürurla başını Qara Piri bəyə çöndərdi.
– Sənin fikrin nədir?
Qara Piri bəy çiynini çəkdi.
– Hər halda Lələ bəyin dediyində həqiqət var.
– Amma bu həqiqət sənin ürəyincə deyil. Elədirmi?
Qara Piri bəy kobud, ətli, çeçələ barmaqsız əlini dizinin kündəsinə çırpdı:
– Sizin hüzurunuzda olmasaydı, mən qılıncımı onun başında sınayardım. Dünən zağlatmışam. Amma heyifim də gəlir bu qılınca. Onu sabah, allah qoysa, dan üzü, Murad Mirzənin başında sınayacağam. Amma atası barəsində deyəndə öz oğlanlarım gəlib dayandı gözlərim qabağında. Fikirləşdim ki, indiyə qədər mənə məhəbbətlə oğulluq eləyən bu igidlərdən hansı məni öldürə bilər. Adam şübhəyə düşür. Yer üzündə ədalət bərqərar eləyən hökmdar belə caniləri cəzasız qoymamalıdır.
Hüseyn bəy alındı. Onun təklifi keçməsə, sözü yerə düşsə, necə olar? Bir dəfə, iki dəfə, üç dəfə bu təkrar olunsa, onun sözünə inam itə bilər. Həm də bu siyasət aləmidir. Hər şeyi bu ölçü ilə ölçmək düz olmaz.
– Hörmətli Piri bəy, sizin hiddətinizə mən də şərik oluram. Amma bir məsələ də var ki, o, hələlik bizim təbəəmiz deyil. O, əmisinin üstünə yeriyib Şirvan taxtını ələ keçirəndən sonra bizim təbəəmiz olacaq. Onda cəzasını verməyə nə var ki…
– Bəs onda bu qurumsaq bizim qılıncımızın köməyi ilə taxta çıxandan sonra bizə xəyanət eləsə necə? Atasını öldürən sənə, mənə sədaqətli olacaqmı?
– Yox, olmayacaq. O heç indi də sədaqətli deyil. Əmisinə qalib gəlmək üçün bizim üstümüzə gəlib. Bəlkə də heç atasını özü öldürməyib. Belə deyir ki, zamanın sahibinin rəğbətini qazansın. Ancaq onda hökmdar ağlı yoxdur. Ondan heç vaxt hökmdar ola bilməz. Elə bizə də bu lazım deyilmi? Zamanın sahibi harda Azərbaycan, türk tayfaları varsa, o vilayətləri bir yerə birləşdirmək istəmirmi? Şirvanda da Yezid nəsli şirvanşahların hakimiyyəti çox sürməyibmi?
Şah İsmayıl Hüseyn bəyin fikrini xeyli götür-qoy eləyəndən sonra bəyəndi. Siyasət belə dərin və uzaqgörən mətləbdir, onu tez-tələsik həll eləmək olmaz.
– Daha kimin fikri var?
– Mən də Hüseyn bəy Lələynən razıyam, – Dədə bəy dilləndi.
Qara Piri bəy Qacar:
– Yox, ağıllı fikir olmağına ağıllı fikirdi. Amma qurumsaqlara, anasının əmcəyini kəsənlərə bel bağlamaq məni açmır.
– Biz ona bel bağlamırıq. Bizə onun elə bu cəhəti lazımdı ki, istədiyimiz alınsın.
Şah İsmayıl səfər taxtının üstündə bardaş qurmuşdu. Onun ağ geyimi, o ağ ipəyin üstündəki zümrüd və qızıllar, başındakı qırmızı ipək çalma və çalmadakı humay quşunun lələyi, lələyin ətrafındakı almazlar gözəllik, gənclik və qüvvə ifadə eləyirdi. Bu səfər taxtını Ərdəbil Darülirşadına gələn nəzirlə düzəldib, üstünü Quran ayələri ilə bəzəmişdilər ki, səfərlərdə gənc şah həmişə qalib gəlsin, məğlubiyyətin nə olduğunu bilməsin. Taxtı düzəltdirəndən sonra Darülirşada gətirmiş, onun üstündə dualar oxumuş, sahibinə xeyir-dua vermişdilər. Bu taxt həm də onun babalarının yenilməz ruhunun rəmzi kimi Təbrizdə şaha təqdim edilmişdi.
Şirvanşahın gəlib qayıtmağı onların söhbətini səhərki döyüşdən yayındırmışdı. Yenidən əsas söhbətə qayıtmaq vaxtı yetişmişdi.
Şah İsmayıl Qara Piri bəyə baxdı.
– Sabahkı döyüşdə əsas ağırlıq sənin üstünə düşür. Nahaq yerə sənə «Tozqoparan» deməyiblər. Qaçar süvariləri ildırım sürəti ilə birbaşa Murad Mirzənin çadırına doğru şığımalıdır. Bu düşmən sədlərində qarışıqlıq salacaq. Çünki Muradın müxtəlif yerlərdən yığdığı, ayrı-ayrı dillərdə danışan qoşunu, birdilli, birfikirli qoşuna qarşı dayana bilməyəcək. Hüseyn bəyin şamlı və rumlu atlıları sağ cinahda olacaqlar. Dədə bəyin igidləri düşərgəni qoruyacaq. Lazım olsa köməyə də gələcəklər. Sol cinahda isə Məhəmməd bəy Ustaclının səfləri irəliləyəcək. Xadim bəy Xulafanın qoşunu həmişəki kimi pusquda durmalıdır. Qaçan düşməni doğramaq işini o hamıdan yaxşı bacarır.
Sabahkı döyüşün tədbirini əvvəldən tökmüşdülər, indi onu dəqiqləşdirirdilər.
– Mən özüm isə hər yerdə olacam!
Şah İsmayılın bu sözü Hüseyn bəy Lələni narahat elədi. Cavan şahın dərin ağlı ilə bərabər, yeniyetməlikdən gələn dəliqanlılığı, bu yaşında şah taxtında oturmağından gələn sərbəstliyi də vardı. O, hamıya nümunə göstərmək üçün atını döyüş meydanına sürərsə, hər şey çalpaşıq düşə bilərdi. O, şahdı, sərkərdədi, döyüşü kənardan idarə etməlidir. Şahın döyüşə girdiyini görən düşmən tərəf də ürəklənə bilər. Düşünər ki, demək, qüvvələr tükənib. Ona görə də şah özünü döyüş meydanına atıb. Həm də axı onun əzələləri döyüşlər, vuruşlar görmüş Yaşlı süvarinin əzələləri kimi möhkəmlənməyib.
Hüseyn bəy Lələ mənalı-mənalı Dədə bəyə baxdı. O da başını yüngülcə tərpətməklə niyyətini başa düşdüyünü bildirdi. Demək, Dədə bəy bir addım da olsa Şah İsmayıldan uzaqlaşmayacaq.
Gecədən xeyli keçmişdi. O, sərkərdələrin, Əmirəlüməranın getməyinə icazə verdi. Özü isə yata bilmədi. Gözünə yuxu getməyəcəkdi. Nədənsə, qəlbi bərk narahat idi. Döyüş heç yadına düşmürdü. Elə bil döyüşü artıq udmuşdu. Deyəsən, bu, şeir narahatlığı idi. Qələm davatını götürdü, yerdən mütəkkəyə dirsəkləndi, səkkizkünc, nəfis işləməli mizin üstündəki qızıl şamdanda şam yanıb əridikcə, gilə-gilə tökülürdü. Şamın həssas, titrək alovundan ətrafında iki pərvanə dövrə vururdu. Bir neçəsi də yanıb mizin üstünə düşmüşdü. Bu onu xeyli düşünməyə məcbur elədi. Düzdür, ona qədər pərvanədən, şamdan xeyli qəzəllər yazılıb, amma yenə də yazılır və pərvanənin oda olan hərisliyi həmişə də insanları heyrətə gətirir .
Pərvanə axı alovda nə görüb? Niyə kövrək qanadlarını, zərif vücudunu oda qurban verir? Axı onsuz da ömrü qısadır, Yox, nəsə burada böyük bir hikmət var. O hikməti dərk eləmək lazımdır. İnsan – hamısı yox, düz əqidəli insan da elə pərvanə deyilmi?! Bu torpağı birləşdirmək üçün özümüzü oda vurmuruqmu? Sabahkı döyüşdə nə qədər adam o pərvanələr kimi yanıb torpağa düşəcək?!
İnsan da pərvanədir. İnsan da özünü oda vurur və qanadlarını yandırır. Görəsən bu odda-alovda nə sirr var, nə hikmət var?
Çadırdan çöldəki ordugahın səsini şah eşitmirdi. Keşikçilərin bir-birini səsləməsi, atların fınxırtısı, ön xətdə yandırılan tonqallardan xəbərsiz idi. Şeir yazırdı.
Qarşıdakı qarlıca dağı gördünmü?
Yoldurmuş əyyamın, əriyib gedər.
Axan sulardan sən ibrət aldınmı?
Yüzünü yerlərə sürüyüb gedər.
Qadirsən, ey ulu şahım, qadirsən!
Hər nerəyə baxsan, onda hazirsən.
Üstümüzdə dördguşəli çadirsən,
Cümləmizi birdən bürüyüb gedər.
Həmin gecə Murad Mirzə də yata bilmirdi. Səhərki döyüşü fikirləşirdi. Şah İsmayıla qalib gələ biləcəkmi? Onun buna zərrəcə şübhəsi yox idi. Axı onun qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan xeyli çoxdur. Ona İstanbuldan gəlmiş təcrübəli sərkərdələr məsləhət verirlər və üstəlik də Osmanlı qoşun dəstələri də sabahkı vuruşda ona kömək eləyəcəklər. Bu döyüşçülər Macarıstanda, Serbiyada, Avstriya krallığında silahlarını sınayıb möhkəmlənmişdilər.
İkincisinə gəldikcə Azərbaycan taxtının qanuni hökmdarı odur, – Murad Mirzə! Qardaşı Əlvənd Mirzə ilə birlikdə ölkəni idarə edə bilərlər. Əlvənd Mirzənin buna qanuni haqqı var. Amma Ərdəbil şeyxinin oğlunun bu səltənətə göz dikməyi əbəsdir. Düzdür, o da qohumdur. Amma babası Uzun Həsənin yaratdığı bu qohumluq qardaşları indi çıxılmaz vəziyyətdə qoyub. Məgər Uzun Həsən tərsa qızından dünyaya gələn qızını hökmdar nəslinə verə bilməzdi? Onu öz bacısı oğluna verib. Bu onların hakimiyyət uğrunda mübarizəsinə heç nə qazandıra bilməz.
O, boyda babasına oxşayırdı. Ucaboy idi, iri gözləri, yumşaq saqqalı vardı. Yataqda əllərini başının altına qoyub gözlərini çadırın qübbəsinə dikib fikirləşirdi. Çadırın qabağında kimsə öskürdü. O, qalxıb dirsəkləndi.
– Kimdi?
– Sahibxəbərdi, qurban.
– Nə var?
– Vacib məsələdi.
– Gəl görüm.
Sahibxəbər çadıra girdi və yataqda paltarını soyunmamış uzanan hökmdara baxmadan doğrayıb tökməyə başladı:
– Böyük hökmdar, indicə bizim düşərgəmizə dərvişin ordugahından bir fərari qaçıb gəlib.
– Nə deyir?
– Deyir ki, dərvişə kömək gəlib.
– O kömək nədən ibarətdir? Kimdir ona köməyə gələn? Axı, ona heç kim köməyə gələ bilməz.
– Deyir ki, Şirvanşah Sultan Mahmud on beş min qoşunla gəlib.
Murad qalxıb oturdu, amma qərar tuta bilmədi. Durub gəzindi.
«Şirvanşah Şah İsmayılla qan düşmənidir – Şirvanşahı öldürüb və onun oğlanları da indiyə qədər Şah İsmayılla düşmənçilik edirlər. Necə ola bilər ki, Şirvanşah belə bir kündə onun köməyinə gəlsin, özü də bu qədər qoşunla?..»
– Fərarini buraya gətirin. – Sahibxəbər getmək istəyəndə onu saxladı – Dayan. Onun sözünə inanırsanmı?
– Dediyini deyir.
– Onda get gətir.
Bir azdan üz-gözü qançır, dırnaqlarından qan tökülən ortayaşlı bir adamı çadıra gətirdilər. Onun dırnaqlarının altına qamış millər salmışdılar. Deməli, Sahibxəbər ondan düz söz öyrənmək üçün belə bir hərəkət etmişdi. Nə bilmək olar, bəlkə onu qəsdən göndəriblər? Murad Mirzəni çaşdırmaq üçün. Murad Mirzə özü onu dindirməyə başladı.
– Desin görüm haralıdır?
– Maraşlıyam, qurban.
– Bu dərvişin qoşununda nə gəzirsən?
– Yük əyməsə, daş qəribliyə düşməz, qurban. Təbrizdə nökərçilik eləyirdim. Ağam da bir əzazilin biriydi, mənə göz verir, işıq vermirdi. Dedilər, qoşun yığırlar, gəldim yazıldım ki, heç olmasa qarın dolusu çörək yeyim. Həm də dedim qürbətdənsə vətən yaxşıdır. Çatan kimi keçərəm öz hökmdarımın tərəfinə. Əliboş gəlmək də istəmirdim. Gördüm ki, Şirvanşah gəlib, qoşun gətirib, gəldim xəbərə. Elə bildim muştuluq verəcəklər, amma bu günə saldılar. Hökmdar, qurban olum, ayağının torpağı gözlərimdə sürmə olsun. Mənim axı heç bir günahım yoxdur!
Murad Mirzə yenə üzünü sahibxəbərə tutub soruşdu:
– De görüm Şirvanşahı özü görüb?
Sahibxəbər dinməmiş fərari cavab verdi:
– Yox, mən görməmişəm. Yalan deyə bilmərəm. Şirvanda nə vaxt olmuşam ki, Şirvanşahı da görəm. Görsəm də tanımaram. Axşamtərəfi bir dəstə atlı gəldi. Şah İsmayılın çadırına tərəf, dedilər ki, bəs bu Şirvanşahdı, on beş min qoşunla gəlib.
– Soruş gör qoşunu harada dayanıb?
– Ordugahın bir mənzilliyində.
– Bunun özü kimin qoşunundadı?
– Məhəmməd bəy Ustaclının dəstəsindənəm.
– Süvarisən?
– Yox, mənim atım var ki, süvari də olam. Əldə, ayaqda işləyirəm. Mehtərlik eləyirəm.
Fərarini gətirəndə Murad Mirzəni at tərinin, peyininin iyi vurmuşdu və o eymənmişdi. Bu sözünə inandı.
– Aparın! Sabah onun dedikləri təsdiq olunmasa əzabla öldürərsiniz. Təsdiq olunsa xələt verib mehtər götürərsiniz.
Fərarini apardılar. Sahibxəbər hələ getməyib Murad Mirzənin əmrini gözləyirdi.
– Bəs sənin adamların harda ölüb? Niyə səhih bir xəbər gətirmirlər? Gecənin hansı vaxtı olsa, mənə xəbər çatdırın. Get! Onu da bil ki, sənin başının salamat qalması bu xəbərdən asılıdır.
Murad Mirzə qəti inana bilmirdi ki, Şirvanşah Şah İsmayıla köməyə gələ bilər. Bir məsələ də onu təəccübləndirirdi. Ona – Murad Mirzəyə, Əlvənd Mirzəyə qüdrətli türk sultanı kömək edir, qoşunları da çoxdur, xəzinə də əllərindədir. Şah İsmayılın isə heç kimdən köməyi yoxdur. Heç kimə bel bağlaya bilmir. Amma qalib gəlir. Bunun səbəbi nədir? Ona qüvvə verən doğrudandamı Ərdəbil seyidlərinin cəddidir, onun Sahibi-Zaman olmasıdır.
Murad Mirzə məsələlərə açıq gözlə baxmağı bacarırdı. Başa düşürdü ki, şah İsmayılda ilahi qüvvə yoxdur. Amma nəsə, elə bir qüvvə var ki, insanları onun ətrafına toplayır. Bəs o qüvvə nədir, kimdir? Niyə babam Uzun Həsənə sədaqətlə qulluq eləyən ölkə onun nəvələrindən üz döndərib? Səbəb nədir? Niyə Fateh Mehmetin nəvəsi Əhməd, vergiləri azaltsa da, Təbrizdə möhkəmlənə bilmədi?
Qəribə işdi! İndi hamı «Şah İsmayıl» deyir. Onun tərəfinə qaçır. Hələ bilmirlər ki, bu dərviş nəvəsi onlara heç nə verməyəcək. İnsan belədir də, həmişə təzə bir şey axtarır. Təzə paltar, təzə ev, təzə hökmdar. Elə bilir ki, təzə köhnədən yaxşı olacaq. Yaxşı olacaqmı?
Bu fikirlərlə o, yuxuya getdi. Yuxudan onu təbil səsləri ayıltdı.
Qara Piri bəy Qacarın süvariləri qarşısında, at belində oturmuş cavan bir aşıq sazını sinəsinə basıb çalırdı. Onun belində qılınc, yəhərin qaşından asdığı ox qabı və qalxanı vardı. Cavan aşıq atını qoşun qabağında cövlan eləyib oxumağa başladı:
Könul, nə gəzirsən seyran yerində,
Aləmdə hər şeyin var olmayınca,
Olura-olmaza dost deyib gəzmə,
Bir əhdinə bütün yar olmayınca.
Yürü, sufi, yürü, yolundan azma,
Elin qeybətinə quyular qazma.
Yorulma bihudə, boşuna gəzmə,
Yanında mürşidin yar olmayınca.
Qalxdı, havalandı könlümün quşu,
Qovğa, qeybət etmək köntünün işi.
Ustadın tanımaz bunda hər kişi,
Onun kim, mürşidi ər olmayınca.
Sıralardan «bəh, bəh!» nidaları eşidilirdi. Qara Piri bəy Qacarın qulağı aşıqda olsa da, fikri qarşıdakı təpədə sıralanmış düşmən səflərində idi. O, bir anı belə əldən vermək istəmirdi. «Ürəkli ordu az da olsa, həmişə qalib gəlməlidir». Bu onun tez-tez işlətdiyi söz idi. Həmişə də hücuma birinci atılmaq, ilk zərbəni özü vurmaq adətinə vərdiş eləmişdi. Deyəsən, düşmən səfi bir dəfə ləngər vurdu, amma yenidən sakitləşdi. Bu Qara Piri bəyin gözündən yayınmadı. Demək, düşmən tərəddüd içindədir. O, əlini qaldırdı, aşıq sazını çiyninə aşırıb qılıncını siyirdi və öz yerinə qayıtdı. Qara Piri bəyin göydəmir atı şahə qalxdı, onun yorğun, gur səsi eşidildi.
– Qurban olduğum, sadağa olduğum, pirim-mürşüdüm!
Minlərlə səs ona hay verdi. Amma bir gəlmə belə qarışmadı. Uzaqda, çadırının yanında dayanıb baxan Murad Mirzənin qulaqlarında bu gəlmələr aydınca səsləndi. O, indi başa düşdü ki, onun qoşununun belə bir hücum nidası, nərəsi yoxdur.
Murad Mirzənin tükləri ürpərdi, hiss elədi ki, bu nida qarşısında onun qoşunu dayana bilməyəcək.
O, Sultan Yaqubun oğlu idi. Atası, Şah İsmayılı, öz bacısı Aləmşahbəyimi illərlə həbsdə saxlamışdı, kürəkəni Şeyx Heydər nəslinin kökünü kəsməyə çalışmışdı. Bacarmamışdı. Amma budur, həmin nəsil bütün heyfləri onlardan çıxıb. Hakimiyyəti alıb taxt-taca yiyələnib. Nəslin son hökmdarı indi də Murad Mirzənin üstünə qılınc çəkib. Hiddət, nifrət budur. Həmin nifrət qarşısında nə dayana bilər?
Murad Mirzə əmr verdi ki, qoşun hücuma keçsin. Özü də hiss elədi ki, gecikib. Artıq hər tərəfdən qoşunlar onu mühasirəyə alıb. Qoşunlarının meydanı daralıb.
Döyüş başladı. Qılıncların cingiltisi, insan bağırtısı, atların kişnərtisi bir-birinə qarışmışdı.
Murad açıq-aşkar görürdü ki, onun qoşunlarının səfi pozulur. Qara Piri bəyin süvariləri iraqlı döyüşçüləri şil-küt eləmək üzrədir. Mirzə əmr verdi ki, Qasım bəy Pərnakın pusquda dayanan qoşunu köməyə gəlsin. Çapar gedib tez də qayıtdı.
– Böyük hökmdar, mən dil günahkarıyam. Qasım bəy xain çıxıb, düşmən tərəfinə keçib.
Bu artıq məğlubiyyət demək idi.
Hərəmxananı, öz canını qurtarmaq qayğısına qalmaq vaxtı yetişmişdi. Artıq başqa bir çaparın:
– Məhəmməd boy Ustaclının qoşunu mosulluları araya alıb, qılıncdan keçirir! – Kəlmələrini eşitmədi. Bəlkə də eşidib əhəmiyyət vermədi. Onun mosullulara kömək etməyə heç bir imkanı yox idi.
O, candarların başçısına göstərişlərini verdi, atını minib qılıncını siyirdi. Bu, fərarilik etmək ərəfəsində olan döyüşçülərinin gözü qabağında açıq-aşkar qaçdığını bildirməmək üçün bir fənd idi. Yaxşı ki, Bağdad yolu hələ bağlanmamışdı və burada min nəfərə qədər şəxsi qulamı onu gözləyirdi.
Murad Mirzənin qılınc siyirdiyini görən döyüşçülər ümidlərini itirməyib təzədən döyüşə atıldılar. Bu vaxt Murad Mirzənin gözünə bir atlı sataşdı. Atlı yəhərə yatıb ildırım sürəti ilə çadırların yanından keçib dərəyə endi. O, açıq-aşkar Şah İsmayılın aydın görünən ağ çadırı qurulan təpəyə tərəf çapırdı.
– Kimdir o?
– Tanıya bilmədim.
– İsmayıla qəsd eləməyə adam göndərməmisiniz?
Göndərmişdik, hamısını qırıblar.
– O, qəsd eləməyə gedənə oxşamırmı?
– Bəlkə də!
– Bəs onda niyə təkdir?
– Bilmirəm.
Murad Mirzə tərəddüd edirdi. Onu ən yaxın bir adama oxşatmışdı. Özü də qoşunların seyrəldiyi yolla ildırım sürəti ilə çapırdı. Qabağına bir atlı çıxdı, özünü itirmədən qılıncını elə çaldı ki, at sağa sıçradı və ayağı üzəngiyə ilişən sahibini sürüyüb apardı.
Atlı artıq təpəni dırmaşmaqda idi. Şah İsmayılın candarları onun qabağına çıxdı. Bu vaxt Murad Mirzənin candarlarından biri yaxınlaşıb nəsə dedi və o qılıncını həmin candarın başına endirdi. O, ikiyə parçalanan insan başının eybəcərliyinə nifrətlə baxıb atını hökmdar çadırına tərəf sürdü.
Atlı Şah İsmayılın çadırı yanında qızılbaş müridlərinin onu tikə-tikə doğrayacağını görüb atını saxladı, qılıncını tulladı.
– Məni şahın yanına aparın! Ona çox vacib bir xəbər verməliyəm! – dedi. Onlar dəbilqənin çöhrələdiyi bu gözəl simanı görüb özlərini itirdilər, əlləri boşaldı. Dədə bəy yaxınlaşdı.
– Sən kimsən?
– Mənim kimliyimi yalnız şah bilməlidir. Başqa heç kim.
Onun sifətində, səsində elə bir məlahət vardı ki, Dədə bəy gördü ki, bu adi adam deyil!
– Onda atdan düşün.
O, atdan düşdü.
– Başqa silahın varmı?
– Yox.
Dədə bəy onu çadıra apardı.
Şah İsmayıl taxtda oturmuşdu və tək idi. Döyüşün gedişini tez-tez ona xəbər verirdilər və qələbənin çox yaxın olduğunu hiss elədiyindən kefi kökəlmişdi.
– Qibleyi-aləm, bu gənc çox vacib söz demək üçün o tərəfdən gəlib.
– Elçidirsə, lazım deyil. Murad Mirzənin elçisini qəbul etmirik.
– Yox, mən elçi deyiləm, hökmdar. Gəlmişəm bibim oğlunu təbrik edəm.
Şah İsmayıl da bu səsdə qəribə bir məlahət, çöhrədə isə gözəllik və məhrəmlik hiss elədi.
– Sən kimsən?
Mən yalnız ikilikdə deyə bilərəm.
– Yaxşı, Dədə bəy, bizi tək buraxın.
Dədə bəy çıxıb çadırın qabağında sayğılı dayandı ki, işdir, bir iş olsa özünü çatdırsın. İkilikdə qalanda gənc dəbilqəsini çıxartdı, şabalıdı saçları onun dəmir köynəyinin çiyinlərinə töküldü.
– Mən hökmdarımızın dayısı qızı Taclıbəyiməm.
Taca layiq bu gözəl onun dayısı qızı, Murad Mirzənin doğma bacısı idi. Şah İsmayıl ona yer göstərdi. Taclıbəyim oturandan sonra özü də oturdu, amma taxtda yox, onunla qarşı-qarşıya qoyulmuş kürsüdə. Xeyli baxdı, Taclıbəyim isə tutaş kirpiklərini aşağı endirdi. Onun yumru, şehdə yuyulmuş ağ alma kimi təravətli yanağında qızartı göründü. Bu anı heç bir söz ifadə edə bilməzdi və ona görə də heç biri danışmırdı. Hər şey məlumdur. Murad Mirzə məğlub olub. O qaçıb İstanbula gedəcək, orada paşa ləqəbi alıb sancaqların birinə sancaqbəyi göndəriləcək. Taclıbəyim də artıq yetişib, onu Osmanlı paşalarından birinə ərə verəcəklər. Bununla da əlvida Təbriz, əlvida ana torpaq. O, isə qalıb bibisi oğluna sığınmışdı. Bu gözəl, igid qızın hərəkəti Şah İsmayılın ürəyini sözlə doldurmuşdu.
Gəl, könül, kiçimə bizdən,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Əvvəl-axır yol qədimdir,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Ərənlər bizi busudır,
Yalan söyləyən asidir.
Bu gerçəklər nəfəsidir,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Başındadır altun tacı,
Budur ərənlər meracı,
Kəskindir yolun qılıncı,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Ey divanə, ey divanə,
Aşiq olan qıyar canə.
Xətai der, Taclı xanə
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Yox, Şah İsmayıl şeiri bərkdən oxumurdu. Ürəyində, xəfif bir səs, bir duyğu ilə pıçıldayırdı. Bərkdən desə Taclıbəyimin xətrinə dəyə bilərdi. Yəqin ki, yaxın vaxtlarda onun özünə oxuyacaq.
Bu uzun sürən, amma gərginlikdən çox lətafət, səmimiyyət, şirin yuxu timsallı sükutu Taclıbəyim pozdu.
– Şahım, sizin çadırınıza çaparkən yolda müridlərindən biri qabağımı kəsdi, o məni öldürə bilərdi. Mən cəld tərpəndim. Rica edirəm onun ailəsinə qanpulu verilsin.
– Neçə?! Mənim belə zəriflik timsalı dayım qızı müridlə vuruşmada onu üstələyib?
– Bəxt mənim tərəfimdə idi. Siz necə istəyərdiniz, şahim?
– Əlbəttə, sizin üstün gəlməyinizi. Mən heyrət içindəyəm!
– Heyrətlənməyin, şahım! Nəslimizin başına gələn müsibətlər mənə lap gənc yaşlarından at minib qılınc çalmağı öyrədib. Kişilərimiz çox tez-tez sıradan çıxıblar. Qızlarımız və qadınlarımız özlərini qorumağı bacarmalıdı ya yox?!
– Əhsən, Taclıbəyim. Mən göstəriş verərəm, müridin ailəsinə həmişə kömək edərlər.
Qapının ağzında Dədə bəyin səsi eşidildi.
– Hökmdar, qələbə! Təbrik eləyirəm.
Şah İsmayıl çadırın ağzına çıxdı. Bayaq qoşun səfləri dayanan dərə-təpələrdə insan və at meyitləri qalaqlanmışdı. Murad Mirzənin ordugahdakı çadırların tərəflərini kəsib yıxırdılar.
– Murad Mirzənin özü hanı?
– Özü hərəmxanasını da götürüb qaçıb. Qoşuna göstəriş vermişəm, təqib eləsinlər. Harda tutsalar, ya ölüsünü ya dirisini gətirsinlər.
– Dədə bəy, hökmdar adından fərman verməyə nə vaxtdan sizi vəkil eləyiblər?
Söz Dədə bəyə toxundu, amma özünü o yerə qoymadı. Hələ özünü günahlandırdı da. Doğrudan da hökmdara nə qədər yaxın olsan da, gərək onun yaxınlığından sui-istifadə etməyəsən, onun adından danışmayasan. Adətən belə vaxtlarda düşməni təqib edirlər, ya ölüsünü ya da dirisini gətirirlər.
Şah İsmayıl ötkəmliklə dedi:
– Adam göndər, təqibçilər qayıtsın. Onsuz da Murad namurad qaldı. Qoy o, sağ-salamat qalıb, kənardan bizim hökmranlığımızı görüb xiffət çəksin.
Qardaşı bacıdan çox istəyən heç kim olmaz. Qardaşı qardaşından çox bacısı istəyir. Muradın taxtı elə dönüb ki, doğma bacısı da ondan üz döndərib.
Şah İsmayılın əmri ilə Murad Mirzənin yanından onun tərəfinə keçən Qasim bəy Pərnakı çadıra gətirdilər. Bu həmin Qasım bəy idi ki, dananın irtməyindən yapışanda dartıb çıxarırdı. Bu həmin Qasım bəy idi ki, Biyəpişdə Mirzə Əliyə Qurana and içdirmişdi. Körpə İsmayılı axtarırdı. O vaxt əlinə keçsə idi, tikə-tikə eləyəcəkdi. İndi onun yanına qaçır.
Qasım bəy yayxana-yayxana çadıra girib üzündə rübənd olan Şah İsmayılı görən kimi üzü-üstə düşüb iməkləyə-iməkləyə dedi:
– Qurbanın olum, itin olub qapıda dayanım, məni al qanadının altına. Səni deyib gəlmişəm.
O boyda adamın bu şəklə düşməyi, iməkləməyi, yalvarmağı Şah İsmayıla qəribə gəldi. Axı onu belə görməmişdilər.
– Qasım bəy, yadındamı, məni axtarırdın. Rüstəm Mirzəyə verib ənam, rütbə, torpaq alacaqdın. O qoca Mirzə Əlini Qurani-şərifə and içməyə məcbur elədin. Elə bilirdin allah belə işi bağışlayır? Bağışlamır! Nə qədər Əbih Sultana qoşuldunsa, namurad Mirzəyə bel bağladınsa, mümkün olmadı. Zamanın sahibindən qaçıb qurtarmaq mümkün deyil.
– Eşşəklik eləmişəm. İnanmamışam. Gönü qalınam. Neynim. Burnumun ucundan o yanı görə bilmirəm. Mən bədbəxt başıma haranın daşını salım? Öldürsən, qanım halaldı. Günahkaram. İndi gəlməkdə fikrim budu, günahımı yuyum.
– Yox, Qasım bəy, sənin günahını yumaq olmaz.
Onun iri sifəti qalxdı, xalçanın üstü ilə sürünən iri bığları bir az da elə bil uzandı, sir-sifəti əyildi, zülüm-zülüm ağlamağa başladı.
– Öldürmə məni, Sahibi-Zaman. Balalarım var. Axı mən heç bir pislik eləməmişəm. Göndərmişdilər sənin dalınca, Mirzə Əli Qurana and içdi, mən də inandım qayıdıb gəldim. Axtarmadım axı…
Şah İsmayıl taxtın yanında ayaq üstə dayanıb əllərini belinə vurmuşdu.
– Sən öz mülkünə görə mənim tərəfimə keçmisən. Muradın məğlub olduğunu görəndən sonra bildin ki, işin bizdən aşır. İndi mənə de görüm mal-mülk şirindi, ya can.
– Zamanın sahibi sağ olsun, can da şirindi, mal-mülk də.
Şah İsmayıl güldü.
– Get yaşa, oğul-uşağına de ki, ağılları başlarında olsun.
– Qurban olum, sadağa olum, pirim-mürşüdüm, – Qasım bəy bu sözləri döyüş başlayanda əzbərləmişdi və onun canına qorxu düşmüşdü. Görmüşdü ki, Şah İsmayılın qoşunlarının hamısının sözü bir, dili birdi. Onlara batmaq qeyri-mümkündü.
Qasım bəy qalxmaq istəyəndə Şah İsmayıl soruşdu:
– Sünnisən, ya şiə?
– Sünniydim, şiə oldum, ya pirim-mürşüdüm.
– Görək də necə şiə olacaqsan.
Qasım bəyi buraxdılar.
– Bundan sonra namurad Şiraza qaçdı və Şah İsmayılın qalibiyyət bayraqları onu izlədi. Bu səfərdə Kirman da azad edilib ocaqlıq kimi Xan Məhəmməd Ustaclıya verildi. O da 600 nəfər atlı ilə ora yollandı. Bunu eşidən Məhəmməd bəy Türkmən iki min döyüşçüsü olsa da, bu yerləri qoyub Xorasana qaçdı. Novruz bayramını (siçan ilində) İsmayıl Fars vilayətində keçirtdi.
(Zeynalabdin Əlinin «Təkmilat əl-əxbar» kitabından)
3
Dünyaya təzə gəlmiş Səfəvi dövlətinin gələcəyini fikirləşən əmirlər, bəylər gənc şahı evləndirmək üçün çox götür-qoy edirdilər. Nə qədər tez evləndirsələr, bir o qədər də tez vəliəhd dünyaya gələr və bu qədər müharibələr içərisində, birdən Şah İsmayıla bir bədbəxtlik üz versə, onda onu əvəz etməyə hökmdar da olar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/farman-kerimzade/caldiran-doyusu-68386297/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Fərman Kərimzadə
Roman görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə və şair, ulu tariximizdə xüsusi yeri olan Şah İsmayıl Xətainin həyatından, çox-cəhətli ictimai fəaliyyətindən bəhs edən ""Xudafərin körpüsü"" dilogiyasının ikinci hissəsidir. Siyasət meydanına yenicə qədəm qoyan Şah İsmayılın vahid və qüdrətli Azərbaycan uğrunda apardığı gərgin mübarizələr, ağıllı dövlət xadiminin mədəniyyətin və sənətin yüksəlməsinə göstərdiyi qayğı, xalqımızın orta
əsr məişət tərzi romanın əsas mövzusudur.
Fərman Kərimzadə
Çaldıran döyüşü
Proloq
«Hər yer zülmətdi. Bəlkə gecədi? Bəlkə hələ səhər açılmayıb? Bir səs-ün də yoxdu. Mən hardayam? Niyə belə olsun? Yaxşı, axı, adam çox idi… Dayan… dayan… Mən müharibədə deyildim bəyəm? Hə… Hə… Əbih Sultanı gətirib Cəbonidə İsmayıla təhvil verdim. Günün günorta vaxtı müharibə başladı. Dağın üstündəki cığırla çapıb gələn Şirvanşah atlılarının başı üstündə qızılı işləməli yaşıl ələmlər vardı. Bax ondan sonra heç nə yadıma gəlmir. Bəlkə mən ölmüşəm? Bəlkə qəbirdəyəm? Əgər qəbirdəyəmsə, bəs onda niyə inkir-minkir məni sorğu-suala tutmur? Yox, bura nə cənnətdi, nə cəhənnəm…»
Qaçaq Muradın huşu özünə qayıdırdı. Başının üstünü almış ölüm qəbirdə onu tərk eləmişdi. Döyüşdən sonra onun kimi xeyli adamı dəfn eləmişdilər, özləri də çıxıb getmişdilər. Dədə bəyin bilmədən vurduğu nizə zərbəsindən Qaçaq Murad xeyli qan itirmişdi və onu ölmüş bilib dəfn etmişdilər.
Üstündən xeyli keçəndən sonra o, özünə gəlmişdi. Bədəni selin-suyun içindəydi, nəfəs almaq çox çətin idi. Ağzı da, burnu da parça ilə sarınmışdı. Qollarını tərpətmək istədi. Yox, qolları da həmin parça ilə bədəninə sarınmışdı. Qalxmaq istədi, mümkün olmadı. Yalnız indi başa düşdü ki, qəbirdədir, onu kəfənə büküblər.
«Ey tanrı, axı mənim günahım nəydi ki, öldürüb dəfn eləyəndən sonra diriltmisən. Bəs qəbirdə də adamı dirildərlər? İndi mən buradan necə çıxım?»
Çiynində ağrı vardı. Amma qəbirdə olduğunu hiss eləmək o ağrıdan qat-qat dəhşətli idi və bu dəhşəti dərk edəndən sonra heç bir ağrı onunla müqayisə edilə bilməzdi.
Barmaqlarını tərpətdi. Barmaqları salamat idi. Orta barmağını bədənindəki kəfənə ilişdirib dartdı. Bir şey çıxmadı, ikinci dəfə dartanda cırılan kəfənin səsini eşitdi. Yox, o, qəbirdədi. O, yuxu görmür. Barmağı kəfəni cırdıqca, qolu rahatlığa çıxırdı. Sonra qolunu qatlaya da bildi, sifətini də kəfəndən xilas elədi. İndi bir az rahat nəfəs ala bilərdi. Əlini qaldırıb yuxarı toxundurdu. Ağac döşəmişdilər. Daş olsa, işi əngəl ola bilərdi. Yaxşı, indi neçə eləsin? Ağacı haradan çıxartsın ki, torpaq tökülüb onu basmasın. Hər halda baş tərəfdən olmaz. Onda nəfəsi təngiyər, torpaq altdan çıxa bilməz. Ortadan ağacın birini qanırıb qəbrin içinə saldı və üstünə torpaq tökülməyə başladı. İkinci, üçüncü ağacları da çıxartdı. «Qoy torpaq tökülsün, onun altından çıxa bilərəm. Çətin deyil. Yəqin ki, qəbri çox da dərin qazmayıblar. Müharibə yeridi, kimdi kəmali-səliqəylə qəbir qazan».
Torpaq oyulub qurşağına töküldükcə, onu aşağı, ayaqlarının üstünə itələyirdi. Qəbir torpaqla dolanda deyəsən işığa bənzər nəsə göründü. Qaçaq Muradın ümidi artdı. Ağacları bir-bir çıxardırdı. Torpaq onun üstünü alanda ikiəlli bu torpağı eşdi, eşdi və nəhayət, qalxıb otura bildi. Bir az da dözüm, bir az da səbr. Birdən-birə o, sinədolusu nəfəs aldı və sərin, təmiz hava onun başını gicəlləndirdi, gözünün qabağında qığılcımlar oynadı. Bu qığılcımlar bir yerə yığılıb böyük kürə şəklini aldı.
Kənardan baxan olsa görərdi ki, təzə qəbrin batmış torpağı içindən lopa bığları, iri burnu, piyalə gözləri olan bir baş çıxıb, ölümcül vəziyyətdə dayanıb. Qıyılmış gözləri üfüqdən qalxan qan rəngli aya baxır.
Qulağına səs gəldi. Bu səs onu özünə gətirdi. Aralıda çaqqallar ulaşırdı.
«Əzrayılın çəngindən çıxıb çaqqala qismət olmaq lap gülünc olar. Qəbirdən çıxmaq lazımdı». O, torpağı eşib sinəsinə qədər çölə çıxartdı. Artıq əlləri çöldəydi. Daha xilas olmuşdu. «Bir dəfə qəbirdə uzananın ömrü əlli il uzanır. Belə yerdə ki, tanrı məni diriltdi, çaqqal nədi, heç canavara, şirə, pələngə də can vermərəm». Birdən onun ağlına dəhşətli bir fikir gəldi. «Olmaya mən xortdamışam? Xortdamaq ölməkdən betərdi. Xortdayan ən vəhşi heyvandan da pisdir. Əgər belədirsə, onda ölüm yaxşıdı. Mən xortdamışam. Nə bilim xortdayan necə olur?»
Bu fikir onu tez tərk elədi. Qəbirdən çıxanda tərliydi, indi sərin hava onu üşütdü. Lüt-üryan idi. Kəfən qəbirdə qalmışdı. Heç o kəfəni çıxarmaq fikrinə də düşmədi. «Xortdayanlar ağ kəfəndə gəzirlər. Yaxşı, bəs mən indi əynimə nə geyəcəm? Hanı ordugah? Bir səs-ün eşidilmir axı…»
Qəbirdə olanda onun bircə fikri vardı. Necə olursa-olsun bayıra çıxmaq. İndi işıqlı dünyaya çıxanda min dənə dərd onu götürmüşdü. Əyninə paltar tapmaq, harada olduğunu öyrənmək, bir kənd-kəsəyə çatmaq.
Ayağa qalxdı. Amma əlləri ilə qabağını tutdu. Qaçaq Murad hamamda fitə ilə çiməndə də utanırdı. İndi bu aylı gecədə, düzün ortasında lüt, anadangəlmə dayanmağına elə xəcalət çəkirdi ki…
Çiyni bərk sızıldayırdı. Amma onun hayında deyildi. Qəbirdən çıxmış ölü hansı ağrıya fikir verəcək? Təzə qəbirlərin yanından keçdi. Artıq ayın işığı da çoxalmışdı. Bir az aşağıda nəsə parıldayırdı. Yaxınlaşdı. Bu ölmüş döyüşçünün sinəsinə düşüb qalmış qalxan idi. Bura ki lap döyüş meydanıdı.
Murad qaçaqlıq eləyəndə, karvan qabağı kəsəndə heç adamların əyninin paltarını soyundurmamışdı. İndi ölmüş döyüşçünü soyundurmaqdan başqa əlacı yox idi. Əvvəl döyüşçünün məstlərini çəkib çıxartdı. Sonra şalvarını və çuxasını soyundurdu.
İndi hara getsin? Bu döyüşdə kim qalib gəlib? Şirvanşahmı, İsmayılmı? Onun heç nədən xəbəri yox idi. Yəqin ki, İsmayıl. Yoxsa onda Muradı heç kim dəfn eləməzdi. Bu soyundurduğu da Şirvanşah qoşununun döyüşçüsünə oxşayırdı. Onda İsmayıl Şamaxıda olar.
«Yox, mən onların yanına gedəsi deyiləm. Onlar artıq məni dəfn eləyiblər. Bir daha onların gözünə görünsəm, məni xortdamış bilərlər. Bu zəhrimara qalmış yara məni incidir. Buna bir əlac eləyə bilsəydim, çıxıb öz ellərimizə gedərdim. Bəsdi, böyüklərdən gördüyümü görmüşəm.»
Qaçaq Murad paltar dərdindən qurtarandan sonra onu təzə bir dərd aldı: hara getsin? Dərdini kimə desin? Yarasını harda sağaltdırsın? İndi yara daha bərk göynəyirdi, ürəyi oyulurdu. Bir daşın üstündə oturdu. Çənəsini yumruqlarına söykədi. Sonra adəti üzrə sol əlini bığına çəkdi. Bığından torpaq tökülürdü. «Qəbrə girib çıxan adamın bığından düyü tökülməyəcək ki…»
Sonra onun gözü ayın zəif işığında paltarını soyundurduğu meyitə sataşdı. «Görəsən kimdi, haralıdı bu bədbəxt? Yazığı dəfn də eləməyiblər. Dünyanın işinə bax, qəbirdən çıxan dəfn olunmayanın paltarını geyir. Bu paltar, sahibinə nə xoşbəxtlik gətirdi ki, mənə də gətirsin?!»
Murad hiss eləyirdi ki, halı heç yaxşı deyil. Bədənində süstlük, qollarında və biləklərində gücsüzlük var. Belə getsə, onu dəfn eləyən də tapılmayacaq, meyiti bu düzlərdə qalıb qarğa-quzğuna yem olacaq. Burda ona kim sahib duracaq? Şirvanın öz oğullarının meyitləri tökülüb qalıb.
Səs gəldi, addım səsləri. Bu, at ayağının tappıltısına oxşayırdı. Həm də cidarlı at ayağının səsinə. Ürəyində yeni bir ümid işığı yandı. Əgər o, insan ayağının səsini eşitsəydi, bütün ümidləri alt-üst olardı. Atdan ziyan gəlməz. Qalxanda azacıq səndirlədi. Sərxoş adamlar kimi başı gicəlləndi. Ayaqlarını torpaqda hiss eləməyə çalışdı. Gözlərini bir anlıq yumub açdı. Başını silkələdi ki, bu zəiflik keçsin. Deyəsən indi bir az özünə gəldi.
«Atı tutmaq lazımdır», – fikirləşdi və səs gələn tərəfə yeridi. At onu görüb qaçmadı. Qulaqlarını cütləyib oxrandı. Murad yavaşca əl atıb atın yalından yapışdı. Heyvanın belində yəhər, çul da yox idi. Əyilib bir əlli cidarını açıb başına keçirdi, ayağını daşın üstünə qoyub birtəhər atın belinə qalxdı. Üzüüstə düşdü. At onu götürüb aparacaqdı. Bu atın sahibi kimdi? Onu necə qarşılayacaq? Bu daha ondan asılı deyildi. Hər şey Muradın bəxtindən asılıydı…
1
«Səkkiz behişt» sarayının həyətindəki çinarın yarpaqları qızıl kimi saralıb tökülmüşdü. Çinarın çılpaq gövdəsi neçə rəngə çalırdı. Qırmızı, göy, yaşıl, sarı.
Şah İsmayıl şəbəkə pəncərəni yuxarı qaldırıb, altındakı dayağını vurdu. Rənglər itdi. Qabığı ordan-burdan soyulmuş, ağ, gövdəli çinarın yuxarı budaqlarında bir neçə yarpaq qalmışdı. Çinarın dibindəki mərmər hovuzun içərisində isə xəzəllər suyun üzünü örtmüşdü.
O, çinara niyə bu qədər diqqətlə, zəndlə baxırdı? Əvvəl özü də bilmirdi. Çinar həmişə gözəldir. Yarpaqlayanda da, xəzəlini tökəndə də. Amma elə buna görəmi? Neçə vaxtdı gözü bu ağacda qalıb? Yox, deyəsən…
«Bu çinarı babam, qüdrətli Həsən padşah əkdirib. Bu ağ gövdəli ağac Ağqoyunlulardır… Bəli, sülalədir. Amma dövranını sürmüş sülalə. Onun başında bir neçə yarpaq qalıb. Onlar da Əlvənd Mirzədir, Murad Mirzədir. Daha sülalədən heç bir kömək gözləməyə ümidləri yoxdur. Ona görə də yüngül bir meh lazımdır ki, onlar da qopub torpağa düşsünlər və çürüməyə başlasınlar.
Bəs mən kiməm? Bu çinarla qohumluğum olsa da, mən onun budaqlarında bitmədim. Çinar çinarla qohum olsa da amma hərəsi ayrı-ayrı bitir. Mən yeni bir sülalənin başlanğıcıyam. Hansıdır o sülalə? Şah İsmayıl sülaləsi? Yox!»
Gənc şah bir neçə saatdır ki, heç kimi yanına buraxmır, fikirləşir, düşünüb-daşınırdı. Əvvəlcə sevincini öz-özü ilə bölüşmək üçün tək qalmışdı. Onun gözləri də dolmuş, dəsmalla gözünün nəmini silmişdi. Bu ana yetişmək üçün o nələrdən, hansı müsibətlərdən keçib gəlmişdi. Təklikdə qalıb sevinməyə haqqı vardı. Sevincini kimlə bölə bilərdi ki? Ana yox, qardaş yox… Ata barəsində düşünməyə da dəyməzdi. Onun ölümü o qədər uzaq idi ki… Sevincini isə sərkərdələrlə, bəylər, əmirlər, vəzirlərlə bölüşmək istəmirdi. Onsuz da onlar sevinir, onlar əylənir, məclislər düzəldirdilər. Ən böyük sevinc onun özününkü idi. Həmin sevinci o babaları Şeyx Səfiyyəddinlə, Şeyx Əli, Şeyx Sədrəddin, Şeyx Cümeydlə bölüşərdi. O, atası ilə günlərlə diz-dizə oturub sevincini izhar eləyərdi. Axı bu yolu onlar qoymuş, onlar çarpışmış, onlar qılınc çalıb, qurban getmişdilər. Cəsarətli, cürətli, inamlı igidlər bu günü nə qədər gözləmiş, nə qədər arzulamışdılar ki, parça-parça olmuş Vətənin başını bir yerə yığsınlar, gücünü, qüdrətini artırsınlar. Həmin əqidə yolunda Vətən torpağına qanlar tökülmüşdü. Kim bilərdi ki, o böyük məqsədi, bu nəsildən aman-zaman ilişib qalmış on üç yaşlı oğlu İsmayıl həyata keçirəcəkdi. İndi atası və babaları başlarını qaldırıb bu günü görəydilər. Onda o da ürək dolusu sevinər, bilər ki, əcdadlarının onun bu böyük işindən xəbərləri var.
Yox, bu sevinc də yarımçıqdır.
Yaxşı, yeni çinarın adını nə qoysun? heydərilər sülaləsi? Yox. Tədbiri tökən, yolu göstərən ulu babadır. Şeyx Səfidir. Kaş o ulu babası indi onun yanında olaydı və öz məsləhətlərini verəydi. Yazılan bir ayrı. Hər saatın öz hökmü var. Onun, saatbasaat, günbəgün görəcəyi işlər üçün babasından alacağı məsləhətlər necə də yerinə düşərdi. Həmin çinar demək hələ neçə nəsil bundan əvvəl əkilib. O çinar bu həyətdəkindən də böyükdür. Bəs nə qədər davam edəcək? Axı nəsildə o təkdir, yeganədir. Bu gənc yaşında başına bir iş gəlsə, kim o çinarı bəsləyib böyüdəcək?!
Yerdəki iri, kətəbə naxışlı xalçanın üstü ilə məstlərini asta-asta basaraq yeridi. Başını qaldırıb qızılı naxışlarla işlənmiş səqfə, sanki insan əli toxunmamış nəfis divarlara, baş tərəfdə qoyulmuş, qızıl ayaqlı taxta baxdı. «Biz qalanın hücrəsində əzab çəkəndə, dayım Sultan Yaqub burada hökmlər verirdi. Bizim anamızla bərabər həbsə alınmağımızın, Sultanəlinin öldürülməsinin fərmanları da burada verilib. Dünya, çərxi-fələk çevrildi. Həbsdəki saraya gəldi, saraydakı torpaq altına gömüldü!»
Gördüyü müsibətlər, çəkdiyi ağrılar onun fikrini vaxtından əvvəl yetişdirmiş, İsmayıl on səkkiz, iyirmi yaşlı bir igid kimi bişmişdi. Boyu hələ çox qalxmasa da o, qılınc çalıb, ox atmağı, at oynatmağı öyrənmişdi.
Yenə dönüb taxta baxdı. Onun sarı parıltısından gözlərini xeyli ayıra bilmədi. Necə də rahat, təmkinli hökmlüdür. Cansızdır, cəsədsizdir, amma üstündə oturanlara hikkə verir, hakimiyyət verir. Asa da bilir, kəsə da bilir. Sorğusuz-sualsız, dünyanın altını üstünə çevirir, ölkələri qana da çalxayır. Əsl tilsim, əsl möcüzə bu taxtdır. Çağırdığı şəxs illərlə döyüşlərdən, qırğınlardan keçib ona tərəf gəlir. Özü isə heç kimə sona qədər etibar göstərmir. Necə də rahat, necə də cazibəli və gözəldir. Təbriz bazarından bir gədanı tutub gətirib onun üstündə əyləşdirsən, dönüb əjdaha olar.
Dilsiz-ağızsız taxt ona çox şeylər deyirdi. Çox şeylər vəd edirdi. İsmayıl isə hələ də onun üstündə oturmamışdı. Başına gələn bu qədər əzab-əziyyətdən qorxmamışdı, amma taxtdan qorxurdu. Elə bilirdi ki, oturan kimi taxt onu öz hakimiyyəti altına alacaq, onun niyyətlərini unutduracaq, babasının qoyduğu yol-ərkandan çıxarıb üzünü biyabana çevirəcəkdir.
Yox, dayısının əsarətinə dözmüşdü, ancaq taxtın əsarətinə dözməyəcəkdi. Bu taxt qızıldan olsa da, onu yaxşı suvarılmış Dəməşq qılıncına döndərəcək. Onu öz əqidəsinə tabe edəcək, əmrini taxta verəcək. Qoy taxt Ələddinin çırağı kimi, o çırağın qulu kimi onun əmrlərini yerinə yetirsin.
O, taxtda oturmaqdan bir də ona görə qorxurdu ki, yeri rahat olar, arxayınlaşar. Arzularının başa çatdığına inanar, o biri hökmdarlar kimi kefə, mey-məzəyə qurşanar. Onun yeri anadan olandan bəri nə qədər narahat idisə, indi də elə narahat olmalıdır. Bir ana bətnində rahat olmuşdu, bir də bu fani, vəfasız dünyadan keçəndən sonra rahat olar.
Onun əsl taxtı yəhərdir. İldırım kimi irəli şığıyan atın üstündəki yəhər. Onun arzularını, əməllərini həyata keçirəcək bir vasitə varsa, o da odu.
Bu fikirdən İsmayıl rahatlıq tapdı. Amma onu heç kimə açmayacaqdı. Bu onun özünə lazım idi. Yəhər üstündə oturan sərkərdə düşmən qoşunu ilə üz-üzə gələndə taxt gücsüz olur. Onda yəhərdəkinin hökmü bütün taxtdan verilən şah fərmanlarından irəlidir. Onun isə yəhər üstündə görəcəyi işlərin sayı-hesabı yox idi: günbatanda Sultan Bayazid kimi qüdrətli bir hökmdar var. Şirvanda işlər yoluna qoyulmayıb. Əlvənd Mirzə Diyarbəkrdə oturub, yeni məqam gözləyir. Murad Mirzə Şirazı, İsfahanı, Bağdadı, əlində saxlayır. Təkcə Mavərənnəhrdə sakitlikdir. Teymur nəslindən olan Babur Səmərqəndi, Buxaranı tutmaq istəyir. Orada hələlik qüdrətli hökmdar yoxdur. Xorasanda Hüseyn Bəyqara çox güclüdür. Ondan qorxmağa, çəkinməyə dəyməz. Mir Əlişir Nəvainin vəzirlik etdiyi Heratda xəzinə orduya, hərbi səfərlərə yox, tikintilərə, şeirin, elmin, sənətin fərəc tapmasına xərclənir.
Əbrguh rəis Məhəmməd Kerrenin, Səmnan, Xarə və Firuzguh Hüseyn Qiya Çələbinin, İraqi-ərəb Barik bəy Pərnakın, Kaşan Qazı Məhəmmədin, Diyarbəkr Qasım bəyin, Girman Əbülfət bəy Bayandurun əlindədir. Hamısı da düşmən, hamısı da Murad Mirzənin, Əlvənd Mirzənin tərəfdarı.
Ona, Şah İsmayıla tabe olan tək Azərbaycandır. Əlvənd Mirzə ilə Murad Mirzə ölkəni iki yerə parçalayanda, Əlvənd Mirzəyə Şirvan, Naxçıvan, Muğan, Qarabağ, bir də Arazdan aşağıda Təbriz, Xoy, Mərənd, Salmas, Ərdəbil qalmışdı. Alma kimi iki yerə bölünmüş ölkənin sərhədi Qızılüzən çayından keçirdi. Ağqoyunluların bu iki şahzadəsinin ölkə bölməsini fikirləşəndə, İsmayılın yadına kökə üstündə ağlayan iki uşaq düşürdü. Kökəni bölüb uşaqları sakitləşdirən kimi, ölkəni də bölüb könlünü almışdılar.
İndi bu torpaqları birləşdirmək üçün nə qədər qanlar axacaq. Ölkə bir olmasa onun qüdrətindən, gücündən danışmağa dəyərmi?! Güclü qonşu dövlətlər yanında gərək qorxaq uşaq kimi danışmayasan. Bir də gözünü açıb görərsən ki, səni udublar. Hələ ölkənin heç bu yarısında da əmin-amanlıq yoxdur. Ölkədən yox, saraydan, Təbrizin özündən başlamaq lazımdır.
O, əlini əlinə vurdu. Xidmətçi içəri girib ikiqat oldu.
– Nəcməddin Gilanini və Hüseyn bəyi yanıma çağırın.
Xidmətçi çıxan kimi göy əbasının sinəsində saqqalı pambıq kimi görünən Nəcməddin Gilani və ondan sonra da Hüseyn bəy Lələ içəri daxil olub təzim etdilər.
– Əyləşin!
Amma özü oturmamış, heç birisi oturmağa cürət etmədi. İsmayıl taxtda yox, divar dibində düzülmüş döşəkcələrin yanındakı kürsüdə oturdu. İndi onu saray adətlərinə əməl etmək yox, fikirləşdiyi işin gedişi maraqlandırırdı.
– Şeyx Gilani, Təbriz əhlinin nə qədəri şiə olar, nə qədəri sünni?
Şeyxin başındakı ağ çalmanın qəhvəyi cızıqları vardı. Həmişəki kimi ağ, gün görməyən yumşaq dərili sifətində sakitlik, arxayınlıq hökm sürürdü.
– Şiələr azdır.
– Nə qədərdir? Axı özünüz mənə dəqiq, dürüst danışmağı öyrətmisiniz!
Şeyx Nəcməddin Gilani Lahicanda və Ərçivanda ona elmləri öyrətmiş, o vaxtdan bəri bir gün də olsun, onun yanından aralanmamışdı. O, Şeyx Səfiyyəddinin dostu və qayınatası Zahid Gilaninin nəslindən idi və həmin dostluq iki yüz əlli ildən artıq idi ki, davam eləyirdi.
Nəcməddin Gilani sayı dürüst bilirdi. Amma deməyə ürək eləmirdi, nəticəsindən qorxurdu.
– Ey imam Sahibi-Zaman, Təbriz əhlinin üçdən biri şiədir.
– Eyb eləməz, o sayı biz çoxaldarıq. Xütbəni Nəsriyyə məscidində oxuyacaqsınız. Elə orada sünniləri şiəliyə dəvət etməliyik.
Nəcməddin Gilani gözlərini barmaqlarına dikmişdi. Barmaqlarının arasından təsbehin daşları yüngülcə sürüşüb keçir, o, ehtiyatla tərpənirdi ki, daşların səsi eşidilməsin.
– Nədi? Sözlü adama oxşayırsınız. Yoxsa mən səhv eləyirəm? İkiniz də fikrinizi buyurun!
Əvvəl Nəcməddin Gilani başladı:
– Bizim indi bir fikrimiz var, ya Sahibi-Zaman! Ələ keçirdiyimiz bu dövləti hər vasitə ilə gücləndirmək. Dostların sayını çoxaldıb, düşmənlərin sayını azaltmaq lazımdır. Əgər biz indi Təbrizdə sünnilərə zorla şiəliyi qəbul etdirsək, onda Təbrizin özündə də düşmənlərimiz dostlarımızdan ikiqat çox olacaq.
Gənc şah bir an fikrə getdikdən sonra üzünü Hüseyn bəy Lələyə tutdu:
– Sizin fikriniz necədir?
– Şeyx çox doğru buyurur, qibleyi-aləm. Mənə də belə gəlir…
– Deməli, düşmənlərimiz çoxdur. Bəli, həddindən artıqdır. Ancaq onların heç biri nə Murad Mirzədir, nə də Sultan Bayazid. Vaxt gələcək, bizim düşmənimiz olmayacaq…
Şeyx Nəcməddin dilləndi:
– Sizin sözlərinizdə çox böyük həqiqət var, imam Sahibi-Zaman. Sünnilər bizi düşmən bilir. Ancaq bir var o, düşmənə toxunmayasan, bir də var onu qızışdırasan.
Şah İsmayıl gördü ki, onun fikrini heç biri başa düşmür. Təbriz onun üçün dünyanın ən böyük bazarlarından biridir. Burada hökmdardan çox bazar hökmfərmandır. Bazar camaatı isə öz qazanclarını, dolanışığını əqidəsinə dəyişməyəcək. Sünni ya şiə. Nə fərqi var onun üçün. Əgər fateh kimi Təbrizə girəndə onu alqışla qarşılamasaydılar, onda inanardı ki, onun məzhəbinə gəlməyəcəklər. Zamanın sahibinin simasında xilaskarlarını görürlərsə, demək, onun dalınca gedəcəklər.
Azərbaycan, Fars, Şiraz, Xorasan sünniməzhəb müsəlmanlar dənizində kiçik bir adadır. O adanın sahilinə güclü dalğalar çırpılır. Həmin dalğalar bu adanın qumunu da, torpağını da yuyub aparır. Ada qorunmasa onun müstəqilliyi də məhv olub gedəcək. Onu düşmən qarşısında yalnız əqidə gücünə saxlamaq mümkündür.
İsmayıl bunu başa düşürdü. Ona danışmışdılar, bilirdi ki, babası Şeyx Səfiyyəddin sünni təriqətindən şiəliyə keçib. Demək, onun özü də elə belə fikirləşib.
O, başa düşürdü ki, Təbrizdə sünniləri şiə məzhəbinə dəvət edəndə, şəhərdə narazılıq, həyəcan başlayacaq. Amma eyni vaxtda Murad Mirzənin hökmdar olduğu ərazilərin əksər əhalisi onun tərəfinə keçəcək. İsmayıl özü oxumuşdu ki, bir gün onun babası Şeyx Səfiyyəddindən soruşurlar: «İranda padşah qoşunları çoxdur, yoxsa sənin müridlərin? Cavab verib ki, mənim müridlərim padşah qoşunlarından iki dəfə artıqdır». Demək, indi onun qoşunu ilə Ərdabil Darülirşadının müridləri birləşsə, onun qarşısında heç bir qüvvə dayana bilməz. Düşməni qızışdırmaq lazımdır. Qoy dost da, düşmən də ilk gündən bilinsin. Xüsusən paytaxtımız Təbrizdə.
– Şeyx Nəçməddin, xütbəyə hazırlaşın. Bu gün xütbə oxunmalı, mən taxta çıxmalıyam. Məsciddə özüm də olacağam.
Hüseyn bəy fikirli oturmuşdu. Görünür, Şeyx Nəcməddinlə əvvəldən bu barədə danışıbmış.
Hökmdarı fikrindən döndərə bilməməkləri onu fikrə qərq eləmişdi. Əvvəldən danışıb saraydakı vəzifələri bölmüşdülər. Şeyx Nəcməddinə səltənətin sədarəti həvalə olunmuşdu. Hüseyn bəy isə əmirəlüməra vəzifəsini görəcəkdi. Zəkəriyyə Keçəçi vəzir, Dədə bəy isə qorçubaşı təyin ediləcəkdi.
Birdən Hüseyn bəyin yadına nə düşdüsə, icazə istəyib ayağa qalxdı:
– Ya imam Sahibi-Zaman, zərbxana ilk sikkəni kəsib. Göstərməyə gətirmişəm. Buyurub baxa bilərsiniz.
İsmayıl onun verdiyi pulu aldı. Üstündəki yazıları oxudu. İndi onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Hökmdarlığın ilk nişanəsi onun ovcundaydı. Orada peyğəmbərin, imamların, bir də özünün adı yazılmışdı.
– Əmirəlüməra, – o artıq Hüseyn bəyi rütbəsi ilə çağırdı. – Deyirsiniz yəni Təbriz bazarında sünnilər imamların adı yazılmış bu pulla alver eləməyəcək?
– Necə eləməyəcək? Puldan üz döndərərlər?!
– Onda hazırlaşın.
* * *
Təbrizin Nəsriyyə məscidini Uzun Həsən tikdirmişdi. Eyni vaxtda onun günbəzi altına on mindən çox adam yığılırdı. Bu gün isə cümə günü olduğundan, hökmdarın taxta çıxması münasibəti ilə xütbə oxunacağından məscidin həyətində də iynə düşməyə yer yox idi. Çinarlardan tökülən xəzəllər camaatın çiynində, çalmasında ilişib qalırdı. Məscidin günbəzinə və divarların üstünə dəstə-dəstə ağ və göy göyərçin qonmuşdu. Adətən bu məscidə cümə günləri sünnilər toplaşırdı, şiələr isə məhəllə məscidlərində olardılar. Amma indi buraya gələnlərin əksəriyyəti şiələr idi. Məscidin öz axund və mollaları nə edəcəklərini bilmirdilər. Təyin olunmuş vaxtda Nəcməddin Gilani camaat namazına dayandı. İsmayıl, Hüseyn bəy, Qara Piri bəy Qaçar, Bayram bəy Qacar və digər qızılbaş sərkərdələri də onun arxasında ayaqyalın dayanıb namaz qılıb qurtardılar. Bundan sonra İsmayıl məstlərini geydi. Belindəki qılıncını çəkib minbərin yanına gəldi. Firuzə rəngli kaşılar, bu kaşılar üstündəki ərəb əlifbası kimi qıvrılıb açılan gül-çiçək təsviri məscidə xoş bir əhvali-ruhiyyə verirdi.
Nəcməddin Gilani minbərə qalxdı. Məsciddə siyirməqılınc dayanan İsmayıla baxıb özünü itirdi. Amma xütbəni oxumağa başladı.
– Bismillahir-rəhmanir-rəhim… Məhəmmədən rəsulillah, Əliyyən vəliyyullah…
Məscidə xəfif bir uğultu yayıldı. Məhəmməddən sonra gələn əfzəl xəlifələrin, həmişə adları böyük təmtəraqla bu minbərdə eşidilən Əbubəkrin, Ömərin, Osmanlı adlarının üstündən indi sükutla keçirdilər. O xəlifələrə görə bura yığılanların bir qismi başlarına dörd hörüklü çalma qoymuşdu: Deməli, peyğəmbərdən sonra onun valisi dördüncü xəlifə Əli hesab edilir. Nəcməddin Gilani xütbəni davam etdirmək istədi. Amma İsmayıl işarə verdi. O, dayandı, adamlara baxdı. Sonra aram-aram sözünə davam elədi:
– Ey müsəlmanlar, imam Sahibi-Zaman zühur edib ki, sizi zillətdən xilas etsin. O, sizin qarşınızda qılıncını siyirib dayanıb. Sizlərdən kimin günahı yoxdursa, bu məhşər ayağından sağ-salamat keçəcək, kimin günahı varsa, həmin şəxs elə buradaca öz günahını yuya bilər. Mənim dediklərimi təkrar eləyin. Bu, doğrudan da, məhşər ayağı idi. Məsciddə hələ heç kim namaz qılan vaxt şeyxin «Allahu Əkbər» kəlməsindən başqa, heç bir sözünü təkrar etməmişdi. İndi on mindən, çox adam «Əliyən-vəliyullah» kəlməsini təkrar etməliydi. Şeyx Nəcməddin həmin kəlməni bir daha təkrar etdi: «Məhəmmədən rəsullillah, Əliyən vəliyyullah». Özü də aramla… Məsciddəki şiələr onunla bərabər bu sözləri təkrar etdilər. Özü də ürəkdən, can-dildən. Neçə illər idi ki, onların səsini boğmuşdular. Aşura keçirəndə, xəncərlə alınlarını yarıb qanlarını ağ köynəklərinə tökəndə, zəncirlə sinələrinə döyəndə onları lağa qoymuşdular. İndi əllərinə girəvə düşmüşdü. Bu vaxt məsciddə tük-ürpədən bir qışqırtı eşidildi və kəsildi. Hamı döndü. Şiələrdən biri xəncəri yanında dayanan, bu sözləri təkrar etməyən qonşusunun ürəyinə saplamışdı. Qarışıqlıq düşə bilərdi. İsmayıl qorçubaşı Dədə bəyə baxdı. O da məsciddəki adamlarına göstəriş verdi. İribığlı adamı dartıb kənara çıxartdılar.
Şeyx Nəcməddin xütbəyə ara verdi:
– Ey müsəlmanlar! O şiənin cəzası veriləcək. Ona görə ki, bu allahın evinə silahla gələn yalnız Sahibi Zamandır. O, allahın buyruğu ilə gəlib və hər yerdə məhşər qurmağa ixtiyarı ona gözəgörünməzin özü verib. İndi məhşər ayağında mənim dediyim mübarək kəlamları təkrar edin.
– Biriminci imamın – imami Həsən.
Məscid titrədi.
– Biriminci imamın – imami Həsən!
– İkiminci imamın – imami Hüseyn!
Məscid yenə titrədi. Hiss olunurdu ki, artıq sünnilər də şiələrə qoşulub.
– Üçümüncü imamın – imami Zeynalabdin…
Şeyx Nəcməddin imamların adlarını sayıb qurtardı.
Axırıncı imamın adını çəkəndə əli ilə şah İsmayılı göstərib ucadan dedi:
– On ikinci imamın – Mehdi Sahibi-Zaman…
Məsciddəkilərin hamısı səcdəyə düşdü. İsmayıl artıq alınlarını yera söykəmiş, yumrulanmış adamların kürəklərini görürdü. Şeyx Nəcməddin də minbərdən enib onun qarşısında səcdəyə gəldi. Heç kim qalxmaq istəmir, ağlaşma, xeyir-dua, dilək nidaları eşidilirdi.
– Qalxın, ey müsəlmanlar! Sizi mən bu qılıncla düşdüyünuz müsibətlərdən qurtarmağa gəlmişəm. Mənə biət eləyənlərə bu dünyada da cənnət bərqərar olacaq!
İsmayılın bu sözlərini eşidəndən sonra əvvəlcə Nəcməddin Gilani, sonra da qızılbaş bəy və əmirləri, nəhayət, camaat səcdədən qalxıb diz üstündə oturdu. Şeyx onlara salavat çevirtdirib xütbəsinin xitamında vücudunda Mehdi Sahibi-Zamanı gəzdirən, amma hamının tanıdığı, Şeyx oğlu Şeyx İsmayıl Xətaini səltənətin şahı elan etdi.
Adamlar ayağa qalxanda isə yalnız bir nəfər səcdədən qalxmadı: O da ürəyinə xəncər soxulan, üzüüstə məscidin döşəməsinə düşüb qalan yaşlı kişi idi.
Həmin gün Nəsriyyə məscidi qana boyandı.
2
908-ci il zülhiccə ayının 23-u idi (1503-cü ilin iyun ayının 19-u)
Qoşun Həmədan yaxınlığında, Almaqulağı düzündə dayanmışdı. Bu, taxta çıxıb tac qoyandan sonra Şah İsmayılın ilk döyüşü idi. Qarşısında dayanan düşmən qardaşı Əlvənd Mirzə ilə ölkəni iki yerə bölən Murad Mirzə idi. Hökmdarlıq hissi çox qəribə hissdir və Şah İsmayıl bunu indi başa düşmüşdü. Nə Murad Mirzə, nə də Əlvənd Mirzə babaları Uzun Həsənin mülkündən, taxt-tacından əl çəkmək fikrində deyildilər. Yaxşı ki, onlar bir-biri ilə dil tapa bilmirdilər. Birləşsələr, bəlkə Şah İsmayılı üstələyərdilər. Amma ayrı-ayrılıqda hərəsi bir hökmdar idi. Əlvənd Şərur düzündə əziləndən sonra Diyarbəkrə qaçıb. Murad Mirzə isə Bağdaddan, Bəsrədən, Maraş və Əlbistandan qoşun toplayıb. Sultan Bayazid də ona kömək göndərib. Özünə arxayın olduğuna görə də qardaşına bel bağlamaq fikri yoxdur. Qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan çoxdur.
Gün əyilmişdi. Axşam düşürdü. Döyüş səhər tezdən başlayacaqdı. Təpənin üstündə çadırda Şah İsmayılın yanında Hüseyn bəy, qorçubaşı Dədə bəy, Qara Piri bəy Qaçar oturmuşdu. Səhərki döyüşün gedişini fikirləşir, tədbir tökürdülər.
Ucaboy, qollu-qanadlı qızılbaş çadıra girib baş əydi.
– Qibleyi-aləm, Şirvanşah Sultan Mahmud sizin hüzurunuza gəlməyə rüsxət istəyir.
Şah İsmayıl Hüseyn bəyə baxdı. Lələ bu baxışdan çox şey oxudu.
– Dünya belədi, qurban. Vaxtilə düşmənçilik eləyən gücü, qüdrəti görəndən sonra iltimasa gəlir!
Sultan Mahmud çadıra çağrılana qədər xeyli fikirləşdi. O, Şah İsmayılın yanına gəlmək üçün çox düşünüb-daşınmışdı. «Şah İsmayıl Şirvanı alsa da özünə tabe eləyə bilməyib. Başı açılan kimi atının başını yenə Şamaxıya döndərəcək. Yaxşısı budur, özüm onunla dil tapım, özüm gedim, itaətimi bildirim.»
Sultan Mahmud Qazı bəyin oğlu idi. Babası Fərrux Yasar öldürüləndən sonra atası Şirvanşah keçmişdi. Amma on səkkiz yaşlı Sultan Mahmud hakimiyyətə keçmək üçün alışıb yanırdı. Bilirdi ki, atasından sonra hökmdar özü olacaq. Amma gözləməyə səbri çatmırdı. Taxta oturmaq, hökm vermək, adam asdırmaq, baş kəsdirmək, rəqqasələrin açıq göbəklərinə «Saqiyan» şərabı töküb içmək… fikri onun yuxusunu, rahatlığını əlindən almışdı.
Bir gecə atası məclisdən kefli qalxıb Gülüstan sarayının dar dəhlizi ilə yataq otağına gedəndə oğlu onunla qarşılaşdı. Atası nədənsə əlini yelləyib keçdi. Candarlar da yox idi. Qapıda qalmışdılar. Mahmud atasının ləngərli yerişinə baxdı. Nədənsə onun dalınca getdi. Bu ləngərli yeriş heç onun xoşuna gəlmirdi. Bu yerişdə güc, qüvvə, hakimiyyət vardı. Qazı bəy yeriyə-yeriyə qızılı naxışlı əbasının düymələrini açdı. İndi əbanın ətəkləri də yellənirdi və bu ətəklərin yellənib atasını daha da əzəmətli, qanadlı göstərməsi Sultan Mahmudu əsəbiləşdirdi və arxadan yeriyib qılıncını atasının başına endirdi.
Səhərisi gün artıq o, taxtda oturmuşdu, atasının «qatillərini» asdırır, başlarını kəsdirirdi.
Fərrux Yasarın bir oğlu da Şeyx İbrahim idi ki, şah İsmayıl Şamaxıya hücum eləyəndə Salyan və Mahmudabadda qoşun yığmış, amma qüvvələrin bərabərsizliyini görüb Gilana–Biyapasa–Hüsaməddnnin yanına qaçmışdı. Qardaşı Qazı bəyin öldürüldüyünü eşidib Şirvan üstünə yerimişdi. Sultan Mahmud əmisinin gəldiyini görüb qaçmış, şirvanşahların qəddar düşməni sayılan Şah İsmayıla pənah gətirmişdi.
Onu çadıra çağırdılar. İçəri girən kimi əyilib təzim elədi. Salam verdi. Amma Şah İsmayıl onun salamını almadı.
– De görək nə diləyin var?
– Böyük hökmdar, sizə də, burada oturanlara da yaxşı məlumdur ki, şirvanşahlar sizə düşmən olublar. Atanızı, babanızı öldürüblər. Mənim babam Fərrux Yasar da buna görə Allahın bəlasına gəldi. Atam Qazı bəy də sizin mübarək hakimiyyətinizi qəbul eləmədi. Allahın əmriylə onu öz əlimlə o dünyaya göndərdim.
Şah İsmayıl diksindi.
– Atanı öz əlinlə? Demək sən ata qatilisən!
– Qatil yox. Allah hər kəsə bəlanı bir yolla göndərir.
Hüseyn bəy dilləndi:
– Hökmdarın icazəsi ilə bir kəlmə demək olarmı?
– Buyurun!
– Biz aldığımız xəbərlərə görə atanızı öz candarları öldürüb.
– Bəli. Bu sirri yalnız burada açıram. Ona görə də Şirvanda sizə dost olan bir hökmdar olduğunu biləsiniz.
– Bəs o vaxt bunu nə üçün xəbər verməmişdin? – Şah İsmayıl qəzəblə soruşdu.
– İmkan düşməmişdi.
– Yaxşı, onda qayıdın Şirvana, Şah İsmayılın adına xütbə oxutdurun, pul kəsdirin və illik xərac verin.
Sultan Mahmud ayaq üstündə qalmışdı. Bu sözləri eşidəndən sonra məlul-məlul baxıb dilləndi:
– Onları eləməyə artıq imkanım yoxdur.
– Nə üçün?
– Çünki əmim, Şeyx İbrahim Şirvanı tutub. Taxtda oturub. O da sizin düşməninizdir. İndiyə qədər də Gilanda Hüsaməddinin yanında gizlənmişdi.
– Belə de. Belə de!..
Şah İsmayıl sakit, amma amiranə bir səslə dedi:
– Demək, bizdən kömək istəyirsən?
– Bəli. İndi Şərqdə sizdən böyük hökmdar yoxdur.
– Şirvanda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra Şərqdə məndən kiçik hökmdar olmayacaq. Onda tanımayacaqsan bizi. – Şah gülümsədi.
– Yox. Qurana əl basıb and içirəm. Sizə həmişə sədaqətlə qulluq edəcəyəm.
– Nə qədər adamın var?
– Hazırda yüz nəfərə yaxındı.
– Sabahkı döyüşdən sonra danışarıq!
Bu, söhbətin qurtardığına işarə idi.
Sultan Mahmud ayaq üstə, kasıb bir dövlətin fağır elçisi kimi dərdini deyəndən sonra çadırdan çıxdı və onun dəstəsinə qoşundan xeyli aralıda çadır qurmağa icazə verdilər.
– Atasını öldürən alçaqla mənim nə işim?
– Hökmdar sağ olsun! – Hüseyn bəy sözə başladı. – Atası da sənin düşmənin deyildimi? Düşmənini öldürüb. O ki qaldı oğlun atasını öldürməyinə, bu ayrı işdi. Şirvan şahlığı çürüyüb, qocalıb, hökmdar nəsli cılızlaşıb. Belə bir vicdansıza taxta çıxmaq qismət olubsa, demək sülalənin sonudu. Teymur nəslində də belə olmadımı? Uluğbəy kimi ulu bir şəxsiyyəti oğlu Əbdüllətif öldürdü. O boyda səltənət görün necə parçalandı!
Şah İsmayıl onun sözünü kəsdi.
– Yaxşı, bəs Zahirəddin Baburun vəziyyəti necədir?
– Necə olacaq. Şeybani xan onu ölkədən didərgin saldı. İndi Heratdadımı, Əfqanıstandadımı? Cəlayi-vətən oldu.
– Hüseyn bəy, sənin təklifin nədir?
– Mənim fikrimi soruşursansa deyim. Şeyx İbrahim bizə möhkəm kin saxlayır. O, Şirvan taxtında möhkəmlənsə, bizə böyük başağrısı verəcək… Hazır öz ayağı ilə gəlib çıxıb. Allah qoysa sabahkı döyüşdə qalib gələnnən sonra, ölkədə sakitlik yaranan kimi…
Şah İsmayıl isə başqa cür fikirləşirdi. Ata qatili olan adamla əlaqə saxlamaq, onun köməyinə bel bağlamaq, ata qatili olmaq kimi bir şeydir. O, şahdırsa, onu cəzalandırmalı, hamının gözü qarşısında qədim adətlərə xəyanət etmiş qatili məhkəməyə çəkməlidir. O, qürurla başını Qara Piri bəyə çöndərdi.
– Sənin fikrin nədir?
Qara Piri bəy çiynini çəkdi.
– Hər halda Lələ bəyin dediyində həqiqət var.
– Amma bu həqiqət sənin ürəyincə deyil. Elədirmi?
Qara Piri bəy kobud, ətli, çeçələ barmaqsız əlini dizinin kündəsinə çırpdı:
– Sizin hüzurunuzda olmasaydı, mən qılıncımı onun başında sınayardım. Dünən zağlatmışam. Amma heyifim də gəlir bu qılınca. Onu sabah, allah qoysa, dan üzü, Murad Mirzənin başında sınayacağam. Amma atası barəsində deyəndə öz oğlanlarım gəlib dayandı gözlərim qabağında. Fikirləşdim ki, indiyə qədər mənə məhəbbətlə oğulluq eləyən bu igidlərdən hansı məni öldürə bilər. Adam şübhəyə düşür. Yer üzündə ədalət bərqərar eləyən hökmdar belə caniləri cəzasız qoymamalıdır.
Hüseyn bəy alındı. Onun təklifi keçməsə, sözü yerə düşsə, necə olar? Bir dəfə, iki dəfə, üç dəfə bu təkrar olunsa, onun sözünə inam itə bilər. Həm də bu siyasət aləmidir. Hər şeyi bu ölçü ilə ölçmək düz olmaz.
– Hörmətli Piri bəy, sizin hiddətinizə mən də şərik oluram. Amma bir məsələ də var ki, o, hələlik bizim təbəəmiz deyil. O, əmisinin üstünə yeriyib Şirvan taxtını ələ keçirəndən sonra bizim təbəəmiz olacaq. Onda cəzasını verməyə nə var ki…
– Bəs onda bu qurumsaq bizim qılıncımızın köməyi ilə taxta çıxandan sonra bizə xəyanət eləsə necə? Atasını öldürən sənə, mənə sədaqətli olacaqmı?
– Yox, olmayacaq. O heç indi də sədaqətli deyil. Əmisinə qalib gəlmək üçün bizim üstümüzə gəlib. Bəlkə də heç atasını özü öldürməyib. Belə deyir ki, zamanın sahibinin rəğbətini qazansın. Ancaq onda hökmdar ağlı yoxdur. Ondan heç vaxt hökmdar ola bilməz. Elə bizə də bu lazım deyilmi? Zamanın sahibi harda Azərbaycan, türk tayfaları varsa, o vilayətləri bir yerə birləşdirmək istəmirmi? Şirvanda da Yezid nəsli şirvanşahların hakimiyyəti çox sürməyibmi?
Şah İsmayıl Hüseyn bəyin fikrini xeyli götür-qoy eləyəndən sonra bəyəndi. Siyasət belə dərin və uzaqgörən mətləbdir, onu tez-tələsik həll eləmək olmaz.
– Daha kimin fikri var?
– Mən də Hüseyn bəy Lələynən razıyam, – Dədə bəy dilləndi.
Qara Piri bəy Qacar:
– Yox, ağıllı fikir olmağına ağıllı fikirdi. Amma qurumsaqlara, anasının əmcəyini kəsənlərə bel bağlamaq məni açmır.
– Biz ona bel bağlamırıq. Bizə onun elə bu cəhəti lazımdı ki, istədiyimiz alınsın.
Şah İsmayıl səfər taxtının üstündə bardaş qurmuşdu. Onun ağ geyimi, o ağ ipəyin üstündəki zümrüd və qızıllar, başındakı qırmızı ipək çalma və çalmadakı humay quşunun lələyi, lələyin ətrafındakı almazlar gözəllik, gənclik və qüvvə ifadə eləyirdi. Bu səfər taxtını Ərdəbil Darülirşadına gələn nəzirlə düzəldib, üstünü Quran ayələri ilə bəzəmişdilər ki, səfərlərdə gənc şah həmişə qalib gəlsin, məğlubiyyətin nə olduğunu bilməsin. Taxtı düzəltdirəndən sonra Darülirşada gətirmiş, onun üstündə dualar oxumuş, sahibinə xeyir-dua vermişdilər. Bu taxt həm də onun babalarının yenilməz ruhunun rəmzi kimi Təbrizdə şaha təqdim edilmişdi.
Şirvanşahın gəlib qayıtmağı onların söhbətini səhərki döyüşdən yayındırmışdı. Yenidən əsas söhbətə qayıtmaq vaxtı yetişmişdi.
Şah İsmayıl Qara Piri bəyə baxdı.
– Sabahkı döyüşdə əsas ağırlıq sənin üstünə düşür. Nahaq yerə sənə «Tozqoparan» deməyiblər. Qaçar süvariləri ildırım sürəti ilə birbaşa Murad Mirzənin çadırına doğru şığımalıdır. Bu düşmən sədlərində qarışıqlıq salacaq. Çünki Muradın müxtəlif yerlərdən yığdığı, ayrı-ayrı dillərdə danışan qoşunu, birdilli, birfikirli qoşuna qarşı dayana bilməyəcək. Hüseyn bəyin şamlı və rumlu atlıları sağ cinahda olacaqlar. Dədə bəyin igidləri düşərgəni qoruyacaq. Lazım olsa köməyə də gələcəklər. Sol cinahda isə Məhəmməd bəy Ustaclının səfləri irəliləyəcək. Xadim bəy Xulafanın qoşunu həmişəki kimi pusquda durmalıdır. Qaçan düşməni doğramaq işini o hamıdan yaxşı bacarır.
Sabahkı döyüşün tədbirini əvvəldən tökmüşdülər, indi onu dəqiqləşdirirdilər.
– Mən özüm isə hər yerdə olacam!
Şah İsmayılın bu sözü Hüseyn bəy Lələni narahat elədi. Cavan şahın dərin ağlı ilə bərabər, yeniyetməlikdən gələn dəliqanlılığı, bu yaşında şah taxtında oturmağından gələn sərbəstliyi də vardı. O, hamıya nümunə göstərmək üçün atını döyüş meydanına sürərsə, hər şey çalpaşıq düşə bilərdi. O, şahdı, sərkərdədi, döyüşü kənardan idarə etməlidir. Şahın döyüşə girdiyini görən düşmən tərəf də ürəklənə bilər. Düşünər ki, demək, qüvvələr tükənib. Ona görə də şah özünü döyüş meydanına atıb. Həm də axı onun əzələləri döyüşlər, vuruşlar görmüş Yaşlı süvarinin əzələləri kimi möhkəmlənməyib.
Hüseyn bəy Lələ mənalı-mənalı Dədə bəyə baxdı. O da başını yüngülcə tərpətməklə niyyətini başa düşdüyünü bildirdi. Demək, Dədə bəy bir addım da olsa Şah İsmayıldan uzaqlaşmayacaq.
Gecədən xeyli keçmişdi. O, sərkərdələrin, Əmirəlüməranın getməyinə icazə verdi. Özü isə yata bilmədi. Gözünə yuxu getməyəcəkdi. Nədənsə, qəlbi bərk narahat idi. Döyüş heç yadına düşmürdü. Elə bil döyüşü artıq udmuşdu. Deyəsən, bu, şeir narahatlığı idi. Qələm davatını götürdü, yerdən mütəkkəyə dirsəkləndi, səkkizkünc, nəfis işləməli mizin üstündəki qızıl şamdanda şam yanıb əridikcə, gilə-gilə tökülürdü. Şamın həssas, titrək alovundan ətrafında iki pərvanə dövrə vururdu. Bir neçəsi də yanıb mizin üstünə düşmüşdü. Bu onu xeyli düşünməyə məcbur elədi. Düzdür, ona qədər pərvanədən, şamdan xeyli qəzəllər yazılıb, amma yenə də yazılır və pərvanənin oda olan hərisliyi həmişə də insanları heyrətə gətirir .
Pərvanə axı alovda nə görüb? Niyə kövrək qanadlarını, zərif vücudunu oda qurban verir? Axı onsuz da ömrü qısadır, Yox, nəsə burada böyük bir hikmət var. O hikməti dərk eləmək lazımdır. İnsan – hamısı yox, düz əqidəli insan da elə pərvanə deyilmi?! Bu torpağı birləşdirmək üçün özümüzü oda vurmuruqmu? Sabahkı döyüşdə nə qədər adam o pərvanələr kimi yanıb torpağa düşəcək?!
İnsan da pərvanədir. İnsan da özünü oda vurur və qanadlarını yandırır. Görəsən bu odda-alovda nə sirr var, nə hikmət var?
Çadırdan çöldəki ordugahın səsini şah eşitmirdi. Keşikçilərin bir-birini səsləməsi, atların fınxırtısı, ön xətdə yandırılan tonqallardan xəbərsiz idi. Şeir yazırdı.
Qarşıdakı qarlıca dağı gördünmü?
Yoldurmuş əyyamın, əriyib gedər.
Axan sulardan sən ibrət aldınmı?
Yüzünü yerlərə sürüyüb gedər.
Qadirsən, ey ulu şahım, qadirsən!
Hər nerəyə baxsan, onda hazirsən.
Üstümüzdə dördguşəli çadirsən,
Cümləmizi birdən bürüyüb gedər.
Həmin gecə Murad Mirzə də yata bilmirdi. Səhərki döyüşü fikirləşirdi. Şah İsmayıla qalib gələ biləcəkmi? Onun buna zərrəcə şübhəsi yox idi. Axı onun qoşunu Şah İsmayılın qoşunundan xeyli çoxdur. Ona İstanbuldan gəlmiş təcrübəli sərkərdələr məsləhət verirlər və üstəlik də Osmanlı qoşun dəstələri də sabahkı vuruşda ona kömək eləyəcəklər. Bu döyüşçülər Macarıstanda, Serbiyada, Avstriya krallığında silahlarını sınayıb möhkəmlənmişdilər.
İkincisinə gəldikcə Azərbaycan taxtının qanuni hökmdarı odur, – Murad Mirzə! Qardaşı Əlvənd Mirzə ilə birlikdə ölkəni idarə edə bilərlər. Əlvənd Mirzənin buna qanuni haqqı var. Amma Ərdəbil şeyxinin oğlunun bu səltənətə göz dikməyi əbəsdir. Düzdür, o da qohumdur. Amma babası Uzun Həsənin yaratdığı bu qohumluq qardaşları indi çıxılmaz vəziyyətdə qoyub. Məgər Uzun Həsən tərsa qızından dünyaya gələn qızını hökmdar nəslinə verə bilməzdi? Onu öz bacısı oğluna verib. Bu onların hakimiyyət uğrunda mübarizəsinə heç nə qazandıra bilməz.
O, boyda babasına oxşayırdı. Ucaboy idi, iri gözləri, yumşaq saqqalı vardı. Yataqda əllərini başının altına qoyub gözlərini çadırın qübbəsinə dikib fikirləşirdi. Çadırın qabağında kimsə öskürdü. O, qalxıb dirsəkləndi.
– Kimdi?
– Sahibxəbərdi, qurban.
– Nə var?
– Vacib məsələdi.
– Gəl görüm.
Sahibxəbər çadıra girdi və yataqda paltarını soyunmamış uzanan hökmdara baxmadan doğrayıb tökməyə başladı:
– Böyük hökmdar, indicə bizim düşərgəmizə dərvişin ordugahından bir fərari qaçıb gəlib.
– Nə deyir?
– Deyir ki, dərvişə kömək gəlib.
– O kömək nədən ibarətdir? Kimdir ona köməyə gələn? Axı, ona heç kim köməyə gələ bilməz.
– Deyir ki, Şirvanşah Sultan Mahmud on beş min qoşunla gəlib.
Murad qalxıb oturdu, amma qərar tuta bilmədi. Durub gəzindi.
«Şirvanşah Şah İsmayılla qan düşmənidir – Şirvanşahı öldürüb və onun oğlanları da indiyə qədər Şah İsmayılla düşmənçilik edirlər. Necə ola bilər ki, Şirvanşah belə bir kündə onun köməyinə gəlsin, özü də bu qədər qoşunla?..»
– Fərarini buraya gətirin. – Sahibxəbər getmək istəyəndə onu saxladı – Dayan. Onun sözünə inanırsanmı?
– Dediyini deyir.
– Onda get gətir.
Bir azdan üz-gözü qançır, dırnaqlarından qan tökülən ortayaşlı bir adamı çadıra gətirdilər. Onun dırnaqlarının altına qamış millər salmışdılar. Deməli, Sahibxəbər ondan düz söz öyrənmək üçün belə bir hərəkət etmişdi. Nə bilmək olar, bəlkə onu qəsdən göndəriblər? Murad Mirzəni çaşdırmaq üçün. Murad Mirzə özü onu dindirməyə başladı.
– Desin görüm haralıdır?
– Maraşlıyam, qurban.
– Bu dərvişin qoşununda nə gəzirsən?
– Yük əyməsə, daş qəribliyə düşməz, qurban. Təbrizdə nökərçilik eləyirdim. Ağam da bir əzazilin biriydi, mənə göz verir, işıq vermirdi. Dedilər, qoşun yığırlar, gəldim yazıldım ki, heç olmasa qarın dolusu çörək yeyim. Həm də dedim qürbətdənsə vətən yaxşıdır. Çatan kimi keçərəm öz hökmdarımın tərəfinə. Əliboş gəlmək də istəmirdim. Gördüm ki, Şirvanşah gəlib, qoşun gətirib, gəldim xəbərə. Elə bildim muştuluq verəcəklər, amma bu günə saldılar. Hökmdar, qurban olum, ayağının torpağı gözlərimdə sürmə olsun. Mənim axı heç bir günahım yoxdur!
Murad Mirzə yenə üzünü sahibxəbərə tutub soruşdu:
– De görüm Şirvanşahı özü görüb?
Sahibxəbər dinməmiş fərari cavab verdi:
– Yox, mən görməmişəm. Yalan deyə bilmərəm. Şirvanda nə vaxt olmuşam ki, Şirvanşahı da görəm. Görsəm də tanımaram. Axşamtərəfi bir dəstə atlı gəldi. Şah İsmayılın çadırına tərəf, dedilər ki, bəs bu Şirvanşahdı, on beş min qoşunla gəlib.
– Soruş gör qoşunu harada dayanıb?
– Ordugahın bir mənzilliyində.
– Bunun özü kimin qoşunundadı?
– Məhəmməd bəy Ustaclının dəstəsindənəm.
– Süvarisən?
– Yox, mənim atım var ki, süvari də olam. Əldə, ayaqda işləyirəm. Mehtərlik eləyirəm.
Fərarini gətirəndə Murad Mirzəni at tərinin, peyininin iyi vurmuşdu və o eymənmişdi. Bu sözünə inandı.
– Aparın! Sabah onun dedikləri təsdiq olunmasa əzabla öldürərsiniz. Təsdiq olunsa xələt verib mehtər götürərsiniz.
Fərarini apardılar. Sahibxəbər hələ getməyib Murad Mirzənin əmrini gözləyirdi.
– Bəs sənin adamların harda ölüb? Niyə səhih bir xəbər gətirmirlər? Gecənin hansı vaxtı olsa, mənə xəbər çatdırın. Get! Onu da bil ki, sənin başının salamat qalması bu xəbərdən asılıdır.
Murad Mirzə qəti inana bilmirdi ki, Şirvanşah Şah İsmayıla köməyə gələ bilər. Bir məsələ də onu təəccübləndirirdi. Ona – Murad Mirzəyə, Əlvənd Mirzəyə qüdrətli türk sultanı kömək edir, qoşunları da çoxdur, xəzinə də əllərindədir. Şah İsmayılın isə heç kimdən köməyi yoxdur. Heç kimə bel bağlaya bilmir. Amma qalib gəlir. Bunun səbəbi nədir? Ona qüvvə verən doğrudandamı Ərdəbil seyidlərinin cəddidir, onun Sahibi-Zaman olmasıdır.
Murad Mirzə məsələlərə açıq gözlə baxmağı bacarırdı. Başa düşürdü ki, şah İsmayılda ilahi qüvvə yoxdur. Amma nəsə, elə bir qüvvə var ki, insanları onun ətrafına toplayır. Bəs o qüvvə nədir, kimdir? Niyə babam Uzun Həsənə sədaqətlə qulluq eləyən ölkə onun nəvələrindən üz döndərib? Səbəb nədir? Niyə Fateh Mehmetin nəvəsi Əhməd, vergiləri azaltsa da, Təbrizdə möhkəmlənə bilmədi?
Qəribə işdi! İndi hamı «Şah İsmayıl» deyir. Onun tərəfinə qaçır. Hələ bilmirlər ki, bu dərviş nəvəsi onlara heç nə verməyəcək. İnsan belədir də, həmişə təzə bir şey axtarır. Təzə paltar, təzə ev, təzə hökmdar. Elə bilir ki, təzə köhnədən yaxşı olacaq. Yaxşı olacaqmı?
Bu fikirlərlə o, yuxuya getdi. Yuxudan onu təbil səsləri ayıltdı.
Qara Piri bəy Qacarın süvariləri qarşısında, at belində oturmuş cavan bir aşıq sazını sinəsinə basıb çalırdı. Onun belində qılınc, yəhərin qaşından asdığı ox qabı və qalxanı vardı. Cavan aşıq atını qoşun qabağında cövlan eləyib oxumağa başladı:
Könul, nə gəzirsən seyran yerində,
Aləmdə hər şeyin var olmayınca,
Olura-olmaza dost deyib gəzmə,
Bir əhdinə bütün yar olmayınca.
Yürü, sufi, yürü, yolundan azma,
Elin qeybətinə quyular qazma.
Yorulma bihudə, boşuna gəzmə,
Yanında mürşidin yar olmayınca.
Qalxdı, havalandı könlümün quşu,
Qovğa, qeybət etmək köntünün işi.
Ustadın tanımaz bunda hər kişi,
Onun kim, mürşidi ər olmayınca.
Sıralardan «bəh, bəh!» nidaları eşidilirdi. Qara Piri bəy Qacarın qulağı aşıqda olsa da, fikri qarşıdakı təpədə sıralanmış düşmən səflərində idi. O, bir anı belə əldən vermək istəmirdi. «Ürəkli ordu az da olsa, həmişə qalib gəlməlidir». Bu onun tez-tez işlətdiyi söz idi. Həmişə də hücuma birinci atılmaq, ilk zərbəni özü vurmaq adətinə vərdiş eləmişdi. Deyəsən, düşmən səfi bir dəfə ləngər vurdu, amma yenidən sakitləşdi. Bu Qara Piri bəyin gözündən yayınmadı. Demək, düşmən tərəddüd içindədir. O, əlini qaldırdı, aşıq sazını çiyninə aşırıb qılıncını siyirdi və öz yerinə qayıtdı. Qara Piri bəyin göydəmir atı şahə qalxdı, onun yorğun, gur səsi eşidildi.
– Qurban olduğum, sadağa olduğum, pirim-mürşüdüm!
Minlərlə səs ona hay verdi. Amma bir gəlmə belə qarışmadı. Uzaqda, çadırının yanında dayanıb baxan Murad Mirzənin qulaqlarında bu gəlmələr aydınca səsləndi. O, indi başa düşdü ki, onun qoşununun belə bir hücum nidası, nərəsi yoxdur.
Murad Mirzənin tükləri ürpərdi, hiss elədi ki, bu nida qarşısında onun qoşunu dayana bilməyəcək.
O, Sultan Yaqubun oğlu idi. Atası, Şah İsmayılı, öz bacısı Aləmşahbəyimi illərlə həbsdə saxlamışdı, kürəkəni Şeyx Heydər nəslinin kökünü kəsməyə çalışmışdı. Bacarmamışdı. Amma budur, həmin nəsil bütün heyfləri onlardan çıxıb. Hakimiyyəti alıb taxt-taca yiyələnib. Nəslin son hökmdarı indi də Murad Mirzənin üstünə qılınc çəkib. Hiddət, nifrət budur. Həmin nifrət qarşısında nə dayana bilər?
Murad Mirzə əmr verdi ki, qoşun hücuma keçsin. Özü də hiss elədi ki, gecikib. Artıq hər tərəfdən qoşunlar onu mühasirəyə alıb. Qoşunlarının meydanı daralıb.
Döyüş başladı. Qılıncların cingiltisi, insan bağırtısı, atların kişnərtisi bir-birinə qarışmışdı.
Murad açıq-aşkar görürdü ki, onun qoşunlarının səfi pozulur. Qara Piri bəyin süvariləri iraqlı döyüşçüləri şil-küt eləmək üzrədir. Mirzə əmr verdi ki, Qasım bəy Pərnakın pusquda dayanan qoşunu köməyə gəlsin. Çapar gedib tez də qayıtdı.
– Böyük hökmdar, mən dil günahkarıyam. Qasım bəy xain çıxıb, düşmən tərəfinə keçib.
Bu artıq məğlubiyyət demək idi.
Hərəmxananı, öz canını qurtarmaq qayğısına qalmaq vaxtı yetişmişdi. Artıq başqa bir çaparın:
– Məhəmməd boy Ustaclının qoşunu mosulluları araya alıb, qılıncdan keçirir! – Kəlmələrini eşitmədi. Bəlkə də eşidib əhəmiyyət vermədi. Onun mosullulara kömək etməyə heç bir imkanı yox idi.
O, candarların başçısına göstərişlərini verdi, atını minib qılıncını siyirdi. Bu, fərarilik etmək ərəfəsində olan döyüşçülərinin gözü qabağında açıq-aşkar qaçdığını bildirməmək üçün bir fənd idi. Yaxşı ki, Bağdad yolu hələ bağlanmamışdı və burada min nəfərə qədər şəxsi qulamı onu gözləyirdi.
Murad Mirzənin qılınc siyirdiyini görən döyüşçülər ümidlərini itirməyib təzədən döyüşə atıldılar. Bu vaxt Murad Mirzənin gözünə bir atlı sataşdı. Atlı yəhərə yatıb ildırım sürəti ilə çadırların yanından keçib dərəyə endi. O, açıq-aşkar Şah İsmayılın aydın görünən ağ çadırı qurulan təpəyə tərəf çapırdı.
– Kimdir o?
– Tanıya bilmədim.
– İsmayıla qəsd eləməyə adam göndərməmisiniz?
Göndərmişdik, hamısını qırıblar.
– O, qəsd eləməyə gedənə oxşamırmı?
– Bəlkə də!
– Bəs onda niyə təkdir?
– Bilmirəm.
Murad Mirzə tərəddüd edirdi. Onu ən yaxın bir adama oxşatmışdı. Özü də qoşunların seyrəldiyi yolla ildırım sürəti ilə çapırdı. Qabağına bir atlı çıxdı, özünü itirmədən qılıncını elə çaldı ki, at sağa sıçradı və ayağı üzəngiyə ilişən sahibini sürüyüb apardı.
Atlı artıq təpəni dırmaşmaqda idi. Şah İsmayılın candarları onun qabağına çıxdı. Bu vaxt Murad Mirzənin candarlarından biri yaxınlaşıb nəsə dedi və o qılıncını həmin candarın başına endirdi. O, ikiyə parçalanan insan başının eybəcərliyinə nifrətlə baxıb atını hökmdar çadırına tərəf sürdü.
Atlı Şah İsmayılın çadırı yanında qızılbaş müridlərinin onu tikə-tikə doğrayacağını görüb atını saxladı, qılıncını tulladı.
– Məni şahın yanına aparın! Ona çox vacib bir xəbər verməliyəm! – dedi. Onlar dəbilqənin çöhrələdiyi bu gözəl simanı görüb özlərini itirdilər, əlləri boşaldı. Dədə bəy yaxınlaşdı.
– Sən kimsən?
– Mənim kimliyimi yalnız şah bilməlidir. Başqa heç kim.
Onun sifətində, səsində elə bir məlahət vardı ki, Dədə bəy gördü ki, bu adi adam deyil!
– Onda atdan düşün.
O, atdan düşdü.
– Başqa silahın varmı?
– Yox.
Dədə bəy onu çadıra apardı.
Şah İsmayıl taxtda oturmuşdu və tək idi. Döyüşün gedişini tez-tez ona xəbər verirdilər və qələbənin çox yaxın olduğunu hiss elədiyindən kefi kökəlmişdi.
– Qibleyi-aləm, bu gənc çox vacib söz demək üçün o tərəfdən gəlib.
– Elçidirsə, lazım deyil. Murad Mirzənin elçisini qəbul etmirik.
– Yox, mən elçi deyiləm, hökmdar. Gəlmişəm bibim oğlunu təbrik edəm.
Şah İsmayıl da bu səsdə qəribə bir məlahət, çöhrədə isə gözəllik və məhrəmlik hiss elədi.
– Sən kimsən?
Mən yalnız ikilikdə deyə bilərəm.
– Yaxşı, Dədə bəy, bizi tək buraxın.
Dədə bəy çıxıb çadırın qabağında sayğılı dayandı ki, işdir, bir iş olsa özünü çatdırsın. İkilikdə qalanda gənc dəbilqəsini çıxartdı, şabalıdı saçları onun dəmir köynəyinin çiyinlərinə töküldü.
– Mən hökmdarımızın dayısı qızı Taclıbəyiməm.
Taca layiq bu gözəl onun dayısı qızı, Murad Mirzənin doğma bacısı idi. Şah İsmayıl ona yer göstərdi. Taclıbəyim oturandan sonra özü də oturdu, amma taxtda yox, onunla qarşı-qarşıya qoyulmuş kürsüdə. Xeyli baxdı, Taclıbəyim isə tutaş kirpiklərini aşağı endirdi. Onun yumru, şehdə yuyulmuş ağ alma kimi təravətli yanağında qızartı göründü. Bu anı heç bir söz ifadə edə bilməzdi və ona görə də heç biri danışmırdı. Hər şey məlumdur. Murad Mirzə məğlub olub. O qaçıb İstanbula gedəcək, orada paşa ləqəbi alıb sancaqların birinə sancaqbəyi göndəriləcək. Taclıbəyim də artıq yetişib, onu Osmanlı paşalarından birinə ərə verəcəklər. Bununla da əlvida Təbriz, əlvida ana torpaq. O, isə qalıb bibisi oğluna sığınmışdı. Bu gözəl, igid qızın hərəkəti Şah İsmayılın ürəyini sözlə doldurmuşdu.
Gəl, könül, kiçimə bizdən,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Əvvəl-axır yol qədimdir,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Ərənlər bizi busudır,
Yalan söyləyən asidir.
Bu gerçəklər nəfəsidir,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Başındadır altun tacı,
Budur ərənlər meracı,
Kəskindir yolun qılıncı,
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Ey divanə, ey divanə,
Aşiq olan qıyar canə.
Xətai der, Taclı xanə
Qalsın, könül, yol qalmasın!
Yox, Şah İsmayıl şeiri bərkdən oxumurdu. Ürəyində, xəfif bir səs, bir duyğu ilə pıçıldayırdı. Bərkdən desə Taclıbəyimin xətrinə dəyə bilərdi. Yəqin ki, yaxın vaxtlarda onun özünə oxuyacaq.
Bu uzun sürən, amma gərginlikdən çox lətafət, səmimiyyət, şirin yuxu timsallı sükutu Taclıbəyim pozdu.
– Şahım, sizin çadırınıza çaparkən yolda müridlərindən biri qabağımı kəsdi, o məni öldürə bilərdi. Mən cəld tərpəndim. Rica edirəm onun ailəsinə qanpulu verilsin.
– Neçə?! Mənim belə zəriflik timsalı dayım qızı müridlə vuruşmada onu üstələyib?
– Bəxt mənim tərəfimdə idi. Siz necə istəyərdiniz, şahim?
– Əlbəttə, sizin üstün gəlməyinizi. Mən heyrət içindəyəm!
– Heyrətlənməyin, şahım! Nəslimizin başına gələn müsibətlər mənə lap gənc yaşlarından at minib qılınc çalmağı öyrədib. Kişilərimiz çox tez-tez sıradan çıxıblar. Qızlarımız və qadınlarımız özlərini qorumağı bacarmalıdı ya yox?!
– Əhsən, Taclıbəyim. Mən göstəriş verərəm, müridin ailəsinə həmişə kömək edərlər.
Qapının ağzında Dədə bəyin səsi eşidildi.
– Hökmdar, qələbə! Təbrik eləyirəm.
Şah İsmayıl çadırın ağzına çıxdı. Bayaq qoşun səfləri dayanan dərə-təpələrdə insan və at meyitləri qalaqlanmışdı. Murad Mirzənin ordugahdakı çadırların tərəflərini kəsib yıxırdılar.
– Murad Mirzənin özü hanı?
– Özü hərəmxanasını da götürüb qaçıb. Qoşuna göstəriş vermişəm, təqib eləsinlər. Harda tutsalar, ya ölüsünü ya dirisini gətirsinlər.
– Dədə bəy, hökmdar adından fərman verməyə nə vaxtdan sizi vəkil eləyiblər?
Söz Dədə bəyə toxundu, amma özünü o yerə qoymadı. Hələ özünü günahlandırdı da. Doğrudan da hökmdara nə qədər yaxın olsan da, gərək onun yaxınlığından sui-istifadə etməyəsən, onun adından danışmayasan. Adətən belə vaxtlarda düşməni təqib edirlər, ya ölüsünü ya da dirisini gətirirlər.
Şah İsmayıl ötkəmliklə dedi:
– Adam göndər, təqibçilər qayıtsın. Onsuz da Murad namurad qaldı. Qoy o, sağ-salamat qalıb, kənardan bizim hökmranlığımızı görüb xiffət çəksin.
Qardaşı bacıdan çox istəyən heç kim olmaz. Qardaşı qardaşından çox bacısı istəyir. Muradın taxtı elə dönüb ki, doğma bacısı da ondan üz döndərib.
Şah İsmayılın əmri ilə Murad Mirzənin yanından onun tərəfinə keçən Qasim bəy Pərnakı çadıra gətirdilər. Bu həmin Qasım bəy idi ki, dananın irtməyindən yapışanda dartıb çıxarırdı. Bu həmin Qasım bəy idi ki, Biyəpişdə Mirzə Əliyə Qurana and içdirmişdi. Körpə İsmayılı axtarırdı. O vaxt əlinə keçsə idi, tikə-tikə eləyəcəkdi. İndi onun yanına qaçır.
Qasım bəy yayxana-yayxana çadıra girib üzündə rübənd olan Şah İsmayılı görən kimi üzü-üstə düşüb iməkləyə-iməkləyə dedi:
– Qurbanın olum, itin olub qapıda dayanım, məni al qanadının altına. Səni deyib gəlmişəm.
O boyda adamın bu şəklə düşməyi, iməkləməyi, yalvarmağı Şah İsmayıla qəribə gəldi. Axı onu belə görməmişdilər.
– Qasım bəy, yadındamı, məni axtarırdın. Rüstəm Mirzəyə verib ənam, rütbə, torpaq alacaqdın. O qoca Mirzə Əlini Qurani-şərifə and içməyə məcbur elədin. Elə bilirdin allah belə işi bağışlayır? Bağışlamır! Nə qədər Əbih Sultana qoşuldunsa, namurad Mirzəyə bel bağladınsa, mümkün olmadı. Zamanın sahibindən qaçıb qurtarmaq mümkün deyil.
– Eşşəklik eləmişəm. İnanmamışam. Gönü qalınam. Neynim. Burnumun ucundan o yanı görə bilmirəm. Mən bədbəxt başıma haranın daşını salım? Öldürsən, qanım halaldı. Günahkaram. İndi gəlməkdə fikrim budu, günahımı yuyum.
– Yox, Qasım bəy, sənin günahını yumaq olmaz.
Onun iri sifəti qalxdı, xalçanın üstü ilə sürünən iri bığları bir az da elə bil uzandı, sir-sifəti əyildi, zülüm-zülüm ağlamağa başladı.
– Öldürmə məni, Sahibi-Zaman. Balalarım var. Axı mən heç bir pislik eləməmişəm. Göndərmişdilər sənin dalınca, Mirzə Əli Qurana and içdi, mən də inandım qayıdıb gəldim. Axtarmadım axı…
Şah İsmayıl taxtın yanında ayaq üstə dayanıb əllərini belinə vurmuşdu.
– Sən öz mülkünə görə mənim tərəfimə keçmisən. Muradın məğlub olduğunu görəndən sonra bildin ki, işin bizdən aşır. İndi mənə de görüm mal-mülk şirindi, ya can.
– Zamanın sahibi sağ olsun, can da şirindi, mal-mülk də.
Şah İsmayıl güldü.
– Get yaşa, oğul-uşağına de ki, ağılları başlarında olsun.
– Qurban olum, sadağa olum, pirim-mürşüdüm, – Qasım bəy bu sözləri döyüş başlayanda əzbərləmişdi və onun canına qorxu düşmüşdü. Görmüşdü ki, Şah İsmayılın qoşunlarının hamısının sözü bir, dili birdi. Onlara batmaq qeyri-mümkündü.
Qasım bəy qalxmaq istəyəndə Şah İsmayıl soruşdu:
– Sünnisən, ya şiə?
– Sünniydim, şiə oldum, ya pirim-mürşüdüm.
– Görək də necə şiə olacaqsan.
Qasım bəyi buraxdılar.
– Bundan sonra namurad Şiraza qaçdı və Şah İsmayılın qalibiyyət bayraqları onu izlədi. Bu səfərdə Kirman da azad edilib ocaqlıq kimi Xan Məhəmməd Ustaclıya verildi. O da 600 nəfər atlı ilə ora yollandı. Bunu eşidən Məhəmməd bəy Türkmən iki min döyüşçüsü olsa da, bu yerləri qoyub Xorasana qaçdı. Novruz bayramını (siçan ilində) İsmayıl Fars vilayətində keçirtdi.
(Zeynalabdin Əlinin «Təkmilat əl-əxbar» kitabından)
3
Dünyaya təzə gəlmiş Səfəvi dövlətinin gələcəyini fikirləşən əmirlər, bəylər gənc şahı evləndirmək üçün çox götür-qoy edirdilər. Nə qədər tez evləndirsələr, bir o qədər də tez vəliəhd dünyaya gələr və bu qədər müharibələr içərisində, birdən Şah İsmayıla bir bədbəxtlik üz versə, onda onu əvəz etməyə hökmdar da olar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/farman-kerimzade/caldiran-doyusu-68386297/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Фарман Керимзаде
Тип: электронная книга
Жанр: Историческая литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Çaldıran döyüşü, электронная книга автора Фарман Керимзаде на азербайджанском языке, в жанре историческая литература