Hekayələr
Hekayələr
Prosper Merime
Hekayə ustaları
Kitabda Prosper Merimenin ən məşhur əsərləri yeni təqdimatda oxucuların ixtiyarına verilir. Bu novellalar ilk növbədə dərin insani duyğular, qəhrəmanlıq, sevgi kimi ali hisləri özündə ehtiva edir.
Prosper Merime
Hekayələr
MATEO FALKONE
Porte-Veksyodan çıxıb şimal-qərbə, adanın içərilərinə doğru irəliləyəndə üzüyuxarı qalxdığını tezliklə hiss edirsən və dərələrin, bəzən isə iri qaya yığınlarının kəsdiyi dolanbac, əyri-üyrü cığırlarla üç saat yol gedəndən sonra gəlib göz işlədikcə uzanan maki sahəsinə çıxırsan. Maki korsikalı çobanların, qanuna tabe olmayanların, bir sözlə, qaçaq-quldurların məskənidir. Onu da deyək ki, korsikalı əkinçi torpağı gübrələməyin çətinliyindən yaxasını qurtamaq üçün meşənin bir hissəsinə od vurub yandırır. Bunu elə etmək lazımdır ki, od lazım olan yerdən uzaqlara yayılmasın. Yanmış ağacların külünün töküldüyü bu xam torpaq sahəsini əkib-becərərkən korsikalı əkinçi yaxşı məhsul götürəcəyinə ümid bəsləyir. Sünbüllər yığılıb qurtarandan sonra artıq zəhmət olmasın deyə, küləşi yığışdırmırlar, elə tökülüb yerdə qalır. Makidə kol-kosla bərabər, yanmış ağacların yerdə qalmış kökü gələn baharda kötükdən pöhrə verir və bir neçə ilin içərisində sıx halda iki-üç metr ucalığında qalxır. Bax, belə sıx qalın pöhrəliklərə maki deyirlər. Burada cürbəcür ağac növünə və kolluğa rast gəlmək olar. Bunlar bir-birinə elə dolaşıb qarışır ki, yalnız əli baltalı adam özünə yol aça bilir. Maki elə qalın cəngəllikdir ki, heç vəhşi qoçlar da onu yarıb keçə bilmirlər.
Əgər siz bir adamı öldürmüsünüzsə, Porte-Veksyo makisinə gedin. Əgər yaxşı tüfənginiz, barıtınız və gülləniz varsa, orada asudə, təhlükəsiz yaşaya bilərsiniz. Unutmayın ki, belə yerdə qəhvəyi başlıqlı paltonuzu həm yorğan kimi üstünüzə örtər, həm də döşək kimi altınıza sala bilərsiniz. Çobanlar sizə süd, pendir, şabalıd verər və azuqə üçün şəhərə enmək lazım gələnə qədər arxayın ola bilərsiniz ki, belə bir yerdə sizə məhkəmədən, yaxud öldürdüyünüz adamın qohum-əqrəbasından, valideynlərindən heç bir xətər toxunmaz.
Mən 18…-cu ildə Korsikada olanda Mateo Falkonenin evi həmin bu makinin iki kilometrliyində idi. O, bu yerin adamları ilə müqayisədə varlı idi, ləyaqətlə yaşayırdı, yəni əlini ağdan-qaraya vurmur, öz sürülərindən əldə etdiyi gəlirin hesabına dolanardı. İndi sizə danışacağım bu hadisədən iki il keçəndən sonra onu yenidən görəndə mənə elə gəldi ki, onun yaşı əllini ötmüşdür. Alçaqboy, enlikürəkli, saçları cod, şəvə kimi qara, qartalburun, dodaqları nazik, iri gözləri oyur-oyur oynayan, sifəti aşılanmış dəri rəngində olan bir kişini təsəvvürünüzə gətirin! Yaşadığı ölkədə çoxlu mahir atıcıların olmasına baxmayaraq, onun sərrast güllə atmağı dillərdə dastan idi. Mateo yüz iyirmi addımlıqdan dağ keçisinin başından, kürəyindən, bir sözlə, istədiyi yerindən vura bilərdi, ancaq yanında balası olan heyvana ömründə güllə atmazdı. O, gecə vaxtı da gülləni elə günün günorta çağında olduğu kimi sərrast atırdı. Onun məharəti barədə mənə danışanlar, hətta dedilər ki, Korsikaya gedib deyilənləri öz gözlərilə görməyənlər yəqin ki, qulaqlarına inanmazlar. Gecə vaxtı səksən addım aralıda yanan şamı boşqab böyüklüyündə şəffaf kağız parçasının arxasına qoyardılar. Mateo nişan alar, sonra isə şamı söndürərdilər, bir dəqiqə keçəndən sonra o, zil qaranlıqda atəş açardı və atdığı dörd güllədən üçü ilə kağızı vurub deşərdi.
Bu nadir məharətinə görə Mateo Falkone böyük şöhrət qazanmışdı. Onu nə qədər sədaqətli və xeyirxah dost sayırdılarsa, bir o qədər də təhlükəli rəqib hesab edirdilər. Yeri gələndə böyüyün-kiçiyin qulluğunda hazır, sədəqə verməkdə əliaçıq olan Mateo Porte-Veksyo mahalında hamı ilə səmimi, mehriban dolanardı. Hələ belə nağıl edirlər ki, günlərin bir günündə Mateo cavan vaxtlarında Kortedə qız üstündə qorxulu, güclü bir rəqiblə üz-üzə gəlməli olur. Deyilənlərə görə rəqib öz evində, pəncərənin yanında kiçik bir güzgü asıb üzünü qırxdığı zaman Mateo onu güllə ilə vurmuşdu. Bu hadisə tamam unudulduqdan sonra Mateo evlənir. Arvadı Cüzeppa ona əvvəlcə bir-birinin ardınca üç qız bəxş edir (bu hal az qalır ki, Mateonu dəli eləsin) və nəhayət, axırda bir oğlan doğur. Oğlana Fortünato adı verirlər. Bütün ailə gözünü ona dikir. Mateo qızları boya-başa çatdırıb ərə verir. Bəd ayaqda kürəkənlərinin xəncərinə, qılıncına arxalanır, onları özünə arxa sayırdı. Oğulun isə vur-tut on yaşı olsa da, hərəkətlərindən çox şeyə qabil olduğu sezilirdi.
Payız günlərinin birində sübh tezdən Mateo arvadı ilə makinin içərilərində otlayan sürülərindən birinə baş çəkmək üçün evdən çıxır. Balaca Fortünato da atası ilə getmək istəyir, ancaq sürünün otladığı yer çox uzaq idi, həm də evdə bir qaraltı lazım idi, buna görə də atası onu özü ilə aparmır. Bunun üçün onun necə peşman olacağını görəcəksiniz.
Bir neçə saat keçmişdi. Ancaq Mateo gəlib çıxmaq bilmirdi. Balaca Fortünato günün altında uzanır, xoşhallanır, yaşıl örpəyə bürünmüş dağlara tamaşa edir və gələn bazar günü ata-anası ilə kaporal[1 - Kaporal – (Kapral – onbaşı) – feodal senyorlara qarşı əvvəllər üsyan etmiş Korsika kommunarlarının özlərinə seçdikləri başçılara deyirlər. Korsikalılar köhnə adət-ənənəyə görə beş təbəqəyə bölünürlər: zadəganlar (bunların bir qismi magnitgueslər, yəni dəbdəbəli həyat sürənlər, ikinci qismi isə stgmori – senyorlar adlanırlar), kaporallar, vətəndaşlar, plebeylər və əcnəbilər.] dayısıgilə qonaq gedəcəyi barədə fikirləşirdi. Birdən haradasa uzaqda atılan güllənin səsi onu bu şirin xəyaldan ayırdı. O, yerindən qalxdı və çevrilib düzənliyə, güllə səsi gələn tərəfə baxdı. Dalbadal yenə bir neçə güllə açıldı. Güllələr müxtəlif fasilələrlə atılırdı və indi atışma daha yaxından eşidilirdi. Nəhayət, düzənlikdən Mateonun evinə gələn cığırda üzünü tük basmış, başında dağlılara xas şiş papaq, üst-başı cır-cındır içində tüfənginə söykənə-söykənə gələn bir adam göründü. Deyəsən, bir az bundan əvvəl atılan güllələrdən biri onun budundan dəymişdi.
Bu adam məhkəmədən qaçıb gizlənən bir quldur idi. Gecə vaxtı şəhərə barıt almağa gedərkən yolda Korsika voltijerlərinin[2 - Voltijerlər – polisə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş atıcı dəstəsində iştirak edənlərə deyirlər.] pusqusuna düşmüşdü. Atışa-atışa, qayaların dalında gizlənə-gizlənə onu addımbaaddım izləyənlərdən qaçıb qurtara bilmişdi. Ancaq onu izləyən voltijerlərdən o qədər də çox aralana bilməmişdi. Budundan aldığı yara ona əziyyət verdiyindən voltijerlər gəlib çatmamış makiyə girmişdi. O, Fortünatoya yaxınlaşıb dedi:
– Sən Mateo Falkonenin oğlusan?
– Bəli.
– Mən Jianetto Sanpyeroyam. Sarıyaxalılar[3 - Sarıyaxalılar – voltijerlərin qəhvəyi rəngli geyimlərinin yaxalığı sarı rəngdə idi, bunun üçün də onlara sarıyaxalılar deyirdilər.] məni izləyirlər. Məni gizlət, daha gedə bilmirəm.
– Atamın icazəsi olmadan səni gizlətsəm, gələndə mənə nə deyər?
– Deyəcək ki, sən yaxşı eləmisən.
– Kim bilir?
– Məni tez gizlət, gəlirlər.
– Gözlə, atam gəlsin.
– Nəyi gözləyim? Qanmaz! Onlar beş dəqiqədən sonra burada olacaqlar. Cəld ol! Məni gizlət, yoxsa səni öldürərəm.
Fortünato soyuqqanlılıqla ona cavab verdi:
– Öldürə bilməzsən, tüfəngin boşdur, sənin heç patrondaşında patronun da yoxdur.
– Mənim xəncərim var!
– Sən məni tuta bilərsən?
O, geri sıçradı və gözlənilən təhlükədən sovuşdu.
– Sən Mateo Falkonenin oğlu deyilsən! Deməli, məni evinizin qabağında qoyacaqsan ki, tutub aparsınlar!
Görünür, bu söz uşağa təsir elədi.
– Səni gizlətsəm, mənə nə verərsən? – deyərək ona yaxınlaşdı.
Quldur kəmərindən asdığı dəri çantanın ciblərindən birini eşələdi və oradan beş franklıq pul çıxardı, yəqin ki, onu barıt almaq üçün saxlamışdı. Gümüş pulu görən kimi uşağın dodağı qaçdı. O, pulu qapdı və Jianettoya dedi:
– Daha heç nədən qorxma.
Dərhal evin yanındakı quru ot tayasında bir yarıq açdı. Jianetto ora girdi və uşaq yarığı yenidən elə örtdü ki, həm nəfəs almaq üçün hava keçsin, həm də tayada adam gizləndiyindən heç kim şübhələnməsin. Bundan əlavə, o, ağlagəlməz bir hiylə də işlətdi: pişiyi balaları ilə birlikdə gətirib ot tayasının üstünə qoydu ki, baxıb görən heç nədən şübhələnməsin. Daha sonra evin yaxınlığında, cığırda qan ləkələrini səliqə ilə torpaqlayıb örtdü və hər işi görüb arxayın olandan sonra qayıdıb əvvəlki yerində, günün altında sakitcə uzandı.
Bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra qəhvəyi rəngli hərbi paltarda, sarı yaxalıqlı altı nəfər silahlı əsgər bir kiçik zabitin komandanlığı ilə Mateonun evinin qarşısında peyda oldu. Bu kiçik zabit Falkonenin uzaq qohumlarından idi (bildiyimiz kimi, Korsikada başqa yerlərə nisbətən qohumluq əlaqələrinə daha çox xətir-hörmət qoyurlar). Onun adı Tyodoro Qamba idi və özü də çox qoçaq adam idi. Onun əlindən dünya qaçaq-quldurun başına dar olmuşdu.
– Salam, qardaşoğlu!
O, Fortünatoya yaxınlaşdı:
– Maşallah, nə yaman böyümüsən! İndicə buradan bir nəfər adamın keçdiyini görmədin ki?
– Eh! Hələ sizin kimi böyük deyiləm, – Fortünato ağıldankəm uşaqlar kimi cavab verdi.
– Tezliklə boyda da mənə çatarsan, inşallah! Ancaq mənə de görüm, buradan adam keçdiyini görmədin ki?
– Mən adam keçdiyini görmüşəm?
– Bəli, başında qara məxmərdən ucu şış papağı, əynində də sarı-qırmızı naxışla işlənmiş gödəkçə vardı.
– Başında qara məxmərdən ucu şiş papağı, əynində də sarı-qırmızı naxışlı gödəkçə vardı?
– Hə, özüdür ki var! Tez ol, cavab ver görək, özün də mənim suallarımı təkrarlama.
– Bu gün səhər müsyö keşiş qapımızın ağzından keçib getdi, atının üstündə idi. Hə, Pyeronu minmişdi. O, məndən atamın kefini xəbər aldı və mən də cavab verdim…
– Ay cüvəllağı! Tülkülük edirsən ha! Tez ol, de görüm, Jianetto hansı tərəfə getdi? Axı biz onu axtarırıq. Mən bilirəm ki, o, bu cığırla gəlirdi.
– Mən nə bilim.
– Necə yəni nə bilim? Bilirəm ki, sən onu görmüsən.
– Əgər mən yatmışamsa, gəlib-gedənləri necə görə bilərəm?
– Sən yatmamışdın, qırışmal! Güllə səsi səni oyatmışdı.
– Əmican, bununla demək istəyirsiniz ki, sizin tüfənginizin səsi yəni o qədər bərk çıxır? Mənim atamın tüfənginin səsi sizinkindən də bərk guruldayır!
– Səni görüm lənətə gələsən! Yaramaz uşaq! Əlimin içi kimi bilirəm ki, sən Jianettonu görmüsən. Bəlkə, elə onu sən özün gizlətmisən?! Hə, uşaqlar, – o, adamlarına işarə etdi, – girin, bu evə baxın, görün bizim axtardığımız adam burada deyil ki? O, bir ayağının gücünə, sürünə-sürünə zorla gedirdi və bu hiyləgər axsaya-axsaya, şübhəsiz, makiyə gedib çıxa bilməz. Həm də qan izləri axı burada itir?!
– Bəs atam nə deyər? – Fortünato qarşısındakı adamı ələ salırmış kimi rişxəndlə soruşdu. – Əgər bilsə ki, o özü evdə olmaya-olmaya onun evinə giriblər, nə deyər, hə?
– Yaramaz! – Kiçik zabit Qamba onun qulağından yapışdı. – Başa düşürsənmi, mən istəsəm, sən başqa avaz çalarsan. Bəlkə, elə qılıncın yastısı ilə sənə iyirmi dəfə vurum, axırda danışasan, hə?!
Ancaq Fortünato rişxəndlə gülməyində idi.
– Mənim atam Mateo Falkonedir! – uşaq təşəxxüslə dedi.
– Bilirsənmi, haramzada, istəsəm səni bu saat Korteyə, ya da Bastilyaya apara bilərəm! Səni təkadamlıq kamerada küləşin üstündə yatızdıraram. Əgər Jianettonun harada olduğunu deməsən, ayaqlarına buxov vurduraram, başını bədənindən ayıraram!
Bu gülünc hədədən uşaq qəhqəhə çəkib güldü və təkrar elədi:
– Mənim atam Mateo Falkonedir!
Voltijerlərdən biri astadan dedi:
– Serjant! Mateo ilə üz-göz olmağına dəyməz.
Qamba, görünür, doğrudan da çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı. O, evi artıq ələk-vələk eləyib gələn əsgərləri ilə pıçıldaşır, götür-qoy edirdi. Evə baxmaq, onun dəlmə-deşiyini yoxlamaq əməliyyatı uzun çəkmədi, çünki hər bir korsikalının daxması bir otaqdan, içərisinin əşyası isə bir stoldan, bir neçə stuldan, sandıqdan, ev avadanlıqlarından və ovçuluq ləvazimatından ibarət olur. Bu vaxt balaca Fortünato pişiyi tumarlayır, əli boşa çıxmış zabit əmisinə və voltijerlərə baxıb bic-bic gülür, həzz alırdı. Əsgərlərdən biri ot tayasına yaxınlaşdı. O, pişiyi gördü və elə-belə, özündən asılı olmayaraq, əlindəki süngünü tayaya soxdu. Bu ehtiyatsız hərəkətinin gülünc olduğunu özü də başa düşdüyündən çiyinlərini çəkdi. Heç nə tərpənmədi və hətta uşağın sifətində, azacıq da olsa, həyəcan, bir narahatlıq hiss olunmadı.
Zabitin və onun dəstəsinin səbri tükənirdi. Artıq əlacları yerdən-göydən kəsildiyindən gözlərini zilləyib gəldikləri düzənliyə tərəf baxır, sanki qayıdıb getməyə hazırlaşırdılar. Bu zaman onların başçısı Falkonenin oğluna hədələrin təsir etmədiyini görüb uşağın qılığına girməklə onu ələ almağa cəhd elədi.
– Mənim əzizim, qardaşoğlu, görürəm, çox fərasətli uşaqsan. Sən böyük adam olacaqsan. Ancaq mənimlə çox pis bir oyun oynayırsan. İnan, mən Mateoya, öz yaxın qohumuma əziyyət vermək istəmirəm. Lənət şeytana, yoxsa səni özümlə aparardım.
– Bah!
– Ancaq Mateo qayıdanda ona hər şeyi danışacağam və yalan danışdığın üçün o səni heydən düşənə kimi qamçı ilə döyəcək.
– Bəlkə, döyməyəcək?
– Görərsən… bax, yaxşı oğlan olsan, sənə bir şey verərəm.
– Mənim isə, əmican sizə bir məsləhətim var: əgər bir az da yubansanız, Jianetto yəqin ki, gedib makiyə çatacaq. Onda nə qədər qoçaq olsanız da, onu tuta bilməyəcəksiniz.
Zabit cibindən dəyəri on ekü[4 - Ekü – qədim fransız pul vahidi.] olan zəncirli gümüş saat çıxardı. Saatı görərkən Fortünatonun gözlərinin hərisliklə alışıb-yandığını hiss edən zabit zəncirin ucundan tutub, onu uşağın gözlərinin qabağında divar saatının kəfgiri kimi bir neçə dəfə yellətdi:
– Ay səni, şeytan! Yəqin istərdin ki, sənin də belə bir saatın olsun. Boynundan asasan və Porte-Veksyonun küçələrindən lovğa-lovğa keçəsən. Hamı da səndən soruşsun: “Saat neçədir?” Sən isə deyəsən: “Özünüz gəlin, mənim saatıma baxın!”
– Mən böyüyəndə kaporal dayım mənə də saat verəcək.
– Doğrudur, ancaq indi, hal-hazırda sənin dayıoğlunun bu saatdan varıdır… Düzünə qalsa, bu onunkundan da qəşəngdir. Burası da var ki, dayın oğlu hələ səndən də kiçikdir.
Oğlan ah çəkdi.
– Hə, necədir, qardaşoğlu, bu saatı istəyirsən?
Fortünato saata elə hərisliklə baxırdı ki, elə bil, ayı armuda baxırdı. Uşağa elə gəlirdi ki, onu ələ salırlar. Buna görə də əlini saata uzatmağa cürət eləmirdi. Hərdənbir nəfsini boğmaq üçün gözünü saatdan çəkir, sallaq dodaqlarını dilinin ucu ilə yalayır və qarşısında dayanan bu adama sanki belə deyirdi: “Zarafatınız çox amansızdır!”
Bununla belə, zabit Qamba saatını uşağa vermək istəyən xeyirxah insana oxşayırdı. Fortünato əlini uzatmadı, ancaq acı, kinayəli bir təbəssümlə dedi:
– Niyə məni ələ salırsınız?
– Allah özü şahiddir! Mən səni ələ-zada salmıram. Jianettonun harada olduğunu mənə de, bax, bu saat sənin olsun.
Fortünato gülümsündü; onun təbəssümündə inamsızlıq aydın hiss olunurdu. Şəvə kimi qara gözlərini zabitin gözlərinə zilləyərək, sanki dediyi sözlərin doğru olub-olmadığını onun gözlərindən oxumaq istəyirdi.
– Əgər dediyim şərtlə bu saatı sənə verməsəm, heç kişi deyiləm! – Zabit səsini daha da qaldırdı. – Bax, bu əsgərlər şahiddirlər, mən sözümdən ömrümdə qaçmamışam.
Belə deyərək o, saatı uşağa lap yaxınlaşdırdı. Elə yaxınlaşdırdı ki, saat onun həyəcandan sapsarı saralmış yanağına toxunurdu. Fortünatonun qəlbinin dərinliyində saatı ələ keçirmək hərisliyi və qonaqpərvərlik borcu mübarizə aparırdı. Bunu uşağın sifətindən aydın oxumaq olurdu. Onun açıq sinəsi güclə enib-qalxırdı, sanki nəfəsi bu dəqiqə kəsiləcəkdi. Saat isə gözləri qabağında kəfgir kimi o tərəf-bu tərəfə gedib-gəlir, fırlanır və hərdənbir burnunun ucuna toxunurdu. Nəhayət, onun sağ əli saata tərəf qalxdı, barmaqlarının ucu ona toxundu və saat birdən onun ovcunun içinə düşdü, ancaq zabit zəncirin ucunu hələ buraxmamışdı. Siferblat mavi rəngdə idi… Qapağı təptəzə… elə bil, zavoddan indicə çıxmışdı… Günün altında par-par parıldayırdı… Yaman şirnikləndirici bir şey idi.
Fortünato sol əlini qaldırdı və baş barmağı ilə çiyninin üstündən ot tayasını göstərdi. Zabit onu dərhal başa düşdü. Elə həmin dəqiqə də saatın zəncirini əlindən buraxdı. Fortünato saatın yalnız indi onun olduğunu anladı. O, çəpiş cəldliyi ilə yerindən sıçradı və ot tayasından on-on beş addım aralandı. Voltijerlərin hamısı ot tayasını eşələməyə başladı.
Çox keçmədi ki, onlar küləşin tərpəndiyini gördülər. Oradan, əlində xəncər, qanına qəltan olmuş bir adam çıxdı. O ha çalışırdı qəddini düzəldib ayağa qalxsın, ancaq soyumuş yarası buna imkan vermirdi. O yıxıldı. Zabit özünü onun üstünə atdı və xəncərini əlindən aldı. Müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, onun əl-ayağını bağladılar.
Kəndirlə sarınmış və yerdə uzanıb qalmış Jianetto başını ona yaxınlaşan Fortünatoya tərəf çevirdi, qəzəbdən çox nifrət ifadə edən səslə dedi:
– Satqın oğlu satqın!
Uşaq bir az bundan əvvəl Jianettodan aldığı gümüş pulu onun üstünə tulladı. O, bu pula layiq olmadığını başa düşmüşdü. Qaçaq uşağın bu hərəkətinə məhəl qoymadı. O, çox soyuqqanlıqla zabitə dedi:
– Qamba, əzizim, yeriyə bilmirəm, məni şəhərə siz aparmalı olacaqsınız.
– Elə indicə, bir az bundan əvvəl çəpişdən bərk qaçırdın ki… – Döyüşdən qalib çıxmış qəddar zabit dilləndi. – Ancaq arxayın ol, səni tuta bildiyim üçün elə şadam ki, dalıma alıb birnəfəsə, dincəlmədən dörd-beş kilometr də apara bilərəm. Qaldı ki, vətəndaş Jianetto, biz sənin üçün xərək düzəldərik, ağacın budaqlarından və sənin şinelindən… Krespoli fermasında isə at taparıq.
Məhbus:
– Yaxşı! – dedi. – Şinelimin üstünə bir az da küləş qoyun ki, yerim lap rahat olsun.
Voltijerlərin başı işə qarışdıqları anda (onlardan bir neçəsi şabalıd ağacının budaqlarını kəsib xərək düzəldir, bir neçəsi isə Jianettonun yarasını bağlayırdı) Mateo Falkone və onun arvadı qəfildən evin aşağısında, makiyə gedib çıxan cığırın döngəsində göründülər. Arvad şabalıdla dolu böyük çuvalın altında əyilib ikiqat olmuşdu və çətinliklə yeriyirdi. Əri isə tüfəngin biri əlində, o birisi isə çiynindən asılmış vəziyyətdə cəld irəliləyirdi. Bu yerlərdə silahdan başqa ayrı şey götürmək kişi üçün qəbahət sayılar.
Əsgərləri görən kimi Mateonun ağlına gələn fikir bu oldu ki, yəqin onu tutmağa gəliblər. Nəyə görə? Mateonun ki məhkəmə ilə ədavəti, məhkəməlik bir işi yox idi! Xeyr. O, ad-san sahibi idi, necə deyərlər, etibar qazanmış şəxsiyyət idi; ancaq o, korsikalı idi, özü də dağlı… Korsikalı dağlılar arasında da az adam tapılar ki, xəncərlə, tüfənglə törətdiyi cinayətlərini və başqa əməllərini yadına salmasın. Mateonun vicdanı başqalarınınkı ilə müqayisədə daha təmiz idi, çünki, açığını desək, on il olardı ki, tüfəngini heç bir adama tuşlamamışdı. Bununla belə o, ehtiyatlı idi, lazım gəlsəydi, özünü çox gözəl müdafiə edə bilərdi.
Cüzeppaya dedi:
– Arvad, kisəni qoy yerə, özün də hazır dayan!
Arvadı deyilənə həmin dəqiqə əməl etdi. Mateo çiynindən asdığı tüfəngi ona verdi ki, işdir, birdən atışma olsa, əl-ayağına dolaşmasın. Özü isə əlindəki tüfəngə patron qoyub hazır oldu və sıra ilə əkilmiş ağacların yanınca yavaş-yavaş öz evinə tərəf irəlilədi. Cüzi düşmənçilik hərəkətinə qarşı böyük ağaclardan birinin arxasına girib gizlənməyə və oradan atəş açmağa hazır vəziyyət aldı. Arvadı da patron dolu çantanı və həmişə yanlarınca gəzdirdikləri ehtiyat tüfəngi sürüyə-sürüyə aparırdı. Xeyirxah evdar qadının vəzifəsi döyüş vaxtı ərinin tüfəngini doldurmaqdır.
Bu biri tərəfdən, Mateonun belə ehtiyatla, yavaş-yavaş tüfəngi qabağında tutub, barmağını tətiyə qoyaraq irəlilədiyini görərkən zabit özü də həyəcanlandı. Onu fikir götürdü. Əgər, işdir, birdən Mateo Jianettonun qohumu, yaxın dostu olsa və onu müdafiə etmək istəsə, onda hər iki tüfəngdən atılacaq güllələr onların üstünə yağacaq, özü də elə yağacaq ki… “Birdən qohumluğa baxmadı, məni nişan aldı?” O, fikrində belə götür-qoy edə-edə özünə toxtaqlıq verib tək-tənha Mateonun qabağına getmək, köhnə dost kimi ona yaxınlaşmaq və əhvalatı ona danışmaq qərarına gəldi. Mateo ilə onun arasındakı bu qısa məsafə zabitə çox uzun göründü.
– Ey dost! – o, gendən-genə harayladı. – Necəsən? Mənəm ey, Qamba, sənin qohumun!
Mateo ayaq saxladı. Heç bir cavab vermədi və zabit danışa-danışa ona tərəf gələndə Mateo tüfənginin lüləsini yuxarı qaldırmağa başladı. Zabit onun yanına çatanda tüfəngin lüləsi artıq havaya tuşlanmış vəziyyətdə idi.
Qamba ona əl verərək:
– Salam, qardaş! – dedi. – Çoxdandır, səni görmürəm.
– Salam, qardaş.
– Evin yaxınlığından keçirdim, gəldim sənə və əmiqızı Pepaya baş çəkim. Bu gün hey ayaq döymüşük, ancaq yorğunluqdan şikayətlənməyə dəyməz, çünki ovumuz uğurlu olub. Jianetto Sanpyeronun əl-ayağını elə bir az bundan əvvəl bağladıq.
– Allaha çox şükür! – Cüzeppa sevindiyindən az qaldı bağırsın. – Keçən həftə o, bizim bir sağmal keçimizi oğurlamışdı.
Bu sözlər Qambanın ürəyindən oldu.
– Yazıq neyləsin? – Mateo söhbətə qarışdı, – görünür ac olub.
– Şir kimi vuruşurdu. – Zabit pərt halda sözünə davam etdi. – Mənim voltijerlərimdən birini vurub öldürdü. Hələ bununla da ürəyi soyumadı, üstəlik, kaporal Şardonun qolunu sındırdı. Ancaq bu elə böyük bədbəxtlik deyil, axı o, fransız idi. Sonra o, elə yerdə gizlənmişdi ki, inan, onu cin də tapa bilməzdi. Əgər əziz qardaşoğlu balaca Fortünato olmasaydı, biz onu tapa bilməyəcəkdik.
– Fortünato! – Mateo qışqırdı.
– For-tü-na-to… – Cüzeppa da səslədi.
– Hə, dediyim bu Jianetto bax, oradakı ot tayasının içində gizlənmişdi, ancaq hörmətli qardaşoğlum bicliklə onu mənə nişan verdi. Mən bunu onun kaporal dayısına da deyəcəyəm ki, xidmətinə görə ona hədiyyə göndərsin. Hə, bir də, sənin də, onun da, (arvada işarə etdi) hər ikinizin adı müsyö baş vəkilə göndərəcəyim izahata düşəcəkdir.
Mateo lap astadan:
– Bədbəxtlik! – dedi.
Onlar artıq dəstənin yaxınlığında idilər. Jianetto xərəyin üstündə uzanmışdı, dəstə də yola düşməyə hazır idi. Jianetto Mateonun Qambanın yanınca gəldiyini gördükdə çox qəribə bir tərzdə gülümsədi, sonra evin qapısına tərəf çevrildi, evin astanasına tüpürərək dedi:
– Satqının evi!
Yalnız ölümünü gözünün qabağına alan adam cürət edib Falkoneyə satqın deyə bilərdi. Belə təhqirin əvəzi ən azı karlı bir şillə ola bilərdi. Mateo bərk sarsılmışdı. O, əllərilə başını tutdu, başqa heç bir hərəkət etmədi.
Atasının gəldiyini görən Fortünato evə girmişdi. Az sonra o, əlində süd dolu kasa, yenidən göründü. Gözlərini yuxarı qaldırmadan süd kasasını Jianettoya tərəf uzatdı.
– Rədd ol yanımdan! – məhbus dəhşətli səslə bağırdı. Sonra isə voltijerlərdən birinə tərəf çevrilərək dedi:
– Mənə bir az su ver içim, dost.
Əsgər böyründən asdığı mehtərəsini əlinə aldı və quldur bir az bundan əvvəl ona güllə atan adamın verdiyi suyu içdi. Bundan sonra o xahiş etdi ki, əllərini arxasında yox, sinəsində çarpazlayıb bağlasınlar.
– Kefim istədiyi kimi yatmaq istəyirəm, – dedi.
Onun istəyini məmnuniyyətlə yerinə yetirdilər. Bundan sonra zabit yola düşmək üçün işarə verdi. Bayaqdan bəri sakitcə dayanıb ona cavab verməyən Mateo ilə vidalaşdı və cəld addımlarla düzənliyə tərəf uzanıb gedən cığıra düşdü.
Mateo kəlmə kəsənə qədər təxminən on dəqiqə keçdi. Onun matı-qutu qurumuşdu. Uşaq həyəcanla gah anasına, gah da tüfənginə söykənib qəzəbini içəridə boğa-boğa onu diqqətlə süzən atasına baxırdı.
Nəhayət, Mateo sakit, ancaq onu tanıyan hər kəsə bəlli vahiməli səslə dedi:
– Yaxşı başlayırsan!
Gözləri yaşla dolmuş uşaq özünü atasının ayaqlarına atmaq üçün irəliləyərək qışqırdı:
– Ata!
Mateo onun üstünə bağırdı:
– Mənə yaxın gəlmə!
Uşaq dayandı, atasına bir neçə addım qalmış yerində heykəl kimi dondu və hönkür-hönkür ağladı:
Cüzeppa uşağa yaxınlaşdı. O, Fortünatonun köynəyinin altından çıxan saatın zəncirini görmüşdü.
– Bu saatı sənə kim verib? – deyə ciddi tərzdə soruşdu.
– Serjant əmi.
Falkone saatı qamarladı və onu var gücü ilə daşa çırpıb xıncım-xıncım elədi.
– Arvad, – Mateo üzünü Cüzeppaya tərəf çevirib soruşdu: – Bu uşaq məndəndir?
Cüzeppanın mis rənginə çalan sifəti körüyə atılmış pul kimi qızardı.
– Mateo, sən nə danışırsan?! Kiminlə danışdığını başa düşürsənmi?
– Yaxşı! Onda bil və agah ol ki, bu, bizim nəsildə satqınlıq eləyən ilk uşaqdır.
Fortünatonun hönkürtüsü və hıçqırığı getdikcə güclənirdi. Falkone isə gözünü ona zilləyib heykəl kimi dayanmışdı. Nəhayət, o, əlindəki tüfəngin qundağını yerə vurdu, sonra onu çiyninə atdı, makiyə tərəf gedən yola düşdü və Fortünatoya sarı qışqırdı ki, onun ardınca gəlsin. Uşaq itaət etdi.
Cüzeppa Mateonun dalınca qaçdı və onun əlindən tutdu. Şəvə kimi qara gözlərini ərinin gözlərinə zilləyərək, onun qəlbindən keçəni oxuyurmuş kimi titrək səslə:
– Bu sənin oğlundur! – dedi.
– Burax məni! – deyə Mateo cavab verdi. – Mən onun atasıyam.
Cüzeppa oğlunu qucaqlayıb öpdü və ağlaya-ağlaya qayıdıb daxmaya girdi. O, müqəddəs Məryəmin şəkli qarşısında diz çökərək bərkdən yalvarmağa başladı…
Bu zaman Falkone vadiyə uzanan cığırla irəliləyirdi. O, təxminən iki yüz addım aralandıqdan sonra kiçik bir yarğanın üstündə dayandı və tullanıb yarğana düşdü. Tüfəngin qundağı ilə torpağın bərkliyini-boşluğunu yoxladı və nəm torpağın asanlıqla qazılacağını öz-özlüyündə yəqinləşdirdi. Qəlbindəki niyyət üçün elə buranın əlverişli olduğunu düşündü.
– Fortünato, get, o böyük daşın yanında dayan.
Atası ona nə dedisə, uşaq əməl etdi, sonra daşın dibində diz çökdü.
– Dua et!
– Ata, ata! Məni öldürmə!
– Dua et! – Mateo dəhşətli səslə bağırdı.
Uşaq dili topuq vura-vura və hönkürə-hönkürə müqəddəs kitabın “Ata” və “İnanc” fəsillərini əzbərdən söyləməyə başladı.
Mateo uşağın dediyi hər cümlənin axırında “amin!” deyirdi.
– Bildiyinin hamısı elə budur?
– Ata, “Məryəm ana”nı da bilirəm, həmin bu duanı mənə xalam öyrədib.
– Çox uzundur, ancaq eybi yoxdur, onu da oxu!
Uşaq duanı axıra kimi oxudu. Onun səsi getdikcə öləziyirdi.
– Qurtardın?
– Ah, ata! Rəhm elə! Məni bağışla! Bir daha belə eləmərəm! Kapral əmidən xahiş edərəm ki, Jianettonu bağışlasın!
O, yenə nəsə deyirdi. Mateo tüfəngini doldurdu, onu üzünə qaldırıb tuşladı və dedi:
– Qoy Allah özü sənin günahını bağışlasın!
Uşaq atasının dizlərini qucaqlamaqdan, günahının bağışlanması üçün yalvarmaqdan ötrü ayağa qalxmağa cəhd etdi, ancaq artıq gec idi. Mateo tətiyi çəkdi, Fortünato yerindəcə qaldı.
Uşağın cəsədinə gözünün ucu ilə baxmayan Mateo oğlunu basdırmaq üçün bel dalınca evə tərəf yollandı. Bir neçə addım atmışdı ki, qan-tər içində ona tərəf qaçan Cüzeppa ilə rastlaşdı.
Arvad bağırdı:
– Sən nə iş tutdun?
– Ədalətli iş.
– Uşaq hanı?
– Yarğanda. İndi qayıdıb basdıracağam. O, xristian kimi öldü. Mən onun ruhuna dua oxutduracağam. Kürəkənim Tyodoro Byanşiyə xəbər göndərmək lazımdır ki, köçüb gəlsin və bundan sonra bizimlə yaşasın.
İSTEHKAMIN ALINMASI
Neçə il bundan əvvəl Yunanıstanda qızdırmadan ölən dostlarımdan biri şəxsən özünün iştirak etdiyi ilk döyüş əməliyyatından mənə bir əhvalat danışmışdı. Onun hekayəsi məni elə valeh eləmişdi ki, vaxt tapan kimi həmin əhvalatı olduğu kimi qələmə aldım. Hekayə belədir.
Mən öz alayıma sentyabr ayında, gecə vaxtı gəlib çatdım. Polkovniki düşərgədə tapdım. Məni əvvəlcə çox könülsüz qarşıladı, ancaq general B-nin zəmanət məktubunu oxuyandan sonra səsinin ahəngi dəyişdi və mənə bir neçə ürəkaçan söz dedi.
O, məni kəşfiyyatdan yenicə qayıtmış kapitana təqdim etdi. Bu kapitan (onu sonralar lap yaxından tanımaq mənə müyəssər olmadı) hündürboylu, qarabuğdayı, sərt xasiyyətli, eybəcər sifətli bir adam idi. Əvvəllər adi, sıravi əsgər olmuş, sonralar çiynindəki rütbəni və döşündəki xaç nişanını döyüş meydanında qazanmışdı. Onun xırıltılı və zərif səsi nəhəng bədəni ilə qətiyyən uyuşmurdu. Deyilənlərə görə, İena döyüşündə bir tərəfdən dəyib o biri tərəfdən çıxan güllə onun səsini bu hala salmışdı.
Fontenblo hərbi məktəbini qurtardığımı bilən kimi onun sifətinin ifadəsi dəyişdi. Dedi:
– Mənim leytenantım dünən həlak oldu…
Mən onun: “Onu siz əvəz etməlisiniz, siz isə bunu etmək iqtidarında deyilsiniz” demək istədiyini dərhal başa düşdüm. Dilimin ucuna kobud bir söz gəldi, ancaq hövsələmi basıb özümü saxladım.
Bizim düşərgədən iki top gülləsi məsafəsində yerləşən Şövörino[5 - Şövörino – Merime rus kəndlərindən olan Şevardinonun adını təhrif olunmuş formada verir. Borodino vuruşunda (1812) Şevardino istehkamı qızğın vuruşlarda gah bu, gah da digər tərəfin əlinə keçirdi, belə ki, bu istehkam rus ordularının bütün istiqamətlərdə möhkəmlənməsi üçün əsas mövqe olmuşdur.] istehkamının arxasında iri, narıncı ay doğmuşdu; həmişə doğduğu kimi. Ancaq bu gecə o mənə təsəvvürəgəlməz dərəcədə böyük görünürdü. İstehkam ayın haləsində bir neçə anlığa qara rübəndə büründü. O, püskürmə zamanı vulkanın konusşəkilli kraterini xatırladırdı.
Mənim yanımda dayanan bir nəfər yaşlı əsgər ayın rənginə diqqət yetirərək dedi:
– Gör nə qırmızıdır! Bu o deməkdir ki, bu məşhur istehkam bizə baha başa gələcək!
Mən həmişə mövhumatçı olmuşam və əsgərin bu falçılığı belə bir anda məni xüsusilə təşvişə saldı. Mən uzandım, ancaq yata bilmədim. Qalxdım və bir müddət Şövörino kəndinin hüdudlarındakı təpəlikləri ağuşuna alan nəhəng, ucu-bucağı görünməyən tonqal sırasına tamaşa etməyə başladım.
Gecənin sazağı iliyimə işləyəndə gəlib tonqalın yanında uzandım, əsgər şinelimi səliqə ilə üstümə çəkdim və dan yeri sökülənə qədər yatmaq niyyətilə gözlərimi yumdum. Yuxum ərşə çəkilmişdi. İlan vuran yatdı, mən yatmadım. Bu boyda düzəngaha yığışmış minlərlə adamın içərisində bir nəfər dost-tanış olmadığını öz-özümə fikirləşdim. Əgər yaralansaydım, xəstəxanaya, savadsız, kütbeyin həkimlərin əlinə düşəcəkdim. Cərrahiyyə əməliyyatları haqqında nə eşitmişdimsə, hamısı bütün təfərrüatı ilə gəlib gözlərimin qabağında dayandı. Ürəyim tez-tez, həyəcanla döyündü. Döş cibimdəki yaylığımı və pul kisəsini sipər kimi cəld sinəmin üstünə qoydum. Yorğunluq məni əldən salmışdı; hər an, hər dəqiqə ötdükcə bədənimin ağrıları yavaş-yavaş sakitləşir, sonra nədənsə beynimdə nəhs fikir yenidən təkidlə baş qaldırır və yerimə qor doldururdu. Nəhayət, yorğunluq öz işini gördü. Sübh tezdən qalxma işarəsi veriləndə mən daş kimi yatmışdım.
Biz sıraya düzləndik, adlar oxundu, sonra tüfəngləri baş-başa çatdıq. Bütün bunlar bir günü də sakit keçirəcəyimizdən xəbər verirdi.
Saat üçə yaxın adyutant[6 - Adyutant – hərbi rütbə (praporşik).] xüsusi əmrlə gəldi. Silahlarımızı yenidən götürməli olduq, atıcılarımız çölə səpələndilər və hər kəs öz yerini tutdu; biz də yavaş-yavaş onların ardınca getdik və iyirmi dəqiqə keçəndən sonra rusların bütün ön dəstələrinin arxaya çəkildiklərini və istehkama girdiklərini gördük.
Bir topçu dəstəsi gəlib bizim sağ tərəfimizdə, digəri isə sol tərəfimizdə yerləşdi; hər ikisi də güclü dəstə idi. Onlar düşmən üzərinə sıx atəş açmağa başladılar, qarşı tərəf də var gücü ilə cavab zərbəsi endirdi və çox keçmədi ki, Şövörino istehkamı qatı tüstü-duman içində görünməz oldu. Çala-çuxur bir yer bizi rusların atəşindən mühafizə edirdi. Nadir hallarda üstümüzə gələn düşmən qumbaraları (ruslar, əsasən, bizim topçularımızı nişan alırdılar) ya başımızın üstündən sovuşub keçir, ya da ki, yaxınlıqda düşüb partlayaraq toz-torpağı, xırda daş-kəsəyi üstümüzə sıçradırdı.
Hücuma keçmək əmri verilən kimi kapitanım mənə elə mənalı baxdı ki, istər-istəməz əlimi iki-üç dəfə təzəcə düzəltdiyim bığıma çəkdim. Açığını deyim ki, mən qorxmurdum və istəmirdim ki, kimsə mənim qorxduğumu ağlına gətirsin. Bu qumbaralar isə əksinə, məni dəyanətimi daha da möhkəmləndirməyə sövq edirdi. Hiss edirdim ki, üstümü almış təhlükə sovuşub. Məni öz şəxsi inamım valeh etmişdi və kefim də elə kök idi ki, Parisdə, madam B.-nin Provans küçəsindəki salonunda Şövörino istehkamının alınması barədə necə həvəslə danışacağımı düşünürdüm.
Polkovnik bizim alayın qarşısından keçdi. O, mənə müraciətlə dedi:
– Hə, sizin üçün bu, ilk döyüş olduğundan, deməli, möhkəm vuruşmalısınız.
Otuz addımlıq məsafədə partlayan qumbaranın zərbindən qoluma sıçrayan toz-torpağı çırpıb təmizləyərək əsl cəngavər görkəmilə gülümsədim.
Deyəsən, qumbaralarının hədəfə dəymədiyini rusların özləri də hiss etdilər. Çünki onlar qumbaraları minomyot mərmilərilə əvəz etdilər. Bunlar da, yəqin ki, yerləşdiyimiz xəndəkdə bizi tuta bilərdi. Lap yekə bir qəlpə mənim papağımı başımdan aldı və yanımdakı adama dəyib öldürdü.
– Təbrik, edirəm! – Papağımı yerdən təzəcə qaldırmışdım ki, kapitan mənə müraciətlə dedi. – Siz bütün günü rahat ola bilərsiniz, payınızı aldınız!
Məhkəmə salonunda olduğu kimi, döyüş meydanında da özünü doğruldan “heç ola bilməz ki, güllə eyni yerə iki dəfə dəysin” aksiomunun nə demək olduğunu yaxşı başa düşürdüm. Mən papağımı yenidən başıma qoydum, təşəxxüslə, özümü sındırmadan cavab verdim:
– Yanındakıları, heç olmasa, bir nəfər salamlamalıdır, yoxsa yox?
Bu sarsaq zarafat, görünür, lap yerinə düşdü.
– Sizi təbrik edirəm, – kapitan mənə müraciətlə yenidən sözə başladı, – daha sizə ölüm yoxdur və bu axşam bölüyə siz komandanlıq edəcəksiniz, çünki əlimin içi kimi bilirəm ki, indi mənim növbəm çatıbdır. Hər dəfə mən yaralananda yanımdakı zabit güllədən ölür. – O, astadan, demək olar ki, utana-utana əlavə etdi: – Nədənsə onların adları həmişə “P” hərfilə başlayırdı.
Özümü ağıllı, təmkinli apardım, mənim yerimə kim olsaydı, belə hərəkət edərdi. Kim olsaydı, peyğəmbərcəsinə deyilmiş bu sözlərdən mənim kimi heyrətlənərdi. Hərbi xidmətdə təzə adam olduğum üçün öz hisslərimi hələ heç kimlə bölüşə bilməzdim və heç kimə etibar da edə bilməzdim. Buna görə də həmişə soyuqqanlı, təmkinli görünməyə çalışmalı idim.
Yarım saatdan sonra rusların atəşi nəzərə çarpacaq dərəcədə zəiflədi. Belə olduqda biz istehkama doğru irəliləmək üçün sığındığımız yerdən çıxdıq.
Bizim alay üç bölükdən ibarət idi. İkinci bölüyə istehkama arxadan hücum etmək əmri verilmişdi. Qalan iki bölük isə qarşıdan hücum etməli idi. Mən üçüncü bölükdə idim.
Sığındığımız divarın arxasından çıxarkən gülləbarana düşdük və bu, bizim bölükdə cüzi miqdarda itkiyə səbəb oldu. Güllələrin vıyıltısı məni heyrətləndirirdi. Başımı tez-tez arxaya çevirir və beləliklə, güllə vıyıltılarına alışmış, belə səsləri adi səs kimi qarşılayan yoldaşlarımın zarafatlarına qoşulurdum.
Öz-özümə dedim: “Ümumiyyətlə götürsək, döyüş o qədər də təhlükəli şey deyil”.
Biz düşməni qabağımıza qatıb sürətlə irəliləyirdik, atıcılar isə ardımızca gəlirdilər. Birdən ruslar üç dəfə “Urra!” çəkdilər, bu səslər apaydın eşidilirdi. Sonra rusların səsləri kəsildi və onlar atəşi dayandırdılar.
Kapitan:
– Bu sakitlik nəsə mənim ürəyimcə deyil, – dedi. – Bundan yaxşı şey gözləmək olmaz.
Mənə elə gəldi ki, bizimkilər bir az çox haray-həşir qoparırlar və istər-istəməz onların hay-küyünü düşmən tərəfin sakitliyilə müqayisə etdim.
Biz tez bir zamanda gəlib istehkamın hüdudlarına çatdıq. İstehkamın ətrafına çəpər kimi düzülmüş ağaclar dağılmış, bizim atdığımız qumbaralar torpağı qazıq-qazıq eləmişdi. İndiyə kimi də hər addımda qışqıran əsgərlər bu dəfə gözlənildiyindən daha da bərk: “Yaşasın İmperator!” – deyə qışqıraraq, xarabalıqlara tərəf döyüşə atıldılar.
Yuxarı baxdım… Gördüyüm bu səhnəni heç vaxt unutmayacağam… Qalın tüstü qatı havaya qalxmışdı və istehkamın üstündə iyirmi metr hündürlükdə asılmış talvarı xatırladırdı. Yaşılımtıl rəngə çalan tüstü-dumanın içərisində, yarıdağılmış çəpərin arxasında rusların qumbara atanları tüfəngləri əllərində yuxarı qalxmış vəziyyətdə, heykəl kimi yerlərində qalmışdılar. Sanki mən həmin əsgərləri – sol gözü ilə bizə baxan, sağ gözünü isə üstümüzə tuşladığı tüfəngin arxasında gizlədən döyüşçüləri indinin özündə yenə görürəm. Bizdən bir neçə addım aralıda, mazğalların[7 - Mazğal – qala divarlarında, istehkamlarda atışmaq üçün qoyulmuş dəlik (red.).] birindəki döyüşçü topun yanında, uzun taxtaya sarınmış fitili əlində tutmuş vəziyyətdə yıxılıb qalmışdı.
Bədənim ürpəşdi və son nəfəsimin çatdığını hiss etdim.
– Hə, bax, indi əsl oyun başlayacaq! Axşamın xeyir!
Bu, həmin adamdan eşitdiyim son sözlər oldu.
İstehkamda təbil gurultusu qopdu. Bütün silahların aşağı salındığını öz gözlərimlə gördüm. Gözlərimi yumdum, dəhşətli gurultu, atəş, onun ardınca isə qışqırıq və fəryad səsləri eşitdim. Gözlərimi açdım, özümü sağ-salamat görəndə məni təəccüb bürüdü. İstehkam yenə tüstü-duman içində idi. Dörd bir tərəfim ölülər və yaralılarla dolmuşdu. Mənim kapitanım düz ayaqlarımın yanında yerə sərilmişdi: başını top gülləsi dağıtmışdı. Dağılmış beyni və axan qanı üst-başımı bulamışdı. Bütün bölüyümdən cəmi-cümlətanı, mənim özüm də daxil olmaqla, altı nəfər adam qalmışdı.
Bu qırğından sonra cansıxıcı bir sükut başladı. Papağını qılıncının başına keçirən polkovnik çəpəri hamıdan qabaq keçib istehkama atıldı, onun ardınca isə sağ qalanların hamısı: “Yaşasın imperator!” – deyə qışqırdı və irəli cumdu. Daha sonra nə baş verdiyini demək olar ki, xatırlaya bilmirəm. İstehkama necə girdiyimiz yadımda deyil. Göz gözü görməyən tüstü-duman içərisində biz əlbəyaxa vuruşduq. Zərbəm kimisə bərk tutmuşdu, buna şübhə yoxdu, çünki qılıncım qanlı idi. Nəhayət, mən kiminsə “Qələbə!” – deyə qışqırdığını eşitdim və yalnız bundan sonra tüstü-dumanın yavaş-yavaş çəkildiyini, istehkamda həlak olanların qan içində yan-yana sərildiklərini gördüm. Həlak olanlar o qədər idi və onlar bir-birinin üstünə elə sıx qalaqlanmışdı ki, torpaq görünmürdü. Toplar meyit qalaqlarının altında qalmışdı. Təxminən iki yüzə qədər fransız geyimində olan əsgər pərakəndə halda orda-burda toplaşmışdı; kimisi tüfəngini doldurur, kimisi də süngüsünü silirdi. Onların arasında on bir nəfər də rus əsiri vardı.
Polkovnik qanına qəltan olmuş vəziyyətdə istehkamın girəcəyinin lap yaxınlığında, sınıq güllə yeşiyinin üstündə qalmışdı. Bir neçə əsgər onun ətrafına toplaşmışdı, mən də yaxınlaşdım.
– Hanı sizin keçmiş kapitanınız? – o, bir serjantdan soruşdu.
Serjant çox mənalı tərzdə çiyinlərini çəkdi.
– Bəs leytenant hanı?
Serjant təmkinlə:
– Dünən gələn müsyö buradadır, – dedi.
Polkovnik acı-acı gülümsəyib mənə müraciət elədi:
– Hə, müsyö, komandanlığı qəbul edin. Siz başçı təyin olunursunuz. İstehkamın ağzının müdafiəsini təcili möhkəmləndirin, yoxsa düşmən güc gələr. General K. sizə kömək göndərəcəkdir.
Ondan soruşdum:
– Polkovnik, siz ağır yaralanmısınız?
O, son dəfə dedi:
– Ölürəm, əzizim, amma eyib etməz, istehkamı ki aldıq!
ETRÜSK VAZASI
Bu gen dünyada Oqüst Sən-Kler hələ heç vaxt sevilməmişdi. Bunun başlıca səbəbi ondan ibarət idi ki, Sən-Kler yalnız özünün bəyəndiyi adamlara xoş gəlməyə can atırdı. Ürəyincə olanlarla dostluq edir, xoşuna gəlməyənlərdən isə bacardıqca uzaq gəzirdi. Burası da vardı ki, Sən-Kler etinasız və dalğın adam idi. Bir gecə Parisdəki “İtaliya teatrı”nda tamaşaya baxandan sonra markiza A. ondan: “Hə, madmuazel Zontaq[8 - Zontaq – Zontaq Henrietta (1805-1854) – alman müğənnisi, Parisdəki italyan opera səhnəsində müvəffəqiyyətlə çıxışlar edib.] necə oxudu?” – deyə soruşduqda, o gülümsəyərək tamam başqa bir şey haqda düşünmüş və “Bəli, markiza” demişdi. Sən-Klerin bu qəribə cavabını onun tərəfindən utancaqlıq kimi qələmə vermək düzgün olmazdı, çünki o, lap mötəbər cənabla, adlı-sanlı əsilzadə ilə, son dəbdə geyinmiş bir xanımla, hətta özü səviyyəsində olan başqa bir adamla da elə belə danışardı. Markiza Sən-Klerin son dərəcə təkəbbürlü və ədabaz olduğunu özlüyündə yəqin etdi.
Bir bazar ertəsi günü madam B. onu nahara dəvət etdi. Madam onunla çox söhbət elədi və Sən-Kler vidalaşarkən bildirdi ki, heç vaxt belə füsunkar qadına rast gəlməmişdir. Madam B. adətən, bir müddət ərzində başqalarının təcrübəsindən öyrənər, sonra öz evində təşkil etdiyi ziyafətlərdə topladığı təcrübədən ağılla istifadə edərdi. Sən-Kler madam B. ilə həmin həftənin cümə axşamı günü yenidən görüşdü. Budəfəki görüşdə Sən-Kler bir az sıxıldı. Başqa bir dəfə isə madam B. ilə görüşdükdən sonra Sən-Kler onun salonunda bir daha görünməmək qərarına gəldi. Bundan sonra madam B. hər yerdə ağzına gələni deyirdi ki, Sən-Kler son dərəcə ədəbsizdir və üstəlik, danışığının yerini də bilmir.
Sən-Kler incə və sevən qəlblə dünyaya gəlmişdi; ancaq gənclik yaşlarında – təəssüratların ömürlük yadda qaldığı bir dövrdə onun həddindən artıq çılğınlığı yoldaşları tərəfindən gülüş hədəfinə çevrilmişdi. Sən-Kler məğrur və şöhrətpərəst idi. Bununla belə o, uşaq kimi başqalarının təsiri altına tez düşürdü. Elə həmin vaxtdan etibarən özündə ən zəif cəhət hesab etdiyi nə vardısa, məharətlə hamıdan gizlətməyə başladı. O, məqsədinə nail oldu, ancaq bu qələbə ona baha başa gəldi, çünki hamının qarşısında qəlbinin ən incə hisslərini də gizli saxladı. Burası da vardı ki, Sən-Kler bu hissləri nə qədər gizli saxlayırdısa, bir o qədər daxilən əzab çəkir və duyğuları onun qəlbində daha da coşurdu. Sən-Kler camaat içərisində etinasız və laqeyd adam kimi tanındı. Təklikdə qalanda isə narahat düşüncələri ona elə əzab-əziyyət verirdi ki, o, öz dərdini heç kimlə bölüşə bilmirdi.
Həqiqətən də əsl dost tapmaq çətindir. Nəinki çətindir, daha doğrusu, mümkün deyil. Görəsən, dünyada elə iki adam varmı ki, onların bir-birindən gizli sirri olmasın? Sən-Kler dostluğa ömründə inanmırdı, bunu hamı hiss edir və görürdü. O, özünü cavanlar arasında soyuq və təmkinli aparar, onlardan heç vaxt heç nə soruşmazdı. Sən-Klerin bütün fikirləri və hərəkətlərinin çoxu yaxın dostları üçün müəmma olaraq qalırdı. Fransızlar, ümumiyyətlə, özləri haqda danışmağı sevirlər. Məhz buna görə də Sən-Kler başqalarının səmimi etiraflarını istər-istəməz dəfələrlə dinləməli olmuşdu. Dostları – söhbət burada həftədə iki dəfə görüşdüyü adamlardan gedir – Sən-Klerin inamsızlığından narazılıq edir, şikayətlənirdilər. Doğrudan da, birisi təklifsiz-filansız öz sirrini bizə açıb danışırsa və biz ona öz sirlərimizi etibar etmiriksə, təbii ki, onun qəlbinə toxunmuş oluruq. Deməli, belə çıxır ki, naqqallıq da, boşboğazlıq da qarşılıqlı olmalıdır.
Yaraşıqlı eskadra komandiri, Alfons de Temin bir gün söhbət əsnasında bildirdi:
– Onun pencəyi həmişə aşağıdan yuxarıya qədər düyməli olur. Bu lənətə gəlmiş Sən-Klerə bir damcı da etibar edə bilmərəm.
Jül Lamber:
– Mənə elə gəlir ki, o, yezuitdir[9 - Yezuit – mürtəce katolik ruhanilərin cəmiyyətinin üzvü, katolik rahibi. Yezuitlər 1764-cü ildə Fransadan qovulublar. Lakin, "İsa Cəmiyyəti"nin bərpası zamanı onlar yenidən önə çıxıblar. Sonuncu Burbonlar sülaləsi hakimiyyətinin əks-inqilabi siyasətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Onları dəstəkləyənlər fransız cəmiyyətin bütün təbəqələrindən olublar. Lakin böyük səylə təşkilata bağlılıqlarını gizli saxlayıblar.], – dedi. – Tanışlardan kimsə mənə and içərək bildirdi ki, onu iki dəfə Sən-Sülpis kilsəsindən çıxan görmüşdür. Onun nə düşündüyündən, nə fikirlə yaşadığından heç fələk də baş açmaz. Onun olduğu yerdə mən özümü sərbəst hiss etmirəm.
Onlar ayrıldılar. Alfons de Temin “İtaliya bulvarı”nda başını aşağı dikib heç kimə baxmadan gedən Sən-Klerə rast gəldi. Onu saxlayıb qoluna girdi və Sülh küçəsinə qədər gedə-gedə kobud və qısqanc əri olan madam N. ilə keçirdiyi məhəbbət macəralarını təfsilatı ilə danışdı.
Jül Lamber həmin gecə bütün pullarını kartda uduzdu. O, rəqs etməyə başladı. Rəqs edərkən elə həmin gecə son qəpiyinə qədər uduzmuş başqa bir qanıqara cənaba təsadüfən toxundu. Hər iki tərəf bir neçə təhqiredici söz işlətdi. Nəticədə duelin yeri, vaxtı təyin edildi. Jül Sən-Klerdən onun sekundantı[10 - Sekundant – 1) duel iştirakçılarını müşayiət edən şahid və vasitəçi; 2) idmanda (boks, şahmat, qılıncoynatma və s.) vasitəçi və köməkçi tərəf.] olmağı xahiş etdi və buna görə ondan borc pul aldı, ancaq sonralar da qaytarmadı.
Bütün bunlarla yanaşı Sən-Kler tez ünsiyyət yaradan adam idi. Onun nöqsanları yalnız özünə baha başa gəlirdi. İltifatlı, çox vaxt isə xeyirxah idi, nadir hallarda bikef görünərdi. O, çox səyahət etmiş və çox oxumuşdu. Səyahətləri, oxuduğu kitablar haqda yalnız onu məcbur edəndə danışardı. Onu da deyək ki, o, boylu-buxunlu, yaraşıqlı idi. Sifətinin alicənab və ağıllı ifadəsi var idi. Həmişə təmkinli görünərdi, eyni zamanda təbəssümü çox xoş idi.
Onun gözəl bir keyfiyyətini unutdum: Sən-Kler bütün qadınlara qarşı diqqətli olmağı ilə seçilirdi və kişilərdən çox qadınların söhbətini xoşlayırdı. Sevirdimi? Bunu demək çətin idi. Hər halda, əgər zahirən bu qədər soyuq olan adam məhəbbətin nə demək olduğunu duyurdusa, hamı bilirdi ki, onun sevgi hədəfi yalnız gözəl qrafinya Matilda de Kursi ola bilər. Bu, cavan, dul bir qadın idi. Sən-Kleri tez-tez onun yanına gedib-gələn görərdilər. Onların bir-birinə yaxınlaşmasını aşağıdakı fərziyyələrlə əsaslandırırdılar: Sən-Klerin qrafinya ilə son dərəcə nəzakətli rəftarı və eyni rəftarın qrafinya tərəfindən Sən-Klerə göstərilməsi; qadının adını camaat içində çox nadir hallarda çəkməsi; məcbur qalıb ondan danışmalı olanda belə, onu zərrə qədər tərifləməməsi. Bundan başqa, Sən-Kler qrafinya ilə tanış olmamışdan əvvəl musiqinin vurğunu idi, qrafinya isə daha çox rəssamlığı sevirdi. Onlar görüşüb tanış olandan sonra zövqləri də dəyişdi. Nəhayət, keçən il qrafinya müalicə məqsədilə yola düşdükdən altı gün sonra Sən-Kler də onun dalınca yollanmışdı.
***
Tarixçi olmaq vəzifəm məni vadar edir sizə deyəm ki, günlərin bir günü, iyul gecələrinin birində, günəşin doğmasına az qalmış bağ-bağatlı malikanələrdən birinin qapısı açıldı. Oradan bir adam, başqalarını şübhələndirməkdən qorxurmuş kimi, oğruya xas olan ehtiyatla yola çıxdı. Bu bağ-bağatlı malikanə madam de Kursinin idi, oradan çıxan adam isə Sən-Kler idi. Kürkə bürünmüş qadın onu həyət qapısına qədər ötürdü və malikanənin divarboyu cığırı ilə uzaqlaşan adama tamaşa etmək üçün başını qapıdan çıxarıb onun arxasınca xeyli baxdı. Sən-Kler dayandı, ehtiyatla ətrafına nəzər saldı və əli ilə həmin qadına işarə etdi ki, qayıdıb evə getsin. O, yay gecəsinin şəffaf ala-toranında həyət qapısının yanında hərəkətsiz dayanmış qadının solğun sifətini görə bilirdi. Sən-Kler yenidən qadının yanına qayıtdı və onu nəvazişlə qucaqladı. O, qadının evə getməsi üçün onu dilə tutmaq, yola gətirmək istəyirdi, ancaq deməyə hələ nə qədər sözü vardı! Onların söhbəti on dəqiqə idi ki, davam edirdi. Evindən çıxıb işə yollanan bir kəndlinin səsi eşidiləndə, tələsik öpüşdən sonra qapı örtüldü və Sən-Kler cəld oradan uzaqlaşdı.
O, tanış yolla irəliləyirdi. Sən-Kler sevindiyindən az qala tullana-tullana gedirdi. Gah əlindəki əsanı yol boyu kollara çırpır, gah dayanır, gah da yavaş addımlarla irəliləyərək, şərq tərəfdə təzəcə allanmağa başlayan üfüqə diqqətlə tamaşa edirdi. Başqa sözlə, onu azadlığa çıxmış xoşbəxt bir dəliyə oxşatmaq olardı. Yarım saat yol getdikdən sonra o, yay ayları üçün xəlvət, sakit bir guşədə kirayələdiyi balaca evin qapısına gəlib çatdı. Qapını öz açarı ilə açıb içəri daxil oldu, sonra özünü böyük bir divanın üstünə saldı. Gözlərini tavana zilləyərək, xoş təbəssümlə dodaqlarını büzüb xəyal aləminə qapıldı. Təxəyyülü onun gözləri qarşısında tam xoşbəxtliyi təsvir edir, yalnız xoş mənzərələri canlandırırdı. “Necə də xoşbəxtəm! – deyə öz-özünə düşünürdü. – Nəhayət, məni duyan bir qəlbə rast gəldim!… Bəli, mən öz idealımı tapdım… Mən eyni vaxtda özümə həm dost, həm də məşuqə tapdım… Necə bir varlıq!… Necə ehtiraslı bir qəlb! Xeyr, o mənə qədər heç vaxt heç kimi sevməmişdir və bundan sonra da məndən başqa kimsəni sevməyəcəkdir…” Və bu dünyanın işlərinə özünəvurğunluqla müdaxilə edərək “Bu, Parisin ən gözəl qadınıdır”, – deyə fikirləşir və qadının üzünün bütün cizgilərini incəliklərinə qədər xəyalında canlandırırdı. “O, hamının içindən məni seçib. Cəmiyyətin ən ləyaqətli cavanları onun ayaqları altına döşənməyə hazırdırlar. Elə birisi bu qusar[11 - Qusar – çar ordusunda və bəzi başqa ölkə ordularında macar forması geyinən süvari əsgər və ya zabit.] polkovniki. Özü də necə gözəl, boylu-buxunlu, cəsur, ədabazlıqdan tamamilə uzaq bir adamdır. Yaxud tamaşa salonlarında məharətlə oynayan və gözəl akvarelləri[12 - Akvarel – 1) su ilə qarışdırılmış rəng; 2) bu rənglərlə işlənmiş rəssamlıq əsəri.] ilə hamını heyran qoyan o gənc rəssam. Hələ mən Balkan döyüşlərində Dibiçin[13 - Dibiç İvan İvanoviç (1785-1831) – Rus feldmarşalı, 1828-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya-Türkiyə müharibəsində xüsusilə fərqlənmişdir.] komandanlığı altında vuruşan o rus əyyaşını demirəm; alnında qılınc zərbəsinin yeri hələ də qalır… O, bunların hamısına rədd cavabı verib. Mən isə…” Sən-Kler yenə əvvəlki fikrinə qayıtdı: “Mən necə də xoşbəxtəm! İlahi! Necə də xoşbəxtəm!” O, yerindən qalxır, otaqda gəzişir, sanki havası çatmırmış kimi pəncərəni açır və yenidən yumallanıb özünü divana salırdı.
Xoşbəxt aşiq də bədbəxt aşiq kimi qüssəli və darıxdırıcı olur. Hər iki vəziyyətdə olan dostlarımdan biri məni dinləməyə məcbur etməyin üsulunu tapmışdı; o, mənə dadlı-ləzzətli yemək verib başımı qatar, özü də başına gələn məhəbbət macəralarından ağızdolusu danışardı. Ancaq qəhvədən sonra, mən mövzunu dəyişdirməyə təcili ehtiyac hiss edirdim.
Bütün oxucularıma dadlı xörək vermək imkanım olmadığından, mən onları Sən-Klerin romantik məhəbbət xəyalları ilə bezdirmək niyyətində deyiləm. Çünki həmişə xəyala qapılıb göylərdə uçmaq olmaz. Sən-Kler yorulmuşdu. O əsnədi, qollarını geniş açıb arxası üstə divana uzandı. Havanın tamam işıqlandığını görəndə yadına düşdü ki, yatmaq lazımdır.
Sən-Kler oyanıb saatına baxanda gördü ki, olan-qalan vaxtı geyinməyə, Parisə gedib dostları ilə nahar etməyə ancaq çatar.
Yenə bir şampan şüşəsinin ağzını təzəcə açmışdılar. Hər halda, oxucular təxmin edə bilər, belə məclislərdə indiyə qədər neçə şüşə şampan içilir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, cavan və subay adamların tez-tez təşkil etdikləri belə nahar zamanı adətən, vaxt tez keçir. Həm də bu məclis indi elə vəziyyətə gəlib çatmışdı ki, nisbətən ayıq başların tamam sərxoş başlar üçün narahat olduqları anda hamı birdən danışmaq istəyirdi.
Harada olursa-olsun, İngiltərə haqqında danışmaq imkanını heç vaxt əldən verməyən Alfons de Temin bu dəfə də sözə başladı:
– Yaxşı olardı ki, Londonda olduğu kimi, Parisdə də hər kəs öz məşuqəsinin şərəfinə sağlıq desin və bu, adət halını alsın. Belə olsa, biz, nəhayət, dostumuz Sən-Klerin kimin ucbatından qəm dəryasına qərq olduğunu biləcəyik. – Bu sözləri deyəndən sonra o özünün və yaxın oturanların qədəhlərini şampanla doldurdu.
Bir az pərt olmuş Sən-Kler cavab verməyə hazırlaşırdı ki, Jül Lamber onu qabaqladı:
– Mən bu gözəl adəti qiymətləndirir və onu qəbul edirəm, – deyib qədəhini təntənə ilə yuxarı qaldırdı. – Parisin bütün modabaz qadınlarının sağlığına. Otuz yaşında olan çəpgözlər, axsaqlar və sairlər istisna olmaqla.
– Ura! Ura! – Gənc ingilispərəstlər qışqırışdılar.
Sən-Kler qədəhini yuxarı tutaraq ayağa qalxdı:
– Cənablar, – deyə sözə başladı, – mənim qəlbim dostumuz Jülün qəlbi kimi geniş deyil, ancaq mənim qəlbim daha sadiqdir, çünki mənim sədaqətim, dəyanətim o dərəcədə tərifəlayiqdir ki, ürəyimdə gəzdirdiyim, xəyalı ilə yaşadığım bir qadından çoxdandır ki, ayrılmışam. Buna baxmayaraq, əminəm ki, mənim seçimimi siz də təqdir edəcək, bəyənəcəksiniz. Əlbəttə, əgər siz artıq mənim rəqibim deyilsinizsə. Cənablar, Jüdit Pastanın[14 - Jüdit Pasta – (1798-1865) – məşhur italyan müğənni qadını. 1820-30-cu illərdə Parisin opera teatrında çıxış etmişdir.] sağlığına! Avropanın ilk faciə aktrisasını tezliklə görə biləcəyimizin şərəfinə!
Temin deyilən sağlığı tənqid etmək istədi, ancaq alqışlar ona imkan vermədi. Bu atmacadan yayınan Sən-Kler vəziyyətdən çıxdığına əmin oldu və sakitləşdi.
Sonra məclisdəkilər bir qədər teatrdan danışdılar. Dram mövzusu siyasətdən danışmaq üçün imkan yaratdı. Söhbət lord Vellinqtondan[15 - Lord Vellinqton – (1769-1852) – hersoq, ingilis komandiri, Vaterloo döyüşündə Müttəfiq qüvvələrin komandiri olmuşdur.] ingilis atlarına, ingilis atlarından qadınlara keçdi, çünki cavan və subay kişi üçün əvvəlcə gözəl at, sonra isə gözəl qadın dünyada ən çox arzulanan şeylərdir.
Daha sonra belə arzulara çatmaq yolları haqqında mübahisə etdilər. Atlar da arvadlar da alınırlar. Gəlin bu haqda daha danışmayaq. Bu cür incə məsələlərdə təcrübəsi az olduğunu təvazökarlıqla etiraf edən Sən-Kler qeyd etdi ki, qadına xoş gəlmək üçün birinci şərt başqalarından fərqlənmək və seçilməkdir. Ancaq orijinal olmaq üçün ümumi bir qayda mövcuddurmu? Onun fikrincə, belə bir qayda yox idi.
Jül dilləndi:
– Belə çıxır ki, qadınlara xoş gəlmək məsələsində axsaq, beli donqar bir adamın bəxti qədd-qamətli, boylu-buxunlu adamın bəxtindən daha çox gətirir, hə?
– Siz ifrata varırsınız, – Sən-Kler etiraz etdi. – Bununla belə, mən öz fikrimdə qalıram. Məsələn, əgər mən qozbel olsaydım, dərddən tapançanı beynimə sıxıb özümü öldürməzdim, əksinə, gözəl qadınları özümə məftun etməyə çalışardım. Hər şeydən əvvəl mən iki cür təbiətli qadınlarla maraqlanardım: ürəyi həssas, insanı qəlbdən duyanlarla, ya da orijinallıq axtaranlarla. İngiltərədə deyildiyi kimi, qeyri-adi qadınlarla. Belələri isə çoxdur. Birincilərə öz vəziyyətimi bütün dəhşətilə danışardım və təbiətin mənimlə amansız rəftarını bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyardım. Mən onları vadar edərdim ki, mən qarabəxtə rəhm etsinlər; ehtiraslı məhəbbətə qadir olduğumu onlara hiss etdirərdim. İstənilən rəqibi dueldə öldürər, özümü isə zəif dozalı tiryəklə zəhərləyərdim. Bir neçə aydan sonra mənim donqarıma daha diqqət yetirməzdilər və mənimlə maraqlanan qadınlardan hansını seçmək məsələsi mənim özümdən asılı olardı. Özlərini orijinal, qeyri-adi aparan qadınlara gəldikdə isə onlar üzərində qələbə çalmaq asan olardı. Əsas məsələ odur ki, onları inandırasan. Guya hər şey öz düzgün və mütləq yerini tapıb, nə bilim, qozbel də insandır, o da mənsəb sahibi ola bilər. Bax, bu halda qadınlar zahiri eybəcərlik barədə fikirləşməz, ümumi qaydanı qəbul edərlər.
– Sən bir Don Juana bax! – deyə Jül qışqırdı.
Polkovnik Boje dedi:
– Cənablar, axsaq doğulmaq xoşbəxtliyinə nail olmadığımız üçün gəlin qıçımızı sındıraq!
– Mən Sən-Klerin fikrinə tamamilə şərikəm, – vur-tut iki-üç qarış boyu olan Hektor Rokantən yerindən cavab verdi. – Bir də görürsən, ən gözəl, ən modabaz qadınlar elə adamlara təslim olurlar ki, heç adamın ağlına da gəlməz… O adamlara ki, elələrini siz yaraşıqlılar heç də özünüzə təhlükəli rəqib hesab etməzsiniz.
Temin çox təmkinlə dedi:
– Hektor, zəhmət olmasa, ayağa qalxın və zəngi basın ki, bizə şərab gətirsinlər.
Cırtdan yerindən qalxdı və məclisdəkilər ona baxaraq “Quyruğu kəsik tülkü təmsilini”[16 - “Quyruğu kəsik tülkü təmsili” – Fransa təmsilçisi Ləfontenin (1621-1695) təmsili nəzərdə tutulur. Quyruğu kəsilmiş tülkü, heyvanlara quyruğun yararsız olduğunu deyir və onlara quyruqlarını kəsdirməyi məsləhət görür.] xatırlayıb gülümsədilər.
– Mənə qalsa, – Temin söhbətinə davam etdi, – mən başqa cür düşünürəm. Nə qədər çox yaşayıramsa, bir o qədər də əmin oluram ki, gözəl zahiri görkəm, – bunu deyərkən o, divarda onunla üzbəüz vurulmuş güzgüyə özündən razı halda diqqət yetirdi, – və zövqlə geyinmək bacarığı ən təkəbbürlü qadınlara da qalib gəlməkdə orijinal üsuldur.
O, paltarındakı çörək qırıntısını çırtma ilə vurub kənara atdı.
– Bah! – Cırtdan qışqırdı. – Gözəl sifətlə və Ştaubun[17 - Ştaub – o zamanın kübar cəmiyyətinə xidmət göstərən dərzi, moda mütəxəssisi.] tikdiyi paltarla siz ancaq bir həftəlik qadınların diqqətini cəlb edə bilərsiniz və onlar da sizi ikinci görüşdən sonra darıxdırarlar. Özünü sevdirmək üçün başqa nə isə lazımdır… Əsl mənada sevilmək o deməkdir ki… Lazımdır ki…
– Bura baxın! – Temin cırtdanın sözünü yarımçıq kəsdi. – Əsaslı dəlil, misal istəyirsiniz? Siz hamınız Masinini tanıyırdınız və onun necə adam olduğunu da bilirdiniz. Hərəkətlərində ingilis nökərlərini, danışığında isə onların atlarını xatırladırdı… Lakin o, Adonis[18 - Adonis – Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından biri; o dərəcədə yaraşıqlı oğlan olub ki, baş tanrı Zefsin qızı, Gözəllik İlahəsi Afrodita ona aşiq olub.] qədər gözəl idi, Brümel[19 - Brümel – Corc Brümel (1778-1840) – ingilis modabazı, kübar cəmiyyətdə modalar qanunvericisi.] kimi də qalstuk taxardı… Əslinə qalsa, o, mənim tanıdıqlarım arasında ən məhzun, ən cansıxıcı adam idi.
– Elədir, – polkovnik Boje söhbətə qarışdı. – Təsəvvür edirsinizmi, bir dəfə necə oldusa, mən onunla min kilometrə qədər yol getməli oldum. Dilxorluqdan az qala öləcəkdim…
– Bilirsinizmi, hamınızın tanıdığı bədbəxt Riçard Torntonun ölümünə o bais olubdur? – Sən-Kler əlavə etdi.
Jül dedi:
– Axı mən biləni, Tornton Fondi yaxınlığında quldurlar tərəfindən öldürülüb.
– Əlbəttə, elədir. İndi siz görəcəksiniz ki, Masininin bu cinayətdə, az da olsa, əli olmuşdur. Bir neçə səyahətçi, o cümlədən, Tornton quldurlardan ehtiyat etdiklərindən Neapol şəhərinə birlikdə getmək qərarına gəlirlər. Masini də həmin dəstəyə qoşulmaq istəyir. Tornton bundan xəbər tutan kimi onlardan ayrı, hamıdan tez yola düşür. Çünki o, Masini ilə yol yoldaşı olmaq istəmirdi. O, tək-tənha yola çıxır və işin də necə qurtardığını siz özünüz artıq bilirsiniz.
– Tornton haqlı idi; o, iki ölümdən yüngülünü seçdi. Axı Masini ilə yol getmək ölümdən betərdir. – Temin azacıq pauza verdi.
– Mənimlə razılaşırsınızmı ki, Masini dünyanın ən bezdirici adamı olmuşdur?
Hamı bir nəfər kimi dilləndi:
– Razıyıq!
Temin söhbətinə davam etdi:
– İndi, bax, elə bu saat mənimlə razılaşarsınızmı ki, madam de Kursi ən ağıllı qadındır?
Araya bir anlıq sükut çökdü. Sən-Kler başını aşağı salmışdı, bununla belə, bütün nəzərlərin ona dikildiyini təsəvvüründə canlandırırdı.
– Buna kim şübhə edə bilər? – Nəhayət, başını qarşısındakı boşqaba tərəf əymiş Sən-Kler dilləndi. Gözlərini ora elə dikmişdi ki, deyərdin, qabdakı çiçək şəkillərinin bütün məna və rəng çalarlarını öyrənmək istəyir.
– Mən təsdiq edirəm, – Jül səsini qaldırdı, – təsdiq edirəm ki, o, Parisin üç ən gözəl qadınından biridir.
Polkovnik dedi:
– Mən onun ərini tanıyırdım, o, arvadının şanlı məktublarını tez-tez mənə göstərərdi…
– Oqüst, – Hektor Rokantən polkovnikin söhbətini yarımçıq kəsdi, – məni qrafinyaya təqdim edin. Deyilənlərə görə, siz onun sarayında böyük hörmət sahibisiniz.
Sən-Kler dodaqaltı mızıldandı:
– Payızın axırında… o, Parisdən qayıdanda… gərək ki, kənddə heç kimi qəbul etmir.
– İmkan verin sözümü bitirim. Məni eşitmək istəyirsiniz, ya yox? – Temin qışqırdı.
Sakitlik yenidən bərpa olundu. Sən-Kler stulda məhkəmə salonundakı müttəhim kimi oturmuşdu.
Alfons de Temin qəddar soyuqqanlılıqla:
– Siz qrafinyanı üç il əvvəl görməmisiniz, Sən-Kler, o vaxt siz Almaniyada idiniz, – dedi, – və deməli, qrafinyanın o vaxtlar necə olduğunu deyə bilməzsiniz… Gözəl, çiçək kimi təravətli, cazibədar, deyib-gülən, kəpənək kimi qayğısız, şən… hə, yaxşı! Saysız-hesabsız pərəstişkarlar içərisində qrafinyanın kimə daha çox hüsn-rəğbət bəslədiyini bilirsinizmi? Masiniyə! Hamıdan başıboş və qanmazın birisi ən ağıllı bir qadını yoldan çıxarmışdı. Bundan sonra da deyəcəksiniz ki, qozbel adam da bax, bu cür uğur qazana bilərdi? Mənə inanın, buna yalnız gözəl simanız, səliqəli tikilmiş kostyumunuz olarsa, müvəffəq ola bilərsiniz.
Sən-Kler lap çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı. O, danışan adamın dediklərini təkzib etmək, yalana çıxarmaq istədi, ancaq qrafinyanı gözdən salmaq, ləkələmək qorxusu onun qabağını kəsdi. Qrafinyanın xeyrinə bir neçə söz demək istədi, ancaq elə bil, dili tutulmuşdu. Qəzəbindən dodaqları əsirdi, savaşmaq, dalaşmaq üçün bəhanə axtarırdı.
– Necə?! – Jül heyrətlə qışqırdı. – Madam de Kursi özünü Masiniyə təslim edib?! Frailty, thy name is women.[20 - (İng. Ah qadınlar, xəyanətdir sizin adınız!) İngilis şairi U. Şekspirin “Hamlet” əsərində Hamletin anasına söylədiyi ifadə.]
– Qadın haqqında şayiə yaymağa nə var! – Sən-Kler quru və nifrətamiz bir ahənglə dedi: – Hər kəs özünü göstərmək üçün onu ləkələyə bilər.
O danışdıqca qrafinyanın Paris salonundakı buxarının üstündə dəfələrlə gördüyü etrüsk vazasını dəhşətlə xatırladı. Başa düşdü ki, bu vazanı Masini İtaliyadan qayıdan zaman qrafinyaya hədiyyə olaraq verib. Sonralar bu vaza Parisdən kəndə gətirdilmişdi. Hər gün axşamlar qrafinya bu vazaya gül dəstəsi qoyardı.
Sözlər Sən-Klerin dodaqlarında donub qalmışdı. O, gözləri qarşısında yalnız bir şey görürdü, yalnız həmin şey haqqında düşünürdü: etrüsk vazası!
“Əcəb sübutdur! Belə bir mənasız şeyə görə öz məşuqəsindən şübhələnmək!..” Hansı tənqidçisə, yəqin ki, belə deyəcək. Cənab tənqidçi, siz heç ömrünüzdə sevmisinizmi?
Teminin kefi elə kök idi ki, Sən-Klerin səsinin ahəngi onu qətiyyən hövsələdən çıxarmırdı. O, şən və mülayim bir ifadə ilə dedi:
– Mən yalnız camaatın dediyini təkrar edirəm. Məlum hadisə siz Almaniyada olduğunuz zaman baş vermişdi. Burası da var ki, mən madam de Kursini yaxşı tanımıram; il yarım olar ki, onunla görüşmürəm. Bəlkə, bu deyilənlərin hamısı yalandır, iftiradır və bəlkə, elə Masini özündən uydurub danışır?! Başladığımız söhbətlə bağlı mənim gətirdiyim misal düz olmasa, bunda mənim zərrə qədər təqsirim yoxdur. Sizin hamınız bilirsiniz ki, Fransanın ən gözəl qadını…
Qapı açıldı və Teodor Nevil içəri daxil oldu. O, Misir səyahətindən təzəcə qayıtmışdı. Məclisdəkilər onu sualla qarşıladılar:
– Teodor! Nə tez qayıtdın?
Temin soruşdu:
– Əsl türk kostyumu gətirdinmi? Ərəb atın, nökərin varmı?
O, suallardan pərt oldu.
– Paşa[21 - Paşa – söhbət Misir paşası Mehmet Ali Paşadan (1769-1849) gedir. Onun Osmanlı Sultanlığına qarşı müstəqil siyasəti ona Avropa cəmiyyətində populyarlıq qazandırmışdı.] necə adamdır? – Jül soruşdu. – O, nə vaxt müstəqillik qazanacaq? Bir qılınc zərbəsilə başın bədəndən ayrıldığını heç gördünmü?
– Rəqqasə qızlar necə, xoşuna gəldilərmi? – Rokantən sorğu-suala başladı. – Qahirə qadınları gözəldirlərmi?
Polkovnik Boje soruşdu:
– General L.-ni gördünmü? Paşanın ordusunu necə təşkil edib? Polkovnik S. mənə qılınc göndərmədi ki?
– Bəs ehramlar? Nil şəlalələri? Memnonun[22 - Memnon – əfsanəvi yunan qəhrəmanı, ilahə Avroranın (şərqdə adı Şəfəq) oğlu. Misirdəki heykəllərdən birinin onun şərəfinə qoyulduğu deyilsə də, əslində heykəl Misir fironu Amenhotepin şərəfinə ucaldılıb.] heykəli? İbrahim paşa[23 - İbrahim paşa – (1792-1848) – Misir paşası Mehmet Ali paşanın oğlu; sərkərdə.]?
Və sair və ilaxır… Hamı birdən danışırdı. Sən-Kler isə yalnız etrüsk vazası haqqında düşünürdü.
Bardaş qurub oturan Teodor – belə oturmağa o, Misirdə adət etmişdi və bunu Fransada tərgidə bilmirdi – hamının sual verib qurtaracağını, daha doğrusu, onların sual verməkdən nə vaxt yorulacaqlarını gözlədi və sürətlə danışmağa başladı ki, onun sözünü kəsə bilməsinlər.
– Ehramlar! Bu, əsl fırıldaqdan başqa bir şey deyil. Onlar camaatın düşündüyü qədər də uca deyil. Strasburq şəhərindəki Münster kilsəsinin[24 - Münster kilsəsi – kilsə qülləsinin hündürlüyü 142 metrdir.] qülləsindən dörd metr hündür ola ya olmaya. Oradakı qədimliklər adamın lap canını sıxır. Ondan daha danışmayın. Heroqlifləri görəndə əhvalım qarışır. Ora yolu düşən hər bir səyyah belə şeylərlə maraqlanır. Mənim isə bu ölkəyə getməkdə əsas məqsədim Qahirə və İskəndəriyyə şəhərlərinin küçələri ilə axın-axın harasa tələsə-tələsə gedən türklərin, köçəri həyat keçirən bədəvilərin, xristian misirlilərin, fəllahların, qoptların necə insan olduqlarını, onların xüsusiyyətlərini, adət-ənənələrini öyrənmək idi. Hərbi xəstəxanada olarkən tələsik bir neçə qeyd götürmüşəm. Bu xəstəxana nə murdar yermiş! Üç yüzə qədər taun xəstəliyinə tutulmuş adamın içərisində o qədər sakitcə demi[25 - Demi – tütün çubuğu (qəlyan).] çəkmişəm ki! Güman edirəm, siz yoluxmaqdan qorxmursunuz! Ah, polkovnik, yeriniz məlum, orada yaxşı süvari qoşun var, əla at minirlər. Oradan gətirdiyim gözəl silahları sizə sonra göstərəcəyəm. Vaxtilə cəsur Murad bəyə[26 - Murad bəy – (1750-1801) – Misir məmlüklüyünün rəhbəri. 1798-ci ildə Napoleon ordusuna məğlub olduqdan sonra fransızların tərəfinə keçib.] məxsus olan bir nizə ələ keçirmişəm. Polkovnik, sizin üçün bir yatağan, Oqüst üçün isə bir xəncər gətirmişəm. Özüm üçün gətirdiyim bürüncəyi, əbanı, günəşdən qorunmaq üçün üz örtüyünü sonra göstərərəm. Bilirsinizmi ki, mən istəsəydim, bir neçə qadın gətirə bilərdim. İbrahim paşa Yunanıstandan o qədər qadın göndərib ki, lap elə biri bir qəpiyə… Paşa ilə dəfələrlə söhbət etdim. Əlbəttə, o, ağıllı, xurafata-filana inanmayan bir adamdır. Bizim işlərdən onun necə baş çıxardığını desəm, inanmazsınız. And olsun ki, bizim hökumətin ən kiçik sirlərindən belə onun xəbəri vardır. Onun söhbətlərindən Fransadakı müxtəlif siyasi partiyalar haqqında çoxlu qiymətli məlumatlar əldə etdim. Hal-hazırda o, statistika ilə çox maraqlanır. Bizim qəzetlərin hamısına abunəçidir. Bilirsinizmi ki, o, qatı bonapartçıdır?! İki sözündən biri Napoleondur. “Ah! Bunabardo elə böyük adam olub ki!” deyə tez-tez mənə eşitdirərdi. Napoleona onlar Bunabardo da deyirlər.
– “Jurdina, yəni Jurden”[27 - Jurden – Molyerin komediyasından sitat: “dvoryanlıq meşşanı”], – Temin yavaşca pıçıldadı.
Teodor söhbətinə davam etdi:
– Əvvəlcə Mehmet Ali məndən ehtiyat edirdi. Bilirsinizmi, türklər heç kimə inanmırlar; onların hamısı belədir, heç kimə ürək qızdırmırlar. O, məni ya casus, ya da ki, kim bilir, yezuit-ruhani cəmiyyətinin üzvü hesab edirdi. Onun yezuitləri görməyə gözü yoxdur. Ancaq bir neçə dəfə görüşdükdən sonra mənim mövhumata inanmadığımı, səyyah olduğumu, sadəcə, şərq siyasəti, adət-ənənəsilə maraqlandığımı bildi və yalnız bundan sonra məndən çəkinmədən açıq danışmağa başladı. Axırıncı dəfə məni qəbul edəndə – bu, üçüncü görüşümüz idi – onunla sərbəst danışmaq qərarına gəldim: “Başa düşə bilmirəm, nə üçün əlahəzrət özünü Böyük Porta dövlətindən[28 - Böyük Porta dövləti – Osmanlı Sultanlığının rəsmi adı.] ayrı, müstəqil elan etmir? – deyə mən soruşduqda o, cavab verdi: – İlahi! Buna mən çox şad olardım, ancaq Misiri müstəqil elan etsəm, sənin ölkəndə nüfuzlu liberal qəzetlər, qorxuram ki, məni müdafiə etməsinlər”. Çox ağıllı qocadır, qəşəng ağ saqqalı var, heç vaxt gülməz. Məni yaxşı mürəbbəyə qonaq elədi. Ancaq mənim ona verdiyim hədiyyələr içərisində onun ən çox xoşuna gələn rəssam Şarlenin[29 - Şarle – Şarle Nikolya-Tusen (1792-1845) – Fransız rəssamı, əsasən döyüş səhnələrini əks etdirib. Napoleon ordusunun əsgər və zabitlərini təsvir edən çoxsaylı litoqrafiyaların müəllifidir.] çəkdiyi imperator qvardiyasının müxtəlif geyim formalarından ibarət rəsmlər kolleksiyası oldu.
Temin soruşdu:
– Paşa romantikdirmi?
– Ədəbiyyatla ümumiyyətlə, az məşğul olur. Ərəb ədəbiyyatı, bildiyiniz kimi romantik ədəbiyyatdır. Onların Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf[30 - Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf – XIX əsrin əvvəllərində ərəb ədəbiyyatında belə bir şair olmamışdır. Müəllifin təxəyyülünün bəhrəsidir.] adlı şairi son vaxtlar “Düşüncələr” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Lamartinin “Düşüncələr”i[31 - Fransız şairi Alfons de Lamartinin (1790-1869) “Poetik düşüncələr” adlı şeirlər toplusu; 1820-ci ildə nəşr edilib.] ilə müqayisədə klassik nəsrin gözəl nümunəsi sayılır. Qahirəyə gələndən sonra bir nəfər ərəb dili müəllimi tutdum və onun köməyilə Quranı oxumağa başladım. Nə qədər az dərs alsam da, peyğəmbərin kəlamının ağlagəlməz dərinliyinə məftun oldum və həmin kəlamların bizim dilə nə qədər pis tərcümə olunduğunu başa düşdüm. Bura baxın, ərəb yazısını görmək, istəyirsinizmi? Bax, burada qızıl hərflərlə “Allah” sözü yazılıb.
O, ətirli ipək pul kisəsindən çox çirkli bir məktub çıxarıb bizə göstərdi.
Temin soruşdu:
– Misirdə nə qədər qaldın?
– Ay yarım.
Və səyyah bütün xırda şeylərə qədər hər nə görmüşdüsə, hamısını sadalamağa başladı.
Sən-Kler bu söhbəti eşitmirdi. Teodor gələn dəqiqə o, məclisdən çıxıb kənddəki evinə tərəf yola düşdü. Atını dördnala çapdığından atın ayaq səsləri onun aydın fikirləşməsinə mane olurdu. O, bu dünyada xoşbəxtliyinin həmişəlik alt-üst olduğunu dumanlı şəkildə hiss edir və bu işdə yalnız bir nəfər mərhumu, bir də bir etrüsk vazasını müqəssir bilirdi. Evə qayıdandan sonra Sən-Kler özünü divanın üstünə saldı: həmin divanın üstünə ki, o, bir gün bundan əvvəl də uzanmış və gələcək xoşbəxtliyi barədə xoş xəyallara dalmışdı. Əvvəllər o düşünürdü ki, sevdiyi qadın başqalarına bənzəmir; bu qadın ömründə yalnız onu sevib və ondan başqa daha heç kimi sevməyəcək. İndi isə bu xoş xəyal acı, hüznlü, ürək yaxan bir həqiqət qarşısında əriyib yox olurdu: “Mənim gözəl qadınım var, vəssalam. O ağıllıdır, ancaq ağlı onun qəbahətinin daha da böyük olduğunu göstərir; belə ağılla Masiniyə də könül verib. Doğrudur, o, indi məni sevir… Masinini də belə sevib!… Qayğıkeşliyimə, qılığına girib yaltaqcasına onu tumarladığıma, cəsarət və inadıma görə, o, özünü mənim ağuşuma atıb. Deməli, mən aldanmışam. Məhəbbətimiz, hüsn-rəğbətimiz qarşılıqlı olmayıb. Masini, ya mən – onun üçün heç bir fərqi yoxdur. Masini qəşəngdir, onu o, qəşəngliyinə görə sevib. Mən isə onu hərdənbir əyləndirirəm. “Hə, neynək! İndi ki o birisi ölüb, Sən-Kleri sevək! Əgər Sən-Kler ölərsə, yaxud məni təngə gətirərsə, yaşayırıq, görərik!” – qrafinya belə fikirləşib.
Əminəm ki, şeytan özü-özünə əzab verən bədbəxt adamların dərd-sərini gizlicə izləyir. Bu mənzərə insan düşməni üçün maraqlı bir əyləncədir. Elə ki adam yarasının sağaldığını hiss edir, şeytan o dəqiqə yaranın üstünə duz tökür.
Sanki kimsə Sən-Klerin qulaqlarına pıçıldayırdı:
“…Eh, nə böyük şərəf imiş başqasının varisi olmaq…”
O, oturduğu yerdən dik qalxdı və ətrafına qəzəblə göz gəzdirdi. Sən-Kler istərdi ki, indi otaqda bir adam olsun, o da həmin adamı parça-parça eləsin.
Divar saatı səkkizi vurdu. Qrafinya onu doqquzun yarısında gözləyirdi. “Görüşə getməsəm, nə olar? Hə də, Masininin məşuqəsini görmək nəyimə lazımdır?” O, yenidən divanda uzandı və gözlərini yumdu, öz-özünə dedi: “Yatmaq istəyirəm!” Düz yarım dəqiqə yerindən tərpənmədi, sonra ayağa qalxdı və tez divar saatına tərəf getdi; vaxtdan nə qədər keçdiyinə baxmaq istəyirdi. Sən-Klerin fikrindən keçdi: “Kaş indi doqquzun yarısı olsaydı! Onda gec olardı. Yoluma da vaxt qalmazdı”. Ürəyindən keçirdi ki, indi qəfil xəstəlik yerinə düşərdi. Otaqda var-gəl etməyə başladı, kitab götürüb oxumaq istədi, amma bir səhifə belə oxuya bilmədi. Pianoya yaxınlaşıb çalmaq istədi, ancaq qapağını açmadan fikrindən daşındı. Fit çala-çala, səmadakı buludlara diqqətlə tamaşa etdi, pəncərələrin qarşısındakı qovaq ağaclarını saymaq istədi. Nəhayət, çevrilib yenidən divar saatına baxdı, bayaqdan bəri hələ üç dəqiqəni də yola sala bilməmişdi. “Onu sevməyə bilmirəm, – Sən-Kler dişlərini bir-birinə sıxıb şaqqıldadaraq ayağını yerə döydü. – O, mənə hökmranlıq edir, mən onun quluyam. Məndən əvvəl Masini onun qulu olduğu kimi… Hə, olsun! İtaət elə, bədbəxt, madam ki, nifrət etdiyin bir zənciri parçalamağa gücün çatmır, onda itaət elə!” O, papağını götürdü və cəld otaqdan çıxdı.
Ehtiras bizə hakim kəsiləndə məğrurluğumuzun zirvəsindən öz zəifliyimizə baxıb təsəlli axtarırıq, öz-özümüzə düşünürük: “Düzdür, zəifəm, ancaq istəsəydim…”
Sən-Kler yavaş addımlarla parkın kiçik qapısına tərəf gedən cığırla yuxarı qalxırdı. Ağacların yaşıl fonunda açıq-aydın görünən ağ geyimli qadının üzünü uzaqdan görürdü. Qadın əlindəki yaylığı sanki ona işarə edirmiş kimi yelləyirdi. Sən-Klerin ürəyi şiddətlə vururdu, dizləri əsirdi; danışmağa heyi çatmırdı. Qorxurdu ki, əhvalının təlx olduğunu qrafinya onun üzündən oxuyar.
Sən-Kler ona tərəf uzanan əli tutdu. Qadın özünü onun ağuşuna atdı. Sən-Kler onun alnından öpdü və onlar səssiz-səmirsiz otağa keçdilər. Oqüst dərindən köks ötürməkdən özünü güclə saxlayırdı.
Qrafinyanın otağını təkcə bir şam işıqlandırırdı. Hər ikisi oturdu. Qrafinyanın fərqli saç düzümü Sən-Klerin diqqətini cəlb etdi: Matilda saçının arasına tək bircə dənə qızılgül qoymuşdu. Bir gün əvvəl Sən-Kler ona bir ingilis qravürü hədiyyə etmişdi. Qravürün üzərində rəssam Lesli[32 - Lesli Çarlz-Robert (1794-1859) – ingilis portret rəssamı.] tərəfindən çəkilmiş hersoginya Portlendin portreti vardı. (Bu gün qrafinyanın saç düzümü qravürdəki qadının saçına bənzəyirdi). Hədiyyəni edərkən Sən-Kler demişdi: “Qadın saçını bəzəyən sadə bir gül mürəkkəb formalı saç düzümündən daha çox xoşuma gəlir”.
O, qaş-daşı sevmirdi və belə şeylər barədə ağzının danışığını bilməyən bir lord kimi düşünürdü: “Bəzənmiş qadınlardan və çullu-yəhərli atlardan heç fələk də baş açmaz”. Sən-Kler keçən axşam qrafinyanın mirvari boyunbağısını əlində oynadanda (danışanda gərək həmişə onun əlində bir şey olaydı) demişdi: “Bər-bəzək yalnız eyibləri ört-basdır etmək üçündür. Siz çox gözəlsiniz, Matilda, belə bər-bəzək sizə gərək deyil”. Həmin o gecə Sən-Klerin təsadüfən dediyi sözlərin mənasına varan qrafinya üzüklərini, bilərziklərini, boyunbağılarını və hətta sırğalarını da çıxarmışdı.
Sən-Klerin fikrincə, qadın bəzəyində hər şeydən əvvəl ayaqqabı mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu haqda onun özünün xüsusi fikri vardı. Bu gün günəş batmamışdan əvvəl güclü yağış yağmışdı, otluq tamam yaş idi. Buna baxmayaraq, qrafinya ayaqlarında qara atlas ayaqqabı və ipək corab, onun qarşısına çıxmışdı… “Allah eləməsin, birdən qrafinya xəstələnər…”
“Qrafinya məni sevir!” – Sən-Kler düşündü və bu səfeh düşüncələri üçün xəcalət çəkib dərindən köks ötürdü və özündən asılı olmadan Matildaya nəzər saldı. Sən-Kler odla su arasında qalmışdı. O, qarşısında dayanmış bu qadına bir tərəfdən şübhə ilə yanaşırdısa, digər tərəfdən, nəyin bahasına olursa-olsun, onun xoşuna gəlməyə çalışan bu qadını görmək arzusu ilə yaşayırdı. Çünki Matilda ən xırda şeylərdə belə onun istəklərinə əməl edib xoşuna gəlmək istəyirdi. Onu da deyək ki, qadını aşiqə sevdirən də elə bu xırdalıqlardır.
Qrafinyaya gəlincə, onun gözəl üzündə həm sirli məhəbbət, həm də məftunedici şıltaqlıq oxunurdu. O, parlaq yapon mücrüsündən nə isə götürdü, onu balaca ovcunda gizlədərək Sən-Klerə tərəf tutdu və dedi:
– Keçən axşam sizin saatınızı sındırmışdım. Budur, baxın, düzəltdirmişəm.
Qrafinya gülməkdən özünü saxlamaq üçün alt dodağını dişləyərək incə və şux nəzərlə sevgilisinə baxdı və saatı ona təqdim etdi. İlahi, onun dişləri necə də gözəl idi! Onlar şəhvətdən od tutub yanan çəhrayı dodaqlar arasında sədəf kimi görünürdü. (Gözəl qadının nəvazişini soyuq qarşılayan kişinin çox səfeh görkəmi olur.)
Sən-Kler təşəkkür etdi, saatı götürüb cibinə qoymaq istədi.
– Yox, dayanın, – qrafinya onun qolundan tutdu. – Hələ bir açın. Baxın görün, yaxşımı təmir ediblər? Siz alim adamsınız, Politexnik İnstitutunun[33 - Politexnik İnstitutu – Parisdə ali təhsil ocağı; institutun çoxsaylı inqilabçı tələbələri olmuşdur. Ali məktəb müxtəlif ixtisaslı hərbi mühəndislər (artilleriyaçı, minaaxtaran və.s) yetişdirmişdir.] məzunusunuz. Bunu bilməlisiniz axı!
Sən-Kler:
– Eh, belə şeylərdən mənim başım çıxmaz, – dedi.
O, saatın qapağını laqeydliklə açdı və təəccübdən donub qaldı! Qapağın içəri tərəfində, düz ortada madam de Kursinin miniatür portreti həkk olunmuşdu. Məgər bundan sonra qaşqabağını sallamaq olardımı? Onun sifəti işıqlandı və Masini haqda fikirlər bir anda yox oldu. İndi Sən-Kler yalnız ona qəlbən vurğun, füsunkar bir qadının yanında olduğu barədə düşünürdü.
***
“Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!”[34 - “Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!” – U. Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsindən ifadə.] mahnısı səsləndi. Günəşin solğun, saralmış şüaları üfüqün şərq tərəfindəki qara, topa buludları yarıb keçirdi. Romeo məhz günün bu çağında Cülyettaya əlvida demişdi; bütün sevənlər belə bir klassik vaxtda bir-birindən ayrılmalıdırlar.
Sən-Kler bağın kiçik qapısının açarını əlində tutaraq buxarının qarşısında dayanmışdı. Gözləri həmin etrüsk vazasına zillənmişdi. O, bu vazaya qarşı qəlbinin dərinliyindəki qəzəbi gizli saxlamağa çalışırdı. Bununla belə, Sən-Klerin kefi kök idi. Onun ağlına sadə bir fikir gəldi: “Bəlkə, Temin onu aldadırdı?!”
Qrafinya onu yola salmaq üçün başına şal örtürdü. Elə bu vaxt Sən-Kler əlindəki açarla bu mənfur vazanı əvvəlcə yavaş, sonra isə getdikcə bərkdən döyəcləməyə başladı; elə bil, vazanı çilik-çilik etmək istəyirdi.
Matilda qışqırdı:
– Ah! İlahi! Ehtiyatlı olun! Mənim qəşəng etrüsk vazamı sındırarsınız!
Qrafinya açarı onun əlindən aldı.
Sən-Kler pərt idi, ancaq vəziyyətlə barışdı. O, şübhələrini büruzə verməmək üçün arxasını buxarıya çevirdi, saatı çıxarıb qapağını qaldırdı və qrafinyanın şəklinə diqqətlə tamaşa etməyə başladı.
– Bunun rəssamı kimdir? – deyə soruşdu.
– Müsyö R… Bilirsiniz, məni onunla Masini tanış edib. Romaya ilk səyahətindən sonra Masini incəsənəti zövqlə başa düşdüyünü sanki kəşf etmiş və bütün gənc rəssamların hamisinə çevrilmişdi. Doğrusu, bir az təmtəraqlı çəkilməsinə baxmayaraq, elə bilirəm ki, bu şəkil mənə oxşayır.
Sən-Kler əlindəki saatı divara çırpmaq istədi, ancaq özünü ələ aldı; sonra onu təmir etdirmək çətin olardı. O, saatı cibinə qoydu, havanın artıq işıqlandığını görüb evdən çıxdı və Matildadan xahiş etdi ki, onu yola salmasın. İri addımlarla parkı keçib gözdən itdi. Çox çəkmədi ki, çəmənlikdə tamamilə tək qaldı.
– Masini, Masini! – Sən-Kler hövsələdən çıxmış halda dəlicəsinə qışqırırdı: – Sən həmişə mənim yolumun üstündə duracaqsan, həmişə mənim yolumu kəsəcəksən? Lap yəqin ki, bu şəkli çəkən rəssam buna oxşar başqa birisini də Masini üçün çəkmişdir! Nə səfeh olmuşam! Bir az bundan əvvəl öz məhəbbətimə layiq məhəbbətlə sevildiyimə inanmışdım… Bunu qrafinyanın saçına çiçək taxması, daş-qaşlarını, qiymətli şeylərini açıb bir kənara qoyması ilə ölçürdüm… Bir mücrü daş-qaşı var. Masini qadınlarda yalnız bər-bəzəyə fikir verir, daş-qaşı çox sevirdi… Bəli, qrafinyanın yumşaq xasiyyəti var, bunu etiraf etmək lazımdır. O, aşiqlərinin şövqünə alışmağı bacarır.
Lənət şeytana! Qrafinya sadəcə, kurtizan[35 - Kurtizan qadın – yüksək cəmiyyətdən olan kişilərlə pul müqabilində yaxınlıq edən yüngül əxlaqlı qadın (eskort).] qadın olsaydı və özünü pula satsaydı, yüz dəfə bundan yaxşı idi. Onda mən heç olmazsa fikirləşərdim ki, doğrudan da məni sevir, çünki məşuqəm olduğu üçün ona pul vermirəm.
Tezliklə başqa, özü də daha kədərli bir fikir onu daxilən narahat etməyə başladı. Bir müddətdən sonra qrafinyanın ərinə görə saxladığı matəm qurtaracaqdı. Sən-Kler qrafinyanın dul həyatının bir ili başa çatan kimi dərhal kəbin kəsdirməlidir. O, buna söz vermişdi! Söz vermişdi? Xeyr! Bu haqda Sən-Kler heç kəlmə də kəsməmişdi. Ancaq Sən-Klerin niyyəti belə idi və qrafinya bunu duymuşdu. Onun aləmində bu özü elə bir anda bərabər idi. Bir az əvvəl Sən-Kler hamının qarşısında məhəbbətini etiraf edəcəyi o anın tez yetişməsi üçün hər şeyi qurban verməyə hazır idi. İndi isə taleyini Masininin bu keçmiş məşuqəsi ilə bağlayacağı fikri onu sarsıdırdı.
Sən-Kler öz-özünə deyirdi:
“Bununla belə, bu mənim borcumdur və bu, olmalıdır, olacaqdır da. Yəqin, bu yazıq qadına elə gəlir ki, onun keçmiş əlaqələrindən mənim xəbərim vardır. Deyilənlərə görə, onlar münasibətlərini heç də gizlətməyiblər”. Daha sonra Sən-Kler başqa cür düşünürdü: “Qrafinya məni yaxşı tanımır, o, məni yaxşı başa düşə bilmir… Belə fikirləşir ki, mən onu Masini sevən kimi sevirəm. Neynək, – o, qürurla öz-özünə dedi. – Onun hesabına üç ay ən xoşbəxt adam oldum. Bu xoşbəxtlik üçün bütün ömrümü qurban verməyə dəyər”.
O yatmadı və bütün səhəri at belində, meşədə gəzdi. Veryer meşəsindəki[36 - Veryer meşəsi – Parisin altında, Versal yaxınlığında meşə.] xiyabanların birində uzaqdan bir nəfəri qəşəng ingilis atının üstündə gördü. Həmin adam onu adı ilə səslədi və dərhal ona tərəf yönəldi. Bu, Alfons de Temin idi. Sən-Kler bikef idi, o, tənhalıq axtarırdı. Teminə rast gəlməyi onsuz da pis əhvalını tamam pozdu. O isə bu pərtliyi hiss etmədi, ya bəlkə, Sən-Klerə əzab verməkdən həzz almaq üçün belə dona girmişdi. Temin Sən-Klerin ona cavab verib-vermədiyinə məhəl qoymadan danışır, dil-dil ötür, gülür, zarafat edirdi. Sən-Kler qarşıya ensiz bir xiyaban çıxdığını görən kimi bu dözülməz, sırtıq yol yoldaşından yaxa qurtarmaq niyyətilə atını tez ora sürdü. Ancaq o yanılırdı; həyasız adamlar öz ovlarını asanlıqla əldən vermirlər. Temin cilovu yana çəkdi, Sən-Klerlə söhbəti daha da rahat davam etdirmək və onunla yanaşı getmək üçün atı mahmızlayıb həmin xiyabana çıxartdı və Sən-Klerə çatdı.
Dediyim kimi, xiyaban ensiz idi. Burada iki at yan-yana çox çətinliklə gedə bilərdi. Temin yaxşı at minən olsa da, Sən-Klerin yanından ötərkən onun ayağına yüngülcə toxundu. Əlbəttə, bu təhqiramiz hərəkət sayıla bilməzdi. Lakin Sən-Klerin qəlbində qəzəb elə şiddətlənmişdi ki, artıq özünü saxlaya bilmirdi. O, üzəngidə ayaq üstə qalxaraq əlindəki qırmancla Teminin atının üzündən vurdu.
– Lənət sənə kor şeytan, sizə nə olub, Oqüst? – Temin qışqırdı. – Mənim atımı nə üçün vurursunuz?
– Niyə dalımca düşüb məni qarabaqara izləyirsiniz? – Sən-Kler hədələyici, ötkəm səslə cavab verdi.
– Sizin ağlınız çaşıb, Sən-Kler? Yoxsa kiminlə danışdığınızı unudursunuz?
– Yelbeyinin, azğının birisi ilə danışdığımı lap yaxşı bilirəm.
– Sən-Kler!.. Siz, deyəsən dəli olmusunuz… Bura baxın, eşidin! Sabah mənim qarşımda üzr istəməli olacaqsınız, ya da elədiyiniz bu kobudluğa görə cavab verməli olacaqsınız.
– Elə isə sabaha qədər, müsyö!
Temin atının başını çəkib saxladı, Sən-Kler öz atını qabağa buraxdı və tez də meşədə gözdən itdi.
Bu andan o, özünü çox sakit hiss etdi. Əvvəlcədən ürəyinə daman hadisələrə inanmaq onun zəif cəhəti idi. Sən-Klerə elə gəlirdi ki, sabah onu öldürəcəklər və bu da onun hal-hazırda vəziyyətdən çıxmaq üçün yeganə çıxış yolu olacaq. Hələ qabaqda bir gün var; sabah daha heç nəyin qeydinə qalmayacaq. O, evə qayıtdı, xidmətçisi ilə polkovnik Bojeyə məktub göndərdi. Daha bir neçə məktub yazdı, sonra iştahla nahar etdi və saat doqquzun yarısında gəlib bağ-bağatlı həyətin kiçik qapısının qarşısına çatdı.
***
– Sizə bu gün nə olub, Oqüst? – qrafinya soruşdu. – Siz çox şənsiniz və bununla belə, heç bir zarafatınızla məni güldürə bilmirsiniz. Dünən sizin ovqatınız nə qədər təlx idisə, mən bir o qədər şən idim. Bu gün isə elə bil, rollarımızı dəyişmişik. Başım bərk ağrıyır.
– Əziz dost, boynuma alıram, doğrudur, dünən çox bikef idim. Ancaq bu gün axı mən gəzmişəm, çox hərəkət etmişəm, buna görə də özümü çox yaxşı hiss edirəm.
– Mən isə əksinə, çox gec durmuşam, bu gün səhər yatıb yuxuya qalmışam, ağır, qarmaqarışıq yuxular görmüşəm…
– Ah, yuxu? Yuxuya inanırsınız?
– Boş şeydir!
– Mən isə inanıram. İnandırıram ki, gördüyünüz yuxular nəsə faciəli bir hadisənin olacağını xəbər verir.
– İlahi, gördüyüm yuxular heç vaxt yadımda qalmır. Buna baxmayaraq, bugünkü yuxum yadımdadır. Yuxuda Masinini görmüşəm. Elə bundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yuxum o qədər də maraqlı olmayıb.
– Masini! Əksinə, mən isə belə düşünürəm ki, siz onu yenidən görsəydiniz, məmnun olardınız, elə deyilmi?
– Yazıq Masini!
– Yazıq Masini?
– Oqüst, xahiş edirəm, mənə deyin görüm, bu gün bir hadisə-filan baş verməyib ki? Sizin təbəssümünüzdə nəsə iblisanə bir şey gizlənmişdir. Elə bil ki, siz özünüzü ələ salırsınız…
– Ah! Siz mənimlə ahıl, qoca arvadlar kimi danışırsınız, rəfiqələriniz kimi!
– Doğru deyirəm, bu gün sizin sifətinizdə elə bir ifadə var ki, bu cür ifadə adətən xoşlamadığınız, zəhləniz gedən adamlarla danışanda olur.
– Elə deməyin. Əlinizi mənə verin.
Sən-Kler qrafinyanın əlini əda ilə öpdü və onlar bir müddət gözlərini bir-birinə zillədilər. Sən-Kler baxışlarını aşağı dikib dedi:
– Bu dünyada qəddar olmamaq necə də çətindir! Qəddar olmadan yaşamaq istəyirsənsə, gərək ovdan, havanın yaxşı olmasından, keçmiş qadın dostlarından, onların büdcələrinin gətirdiyi mənfəətdən başqa ayrı bir şeydən danışmayasan…
Sən-Kler stolun üstündən bir kağız götürdü:
– Bax, sizin paltaryuyanın haqq-hesabıdır, mənim mələyim. Gəlin, indi də bu haqda söhbət edək. Belə olsa, məni qəddar adlandırmazsınız axı!
– Düzü, Oqüst, siz məni təəccübləndirirsiniz…
– Bu yazı, məni bu gün səhər tapdığım bir məktub haqda düşünməyə sövq edir. Sizə bildirməliyəm ki, sənədlərimi sahmana salırdım. Mən hərdənbir onları gözdən keçirirəm. Kağızların içərisində bir dərzi qadının vaxtilə mənə yazdığı məktub əlimə keçdi. Mən on altı yaşında olarkən həmin qadına vurulmuşdum. Onda hər sözü xüsusi əda ilə yazmaq qabiliyyəti vardı. Özü də hər kəlməni çox mürəkkəb şəkildə, ikimənalı yazardı. Onun yazı üslubu da xətti kimi gözəl idi. Mən o vaxtlar bir az yüngülxasiyyət olmuşam. Həmin qadını madam Sevinye[37 - Madam Sevinye – Sevinye Mariya de Rabyuten-Şantal (1626-1696) – fransız yazıçısı.] kimi əhli-qələm olmadığına görə özümə layiq görməmişəm. Tez bir zamanda onu atmışam. Məktubu bu gün yenidən oxuyanda belə qərara gəldim ki, o, məni əsl məhəbbətlə sevirmiş.
– Yaxşı, bəs saxladığınız qadın?..
– Əla idi. Hər ay ona əlli frank verirdim. Mənim qəyyumum çox xəsis idi, varlanmağımı istəmirdi, mənə deyirdi ki, cavan adamın pulu çox olduqca təkcə özünü yox başqalarını da məhvə doğru aparır.
– Bəs bu qadının axırı nə oldu?
– Nə bilim?.. Yəqin ki, xəstəxanada öldü…
– Oqüst… əgər bu dedikləriniz, doğrudan da belədirsə, siz bunu ürək yanğısı ilə deyərdiniz.
– Əgər həqiqəti bilmək istəyirsinizsə, o, “alicənab bir adama” ərə getdi. Məndən əl çəkəndən sonra mən ona bir az da cehiz verdim…
– Siz necə də xeyirxahsınız!.. Bəs nə üçün belə qəddar görünmək istəyirsiniz, hə?
– Bəli, mən çox xeyirxaham!.. Bu haqda nə qədər çox düşünürəmsə, həmin qadının məni sevdiyinə indi daha çox inanıram. Ancaq o vaxtlar mən əsl məhəbbət hissinin nə demək olduğunu ayırd edə bilmirdim.
– Heyif ki, siz o məktubu mənə gətirməmisiniz. Qısqanclıq hissi keçirməzdim… Biz qadınlar siz kişilərdən daha həssasıq. Biz məktubun yazılma tərzindən məktub sahibinin səmimi olduğunu, yaxud elə-belə yalandan hisslərlə oynadığını dərhal ayırd edə bilirik.
– Bununla belə, siz özünüz də dəfələrlə sarsaq və yelbeyin adamların toruna düşmüsünüz!
Bu sözləri deyəndə Sən-Kler gözlərini etrüsk vazasına zilləmişdi. Onun səsində və gözlərində Matildanın qətiyyən hiss etmədiyi qəzəb hissi vardı.
– Daha bəsdir! Siz kişilər hamınız Don Juan olmaq istəyirsiniz. Sizə elə gəlir ki, başqalarını oynadırsınız, halbuki siz özünüzdən də əxlaqsız, pozğun olanların cənginə keçirsiniz.
– Siz xanımlar bu həssaslıqla, yəqin ki, səfeh adamı uzaq məsafədən hiss edirsiniz. Eyni zamanda deyə bilərəm ki, səfeh və yelbeyin dostunuz Masininin qadın dadını bilmədən bakir və əzabkeş kimi öldüyünə şübhə etmirəm…
– Masini? Ancaq o elə də səfeh deyildi. Burası da var ki, qadınlar da səfeh olurlar axı… Yeri gəlmişkən, Masininin başına gəlmiş bir hadisəni danışım. Ancaq bilmirəm, bəlkə də bunu sizə danışmışam?
– Heç vaxt danışmamısınız, – Sən-Kler titrək səslə cavab verdi.
– Masini İtaliyadan qayıdanda mənə aşiq olmuşdu. O, mənim ərimlə tanış idi. Ərim onu mənə ağıllı və zövqlü bir adam kimi təqdim etmişdi. Onlar sanki bu dünyada bir-biri üçün yaranmışdılar. Əvvəllər Masini mənə qarşı çox diqqətli idi; o, mənə sulu boya ilə çəkilmiş bir neçə şəkil verdi və dedi ki, özününküdir. Sən demə, onların hamısını Şrotdan[38 - Şrot – Parisdə rəsm əsərləri satan məşhur tacir.] alırmış… Musiqi və rəssamlıq haqqında mənimlə elə həvəslə danışırdı ki, sanki bu sahənin bilicisidir. Halbuki çox gülünc görünürdü. Günlərin bir günü o, mənə ağlagəlməz məzmunda bir məktub göndərdi. Məktubda kəlməbaşı yazırdı ki, nə bilim, mən Parisin ən nəcib, namuslu qadınıyam… daha nəyəm və məhz buna görə də o, mənim aşiqim olmaq istəyir. Mən məktubu əmiqızım Jüliyə göstərdim. İkimizin də dəlisov vaxtlarımız idi və biz onunla bir zarafat etməyi qərara aldıq. Bir gün bizə çoxlu qonaq gəlmişdi. Masini də onların arasında idi. Əmiqızım hamıya dedi: “İndi mən sizə bu gün səhər aldığım eşqnaməni oxuyacağam!” O, məktubu götürdü və qonaqların qəhqəhəsi altında ucadan oxudu… Yazıq Masini!..
Sən-Kler sevincindən qışqırdı və şaqqanaq çəkərək dizlərini qatlayıb yerə çökdü. O, qrafinyanın əlindən yapışdı, onu öpüşlərə və göz yaşlarına qərq etdi. Matildanı təəccüb bürüdü və əvvəlcə belə başa düşdü ki, Sən-Klerə nəsə oldu. Sən-Kler yalnız bu sözləri deyə bildi: “Məni bağışlayın, bağışlayın məni!” Nəhayət, ayağa qalxdı. O, sevinc içərisində idi. Sən-Kler bu an Matildanın vaxtilə ona ilk dəfə “Mən sizi sevirəm!” – dediyi andakından da xoşbəxt idi.
O dedi:
– Mən dünyanın ən səfeh və ən günahkar adamıyam, – dedi. – İki gün idi ki, sizdən şübhələnirdim. Şübhələrimi aydınlaşdırmaq üçün sizdən heç bir şey soruşa bilmirdim.
– Məndən şübhələnirdiniz? Axı nədə?
– Ah! Mən bədbəxtəm!.. Mənə demişdilər ki, siz Masinini nə vaxtsa əvvəllər sevmisiniz… həm də…
– Masini! – qrafinya qəhqəhə ilə gülməyə başladı və sonra ciddi görkəm aldı. – Oqüst, mənim haqqımda belə şübhədə olmaq və həmin şübhələri məndən gizlətmək üçün, doğrusu, nə qədər səfeh və ikiüzlü olmaq lazım imiş?!
Onun gözündən bir damla yaş diyirləndi.
– Yalvarıram, məni bağışlayın.
– Sizi necə bağışlamaya bilərəm, əziz dostum?.. Ancaq hər şeydən əvvəl qoy sizə and içim ki…
– Ah! Mən sizə inanıram, inanıram sizə… mənə heç nə deməyin.
– Ancaq, Allah xatirinə, deyin görək, siz bu boş, mənasız düşüncələrinizdə nəyə əsaslanırdınız?
– Heç nəyə… Bu axmaq başımdan savayı heç nəyə… Bir də bu etrüsk vazasına… Görürsünüz, mən elə bilirdim ki, bunu sizə Masini vermişdir…
Qrafinya təəccüb içində əlini əlinə vurdu və qəhqəhə ilə dedi:
– Mənim etrüsk vazam! Mənim etrüsk vazam!
Sən-Kler də özünü gülməkdən saxlaya bilmədi, amma bununla belə, onun yanaqlarından iri göz yaşları axıb süzülürdü. O, Matildanı qucaqladı və ona dedi:
– Məni bağışlamayınca sizi buraxmayacağam.
– Sizi bağışlayıram, səfehin biri səfeh! – deyərək Matilda onu nəvazişlə öpdü. – Bu gün mən xoşbəxtəm! Bax, birinci dəfədir ki, sizi ağlayan görürəm. Heç ağlıma gəlməzdi ki, siz ağlaya bilərsiniz.
Sonra Sən-Klerin qolları arasından çıxaraq etrüsk vazasını qapdı və döşəməyə çırpıb çilik-çilik elədi. (Bu misilsiz və nadir bir vaza idi. Üzərində üç rənglə Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi[39 - Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi – qədim yunan mifologiyasında deyilir: Kentavrlar yarı adam, yarı at olan əsatiri varlıqlardır. Laptiflər sülaləsinin hökmdarı Pirifoyun toyuna dəvət olunmuşlar. Şərabdan məst olan kentavr Evriton gəlinin namusuna təcavüz etmək istəyir. İki tayfa arasında müharibə başlayır. Qəzəblənmiş Pirifoy Evritonu cəzalandırır və toydan qovur. Larit ilə Santor da bu döyüşdə iştirak edən əfsanəvi varlıqlardır.] təsvir edilmişdi.)
Sən-Kler bir neçə saat ən xoşbəxt və həm də pərt adam vəziyyətində qaldı.
***
– Hə, nə oldu? – deyə Rokantən Tortonilər[40 - Tortonilər kafesi – Parisdə “İtalyan bulvarı”nda kafe.] ailəsinə məxsus qəhvəxanada rast gəldiyi polkovnik Bojedən soruşdu. – Mənə danışdığın əhvalat doğrudur?
– Bəli, bu, həqiqətən belədir, mənim əzizim, – polkovnik qəmgin halda cavab verdi.
– Danışın görüm, bu hadisənin axırı necə qurtardı?
– Ah, necə olacaq! Sən-Kler mənə dedi ki, o, əvvəlcə səhv edibmiş və yalnız Temin birinci atəş açandan sonra ondan üzr istəmək niyyətindəymiş. Mənim onunla razılaşmaqdan başqa çarəm qalmadı. Temin püşk atmaq istəyirdi. Sən-Kler təkid etmişdi ki, birinci Temin atəş açsın, o da atdı. Mən Sən-Klerin bircə dəfə öz yerində fırlandığını və həmin dəqiqə də palıd ağacı kimi yerə sərildiyini öz gözlərimlə gördüm. Onun yerə düşməyi ilə ölməyi bir oldu. Mən ölümcül yaralanan əsgərlər arasında ölməmişdən əvvəl öz yerlərində belə fırlanmalarını dəfələrlə görmüşəm.
Rokantən dedi:
– Bu, çox qeyri-adi ölümdür. Bəs sonra, Temin nə etdi?
– Belə hadisə vaxtı başqaları nə edir, o da elə… O, tapançasını məyus halda yerə tulladı, elə güclə tulladı ki, tətiyi sındı. Bu, Manton fabrikinin[41 - Manton fabriki – XIX əsrin birinci yarısında Manton şəhərində (İngiltərə, Retlend qraflığı) silah zavodu; burada istehsal olunan silahlar ən yaxşılardan hesab olunurdu.]
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/prosper-merime/hekay-l-r-68289367/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Kaporal – (Kapral – onbaşı) – feodal senyorlara qarşı əvvəllər üsyan etmiş Korsika kommunarlarının özlərinə seçdikləri başçılara deyirlər. Korsikalılar köhnə adət-ənənəyə görə beş təbəqəyə bölünürlər: zadəganlar (bunların bir qismi magnitgueslər, yəni dəbdəbəli həyat sürənlər, ikinci qismi isə stgmori – senyorlar adlanırlar), kaporallar, vətəndaşlar, plebeylər və əcnəbilər.
2
Voltijerlər – polisə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş atıcı dəstəsində iştirak edənlərə deyirlər.
3
Sarıyaxalılar – voltijerlərin qəhvəyi rəngli geyimlərinin yaxalığı sarı rəngdə idi, bunun üçün də onlara sarıyaxalılar deyirdilər.
4
Ekü – qədim fransız pul vahidi.
5
Şövörino – Merime rus kəndlərindən olan Şevardinonun adını təhrif olunmuş formada verir. Borodino vuruşunda (1812) Şevardino istehkamı qızğın vuruşlarda gah bu, gah da digər tərəfin əlinə keçirdi, belə ki, bu istehkam rus ordularının bütün istiqamətlərdə möhkəmlənməsi üçün əsas mövqe olmuşdur.
6
Adyutant – hərbi rütbə (praporşik).
7
Mazğal – qala divarlarında, istehkamlarda atışmaq üçün qoyulmuş dəlik (red.).
8
Zontaq – Zontaq Henrietta (1805-1854) – alman müğənnisi, Parisdəki italyan opera səhnəsində müvəffəqiyyətlə çıxışlar edib.
9
Yezuit – mürtəce katolik ruhanilərin cəmiyyətinin üzvü, katolik rahibi. Yezuitlər 1764-cü ildə Fransadan qovulublar. Lakin, "İsa Cəmiyyəti"nin bərpası zamanı onlar yenidən önə çıxıblar. Sonuncu Burbonlar sülaləsi hakimiyyətinin əks-inqilabi siyasətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Onları dəstəkləyənlər fransız cəmiyyətin bütün təbəqələrindən olublar. Lakin böyük səylə təşkilata bağlılıqlarını gizli saxlayıblar.
10
Sekundant – 1) duel iştirakçılarını müşayiət edən şahid və vasitəçi; 2) idmanda (boks, şahmat, qılıncoynatma və s.) vasitəçi və köməkçi tərəf.
11
Qusar – çar ordusunda və bəzi başqa ölkə ordularında macar forması geyinən süvari əsgər və ya zabit.
12
Akvarel – 1) su ilə qarışdırılmış rəng; 2) bu rənglərlə işlənmiş rəssamlıq əsəri.
13
Dibiç İvan İvanoviç (1785-1831) – Rus feldmarşalı, 1828-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya-Türkiyə müharibəsində xüsusilə fərqlənmişdir.
14
Jüdit Pasta – (1798-1865) – məşhur italyan müğənni qadını. 1820-30-cu illərdə Parisin opera teatrında çıxış etmişdir.
15
Lord Vellinqton – (1769-1852) – hersoq, ingilis komandiri, Vaterloo döyüşündə Müttəfiq qüvvələrin komandiri olmuşdur.
16
“Quyruğu kəsik tülkü təmsili” – Fransa təmsilçisi Ləfontenin (1621-1695) təmsili nəzərdə tutulur. Quyruğu kəsilmiş tülkü, heyvanlara quyruğun yararsız olduğunu deyir və onlara quyruqlarını kəsdirməyi məsləhət görür.
17
Ştaub – o zamanın kübar cəmiyyətinə xidmət göstərən dərzi, moda mütəxəssisi.
18
Adonis – Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından biri; o dərəcədə yaraşıqlı oğlan olub ki, baş tanrı Zefsin qızı, Gözəllik İlahəsi Afrodita ona aşiq olub.
19
Brümel – Corc Brümel (1778-1840) – ingilis modabazı, kübar cəmiyyətdə modalar qanunvericisi.
20
(İng. Ah qadınlar, xəyanətdir sizin adınız!) İngilis şairi U. Şekspirin “Hamlet” əsərində Hamletin anasına söylədiyi ifadə.
21
Paşa – söhbət Misir paşası Mehmet Ali Paşadan (1769-1849) gedir. Onun Osmanlı Sultanlığına qarşı müstəqil siyasəti ona Avropa cəmiyyətində populyarlıq qazandırmışdı.
22
Memnon – əfsanəvi yunan qəhrəmanı, ilahə Avroranın (şərqdə adı Şəfəq) oğlu. Misirdəki heykəllərdən birinin onun şərəfinə qoyulduğu deyilsə də, əslində heykəl Misir fironu Amenhotepin şərəfinə ucaldılıb.
23
İbrahim paşa – (1792-1848) – Misir paşası Mehmet Ali paşanın oğlu; sərkərdə.
24
Münster kilsəsi – kilsə qülləsinin hündürlüyü 142 metrdir.
25
Demi – tütün çubuğu (qəlyan).
26
Murad bəy – (1750-1801) – Misir məmlüklüyünün rəhbəri. 1798-ci ildə Napoleon ordusuna məğlub olduqdan sonra fransızların tərəfinə keçib.
27
Jurden – Molyerin komediyasından sitat: “dvoryanlıq meşşanı”
28
Böyük Porta dövləti – Osmanlı Sultanlığının rəsmi adı.
29
Şarle – Şarle Nikolya-Tusen (1792-1845) – Fransız rəssamı, əsasən döyüş səhnələrini əks etdirib. Napoleon ordusunun əsgər və zabitlərini təsvir edən çoxsaylı litoqrafiyaların müəllifidir.
30
Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf – XIX əsrin əvvəllərində ərəb ədəbiyyatında belə bir şair olmamışdır. Müəllifin təxəyyülünün bəhrəsidir.
31
Fransız şairi Alfons de Lamartinin (1790-1869) “Poetik düşüncələr” adlı şeirlər toplusu; 1820-ci ildə nəşr edilib.
32
Lesli Çarlz-Robert (1794-1859) – ingilis portret rəssamı.
33
Politexnik İnstitutu – Parisdə ali təhsil ocağı; institutun çoxsaylı inqilabçı tələbələri olmuşdur. Ali məktəb müxtəlif ixtisaslı hərbi mühəndislər (artilleriyaçı, minaaxtaran və.s) yetişdirmişdir.
34
“Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!” – U. Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsindən ifadə.
35
Kurtizan qadın – yüksək cəmiyyətdən olan kişilərlə pul müqabilində yaxınlıq edən yüngül əxlaqlı qadın (eskort).
36
Veryer meşəsi – Parisin altında, Versal yaxınlığında meşə.
37
Madam Sevinye – Sevinye Mariya de Rabyuten-Şantal (1626-1696) – fransız yazıçısı.
38
Şrot – Parisdə rəsm əsərləri satan məşhur tacir.
39
Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi – qədim yunan mifologiyasında deyilir: Kentavrlar yarı adam, yarı at olan əsatiri varlıqlardır. Laptiflər sülaləsinin hökmdarı Pirifoyun toyuna dəvət olunmuşlar. Şərabdan məst olan kentavr Evriton gəlinin namusuna təcavüz etmək istəyir. İki tayfa arasında müharibə başlayır. Qəzəblənmiş Pirifoy Evritonu cəzalandırır və toydan qovur. Larit ilə Santor da bu döyüşdə iştirak edən əfsanəvi varlıqlardır.
40
Tortonilər kafesi – Parisdə “İtalyan bulvarı”nda kafe.
41
Manton fabriki – XIX əsrin birinci yarısında Manton şəhərində (İngiltərə, Retlend qraflığı) silah zavodu; burada istehsal olunan silahlar ən yaxşılardan hesab olunurdu.
Prosper Merime
Hekayə ustaları
Kitabda Prosper Merimenin ən məşhur əsərləri yeni təqdimatda oxucuların ixtiyarına verilir. Bu novellalar ilk növbədə dərin insani duyğular, qəhrəmanlıq, sevgi kimi ali hisləri özündə ehtiva edir.
Prosper Merime
Hekayələr
MATEO FALKONE
Porte-Veksyodan çıxıb şimal-qərbə, adanın içərilərinə doğru irəliləyəndə üzüyuxarı qalxdığını tezliklə hiss edirsən və dərələrin, bəzən isə iri qaya yığınlarının kəsdiyi dolanbac, əyri-üyrü cığırlarla üç saat yol gedəndən sonra gəlib göz işlədikcə uzanan maki sahəsinə çıxırsan. Maki korsikalı çobanların, qanuna tabe olmayanların, bir sözlə, qaçaq-quldurların məskənidir. Onu da deyək ki, korsikalı əkinçi torpağı gübrələməyin çətinliyindən yaxasını qurtamaq üçün meşənin bir hissəsinə od vurub yandırır. Bunu elə etmək lazımdır ki, od lazım olan yerdən uzaqlara yayılmasın. Yanmış ağacların külünün töküldüyü bu xam torpaq sahəsini əkib-becərərkən korsikalı əkinçi yaxşı məhsul götürəcəyinə ümid bəsləyir. Sünbüllər yığılıb qurtarandan sonra artıq zəhmət olmasın deyə, küləşi yığışdırmırlar, elə tökülüb yerdə qalır. Makidə kol-kosla bərabər, yanmış ağacların yerdə qalmış kökü gələn baharda kötükdən pöhrə verir və bir neçə ilin içərisində sıx halda iki-üç metr ucalığında qalxır. Bax, belə sıx qalın pöhrəliklərə maki deyirlər. Burada cürbəcür ağac növünə və kolluğa rast gəlmək olar. Bunlar bir-birinə elə dolaşıb qarışır ki, yalnız əli baltalı adam özünə yol aça bilir. Maki elə qalın cəngəllikdir ki, heç vəhşi qoçlar da onu yarıb keçə bilmirlər.
Əgər siz bir adamı öldürmüsünüzsə, Porte-Veksyo makisinə gedin. Əgər yaxşı tüfənginiz, barıtınız və gülləniz varsa, orada asudə, təhlükəsiz yaşaya bilərsiniz. Unutmayın ki, belə yerdə qəhvəyi başlıqlı paltonuzu həm yorğan kimi üstünüzə örtər, həm də döşək kimi altınıza sala bilərsiniz. Çobanlar sizə süd, pendir, şabalıd verər və azuqə üçün şəhərə enmək lazım gələnə qədər arxayın ola bilərsiniz ki, belə bir yerdə sizə məhkəmədən, yaxud öldürdüyünüz adamın qohum-əqrəbasından, valideynlərindən heç bir xətər toxunmaz.
Mən 18…-cu ildə Korsikada olanda Mateo Falkonenin evi həmin bu makinin iki kilometrliyində idi. O, bu yerin adamları ilə müqayisədə varlı idi, ləyaqətlə yaşayırdı, yəni əlini ağdan-qaraya vurmur, öz sürülərindən əldə etdiyi gəlirin hesabına dolanardı. İndi sizə danışacağım bu hadisədən iki il keçəndən sonra onu yenidən görəndə mənə elə gəldi ki, onun yaşı əllini ötmüşdür. Alçaqboy, enlikürəkli, saçları cod, şəvə kimi qara, qartalburun, dodaqları nazik, iri gözləri oyur-oyur oynayan, sifəti aşılanmış dəri rəngində olan bir kişini təsəvvürünüzə gətirin! Yaşadığı ölkədə çoxlu mahir atıcıların olmasına baxmayaraq, onun sərrast güllə atmağı dillərdə dastan idi. Mateo yüz iyirmi addımlıqdan dağ keçisinin başından, kürəyindən, bir sözlə, istədiyi yerindən vura bilərdi, ancaq yanında balası olan heyvana ömründə güllə atmazdı. O, gecə vaxtı da gülləni elə günün günorta çağında olduğu kimi sərrast atırdı. Onun məharəti barədə mənə danışanlar, hətta dedilər ki, Korsikaya gedib deyilənləri öz gözlərilə görməyənlər yəqin ki, qulaqlarına inanmazlar. Gecə vaxtı səksən addım aralıda yanan şamı boşqab böyüklüyündə şəffaf kağız parçasının arxasına qoyardılar. Mateo nişan alar, sonra isə şamı söndürərdilər, bir dəqiqə keçəndən sonra o, zil qaranlıqda atəş açardı və atdığı dörd güllədən üçü ilə kağızı vurub deşərdi.
Bu nadir məharətinə görə Mateo Falkone böyük şöhrət qazanmışdı. Onu nə qədər sədaqətli və xeyirxah dost sayırdılarsa, bir o qədər də təhlükəli rəqib hesab edirdilər. Yeri gələndə böyüyün-kiçiyin qulluğunda hazır, sədəqə verməkdə əliaçıq olan Mateo Porte-Veksyo mahalında hamı ilə səmimi, mehriban dolanardı. Hələ belə nağıl edirlər ki, günlərin bir günündə Mateo cavan vaxtlarında Kortedə qız üstündə qorxulu, güclü bir rəqiblə üz-üzə gəlməli olur. Deyilənlərə görə rəqib öz evində, pəncərənin yanında kiçik bir güzgü asıb üzünü qırxdığı zaman Mateo onu güllə ilə vurmuşdu. Bu hadisə tamam unudulduqdan sonra Mateo evlənir. Arvadı Cüzeppa ona əvvəlcə bir-birinin ardınca üç qız bəxş edir (bu hal az qalır ki, Mateonu dəli eləsin) və nəhayət, axırda bir oğlan doğur. Oğlana Fortünato adı verirlər. Bütün ailə gözünü ona dikir. Mateo qızları boya-başa çatdırıb ərə verir. Bəd ayaqda kürəkənlərinin xəncərinə, qılıncına arxalanır, onları özünə arxa sayırdı. Oğulun isə vur-tut on yaşı olsa da, hərəkətlərindən çox şeyə qabil olduğu sezilirdi.
Payız günlərinin birində sübh tezdən Mateo arvadı ilə makinin içərilərində otlayan sürülərindən birinə baş çəkmək üçün evdən çıxır. Balaca Fortünato da atası ilə getmək istəyir, ancaq sürünün otladığı yer çox uzaq idi, həm də evdə bir qaraltı lazım idi, buna görə də atası onu özü ilə aparmır. Bunun üçün onun necə peşman olacağını görəcəksiniz.
Bir neçə saat keçmişdi. Ancaq Mateo gəlib çıxmaq bilmirdi. Balaca Fortünato günün altında uzanır, xoşhallanır, yaşıl örpəyə bürünmüş dağlara tamaşa edir və gələn bazar günü ata-anası ilə kaporal[1 - Kaporal – (Kapral – onbaşı) – feodal senyorlara qarşı əvvəllər üsyan etmiş Korsika kommunarlarının özlərinə seçdikləri başçılara deyirlər. Korsikalılar köhnə adət-ənənəyə görə beş təbəqəyə bölünürlər: zadəganlar (bunların bir qismi magnitgueslər, yəni dəbdəbəli həyat sürənlər, ikinci qismi isə stgmori – senyorlar adlanırlar), kaporallar, vətəndaşlar, plebeylər və əcnəbilər.] dayısıgilə qonaq gedəcəyi barədə fikirləşirdi. Birdən haradasa uzaqda atılan güllənin səsi onu bu şirin xəyaldan ayırdı. O, yerindən qalxdı və çevrilib düzənliyə, güllə səsi gələn tərəfə baxdı. Dalbadal yenə bir neçə güllə açıldı. Güllələr müxtəlif fasilələrlə atılırdı və indi atışma daha yaxından eşidilirdi. Nəhayət, düzənlikdən Mateonun evinə gələn cığırda üzünü tük basmış, başında dağlılara xas şiş papaq, üst-başı cır-cındır içində tüfənginə söykənə-söykənə gələn bir adam göründü. Deyəsən, bir az bundan əvvəl atılan güllələrdən biri onun budundan dəymişdi.
Bu adam məhkəmədən qaçıb gizlənən bir quldur idi. Gecə vaxtı şəhərə barıt almağa gedərkən yolda Korsika voltijerlərinin[2 - Voltijerlər – polisə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş atıcı dəstəsində iştirak edənlərə deyirlər.] pusqusuna düşmüşdü. Atışa-atışa, qayaların dalında gizlənə-gizlənə onu addımbaaddım izləyənlərdən qaçıb qurtara bilmişdi. Ancaq onu izləyən voltijerlərdən o qədər də çox aralana bilməmişdi. Budundan aldığı yara ona əziyyət verdiyindən voltijerlər gəlib çatmamış makiyə girmişdi. O, Fortünatoya yaxınlaşıb dedi:
– Sən Mateo Falkonenin oğlusan?
– Bəli.
– Mən Jianetto Sanpyeroyam. Sarıyaxalılar[3 - Sarıyaxalılar – voltijerlərin qəhvəyi rəngli geyimlərinin yaxalığı sarı rəngdə idi, bunun üçün də onlara sarıyaxalılar deyirdilər.] məni izləyirlər. Məni gizlət, daha gedə bilmirəm.
– Atamın icazəsi olmadan səni gizlətsəm, gələndə mənə nə deyər?
– Deyəcək ki, sən yaxşı eləmisən.
– Kim bilir?
– Məni tez gizlət, gəlirlər.
– Gözlə, atam gəlsin.
– Nəyi gözləyim? Qanmaz! Onlar beş dəqiqədən sonra burada olacaqlar. Cəld ol! Məni gizlət, yoxsa səni öldürərəm.
Fortünato soyuqqanlılıqla ona cavab verdi:
– Öldürə bilməzsən, tüfəngin boşdur, sənin heç patrondaşında patronun da yoxdur.
– Mənim xəncərim var!
– Sən məni tuta bilərsən?
O, geri sıçradı və gözlənilən təhlükədən sovuşdu.
– Sən Mateo Falkonenin oğlu deyilsən! Deməli, məni evinizin qabağında qoyacaqsan ki, tutub aparsınlar!
Görünür, bu söz uşağa təsir elədi.
– Səni gizlətsəm, mənə nə verərsən? – deyərək ona yaxınlaşdı.
Quldur kəmərindən asdığı dəri çantanın ciblərindən birini eşələdi və oradan beş franklıq pul çıxardı, yəqin ki, onu barıt almaq üçün saxlamışdı. Gümüş pulu görən kimi uşağın dodağı qaçdı. O, pulu qapdı və Jianettoya dedi:
– Daha heç nədən qorxma.
Dərhal evin yanındakı quru ot tayasında bir yarıq açdı. Jianetto ora girdi və uşaq yarığı yenidən elə örtdü ki, həm nəfəs almaq üçün hava keçsin, həm də tayada adam gizləndiyindən heç kim şübhələnməsin. Bundan əlavə, o, ağlagəlməz bir hiylə də işlətdi: pişiyi balaları ilə birlikdə gətirib ot tayasının üstünə qoydu ki, baxıb görən heç nədən şübhələnməsin. Daha sonra evin yaxınlığında, cığırda qan ləkələrini səliqə ilə torpaqlayıb örtdü və hər işi görüb arxayın olandan sonra qayıdıb əvvəlki yerində, günün altında sakitcə uzandı.
Bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra qəhvəyi rəngli hərbi paltarda, sarı yaxalıqlı altı nəfər silahlı əsgər bir kiçik zabitin komandanlığı ilə Mateonun evinin qarşısında peyda oldu. Bu kiçik zabit Falkonenin uzaq qohumlarından idi (bildiyimiz kimi, Korsikada başqa yerlərə nisbətən qohumluq əlaqələrinə daha çox xətir-hörmət qoyurlar). Onun adı Tyodoro Qamba idi və özü də çox qoçaq adam idi. Onun əlindən dünya qaçaq-quldurun başına dar olmuşdu.
– Salam, qardaşoğlu!
O, Fortünatoya yaxınlaşdı:
– Maşallah, nə yaman böyümüsən! İndicə buradan bir nəfər adamın keçdiyini görmədin ki?
– Eh! Hələ sizin kimi böyük deyiləm, – Fortünato ağıldankəm uşaqlar kimi cavab verdi.
– Tezliklə boyda da mənə çatarsan, inşallah! Ancaq mənə de görüm, buradan adam keçdiyini görmədin ki?
– Mən adam keçdiyini görmüşəm?
– Bəli, başında qara məxmərdən ucu şış papağı, əynində də sarı-qırmızı naxışla işlənmiş gödəkçə vardı.
– Başında qara məxmərdən ucu şiş papağı, əynində də sarı-qırmızı naxışlı gödəkçə vardı?
– Hə, özüdür ki var! Tez ol, cavab ver görək, özün də mənim suallarımı təkrarlama.
– Bu gün səhər müsyö keşiş qapımızın ağzından keçib getdi, atının üstündə idi. Hə, Pyeronu minmişdi. O, məndən atamın kefini xəbər aldı və mən də cavab verdim…
– Ay cüvəllağı! Tülkülük edirsən ha! Tez ol, de görüm, Jianetto hansı tərəfə getdi? Axı biz onu axtarırıq. Mən bilirəm ki, o, bu cığırla gəlirdi.
– Mən nə bilim.
– Necə yəni nə bilim? Bilirəm ki, sən onu görmüsən.
– Əgər mən yatmışamsa, gəlib-gedənləri necə görə bilərəm?
– Sən yatmamışdın, qırışmal! Güllə səsi səni oyatmışdı.
– Əmican, bununla demək istəyirsiniz ki, sizin tüfənginizin səsi yəni o qədər bərk çıxır? Mənim atamın tüfənginin səsi sizinkindən də bərk guruldayır!
– Səni görüm lənətə gələsən! Yaramaz uşaq! Əlimin içi kimi bilirəm ki, sən Jianettonu görmüsən. Bəlkə, elə onu sən özün gizlətmisən?! Hə, uşaqlar, – o, adamlarına işarə etdi, – girin, bu evə baxın, görün bizim axtardığımız adam burada deyil ki? O, bir ayağının gücünə, sürünə-sürünə zorla gedirdi və bu hiyləgər axsaya-axsaya, şübhəsiz, makiyə gedib çıxa bilməz. Həm də qan izləri axı burada itir?!
– Bəs atam nə deyər? – Fortünato qarşısındakı adamı ələ salırmış kimi rişxəndlə soruşdu. – Əgər bilsə ki, o özü evdə olmaya-olmaya onun evinə giriblər, nə deyər, hə?
– Yaramaz! – Kiçik zabit Qamba onun qulağından yapışdı. – Başa düşürsənmi, mən istəsəm, sən başqa avaz çalarsan. Bəlkə, elə qılıncın yastısı ilə sənə iyirmi dəfə vurum, axırda danışasan, hə?!
Ancaq Fortünato rişxəndlə gülməyində idi.
– Mənim atam Mateo Falkonedir! – uşaq təşəxxüslə dedi.
– Bilirsənmi, haramzada, istəsəm səni bu saat Korteyə, ya da Bastilyaya apara bilərəm! Səni təkadamlıq kamerada küləşin üstündə yatızdıraram. Əgər Jianettonun harada olduğunu deməsən, ayaqlarına buxov vurduraram, başını bədənindən ayıraram!
Bu gülünc hədədən uşaq qəhqəhə çəkib güldü və təkrar elədi:
– Mənim atam Mateo Falkonedir!
Voltijerlərdən biri astadan dedi:
– Serjant! Mateo ilə üz-göz olmağına dəyməz.
Qamba, görünür, doğrudan da çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı. O, evi artıq ələk-vələk eləyib gələn əsgərləri ilə pıçıldaşır, götür-qoy edirdi. Evə baxmaq, onun dəlmə-deşiyini yoxlamaq əməliyyatı uzun çəkmədi, çünki hər bir korsikalının daxması bir otaqdan, içərisinin əşyası isə bir stoldan, bir neçə stuldan, sandıqdan, ev avadanlıqlarından və ovçuluq ləvazimatından ibarət olur. Bu vaxt balaca Fortünato pişiyi tumarlayır, əli boşa çıxmış zabit əmisinə və voltijerlərə baxıb bic-bic gülür, həzz alırdı. Əsgərlərdən biri ot tayasına yaxınlaşdı. O, pişiyi gördü və elə-belə, özündən asılı olmayaraq, əlindəki süngünü tayaya soxdu. Bu ehtiyatsız hərəkətinin gülünc olduğunu özü də başa düşdüyündən çiyinlərini çəkdi. Heç nə tərpənmədi və hətta uşağın sifətində, azacıq da olsa, həyəcan, bir narahatlıq hiss olunmadı.
Zabitin və onun dəstəsinin səbri tükənirdi. Artıq əlacları yerdən-göydən kəsildiyindən gözlərini zilləyib gəldikləri düzənliyə tərəf baxır, sanki qayıdıb getməyə hazırlaşırdılar. Bu zaman onların başçısı Falkonenin oğluna hədələrin təsir etmədiyini görüb uşağın qılığına girməklə onu ələ almağa cəhd elədi.
– Mənim əzizim, qardaşoğlu, görürəm, çox fərasətli uşaqsan. Sən böyük adam olacaqsan. Ancaq mənimlə çox pis bir oyun oynayırsan. İnan, mən Mateoya, öz yaxın qohumuma əziyyət vermək istəmirəm. Lənət şeytana, yoxsa səni özümlə aparardım.
– Bah!
– Ancaq Mateo qayıdanda ona hər şeyi danışacağam və yalan danışdığın üçün o səni heydən düşənə kimi qamçı ilə döyəcək.
– Bəlkə, döyməyəcək?
– Görərsən… bax, yaxşı oğlan olsan, sənə bir şey verərəm.
– Mənim isə, əmican sizə bir məsləhətim var: əgər bir az da yubansanız, Jianetto yəqin ki, gedib makiyə çatacaq. Onda nə qədər qoçaq olsanız da, onu tuta bilməyəcəksiniz.
Zabit cibindən dəyəri on ekü[4 - Ekü – qədim fransız pul vahidi.] olan zəncirli gümüş saat çıxardı. Saatı görərkən Fortünatonun gözlərinin hərisliklə alışıb-yandığını hiss edən zabit zəncirin ucundan tutub, onu uşağın gözlərinin qabağında divar saatının kəfgiri kimi bir neçə dəfə yellətdi:
– Ay səni, şeytan! Yəqin istərdin ki, sənin də belə bir saatın olsun. Boynundan asasan və Porte-Veksyonun küçələrindən lovğa-lovğa keçəsən. Hamı da səndən soruşsun: “Saat neçədir?” Sən isə deyəsən: “Özünüz gəlin, mənim saatıma baxın!”
– Mən böyüyəndə kaporal dayım mənə də saat verəcək.
– Doğrudur, ancaq indi, hal-hazırda sənin dayıoğlunun bu saatdan varıdır… Düzünə qalsa, bu onunkundan da qəşəngdir. Burası da var ki, dayın oğlu hələ səndən də kiçikdir.
Oğlan ah çəkdi.
– Hə, necədir, qardaşoğlu, bu saatı istəyirsən?
Fortünato saata elə hərisliklə baxırdı ki, elə bil, ayı armuda baxırdı. Uşağa elə gəlirdi ki, onu ələ salırlar. Buna görə də əlini saata uzatmağa cürət eləmirdi. Hərdənbir nəfsini boğmaq üçün gözünü saatdan çəkir, sallaq dodaqlarını dilinin ucu ilə yalayır və qarşısında dayanan bu adama sanki belə deyirdi: “Zarafatınız çox amansızdır!”
Bununla belə, zabit Qamba saatını uşağa vermək istəyən xeyirxah insana oxşayırdı. Fortünato əlini uzatmadı, ancaq acı, kinayəli bir təbəssümlə dedi:
– Niyə məni ələ salırsınız?
– Allah özü şahiddir! Mən səni ələ-zada salmıram. Jianettonun harada olduğunu mənə de, bax, bu saat sənin olsun.
Fortünato gülümsündü; onun təbəssümündə inamsızlıq aydın hiss olunurdu. Şəvə kimi qara gözlərini zabitin gözlərinə zilləyərək, sanki dediyi sözlərin doğru olub-olmadığını onun gözlərindən oxumaq istəyirdi.
– Əgər dediyim şərtlə bu saatı sənə verməsəm, heç kişi deyiləm! – Zabit səsini daha da qaldırdı. – Bax, bu əsgərlər şahiddirlər, mən sözümdən ömrümdə qaçmamışam.
Belə deyərək o, saatı uşağa lap yaxınlaşdırdı. Elə yaxınlaşdırdı ki, saat onun həyəcandan sapsarı saralmış yanağına toxunurdu. Fortünatonun qəlbinin dərinliyində saatı ələ keçirmək hərisliyi və qonaqpərvərlik borcu mübarizə aparırdı. Bunu uşağın sifətindən aydın oxumaq olurdu. Onun açıq sinəsi güclə enib-qalxırdı, sanki nəfəsi bu dəqiqə kəsiləcəkdi. Saat isə gözləri qabağında kəfgir kimi o tərəf-bu tərəfə gedib-gəlir, fırlanır və hərdənbir burnunun ucuna toxunurdu. Nəhayət, onun sağ əli saata tərəf qalxdı, barmaqlarının ucu ona toxundu və saat birdən onun ovcunun içinə düşdü, ancaq zabit zəncirin ucunu hələ buraxmamışdı. Siferblat mavi rəngdə idi… Qapağı təptəzə… elə bil, zavoddan indicə çıxmışdı… Günün altında par-par parıldayırdı… Yaman şirnikləndirici bir şey idi.
Fortünato sol əlini qaldırdı və baş barmağı ilə çiyninin üstündən ot tayasını göstərdi. Zabit onu dərhal başa düşdü. Elə həmin dəqiqə də saatın zəncirini əlindən buraxdı. Fortünato saatın yalnız indi onun olduğunu anladı. O, çəpiş cəldliyi ilə yerindən sıçradı və ot tayasından on-on beş addım aralandı. Voltijerlərin hamısı ot tayasını eşələməyə başladı.
Çox keçmədi ki, onlar küləşin tərpəndiyini gördülər. Oradan, əlində xəncər, qanına qəltan olmuş bir adam çıxdı. O ha çalışırdı qəddini düzəldib ayağa qalxsın, ancaq soyumuş yarası buna imkan vermirdi. O yıxıldı. Zabit özünü onun üstünə atdı və xəncərini əlindən aldı. Müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, onun əl-ayağını bağladılar.
Kəndirlə sarınmış və yerdə uzanıb qalmış Jianetto başını ona yaxınlaşan Fortünatoya tərəf çevirdi, qəzəbdən çox nifrət ifadə edən səslə dedi:
– Satqın oğlu satqın!
Uşaq bir az bundan əvvəl Jianettodan aldığı gümüş pulu onun üstünə tulladı. O, bu pula layiq olmadığını başa düşmüşdü. Qaçaq uşağın bu hərəkətinə məhəl qoymadı. O, çox soyuqqanlıqla zabitə dedi:
– Qamba, əzizim, yeriyə bilmirəm, məni şəhərə siz aparmalı olacaqsınız.
– Elə indicə, bir az bundan əvvəl çəpişdən bərk qaçırdın ki… – Döyüşdən qalib çıxmış qəddar zabit dilləndi. – Ancaq arxayın ol, səni tuta bildiyim üçün elə şadam ki, dalıma alıb birnəfəsə, dincəlmədən dörd-beş kilometr də apara bilərəm. Qaldı ki, vətəndaş Jianetto, biz sənin üçün xərək düzəldərik, ağacın budaqlarından və sənin şinelindən… Krespoli fermasında isə at taparıq.
Məhbus:
– Yaxşı! – dedi. – Şinelimin üstünə bir az da küləş qoyun ki, yerim lap rahat olsun.
Voltijerlərin başı işə qarışdıqları anda (onlardan bir neçəsi şabalıd ağacının budaqlarını kəsib xərək düzəldir, bir neçəsi isə Jianettonun yarasını bağlayırdı) Mateo Falkone və onun arvadı qəfildən evin aşağısında, makiyə gedib çıxan cığırın döngəsində göründülər. Arvad şabalıdla dolu böyük çuvalın altında əyilib ikiqat olmuşdu və çətinliklə yeriyirdi. Əri isə tüfəngin biri əlində, o birisi isə çiynindən asılmış vəziyyətdə cəld irəliləyirdi. Bu yerlərdə silahdan başqa ayrı şey götürmək kişi üçün qəbahət sayılar.
Əsgərləri görən kimi Mateonun ağlına gələn fikir bu oldu ki, yəqin onu tutmağa gəliblər. Nəyə görə? Mateonun ki məhkəmə ilə ədavəti, məhkəməlik bir işi yox idi! Xeyr. O, ad-san sahibi idi, necə deyərlər, etibar qazanmış şəxsiyyət idi; ancaq o, korsikalı idi, özü də dağlı… Korsikalı dağlılar arasında da az adam tapılar ki, xəncərlə, tüfənglə törətdiyi cinayətlərini və başqa əməllərini yadına salmasın. Mateonun vicdanı başqalarınınkı ilə müqayisədə daha təmiz idi, çünki, açığını desək, on il olardı ki, tüfəngini heç bir adama tuşlamamışdı. Bununla belə o, ehtiyatlı idi, lazım gəlsəydi, özünü çox gözəl müdafiə edə bilərdi.
Cüzeppaya dedi:
– Arvad, kisəni qoy yerə, özün də hazır dayan!
Arvadı deyilənə həmin dəqiqə əməl etdi. Mateo çiynindən asdığı tüfəngi ona verdi ki, işdir, birdən atışma olsa, əl-ayağına dolaşmasın. Özü isə əlindəki tüfəngə patron qoyub hazır oldu və sıra ilə əkilmiş ağacların yanınca yavaş-yavaş öz evinə tərəf irəlilədi. Cüzi düşmənçilik hərəkətinə qarşı böyük ağaclardan birinin arxasına girib gizlənməyə və oradan atəş açmağa hazır vəziyyət aldı. Arvadı da patron dolu çantanı və həmişə yanlarınca gəzdirdikləri ehtiyat tüfəngi sürüyə-sürüyə aparırdı. Xeyirxah evdar qadının vəzifəsi döyüş vaxtı ərinin tüfəngini doldurmaqdır.
Bu biri tərəfdən, Mateonun belə ehtiyatla, yavaş-yavaş tüfəngi qabağında tutub, barmağını tətiyə qoyaraq irəlilədiyini görərkən zabit özü də həyəcanlandı. Onu fikir götürdü. Əgər, işdir, birdən Mateo Jianettonun qohumu, yaxın dostu olsa və onu müdafiə etmək istəsə, onda hər iki tüfəngdən atılacaq güllələr onların üstünə yağacaq, özü də elə yağacaq ki… “Birdən qohumluğa baxmadı, məni nişan aldı?” O, fikrində belə götür-qoy edə-edə özünə toxtaqlıq verib tək-tənha Mateonun qabağına getmək, köhnə dost kimi ona yaxınlaşmaq və əhvalatı ona danışmaq qərarına gəldi. Mateo ilə onun arasındakı bu qısa məsafə zabitə çox uzun göründü.
– Ey dost! – o, gendən-genə harayladı. – Necəsən? Mənəm ey, Qamba, sənin qohumun!
Mateo ayaq saxladı. Heç bir cavab vermədi və zabit danışa-danışa ona tərəf gələndə Mateo tüfənginin lüləsini yuxarı qaldırmağa başladı. Zabit onun yanına çatanda tüfəngin lüləsi artıq havaya tuşlanmış vəziyyətdə idi.
Qamba ona əl verərək:
– Salam, qardaş! – dedi. – Çoxdandır, səni görmürəm.
– Salam, qardaş.
– Evin yaxınlığından keçirdim, gəldim sənə və əmiqızı Pepaya baş çəkim. Bu gün hey ayaq döymüşük, ancaq yorğunluqdan şikayətlənməyə dəyməz, çünki ovumuz uğurlu olub. Jianetto Sanpyeronun əl-ayağını elə bir az bundan əvvəl bağladıq.
– Allaha çox şükür! – Cüzeppa sevindiyindən az qaldı bağırsın. – Keçən həftə o, bizim bir sağmal keçimizi oğurlamışdı.
Bu sözlər Qambanın ürəyindən oldu.
– Yazıq neyləsin? – Mateo söhbətə qarışdı, – görünür ac olub.
– Şir kimi vuruşurdu. – Zabit pərt halda sözünə davam etdi. – Mənim voltijerlərimdən birini vurub öldürdü. Hələ bununla da ürəyi soyumadı, üstəlik, kaporal Şardonun qolunu sındırdı. Ancaq bu elə böyük bədbəxtlik deyil, axı o, fransız idi. Sonra o, elə yerdə gizlənmişdi ki, inan, onu cin də tapa bilməzdi. Əgər əziz qardaşoğlu balaca Fortünato olmasaydı, biz onu tapa bilməyəcəkdik.
– Fortünato! – Mateo qışqırdı.
– For-tü-na-to… – Cüzeppa da səslədi.
– Hə, dediyim bu Jianetto bax, oradakı ot tayasının içində gizlənmişdi, ancaq hörmətli qardaşoğlum bicliklə onu mənə nişan verdi. Mən bunu onun kaporal dayısına da deyəcəyəm ki, xidmətinə görə ona hədiyyə göndərsin. Hə, bir də, sənin də, onun da, (arvada işarə etdi) hər ikinizin adı müsyö baş vəkilə göndərəcəyim izahata düşəcəkdir.
Mateo lap astadan:
– Bədbəxtlik! – dedi.
Onlar artıq dəstənin yaxınlığında idilər. Jianetto xərəyin üstündə uzanmışdı, dəstə də yola düşməyə hazır idi. Jianetto Mateonun Qambanın yanınca gəldiyini gördükdə çox qəribə bir tərzdə gülümsədi, sonra evin qapısına tərəf çevrildi, evin astanasına tüpürərək dedi:
– Satqının evi!
Yalnız ölümünü gözünün qabağına alan adam cürət edib Falkoneyə satqın deyə bilərdi. Belə təhqirin əvəzi ən azı karlı bir şillə ola bilərdi. Mateo bərk sarsılmışdı. O, əllərilə başını tutdu, başqa heç bir hərəkət etmədi.
Atasının gəldiyini görən Fortünato evə girmişdi. Az sonra o, əlində süd dolu kasa, yenidən göründü. Gözlərini yuxarı qaldırmadan süd kasasını Jianettoya tərəf uzatdı.
– Rədd ol yanımdan! – məhbus dəhşətli səslə bağırdı. Sonra isə voltijerlərdən birinə tərəf çevrilərək dedi:
– Mənə bir az su ver içim, dost.
Əsgər böyründən asdığı mehtərəsini əlinə aldı və quldur bir az bundan əvvəl ona güllə atan adamın verdiyi suyu içdi. Bundan sonra o xahiş etdi ki, əllərini arxasında yox, sinəsində çarpazlayıb bağlasınlar.
– Kefim istədiyi kimi yatmaq istəyirəm, – dedi.
Onun istəyini məmnuniyyətlə yerinə yetirdilər. Bundan sonra zabit yola düşmək üçün işarə verdi. Bayaqdan bəri sakitcə dayanıb ona cavab verməyən Mateo ilə vidalaşdı və cəld addımlarla düzənliyə tərəf uzanıb gedən cığıra düşdü.
Mateo kəlmə kəsənə qədər təxminən on dəqiqə keçdi. Onun matı-qutu qurumuşdu. Uşaq həyəcanla gah anasına, gah da tüfənginə söykənib qəzəbini içəridə boğa-boğa onu diqqətlə süzən atasına baxırdı.
Nəhayət, Mateo sakit, ancaq onu tanıyan hər kəsə bəlli vahiməli səslə dedi:
– Yaxşı başlayırsan!
Gözləri yaşla dolmuş uşaq özünü atasının ayaqlarına atmaq üçün irəliləyərək qışqırdı:
– Ata!
Mateo onun üstünə bağırdı:
– Mənə yaxın gəlmə!
Uşaq dayandı, atasına bir neçə addım qalmış yerində heykəl kimi dondu və hönkür-hönkür ağladı:
Cüzeppa uşağa yaxınlaşdı. O, Fortünatonun köynəyinin altından çıxan saatın zəncirini görmüşdü.
– Bu saatı sənə kim verib? – deyə ciddi tərzdə soruşdu.
– Serjant əmi.
Falkone saatı qamarladı və onu var gücü ilə daşa çırpıb xıncım-xıncım elədi.
– Arvad, – Mateo üzünü Cüzeppaya tərəf çevirib soruşdu: – Bu uşaq məndəndir?
Cüzeppanın mis rənginə çalan sifəti körüyə atılmış pul kimi qızardı.
– Mateo, sən nə danışırsan?! Kiminlə danışdığını başa düşürsənmi?
– Yaxşı! Onda bil və agah ol ki, bu, bizim nəsildə satqınlıq eləyən ilk uşaqdır.
Fortünatonun hönkürtüsü və hıçqırığı getdikcə güclənirdi. Falkone isə gözünü ona zilləyib heykəl kimi dayanmışdı. Nəhayət, o, əlindəki tüfəngin qundağını yerə vurdu, sonra onu çiyninə atdı, makiyə tərəf gedən yola düşdü və Fortünatoya sarı qışqırdı ki, onun ardınca gəlsin. Uşaq itaət etdi.
Cüzeppa Mateonun dalınca qaçdı və onun əlindən tutdu. Şəvə kimi qara gözlərini ərinin gözlərinə zilləyərək, onun qəlbindən keçəni oxuyurmuş kimi titrək səslə:
– Bu sənin oğlundur! – dedi.
– Burax məni! – deyə Mateo cavab verdi. – Mən onun atasıyam.
Cüzeppa oğlunu qucaqlayıb öpdü və ağlaya-ağlaya qayıdıb daxmaya girdi. O, müqəddəs Məryəmin şəkli qarşısında diz çökərək bərkdən yalvarmağa başladı…
Bu zaman Falkone vadiyə uzanan cığırla irəliləyirdi. O, təxminən iki yüz addım aralandıqdan sonra kiçik bir yarğanın üstündə dayandı və tullanıb yarğana düşdü. Tüfəngin qundağı ilə torpağın bərkliyini-boşluğunu yoxladı və nəm torpağın asanlıqla qazılacağını öz-özlüyündə yəqinləşdirdi. Qəlbindəki niyyət üçün elə buranın əlverişli olduğunu düşündü.
– Fortünato, get, o böyük daşın yanında dayan.
Atası ona nə dedisə, uşaq əməl etdi, sonra daşın dibində diz çökdü.
– Dua et!
– Ata, ata! Məni öldürmə!
– Dua et! – Mateo dəhşətli səslə bağırdı.
Uşaq dili topuq vura-vura və hönkürə-hönkürə müqəddəs kitabın “Ata” və “İnanc” fəsillərini əzbərdən söyləməyə başladı.
Mateo uşağın dediyi hər cümlənin axırında “amin!” deyirdi.
– Bildiyinin hamısı elə budur?
– Ata, “Məryəm ana”nı da bilirəm, həmin bu duanı mənə xalam öyrədib.
– Çox uzundur, ancaq eybi yoxdur, onu da oxu!
Uşaq duanı axıra kimi oxudu. Onun səsi getdikcə öləziyirdi.
– Qurtardın?
– Ah, ata! Rəhm elə! Məni bağışla! Bir daha belə eləmərəm! Kapral əmidən xahiş edərəm ki, Jianettonu bağışlasın!
O, yenə nəsə deyirdi. Mateo tüfəngini doldurdu, onu üzünə qaldırıb tuşladı və dedi:
– Qoy Allah özü sənin günahını bağışlasın!
Uşaq atasının dizlərini qucaqlamaqdan, günahının bağışlanması üçün yalvarmaqdan ötrü ayağa qalxmağa cəhd etdi, ancaq artıq gec idi. Mateo tətiyi çəkdi, Fortünato yerindəcə qaldı.
Uşağın cəsədinə gözünün ucu ilə baxmayan Mateo oğlunu basdırmaq üçün bel dalınca evə tərəf yollandı. Bir neçə addım atmışdı ki, qan-tər içində ona tərəf qaçan Cüzeppa ilə rastlaşdı.
Arvad bağırdı:
– Sən nə iş tutdun?
– Ədalətli iş.
– Uşaq hanı?
– Yarğanda. İndi qayıdıb basdıracağam. O, xristian kimi öldü. Mən onun ruhuna dua oxutduracağam. Kürəkənim Tyodoro Byanşiyə xəbər göndərmək lazımdır ki, köçüb gəlsin və bundan sonra bizimlə yaşasın.
İSTEHKAMIN ALINMASI
Neçə il bundan əvvəl Yunanıstanda qızdırmadan ölən dostlarımdan biri şəxsən özünün iştirak etdiyi ilk döyüş əməliyyatından mənə bir əhvalat danışmışdı. Onun hekayəsi məni elə valeh eləmişdi ki, vaxt tapan kimi həmin əhvalatı olduğu kimi qələmə aldım. Hekayə belədir.
Mən öz alayıma sentyabr ayında, gecə vaxtı gəlib çatdım. Polkovniki düşərgədə tapdım. Məni əvvəlcə çox könülsüz qarşıladı, ancaq general B-nin zəmanət məktubunu oxuyandan sonra səsinin ahəngi dəyişdi və mənə bir neçə ürəkaçan söz dedi.
O, məni kəşfiyyatdan yenicə qayıtmış kapitana təqdim etdi. Bu kapitan (onu sonralar lap yaxından tanımaq mənə müyəssər olmadı) hündürboylu, qarabuğdayı, sərt xasiyyətli, eybəcər sifətli bir adam idi. Əvvəllər adi, sıravi əsgər olmuş, sonralar çiynindəki rütbəni və döşündəki xaç nişanını döyüş meydanında qazanmışdı. Onun xırıltılı və zərif səsi nəhəng bədəni ilə qətiyyən uyuşmurdu. Deyilənlərə görə, İena döyüşündə bir tərəfdən dəyib o biri tərəfdən çıxan güllə onun səsini bu hala salmışdı.
Fontenblo hərbi məktəbini qurtardığımı bilən kimi onun sifətinin ifadəsi dəyişdi. Dedi:
– Mənim leytenantım dünən həlak oldu…
Mən onun: “Onu siz əvəz etməlisiniz, siz isə bunu etmək iqtidarında deyilsiniz” demək istədiyini dərhal başa düşdüm. Dilimin ucuna kobud bir söz gəldi, ancaq hövsələmi basıb özümü saxladım.
Bizim düşərgədən iki top gülləsi məsafəsində yerləşən Şövörino[5 - Şövörino – Merime rus kəndlərindən olan Şevardinonun adını təhrif olunmuş formada verir. Borodino vuruşunda (1812) Şevardino istehkamı qızğın vuruşlarda gah bu, gah da digər tərəfin əlinə keçirdi, belə ki, bu istehkam rus ordularının bütün istiqamətlərdə möhkəmlənməsi üçün əsas mövqe olmuşdur.] istehkamının arxasında iri, narıncı ay doğmuşdu; həmişə doğduğu kimi. Ancaq bu gecə o mənə təsəvvürəgəlməz dərəcədə böyük görünürdü. İstehkam ayın haləsində bir neçə anlığa qara rübəndə büründü. O, püskürmə zamanı vulkanın konusşəkilli kraterini xatırladırdı.
Mənim yanımda dayanan bir nəfər yaşlı əsgər ayın rənginə diqqət yetirərək dedi:
– Gör nə qırmızıdır! Bu o deməkdir ki, bu məşhur istehkam bizə baha başa gələcək!
Mən həmişə mövhumatçı olmuşam və əsgərin bu falçılığı belə bir anda məni xüsusilə təşvişə saldı. Mən uzandım, ancaq yata bilmədim. Qalxdım və bir müddət Şövörino kəndinin hüdudlarındakı təpəlikləri ağuşuna alan nəhəng, ucu-bucağı görünməyən tonqal sırasına tamaşa etməyə başladım.
Gecənin sazağı iliyimə işləyəndə gəlib tonqalın yanında uzandım, əsgər şinelimi səliqə ilə üstümə çəkdim və dan yeri sökülənə qədər yatmaq niyyətilə gözlərimi yumdum. Yuxum ərşə çəkilmişdi. İlan vuran yatdı, mən yatmadım. Bu boyda düzəngaha yığışmış minlərlə adamın içərisində bir nəfər dost-tanış olmadığını öz-özümə fikirləşdim. Əgər yaralansaydım, xəstəxanaya, savadsız, kütbeyin həkimlərin əlinə düşəcəkdim. Cərrahiyyə əməliyyatları haqqında nə eşitmişdimsə, hamısı bütün təfərrüatı ilə gəlib gözlərimin qabağında dayandı. Ürəyim tez-tez, həyəcanla döyündü. Döş cibimdəki yaylığımı və pul kisəsini sipər kimi cəld sinəmin üstünə qoydum. Yorğunluq məni əldən salmışdı; hər an, hər dəqiqə ötdükcə bədənimin ağrıları yavaş-yavaş sakitləşir, sonra nədənsə beynimdə nəhs fikir yenidən təkidlə baş qaldırır və yerimə qor doldururdu. Nəhayət, yorğunluq öz işini gördü. Sübh tezdən qalxma işarəsi veriləndə mən daş kimi yatmışdım.
Biz sıraya düzləndik, adlar oxundu, sonra tüfəngləri baş-başa çatdıq. Bütün bunlar bir günü də sakit keçirəcəyimizdən xəbər verirdi.
Saat üçə yaxın adyutant[6 - Adyutant – hərbi rütbə (praporşik).] xüsusi əmrlə gəldi. Silahlarımızı yenidən götürməli olduq, atıcılarımız çölə səpələndilər və hər kəs öz yerini tutdu; biz də yavaş-yavaş onların ardınca getdik və iyirmi dəqiqə keçəndən sonra rusların bütün ön dəstələrinin arxaya çəkildiklərini və istehkama girdiklərini gördük.
Bir topçu dəstəsi gəlib bizim sağ tərəfimizdə, digəri isə sol tərəfimizdə yerləşdi; hər ikisi də güclü dəstə idi. Onlar düşmən üzərinə sıx atəş açmağa başladılar, qarşı tərəf də var gücü ilə cavab zərbəsi endirdi və çox keçmədi ki, Şövörino istehkamı qatı tüstü-duman içində görünməz oldu. Çala-çuxur bir yer bizi rusların atəşindən mühafizə edirdi. Nadir hallarda üstümüzə gələn düşmən qumbaraları (ruslar, əsasən, bizim topçularımızı nişan alırdılar) ya başımızın üstündən sovuşub keçir, ya da ki, yaxınlıqda düşüb partlayaraq toz-torpağı, xırda daş-kəsəyi üstümüzə sıçradırdı.
Hücuma keçmək əmri verilən kimi kapitanım mənə elə mənalı baxdı ki, istər-istəməz əlimi iki-üç dəfə təzəcə düzəltdiyim bığıma çəkdim. Açığını deyim ki, mən qorxmurdum və istəmirdim ki, kimsə mənim qorxduğumu ağlına gətirsin. Bu qumbaralar isə əksinə, məni dəyanətimi daha da möhkəmləndirməyə sövq edirdi. Hiss edirdim ki, üstümü almış təhlükə sovuşub. Məni öz şəxsi inamım valeh etmişdi və kefim də elə kök idi ki, Parisdə, madam B.-nin Provans küçəsindəki salonunda Şövörino istehkamının alınması barədə necə həvəslə danışacağımı düşünürdüm.
Polkovnik bizim alayın qarşısından keçdi. O, mənə müraciətlə dedi:
– Hə, sizin üçün bu, ilk döyüş olduğundan, deməli, möhkəm vuruşmalısınız.
Otuz addımlıq məsafədə partlayan qumbaranın zərbindən qoluma sıçrayan toz-torpağı çırpıb təmizləyərək əsl cəngavər görkəmilə gülümsədim.
Deyəsən, qumbaralarının hədəfə dəymədiyini rusların özləri də hiss etdilər. Çünki onlar qumbaraları minomyot mərmilərilə əvəz etdilər. Bunlar da, yəqin ki, yerləşdiyimiz xəndəkdə bizi tuta bilərdi. Lap yekə bir qəlpə mənim papağımı başımdan aldı və yanımdakı adama dəyib öldürdü.
– Təbrik, edirəm! – Papağımı yerdən təzəcə qaldırmışdım ki, kapitan mənə müraciətlə dedi. – Siz bütün günü rahat ola bilərsiniz, payınızı aldınız!
Məhkəmə salonunda olduğu kimi, döyüş meydanında da özünü doğruldan “heç ola bilməz ki, güllə eyni yerə iki dəfə dəysin” aksiomunun nə demək olduğunu yaxşı başa düşürdüm. Mən papağımı yenidən başıma qoydum, təşəxxüslə, özümü sındırmadan cavab verdim:
– Yanındakıları, heç olmasa, bir nəfər salamlamalıdır, yoxsa yox?
Bu sarsaq zarafat, görünür, lap yerinə düşdü.
– Sizi təbrik edirəm, – kapitan mənə müraciətlə yenidən sözə başladı, – daha sizə ölüm yoxdur və bu axşam bölüyə siz komandanlıq edəcəksiniz, çünki əlimin içi kimi bilirəm ki, indi mənim növbəm çatıbdır. Hər dəfə mən yaralananda yanımdakı zabit güllədən ölür. – O, astadan, demək olar ki, utana-utana əlavə etdi: – Nədənsə onların adları həmişə “P” hərfilə başlayırdı.
Özümü ağıllı, təmkinli apardım, mənim yerimə kim olsaydı, belə hərəkət edərdi. Kim olsaydı, peyğəmbərcəsinə deyilmiş bu sözlərdən mənim kimi heyrətlənərdi. Hərbi xidmətdə təzə adam olduğum üçün öz hisslərimi hələ heç kimlə bölüşə bilməzdim və heç kimə etibar da edə bilməzdim. Buna görə də həmişə soyuqqanlı, təmkinli görünməyə çalışmalı idim.
Yarım saatdan sonra rusların atəşi nəzərə çarpacaq dərəcədə zəiflədi. Belə olduqda biz istehkama doğru irəliləmək üçün sığındığımız yerdən çıxdıq.
Bizim alay üç bölükdən ibarət idi. İkinci bölüyə istehkama arxadan hücum etmək əmri verilmişdi. Qalan iki bölük isə qarşıdan hücum etməli idi. Mən üçüncü bölükdə idim.
Sığındığımız divarın arxasından çıxarkən gülləbarana düşdük və bu, bizim bölükdə cüzi miqdarda itkiyə səbəb oldu. Güllələrin vıyıltısı məni heyrətləndirirdi. Başımı tez-tez arxaya çevirir və beləliklə, güllə vıyıltılarına alışmış, belə səsləri adi səs kimi qarşılayan yoldaşlarımın zarafatlarına qoşulurdum.
Öz-özümə dedim: “Ümumiyyətlə götürsək, döyüş o qədər də təhlükəli şey deyil”.
Biz düşməni qabağımıza qatıb sürətlə irəliləyirdik, atıcılar isə ardımızca gəlirdilər. Birdən ruslar üç dəfə “Urra!” çəkdilər, bu səslər apaydın eşidilirdi. Sonra rusların səsləri kəsildi və onlar atəşi dayandırdılar.
Kapitan:
– Bu sakitlik nəsə mənim ürəyimcə deyil, – dedi. – Bundan yaxşı şey gözləmək olmaz.
Mənə elə gəldi ki, bizimkilər bir az çox haray-həşir qoparırlar və istər-istəməz onların hay-küyünü düşmən tərəfin sakitliyilə müqayisə etdim.
Biz tez bir zamanda gəlib istehkamın hüdudlarına çatdıq. İstehkamın ətrafına çəpər kimi düzülmüş ağaclar dağılmış, bizim atdığımız qumbaralar torpağı qazıq-qazıq eləmişdi. İndiyə kimi də hər addımda qışqıran əsgərlər bu dəfə gözlənildiyindən daha da bərk: “Yaşasın İmperator!” – deyə qışqıraraq, xarabalıqlara tərəf döyüşə atıldılar.
Yuxarı baxdım… Gördüyüm bu səhnəni heç vaxt unutmayacağam… Qalın tüstü qatı havaya qalxmışdı və istehkamın üstündə iyirmi metr hündürlükdə asılmış talvarı xatırladırdı. Yaşılımtıl rəngə çalan tüstü-dumanın içərisində, yarıdağılmış çəpərin arxasında rusların qumbara atanları tüfəngləri əllərində yuxarı qalxmış vəziyyətdə, heykəl kimi yerlərində qalmışdılar. Sanki mən həmin əsgərləri – sol gözü ilə bizə baxan, sağ gözünü isə üstümüzə tuşladığı tüfəngin arxasında gizlədən döyüşçüləri indinin özündə yenə görürəm. Bizdən bir neçə addım aralıda, mazğalların[7 - Mazğal – qala divarlarında, istehkamlarda atışmaq üçün qoyulmuş dəlik (red.).] birindəki döyüşçü topun yanında, uzun taxtaya sarınmış fitili əlində tutmuş vəziyyətdə yıxılıb qalmışdı.
Bədənim ürpəşdi və son nəfəsimin çatdığını hiss etdim.
– Hə, bax, indi əsl oyun başlayacaq! Axşamın xeyir!
Bu, həmin adamdan eşitdiyim son sözlər oldu.
İstehkamda təbil gurultusu qopdu. Bütün silahların aşağı salındığını öz gözlərimlə gördüm. Gözlərimi yumdum, dəhşətli gurultu, atəş, onun ardınca isə qışqırıq və fəryad səsləri eşitdim. Gözlərimi açdım, özümü sağ-salamat görəndə məni təəccüb bürüdü. İstehkam yenə tüstü-duman içində idi. Dörd bir tərəfim ölülər və yaralılarla dolmuşdu. Mənim kapitanım düz ayaqlarımın yanında yerə sərilmişdi: başını top gülləsi dağıtmışdı. Dağılmış beyni və axan qanı üst-başımı bulamışdı. Bütün bölüyümdən cəmi-cümlətanı, mənim özüm də daxil olmaqla, altı nəfər adam qalmışdı.
Bu qırğından sonra cansıxıcı bir sükut başladı. Papağını qılıncının başına keçirən polkovnik çəpəri hamıdan qabaq keçib istehkama atıldı, onun ardınca isə sağ qalanların hamısı: “Yaşasın imperator!” – deyə qışqırdı və irəli cumdu. Daha sonra nə baş verdiyini demək olar ki, xatırlaya bilmirəm. İstehkama necə girdiyimiz yadımda deyil. Göz gözü görməyən tüstü-duman içərisində biz əlbəyaxa vuruşduq. Zərbəm kimisə bərk tutmuşdu, buna şübhə yoxdu, çünki qılıncım qanlı idi. Nəhayət, mən kiminsə “Qələbə!” – deyə qışqırdığını eşitdim və yalnız bundan sonra tüstü-dumanın yavaş-yavaş çəkildiyini, istehkamda həlak olanların qan içində yan-yana sərildiklərini gördüm. Həlak olanlar o qədər idi və onlar bir-birinin üstünə elə sıx qalaqlanmışdı ki, torpaq görünmürdü. Toplar meyit qalaqlarının altında qalmışdı. Təxminən iki yüzə qədər fransız geyimində olan əsgər pərakəndə halda orda-burda toplaşmışdı; kimisi tüfəngini doldurur, kimisi də süngüsünü silirdi. Onların arasında on bir nəfər də rus əsiri vardı.
Polkovnik qanına qəltan olmuş vəziyyətdə istehkamın girəcəyinin lap yaxınlığında, sınıq güllə yeşiyinin üstündə qalmışdı. Bir neçə əsgər onun ətrafına toplaşmışdı, mən də yaxınlaşdım.
– Hanı sizin keçmiş kapitanınız? – o, bir serjantdan soruşdu.
Serjant çox mənalı tərzdə çiyinlərini çəkdi.
– Bəs leytenant hanı?
Serjant təmkinlə:
– Dünən gələn müsyö buradadır, – dedi.
Polkovnik acı-acı gülümsəyib mənə müraciət elədi:
– Hə, müsyö, komandanlığı qəbul edin. Siz başçı təyin olunursunuz. İstehkamın ağzının müdafiəsini təcili möhkəmləndirin, yoxsa düşmən güc gələr. General K. sizə kömək göndərəcəkdir.
Ondan soruşdum:
– Polkovnik, siz ağır yaralanmısınız?
O, son dəfə dedi:
– Ölürəm, əzizim, amma eyib etməz, istehkamı ki aldıq!
ETRÜSK VAZASI
Bu gen dünyada Oqüst Sən-Kler hələ heç vaxt sevilməmişdi. Bunun başlıca səbəbi ondan ibarət idi ki, Sən-Kler yalnız özünün bəyəndiyi adamlara xoş gəlməyə can atırdı. Ürəyincə olanlarla dostluq edir, xoşuna gəlməyənlərdən isə bacardıqca uzaq gəzirdi. Burası da vardı ki, Sən-Kler etinasız və dalğın adam idi. Bir gecə Parisdəki “İtaliya teatrı”nda tamaşaya baxandan sonra markiza A. ondan: “Hə, madmuazel Zontaq[8 - Zontaq – Zontaq Henrietta (1805-1854) – alman müğənnisi, Parisdəki italyan opera səhnəsində müvəffəqiyyətlə çıxışlar edib.] necə oxudu?” – deyə soruşduqda, o gülümsəyərək tamam başqa bir şey haqda düşünmüş və “Bəli, markiza” demişdi. Sən-Klerin bu qəribə cavabını onun tərəfindən utancaqlıq kimi qələmə vermək düzgün olmazdı, çünki o, lap mötəbər cənabla, adlı-sanlı əsilzadə ilə, son dəbdə geyinmiş bir xanımla, hətta özü səviyyəsində olan başqa bir adamla da elə belə danışardı. Markiza Sən-Klerin son dərəcə təkəbbürlü və ədabaz olduğunu özlüyündə yəqin etdi.
Bir bazar ertəsi günü madam B. onu nahara dəvət etdi. Madam onunla çox söhbət elədi və Sən-Kler vidalaşarkən bildirdi ki, heç vaxt belə füsunkar qadına rast gəlməmişdir. Madam B. adətən, bir müddət ərzində başqalarının təcrübəsindən öyrənər, sonra öz evində təşkil etdiyi ziyafətlərdə topladığı təcrübədən ağılla istifadə edərdi. Sən-Kler madam B. ilə həmin həftənin cümə axşamı günü yenidən görüşdü. Budəfəki görüşdə Sən-Kler bir az sıxıldı. Başqa bir dəfə isə madam B. ilə görüşdükdən sonra Sən-Kler onun salonunda bir daha görünməmək qərarına gəldi. Bundan sonra madam B. hər yerdə ağzına gələni deyirdi ki, Sən-Kler son dərəcə ədəbsizdir və üstəlik, danışığının yerini də bilmir.
Sən-Kler incə və sevən qəlblə dünyaya gəlmişdi; ancaq gənclik yaşlarında – təəssüratların ömürlük yadda qaldığı bir dövrdə onun həddindən artıq çılğınlığı yoldaşları tərəfindən gülüş hədəfinə çevrilmişdi. Sən-Kler məğrur və şöhrətpərəst idi. Bununla belə o, uşaq kimi başqalarının təsiri altına tez düşürdü. Elə həmin vaxtdan etibarən özündə ən zəif cəhət hesab etdiyi nə vardısa, məharətlə hamıdan gizlətməyə başladı. O, məqsədinə nail oldu, ancaq bu qələbə ona baha başa gəldi, çünki hamının qarşısında qəlbinin ən incə hisslərini də gizli saxladı. Burası da vardı ki, Sən-Kler bu hissləri nə qədər gizli saxlayırdısa, bir o qədər daxilən əzab çəkir və duyğuları onun qəlbində daha da coşurdu. Sən-Kler camaat içərisində etinasız və laqeyd adam kimi tanındı. Təklikdə qalanda isə narahat düşüncələri ona elə əzab-əziyyət verirdi ki, o, öz dərdini heç kimlə bölüşə bilmirdi.
Həqiqətən də əsl dost tapmaq çətindir. Nəinki çətindir, daha doğrusu, mümkün deyil. Görəsən, dünyada elə iki adam varmı ki, onların bir-birindən gizli sirri olmasın? Sən-Kler dostluğa ömründə inanmırdı, bunu hamı hiss edir və görürdü. O, özünü cavanlar arasında soyuq və təmkinli aparar, onlardan heç vaxt heç nə soruşmazdı. Sən-Klerin bütün fikirləri və hərəkətlərinin çoxu yaxın dostları üçün müəmma olaraq qalırdı. Fransızlar, ümumiyyətlə, özləri haqda danışmağı sevirlər. Məhz buna görə də Sən-Kler başqalarının səmimi etiraflarını istər-istəməz dəfələrlə dinləməli olmuşdu. Dostları – söhbət burada həftədə iki dəfə görüşdüyü adamlardan gedir – Sən-Klerin inamsızlığından narazılıq edir, şikayətlənirdilər. Doğrudan da, birisi təklifsiz-filansız öz sirrini bizə açıb danışırsa və biz ona öz sirlərimizi etibar etmiriksə, təbii ki, onun qəlbinə toxunmuş oluruq. Deməli, belə çıxır ki, naqqallıq da, boşboğazlıq da qarşılıqlı olmalıdır.
Yaraşıqlı eskadra komandiri, Alfons de Temin bir gün söhbət əsnasında bildirdi:
– Onun pencəyi həmişə aşağıdan yuxarıya qədər düyməli olur. Bu lənətə gəlmiş Sən-Klerə bir damcı da etibar edə bilmərəm.
Jül Lamber:
– Mənə elə gəlir ki, o, yezuitdir[9 - Yezuit – mürtəce katolik ruhanilərin cəmiyyətinin üzvü, katolik rahibi. Yezuitlər 1764-cü ildə Fransadan qovulublar. Lakin, "İsa Cəmiyyəti"nin bərpası zamanı onlar yenidən önə çıxıblar. Sonuncu Burbonlar sülaləsi hakimiyyətinin əks-inqilabi siyasətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Onları dəstəkləyənlər fransız cəmiyyətin bütün təbəqələrindən olublar. Lakin böyük səylə təşkilata bağlılıqlarını gizli saxlayıblar.], – dedi. – Tanışlardan kimsə mənə and içərək bildirdi ki, onu iki dəfə Sən-Sülpis kilsəsindən çıxan görmüşdür. Onun nə düşündüyündən, nə fikirlə yaşadığından heç fələk də baş açmaz. Onun olduğu yerdə mən özümü sərbəst hiss etmirəm.
Onlar ayrıldılar. Alfons de Temin “İtaliya bulvarı”nda başını aşağı dikib heç kimə baxmadan gedən Sən-Klerə rast gəldi. Onu saxlayıb qoluna girdi və Sülh küçəsinə qədər gedə-gedə kobud və qısqanc əri olan madam N. ilə keçirdiyi məhəbbət macəralarını təfsilatı ilə danışdı.
Jül Lamber həmin gecə bütün pullarını kartda uduzdu. O, rəqs etməyə başladı. Rəqs edərkən elə həmin gecə son qəpiyinə qədər uduzmuş başqa bir qanıqara cənaba təsadüfən toxundu. Hər iki tərəf bir neçə təhqiredici söz işlətdi. Nəticədə duelin yeri, vaxtı təyin edildi. Jül Sən-Klerdən onun sekundantı[10 - Sekundant – 1) duel iştirakçılarını müşayiət edən şahid və vasitəçi; 2) idmanda (boks, şahmat, qılıncoynatma və s.) vasitəçi və köməkçi tərəf.] olmağı xahiş etdi və buna görə ondan borc pul aldı, ancaq sonralar da qaytarmadı.
Bütün bunlarla yanaşı Sən-Kler tez ünsiyyət yaradan adam idi. Onun nöqsanları yalnız özünə baha başa gəlirdi. İltifatlı, çox vaxt isə xeyirxah idi, nadir hallarda bikef görünərdi. O, çox səyahət etmiş və çox oxumuşdu. Səyahətləri, oxuduğu kitablar haqda yalnız onu məcbur edəndə danışardı. Onu da deyək ki, o, boylu-buxunlu, yaraşıqlı idi. Sifətinin alicənab və ağıllı ifadəsi var idi. Həmişə təmkinli görünərdi, eyni zamanda təbəssümü çox xoş idi.
Onun gözəl bir keyfiyyətini unutdum: Sən-Kler bütün qadınlara qarşı diqqətli olmağı ilə seçilirdi və kişilərdən çox qadınların söhbətini xoşlayırdı. Sevirdimi? Bunu demək çətin idi. Hər halda, əgər zahirən bu qədər soyuq olan adam məhəbbətin nə demək olduğunu duyurdusa, hamı bilirdi ki, onun sevgi hədəfi yalnız gözəl qrafinya Matilda de Kursi ola bilər. Bu, cavan, dul bir qadın idi. Sən-Kleri tez-tez onun yanına gedib-gələn görərdilər. Onların bir-birinə yaxınlaşmasını aşağıdakı fərziyyələrlə əsaslandırırdılar: Sən-Klerin qrafinya ilə son dərəcə nəzakətli rəftarı və eyni rəftarın qrafinya tərəfindən Sən-Klerə göstərilməsi; qadının adını camaat içində çox nadir hallarda çəkməsi; məcbur qalıb ondan danışmalı olanda belə, onu zərrə qədər tərifləməməsi. Bundan başqa, Sən-Kler qrafinya ilə tanış olmamışdan əvvəl musiqinin vurğunu idi, qrafinya isə daha çox rəssamlığı sevirdi. Onlar görüşüb tanış olandan sonra zövqləri də dəyişdi. Nəhayət, keçən il qrafinya müalicə məqsədilə yola düşdükdən altı gün sonra Sən-Kler də onun dalınca yollanmışdı.
***
Tarixçi olmaq vəzifəm məni vadar edir sizə deyəm ki, günlərin bir günü, iyul gecələrinin birində, günəşin doğmasına az qalmış bağ-bağatlı malikanələrdən birinin qapısı açıldı. Oradan bir adam, başqalarını şübhələndirməkdən qorxurmuş kimi, oğruya xas olan ehtiyatla yola çıxdı. Bu bağ-bağatlı malikanə madam de Kursinin idi, oradan çıxan adam isə Sən-Kler idi. Kürkə bürünmüş qadın onu həyət qapısına qədər ötürdü və malikanənin divarboyu cığırı ilə uzaqlaşan adama tamaşa etmək üçün başını qapıdan çıxarıb onun arxasınca xeyli baxdı. Sən-Kler dayandı, ehtiyatla ətrafına nəzər saldı və əli ilə həmin qadına işarə etdi ki, qayıdıb evə getsin. O, yay gecəsinin şəffaf ala-toranında həyət qapısının yanında hərəkətsiz dayanmış qadının solğun sifətini görə bilirdi. Sən-Kler yenidən qadının yanına qayıtdı və onu nəvazişlə qucaqladı. O, qadının evə getməsi üçün onu dilə tutmaq, yola gətirmək istəyirdi, ancaq deməyə hələ nə qədər sözü vardı! Onların söhbəti on dəqiqə idi ki, davam edirdi. Evindən çıxıb işə yollanan bir kəndlinin səsi eşidiləndə, tələsik öpüşdən sonra qapı örtüldü və Sən-Kler cəld oradan uzaqlaşdı.
O, tanış yolla irəliləyirdi. Sən-Kler sevindiyindən az qala tullana-tullana gedirdi. Gah əlindəki əsanı yol boyu kollara çırpır, gah dayanır, gah da yavaş addımlarla irəliləyərək, şərq tərəfdə təzəcə allanmağa başlayan üfüqə diqqətlə tamaşa edirdi. Başqa sözlə, onu azadlığa çıxmış xoşbəxt bir dəliyə oxşatmaq olardı. Yarım saat yol getdikdən sonra o, yay ayları üçün xəlvət, sakit bir guşədə kirayələdiyi balaca evin qapısına gəlib çatdı. Qapını öz açarı ilə açıb içəri daxil oldu, sonra özünü böyük bir divanın üstünə saldı. Gözlərini tavana zilləyərək, xoş təbəssümlə dodaqlarını büzüb xəyal aləminə qapıldı. Təxəyyülü onun gözləri qarşısında tam xoşbəxtliyi təsvir edir, yalnız xoş mənzərələri canlandırırdı. “Necə də xoşbəxtəm! – deyə öz-özünə düşünürdü. – Nəhayət, məni duyan bir qəlbə rast gəldim!… Bəli, mən öz idealımı tapdım… Mən eyni vaxtda özümə həm dost, həm də məşuqə tapdım… Necə bir varlıq!… Necə ehtiraslı bir qəlb! Xeyr, o mənə qədər heç vaxt heç kimi sevməmişdir və bundan sonra da məndən başqa kimsəni sevməyəcəkdir…” Və bu dünyanın işlərinə özünəvurğunluqla müdaxilə edərək “Bu, Parisin ən gözəl qadınıdır”, – deyə fikirləşir və qadının üzünün bütün cizgilərini incəliklərinə qədər xəyalında canlandırırdı. “O, hamının içindən məni seçib. Cəmiyyətin ən ləyaqətli cavanları onun ayaqları altına döşənməyə hazırdırlar. Elə birisi bu qusar[11 - Qusar – çar ordusunda və bəzi başqa ölkə ordularında macar forması geyinən süvari əsgər və ya zabit.] polkovniki. Özü də necə gözəl, boylu-buxunlu, cəsur, ədabazlıqdan tamamilə uzaq bir adamdır. Yaxud tamaşa salonlarında məharətlə oynayan və gözəl akvarelləri[12 - Akvarel – 1) su ilə qarışdırılmış rəng; 2) bu rənglərlə işlənmiş rəssamlıq əsəri.] ilə hamını heyran qoyan o gənc rəssam. Hələ mən Balkan döyüşlərində Dibiçin[13 - Dibiç İvan İvanoviç (1785-1831) – Rus feldmarşalı, 1828-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya-Türkiyə müharibəsində xüsusilə fərqlənmişdir.] komandanlığı altında vuruşan o rus əyyaşını demirəm; alnında qılınc zərbəsinin yeri hələ də qalır… O, bunların hamısına rədd cavabı verib. Mən isə…” Sən-Kler yenə əvvəlki fikrinə qayıtdı: “Mən necə də xoşbəxtəm! İlahi! Necə də xoşbəxtəm!” O, yerindən qalxır, otaqda gəzişir, sanki havası çatmırmış kimi pəncərəni açır və yenidən yumallanıb özünü divana salırdı.
Xoşbəxt aşiq də bədbəxt aşiq kimi qüssəli və darıxdırıcı olur. Hər iki vəziyyətdə olan dostlarımdan biri məni dinləməyə məcbur etməyin üsulunu tapmışdı; o, mənə dadlı-ləzzətli yemək verib başımı qatar, özü də başına gələn məhəbbət macəralarından ağızdolusu danışardı. Ancaq qəhvədən sonra, mən mövzunu dəyişdirməyə təcili ehtiyac hiss edirdim.
Bütün oxucularıma dadlı xörək vermək imkanım olmadığından, mən onları Sən-Klerin romantik məhəbbət xəyalları ilə bezdirmək niyyətində deyiləm. Çünki həmişə xəyala qapılıb göylərdə uçmaq olmaz. Sən-Kler yorulmuşdu. O əsnədi, qollarını geniş açıb arxası üstə divana uzandı. Havanın tamam işıqlandığını görəndə yadına düşdü ki, yatmaq lazımdır.
Sən-Kler oyanıb saatına baxanda gördü ki, olan-qalan vaxtı geyinməyə, Parisə gedib dostları ilə nahar etməyə ancaq çatar.
Yenə bir şampan şüşəsinin ağzını təzəcə açmışdılar. Hər halda, oxucular təxmin edə bilər, belə məclislərdə indiyə qədər neçə şüşə şampan içilir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, cavan və subay adamların tez-tez təşkil etdikləri belə nahar zamanı adətən, vaxt tez keçir. Həm də bu məclis indi elə vəziyyətə gəlib çatmışdı ki, nisbətən ayıq başların tamam sərxoş başlar üçün narahat olduqları anda hamı birdən danışmaq istəyirdi.
Harada olursa-olsun, İngiltərə haqqında danışmaq imkanını heç vaxt əldən verməyən Alfons de Temin bu dəfə də sözə başladı:
– Yaxşı olardı ki, Londonda olduğu kimi, Parisdə də hər kəs öz məşuqəsinin şərəfinə sağlıq desin və bu, adət halını alsın. Belə olsa, biz, nəhayət, dostumuz Sən-Klerin kimin ucbatından qəm dəryasına qərq olduğunu biləcəyik. – Bu sözləri deyəndən sonra o özünün və yaxın oturanların qədəhlərini şampanla doldurdu.
Bir az pərt olmuş Sən-Kler cavab verməyə hazırlaşırdı ki, Jül Lamber onu qabaqladı:
– Mən bu gözəl adəti qiymətləndirir və onu qəbul edirəm, – deyib qədəhini təntənə ilə yuxarı qaldırdı. – Parisin bütün modabaz qadınlarının sağlığına. Otuz yaşında olan çəpgözlər, axsaqlar və sairlər istisna olmaqla.
– Ura! Ura! – Gənc ingilispərəstlər qışqırışdılar.
Sən-Kler qədəhini yuxarı tutaraq ayağa qalxdı:
– Cənablar, – deyə sözə başladı, – mənim qəlbim dostumuz Jülün qəlbi kimi geniş deyil, ancaq mənim qəlbim daha sadiqdir, çünki mənim sədaqətim, dəyanətim o dərəcədə tərifəlayiqdir ki, ürəyimdə gəzdirdiyim, xəyalı ilə yaşadığım bir qadından çoxdandır ki, ayrılmışam. Buna baxmayaraq, əminəm ki, mənim seçimimi siz də təqdir edəcək, bəyənəcəksiniz. Əlbəttə, əgər siz artıq mənim rəqibim deyilsinizsə. Cənablar, Jüdit Pastanın[14 - Jüdit Pasta – (1798-1865) – məşhur italyan müğənni qadını. 1820-30-cu illərdə Parisin opera teatrında çıxış etmişdir.] sağlığına! Avropanın ilk faciə aktrisasını tezliklə görə biləcəyimizin şərəfinə!
Temin deyilən sağlığı tənqid etmək istədi, ancaq alqışlar ona imkan vermədi. Bu atmacadan yayınan Sən-Kler vəziyyətdən çıxdığına əmin oldu və sakitləşdi.
Sonra məclisdəkilər bir qədər teatrdan danışdılar. Dram mövzusu siyasətdən danışmaq üçün imkan yaratdı. Söhbət lord Vellinqtondan[15 - Lord Vellinqton – (1769-1852) – hersoq, ingilis komandiri, Vaterloo döyüşündə Müttəfiq qüvvələrin komandiri olmuşdur.] ingilis atlarına, ingilis atlarından qadınlara keçdi, çünki cavan və subay kişi üçün əvvəlcə gözəl at, sonra isə gözəl qadın dünyada ən çox arzulanan şeylərdir.
Daha sonra belə arzulara çatmaq yolları haqqında mübahisə etdilər. Atlar da arvadlar da alınırlar. Gəlin bu haqda daha danışmayaq. Bu cür incə məsələlərdə təcrübəsi az olduğunu təvazökarlıqla etiraf edən Sən-Kler qeyd etdi ki, qadına xoş gəlmək üçün birinci şərt başqalarından fərqlənmək və seçilməkdir. Ancaq orijinal olmaq üçün ümumi bir qayda mövcuddurmu? Onun fikrincə, belə bir qayda yox idi.
Jül dilləndi:
– Belə çıxır ki, qadınlara xoş gəlmək məsələsində axsaq, beli donqar bir adamın bəxti qədd-qamətli, boylu-buxunlu adamın bəxtindən daha çox gətirir, hə?
– Siz ifrata varırsınız, – Sən-Kler etiraz etdi. – Bununla belə, mən öz fikrimdə qalıram. Məsələn, əgər mən qozbel olsaydım, dərddən tapançanı beynimə sıxıb özümü öldürməzdim, əksinə, gözəl qadınları özümə məftun etməyə çalışardım. Hər şeydən əvvəl mən iki cür təbiətli qadınlarla maraqlanardım: ürəyi həssas, insanı qəlbdən duyanlarla, ya da orijinallıq axtaranlarla. İngiltərədə deyildiyi kimi, qeyri-adi qadınlarla. Belələri isə çoxdur. Birincilərə öz vəziyyətimi bütün dəhşətilə danışardım və təbiətin mənimlə amansız rəftarını bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoyardım. Mən onları vadar edərdim ki, mən qarabəxtə rəhm etsinlər; ehtiraslı məhəbbətə qadir olduğumu onlara hiss etdirərdim. İstənilən rəqibi dueldə öldürər, özümü isə zəif dozalı tiryəklə zəhərləyərdim. Bir neçə aydan sonra mənim donqarıma daha diqqət yetirməzdilər və mənimlə maraqlanan qadınlardan hansını seçmək məsələsi mənim özümdən asılı olardı. Özlərini orijinal, qeyri-adi aparan qadınlara gəldikdə isə onlar üzərində qələbə çalmaq asan olardı. Əsas məsələ odur ki, onları inandırasan. Guya hər şey öz düzgün və mütləq yerini tapıb, nə bilim, qozbel də insandır, o da mənsəb sahibi ola bilər. Bax, bu halda qadınlar zahiri eybəcərlik barədə fikirləşməz, ümumi qaydanı qəbul edərlər.
– Sən bir Don Juana bax! – deyə Jül qışqırdı.
Polkovnik Boje dedi:
– Cənablar, axsaq doğulmaq xoşbəxtliyinə nail olmadığımız üçün gəlin qıçımızı sındıraq!
– Mən Sən-Klerin fikrinə tamamilə şərikəm, – vur-tut iki-üç qarış boyu olan Hektor Rokantən yerindən cavab verdi. – Bir də görürsən, ən gözəl, ən modabaz qadınlar elə adamlara təslim olurlar ki, heç adamın ağlına da gəlməz… O adamlara ki, elələrini siz yaraşıqlılar heç də özünüzə təhlükəli rəqib hesab etməzsiniz.
Temin çox təmkinlə dedi:
– Hektor, zəhmət olmasa, ayağa qalxın və zəngi basın ki, bizə şərab gətirsinlər.
Cırtdan yerindən qalxdı və məclisdəkilər ona baxaraq “Quyruğu kəsik tülkü təmsilini”[16 - “Quyruğu kəsik tülkü təmsili” – Fransa təmsilçisi Ləfontenin (1621-1695) təmsili nəzərdə tutulur. Quyruğu kəsilmiş tülkü, heyvanlara quyruğun yararsız olduğunu deyir və onlara quyruqlarını kəsdirməyi məsləhət görür.] xatırlayıb gülümsədilər.
– Mənə qalsa, – Temin söhbətinə davam etdi, – mən başqa cür düşünürəm. Nə qədər çox yaşayıramsa, bir o qədər də əmin oluram ki, gözəl zahiri görkəm, – bunu deyərkən o, divarda onunla üzbəüz vurulmuş güzgüyə özündən razı halda diqqət yetirdi, – və zövqlə geyinmək bacarığı ən təkəbbürlü qadınlara da qalib gəlməkdə orijinal üsuldur.
O, paltarındakı çörək qırıntısını çırtma ilə vurub kənara atdı.
– Bah! – Cırtdan qışqırdı. – Gözəl sifətlə və Ştaubun[17 - Ştaub – o zamanın kübar cəmiyyətinə xidmət göstərən dərzi, moda mütəxəssisi.] tikdiyi paltarla siz ancaq bir həftəlik qadınların diqqətini cəlb edə bilərsiniz və onlar da sizi ikinci görüşdən sonra darıxdırarlar. Özünü sevdirmək üçün başqa nə isə lazımdır… Əsl mənada sevilmək o deməkdir ki… Lazımdır ki…
– Bura baxın! – Temin cırtdanın sözünü yarımçıq kəsdi. – Əsaslı dəlil, misal istəyirsiniz? Siz hamınız Masinini tanıyırdınız və onun necə adam olduğunu da bilirdiniz. Hərəkətlərində ingilis nökərlərini, danışığında isə onların atlarını xatırladırdı… Lakin o, Adonis[18 - Adonis – Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından biri; o dərəcədə yaraşıqlı oğlan olub ki, baş tanrı Zefsin qızı, Gözəllik İlahəsi Afrodita ona aşiq olub.] qədər gözəl idi, Brümel[19 - Brümel – Corc Brümel (1778-1840) – ingilis modabazı, kübar cəmiyyətdə modalar qanunvericisi.] kimi də qalstuk taxardı… Əslinə qalsa, o, mənim tanıdıqlarım arasında ən məhzun, ən cansıxıcı adam idi.
– Elədir, – polkovnik Boje söhbətə qarışdı. – Təsəvvür edirsinizmi, bir dəfə necə oldusa, mən onunla min kilometrə qədər yol getməli oldum. Dilxorluqdan az qala öləcəkdim…
– Bilirsinizmi, hamınızın tanıdığı bədbəxt Riçard Torntonun ölümünə o bais olubdur? – Sən-Kler əlavə etdi.
Jül dedi:
– Axı mən biləni, Tornton Fondi yaxınlığında quldurlar tərəfindən öldürülüb.
– Əlbəttə, elədir. İndi siz görəcəksiniz ki, Masininin bu cinayətdə, az da olsa, əli olmuşdur. Bir neçə səyahətçi, o cümlədən, Tornton quldurlardan ehtiyat etdiklərindən Neapol şəhərinə birlikdə getmək qərarına gəlirlər. Masini də həmin dəstəyə qoşulmaq istəyir. Tornton bundan xəbər tutan kimi onlardan ayrı, hamıdan tez yola düşür. Çünki o, Masini ilə yol yoldaşı olmaq istəmirdi. O, tək-tənha yola çıxır və işin də necə qurtardığını siz özünüz artıq bilirsiniz.
– Tornton haqlı idi; o, iki ölümdən yüngülünü seçdi. Axı Masini ilə yol getmək ölümdən betərdir. – Temin azacıq pauza verdi.
– Mənimlə razılaşırsınızmı ki, Masini dünyanın ən bezdirici adamı olmuşdur?
Hamı bir nəfər kimi dilləndi:
– Razıyıq!
Temin söhbətinə davam etdi:
– İndi, bax, elə bu saat mənimlə razılaşarsınızmı ki, madam de Kursi ən ağıllı qadındır?
Araya bir anlıq sükut çökdü. Sən-Kler başını aşağı salmışdı, bununla belə, bütün nəzərlərin ona dikildiyini təsəvvüründə canlandırırdı.
– Buna kim şübhə edə bilər? – Nəhayət, başını qarşısındakı boşqaba tərəf əymiş Sən-Kler dilləndi. Gözlərini ora elə dikmişdi ki, deyərdin, qabdakı çiçək şəkillərinin bütün məna və rəng çalarlarını öyrənmək istəyir.
– Mən təsdiq edirəm, – Jül səsini qaldırdı, – təsdiq edirəm ki, o, Parisin üç ən gözəl qadınından biridir.
Polkovnik dedi:
– Mən onun ərini tanıyırdım, o, arvadının şanlı məktublarını tez-tez mənə göstərərdi…
– Oqüst, – Hektor Rokantən polkovnikin söhbətini yarımçıq kəsdi, – məni qrafinyaya təqdim edin. Deyilənlərə görə, siz onun sarayında böyük hörmət sahibisiniz.
Sən-Kler dodaqaltı mızıldandı:
– Payızın axırında… o, Parisdən qayıdanda… gərək ki, kənddə heç kimi qəbul etmir.
– İmkan verin sözümü bitirim. Məni eşitmək istəyirsiniz, ya yox? – Temin qışqırdı.
Sakitlik yenidən bərpa olundu. Sən-Kler stulda məhkəmə salonundakı müttəhim kimi oturmuşdu.
Alfons de Temin qəddar soyuqqanlılıqla:
– Siz qrafinyanı üç il əvvəl görməmisiniz, Sən-Kler, o vaxt siz Almaniyada idiniz, – dedi, – və deməli, qrafinyanın o vaxtlar necə olduğunu deyə bilməzsiniz… Gözəl, çiçək kimi təravətli, cazibədar, deyib-gülən, kəpənək kimi qayğısız, şən… hə, yaxşı! Saysız-hesabsız pərəstişkarlar içərisində qrafinyanın kimə daha çox hüsn-rəğbət bəslədiyini bilirsinizmi? Masiniyə! Hamıdan başıboş və qanmazın birisi ən ağıllı bir qadını yoldan çıxarmışdı. Bundan sonra da deyəcəksiniz ki, qozbel adam da bax, bu cür uğur qazana bilərdi? Mənə inanın, buna yalnız gözəl simanız, səliqəli tikilmiş kostyumunuz olarsa, müvəffəq ola bilərsiniz.
Sən-Kler lap çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdı. O, danışan adamın dediklərini təkzib etmək, yalana çıxarmaq istədi, ancaq qrafinyanı gözdən salmaq, ləkələmək qorxusu onun qabağını kəsdi. Qrafinyanın xeyrinə bir neçə söz demək istədi, ancaq elə bil, dili tutulmuşdu. Qəzəbindən dodaqları əsirdi, savaşmaq, dalaşmaq üçün bəhanə axtarırdı.
– Necə?! – Jül heyrətlə qışqırdı. – Madam de Kursi özünü Masiniyə təslim edib?! Frailty, thy name is women.[20 - (İng. Ah qadınlar, xəyanətdir sizin adınız!) İngilis şairi U. Şekspirin “Hamlet” əsərində Hamletin anasına söylədiyi ifadə.]
– Qadın haqqında şayiə yaymağa nə var! – Sən-Kler quru və nifrətamiz bir ahənglə dedi: – Hər kəs özünü göstərmək üçün onu ləkələyə bilər.
O danışdıqca qrafinyanın Paris salonundakı buxarının üstündə dəfələrlə gördüyü etrüsk vazasını dəhşətlə xatırladı. Başa düşdü ki, bu vazanı Masini İtaliyadan qayıdan zaman qrafinyaya hədiyyə olaraq verib. Sonralar bu vaza Parisdən kəndə gətirdilmişdi. Hər gün axşamlar qrafinya bu vazaya gül dəstəsi qoyardı.
Sözlər Sən-Klerin dodaqlarında donub qalmışdı. O, gözləri qarşısında yalnız bir şey görürdü, yalnız həmin şey haqqında düşünürdü: etrüsk vazası!
“Əcəb sübutdur! Belə bir mənasız şeyə görə öz məşuqəsindən şübhələnmək!..” Hansı tənqidçisə, yəqin ki, belə deyəcək. Cənab tənqidçi, siz heç ömrünüzdə sevmisinizmi?
Teminin kefi elə kök idi ki, Sən-Klerin səsinin ahəngi onu qətiyyən hövsələdən çıxarmırdı. O, şən və mülayim bir ifadə ilə dedi:
– Mən yalnız camaatın dediyini təkrar edirəm. Məlum hadisə siz Almaniyada olduğunuz zaman baş vermişdi. Burası da var ki, mən madam de Kursini yaxşı tanımıram; il yarım olar ki, onunla görüşmürəm. Bəlkə, bu deyilənlərin hamısı yalandır, iftiradır və bəlkə, elə Masini özündən uydurub danışır?! Başladığımız söhbətlə bağlı mənim gətirdiyim misal düz olmasa, bunda mənim zərrə qədər təqsirim yoxdur. Sizin hamınız bilirsiniz ki, Fransanın ən gözəl qadını…
Qapı açıldı və Teodor Nevil içəri daxil oldu. O, Misir səyahətindən təzəcə qayıtmışdı. Məclisdəkilər onu sualla qarşıladılar:
– Teodor! Nə tez qayıtdın?
Temin soruşdu:
– Əsl türk kostyumu gətirdinmi? Ərəb atın, nökərin varmı?
O, suallardan pərt oldu.
– Paşa[21 - Paşa – söhbət Misir paşası Mehmet Ali Paşadan (1769-1849) gedir. Onun Osmanlı Sultanlığına qarşı müstəqil siyasəti ona Avropa cəmiyyətində populyarlıq qazandırmışdı.] necə adamdır? – Jül soruşdu. – O, nə vaxt müstəqillik qazanacaq? Bir qılınc zərbəsilə başın bədəndən ayrıldığını heç gördünmü?
– Rəqqasə qızlar necə, xoşuna gəldilərmi? – Rokantən sorğu-suala başladı. – Qahirə qadınları gözəldirlərmi?
Polkovnik Boje soruşdu:
– General L.-ni gördünmü? Paşanın ordusunu necə təşkil edib? Polkovnik S. mənə qılınc göndərmədi ki?
– Bəs ehramlar? Nil şəlalələri? Memnonun[22 - Memnon – əfsanəvi yunan qəhrəmanı, ilahə Avroranın (şərqdə adı Şəfəq) oğlu. Misirdəki heykəllərdən birinin onun şərəfinə qoyulduğu deyilsə də, əslində heykəl Misir fironu Amenhotepin şərəfinə ucaldılıb.] heykəli? İbrahim paşa[23 - İbrahim paşa – (1792-1848) – Misir paşası Mehmet Ali paşanın oğlu; sərkərdə.]?
Və sair və ilaxır… Hamı birdən danışırdı. Sən-Kler isə yalnız etrüsk vazası haqqında düşünürdü.
Bardaş qurub oturan Teodor – belə oturmağa o, Misirdə adət etmişdi və bunu Fransada tərgidə bilmirdi – hamının sual verib qurtaracağını, daha doğrusu, onların sual verməkdən nə vaxt yorulacaqlarını gözlədi və sürətlə danışmağa başladı ki, onun sözünü kəsə bilməsinlər.
– Ehramlar! Bu, əsl fırıldaqdan başqa bir şey deyil. Onlar camaatın düşündüyü qədər də uca deyil. Strasburq şəhərindəki Münster kilsəsinin[24 - Münster kilsəsi – kilsə qülləsinin hündürlüyü 142 metrdir.] qülləsindən dörd metr hündür ola ya olmaya. Oradakı qədimliklər adamın lap canını sıxır. Ondan daha danışmayın. Heroqlifləri görəndə əhvalım qarışır. Ora yolu düşən hər bir səyyah belə şeylərlə maraqlanır. Mənim isə bu ölkəyə getməkdə əsas məqsədim Qahirə və İskəndəriyyə şəhərlərinin küçələri ilə axın-axın harasa tələsə-tələsə gedən türklərin, köçəri həyat keçirən bədəvilərin, xristian misirlilərin, fəllahların, qoptların necə insan olduqlarını, onların xüsusiyyətlərini, adət-ənənələrini öyrənmək idi. Hərbi xəstəxanada olarkən tələsik bir neçə qeyd götürmüşəm. Bu xəstəxana nə murdar yermiş! Üç yüzə qədər taun xəstəliyinə tutulmuş adamın içərisində o qədər sakitcə demi[25 - Demi – tütün çubuğu (qəlyan).] çəkmişəm ki! Güman edirəm, siz yoluxmaqdan qorxmursunuz! Ah, polkovnik, yeriniz məlum, orada yaxşı süvari qoşun var, əla at minirlər. Oradan gətirdiyim gözəl silahları sizə sonra göstərəcəyəm. Vaxtilə cəsur Murad bəyə[26 - Murad bəy – (1750-1801) – Misir məmlüklüyünün rəhbəri. 1798-ci ildə Napoleon ordusuna məğlub olduqdan sonra fransızların tərəfinə keçib.] məxsus olan bir nizə ələ keçirmişəm. Polkovnik, sizin üçün bir yatağan, Oqüst üçün isə bir xəncər gətirmişəm. Özüm üçün gətirdiyim bürüncəyi, əbanı, günəşdən qorunmaq üçün üz örtüyünü sonra göstərərəm. Bilirsinizmi ki, mən istəsəydim, bir neçə qadın gətirə bilərdim. İbrahim paşa Yunanıstandan o qədər qadın göndərib ki, lap elə biri bir qəpiyə… Paşa ilə dəfələrlə söhbət etdim. Əlbəttə, o, ağıllı, xurafata-filana inanmayan bir adamdır. Bizim işlərdən onun necə baş çıxardığını desəm, inanmazsınız. And olsun ki, bizim hökumətin ən kiçik sirlərindən belə onun xəbəri vardır. Onun söhbətlərindən Fransadakı müxtəlif siyasi partiyalar haqqında çoxlu qiymətli məlumatlar əldə etdim. Hal-hazırda o, statistika ilə çox maraqlanır. Bizim qəzetlərin hamısına abunəçidir. Bilirsinizmi ki, o, qatı bonapartçıdır?! İki sözündən biri Napoleondur. “Ah! Bunabardo elə böyük adam olub ki!” deyə tez-tez mənə eşitdirərdi. Napoleona onlar Bunabardo da deyirlər.
– “Jurdina, yəni Jurden”[27 - Jurden – Molyerin komediyasından sitat: “dvoryanlıq meşşanı”], – Temin yavaşca pıçıldadı.
Teodor söhbətinə davam etdi:
– Əvvəlcə Mehmet Ali məndən ehtiyat edirdi. Bilirsinizmi, türklər heç kimə inanmırlar; onların hamısı belədir, heç kimə ürək qızdırmırlar. O, məni ya casus, ya da ki, kim bilir, yezuit-ruhani cəmiyyətinin üzvü hesab edirdi. Onun yezuitləri görməyə gözü yoxdur. Ancaq bir neçə dəfə görüşdükdən sonra mənim mövhumata inanmadığımı, səyyah olduğumu, sadəcə, şərq siyasəti, adət-ənənəsilə maraqlandığımı bildi və yalnız bundan sonra məndən çəkinmədən açıq danışmağa başladı. Axırıncı dəfə məni qəbul edəndə – bu, üçüncü görüşümüz idi – onunla sərbəst danışmaq qərarına gəldim: “Başa düşə bilmirəm, nə üçün əlahəzrət özünü Böyük Porta dövlətindən[28 - Böyük Porta dövləti – Osmanlı Sultanlığının rəsmi adı.] ayrı, müstəqil elan etmir? – deyə mən soruşduqda o, cavab verdi: – İlahi! Buna mən çox şad olardım, ancaq Misiri müstəqil elan etsəm, sənin ölkəndə nüfuzlu liberal qəzetlər, qorxuram ki, məni müdafiə etməsinlər”. Çox ağıllı qocadır, qəşəng ağ saqqalı var, heç vaxt gülməz. Məni yaxşı mürəbbəyə qonaq elədi. Ancaq mənim ona verdiyim hədiyyələr içərisində onun ən çox xoşuna gələn rəssam Şarlenin[29 - Şarle – Şarle Nikolya-Tusen (1792-1845) – Fransız rəssamı, əsasən döyüş səhnələrini əks etdirib. Napoleon ordusunun əsgər və zabitlərini təsvir edən çoxsaylı litoqrafiyaların müəllifidir.] çəkdiyi imperator qvardiyasının müxtəlif geyim formalarından ibarət rəsmlər kolleksiyası oldu.
Temin soruşdu:
– Paşa romantikdirmi?
– Ədəbiyyatla ümumiyyətlə, az məşğul olur. Ərəb ədəbiyyatı, bildiyiniz kimi romantik ədəbiyyatdır. Onların Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf[30 - Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf – XIX əsrin əvvəllərində ərəb ədəbiyyatında belə bir şair olmamışdır. Müəllifin təxəyyülünün bəhrəsidir.] adlı şairi son vaxtlar “Düşüncələr” adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Lamartinin “Düşüncələr”i[31 - Fransız şairi Alfons de Lamartinin (1790-1869) “Poetik düşüncələr” adlı şeirlər toplusu; 1820-ci ildə nəşr edilib.] ilə müqayisədə klassik nəsrin gözəl nümunəsi sayılır. Qahirəyə gələndən sonra bir nəfər ərəb dili müəllimi tutdum və onun köməyilə Quranı oxumağa başladım. Nə qədər az dərs alsam da, peyğəmbərin kəlamının ağlagəlməz dərinliyinə məftun oldum və həmin kəlamların bizim dilə nə qədər pis tərcümə olunduğunu başa düşdüm. Bura baxın, ərəb yazısını görmək, istəyirsinizmi? Bax, burada qızıl hərflərlə “Allah” sözü yazılıb.
O, ətirli ipək pul kisəsindən çox çirkli bir məktub çıxarıb bizə göstərdi.
Temin soruşdu:
– Misirdə nə qədər qaldın?
– Ay yarım.
Və səyyah bütün xırda şeylərə qədər hər nə görmüşdüsə, hamısını sadalamağa başladı.
Sən-Kler bu söhbəti eşitmirdi. Teodor gələn dəqiqə o, məclisdən çıxıb kənddəki evinə tərəf yola düşdü. Atını dördnala çapdığından atın ayaq səsləri onun aydın fikirləşməsinə mane olurdu. O, bu dünyada xoşbəxtliyinin həmişəlik alt-üst olduğunu dumanlı şəkildə hiss edir və bu işdə yalnız bir nəfər mərhumu, bir də bir etrüsk vazasını müqəssir bilirdi. Evə qayıdandan sonra Sən-Kler özünü divanın üstünə saldı: həmin divanın üstünə ki, o, bir gün bundan əvvəl də uzanmış və gələcək xoşbəxtliyi barədə xoş xəyallara dalmışdı. Əvvəllər o düşünürdü ki, sevdiyi qadın başqalarına bənzəmir; bu qadın ömründə yalnız onu sevib və ondan başqa daha heç kimi sevməyəcək. İndi isə bu xoş xəyal acı, hüznlü, ürək yaxan bir həqiqət qarşısında əriyib yox olurdu: “Mənim gözəl qadınım var, vəssalam. O ağıllıdır, ancaq ağlı onun qəbahətinin daha da böyük olduğunu göstərir; belə ağılla Masiniyə də könül verib. Doğrudur, o, indi məni sevir… Masinini də belə sevib!… Qayğıkeşliyimə, qılığına girib yaltaqcasına onu tumarladığıma, cəsarət və inadıma görə, o, özünü mənim ağuşuma atıb. Deməli, mən aldanmışam. Məhəbbətimiz, hüsn-rəğbətimiz qarşılıqlı olmayıb. Masini, ya mən – onun üçün heç bir fərqi yoxdur. Masini qəşəngdir, onu o, qəşəngliyinə görə sevib. Mən isə onu hərdənbir əyləndirirəm. “Hə, neynək! İndi ki o birisi ölüb, Sən-Kleri sevək! Əgər Sən-Kler ölərsə, yaxud məni təngə gətirərsə, yaşayırıq, görərik!” – qrafinya belə fikirləşib.
Əminəm ki, şeytan özü-özünə əzab verən bədbəxt adamların dərd-sərini gizlicə izləyir. Bu mənzərə insan düşməni üçün maraqlı bir əyləncədir. Elə ki adam yarasının sağaldığını hiss edir, şeytan o dəqiqə yaranın üstünə duz tökür.
Sanki kimsə Sən-Klerin qulaqlarına pıçıldayırdı:
“…Eh, nə böyük şərəf imiş başqasının varisi olmaq…”
O, oturduğu yerdən dik qalxdı və ətrafına qəzəblə göz gəzdirdi. Sən-Kler istərdi ki, indi otaqda bir adam olsun, o da həmin adamı parça-parça eləsin.
Divar saatı səkkizi vurdu. Qrafinya onu doqquzun yarısında gözləyirdi. “Görüşə getməsəm, nə olar? Hə də, Masininin məşuqəsini görmək nəyimə lazımdır?” O, yenidən divanda uzandı və gözlərini yumdu, öz-özünə dedi: “Yatmaq istəyirəm!” Düz yarım dəqiqə yerindən tərpənmədi, sonra ayağa qalxdı və tez divar saatına tərəf getdi; vaxtdan nə qədər keçdiyinə baxmaq istəyirdi. Sən-Klerin fikrindən keçdi: “Kaş indi doqquzun yarısı olsaydı! Onda gec olardı. Yoluma da vaxt qalmazdı”. Ürəyindən keçirdi ki, indi qəfil xəstəlik yerinə düşərdi. Otaqda var-gəl etməyə başladı, kitab götürüb oxumaq istədi, amma bir səhifə belə oxuya bilmədi. Pianoya yaxınlaşıb çalmaq istədi, ancaq qapağını açmadan fikrindən daşındı. Fit çala-çala, səmadakı buludlara diqqətlə tamaşa etdi, pəncərələrin qarşısındakı qovaq ağaclarını saymaq istədi. Nəhayət, çevrilib yenidən divar saatına baxdı, bayaqdan bəri hələ üç dəqiqəni də yola sala bilməmişdi. “Onu sevməyə bilmirəm, – Sən-Kler dişlərini bir-birinə sıxıb şaqqıldadaraq ayağını yerə döydü. – O, mənə hökmranlıq edir, mən onun quluyam. Məndən əvvəl Masini onun qulu olduğu kimi… Hə, olsun! İtaət elə, bədbəxt, madam ki, nifrət etdiyin bir zənciri parçalamağa gücün çatmır, onda itaət elə!” O, papağını götürdü və cəld otaqdan çıxdı.
Ehtiras bizə hakim kəsiləndə məğrurluğumuzun zirvəsindən öz zəifliyimizə baxıb təsəlli axtarırıq, öz-özümüzə düşünürük: “Düzdür, zəifəm, ancaq istəsəydim…”
Sən-Kler yavaş addımlarla parkın kiçik qapısına tərəf gedən cığırla yuxarı qalxırdı. Ağacların yaşıl fonunda açıq-aydın görünən ağ geyimli qadının üzünü uzaqdan görürdü. Qadın əlindəki yaylığı sanki ona işarə edirmiş kimi yelləyirdi. Sən-Klerin ürəyi şiddətlə vururdu, dizləri əsirdi; danışmağa heyi çatmırdı. Qorxurdu ki, əhvalının təlx olduğunu qrafinya onun üzündən oxuyar.
Sən-Kler ona tərəf uzanan əli tutdu. Qadın özünü onun ağuşuna atdı. Sən-Kler onun alnından öpdü və onlar səssiz-səmirsiz otağa keçdilər. Oqüst dərindən köks ötürməkdən özünü güclə saxlayırdı.
Qrafinyanın otağını təkcə bir şam işıqlandırırdı. Hər ikisi oturdu. Qrafinyanın fərqli saç düzümü Sən-Klerin diqqətini cəlb etdi: Matilda saçının arasına tək bircə dənə qızılgül qoymuşdu. Bir gün əvvəl Sən-Kler ona bir ingilis qravürü hədiyyə etmişdi. Qravürün üzərində rəssam Lesli[32 - Lesli Çarlz-Robert (1794-1859) – ingilis portret rəssamı.] tərəfindən çəkilmiş hersoginya Portlendin portreti vardı. (Bu gün qrafinyanın saç düzümü qravürdəki qadının saçına bənzəyirdi). Hədiyyəni edərkən Sən-Kler demişdi: “Qadın saçını bəzəyən sadə bir gül mürəkkəb formalı saç düzümündən daha çox xoşuma gəlir”.
O, qaş-daşı sevmirdi və belə şeylər barədə ağzının danışığını bilməyən bir lord kimi düşünürdü: “Bəzənmiş qadınlardan və çullu-yəhərli atlardan heç fələk də baş açmaz”. Sən-Kler keçən axşam qrafinyanın mirvari boyunbağısını əlində oynadanda (danışanda gərək həmişə onun əlində bir şey olaydı) demişdi: “Bər-bəzək yalnız eyibləri ört-basdır etmək üçündür. Siz çox gözəlsiniz, Matilda, belə bər-bəzək sizə gərək deyil”. Həmin o gecə Sən-Klerin təsadüfən dediyi sözlərin mənasına varan qrafinya üzüklərini, bilərziklərini, boyunbağılarını və hətta sırğalarını da çıxarmışdı.
Sən-Klerin fikrincə, qadın bəzəyində hər şeydən əvvəl ayaqqabı mühüm əhəmiyyət kəsb edir və bu haqda onun özünün xüsusi fikri vardı. Bu gün günəş batmamışdan əvvəl güclü yağış yağmışdı, otluq tamam yaş idi. Buna baxmayaraq, qrafinya ayaqlarında qara atlas ayaqqabı və ipək corab, onun qarşısına çıxmışdı… “Allah eləməsin, birdən qrafinya xəstələnər…”
“Qrafinya məni sevir!” – Sən-Kler düşündü və bu səfeh düşüncələri üçün xəcalət çəkib dərindən köks ötürdü və özündən asılı olmadan Matildaya nəzər saldı. Sən-Kler odla su arasında qalmışdı. O, qarşısında dayanmış bu qadına bir tərəfdən şübhə ilə yanaşırdısa, digər tərəfdən, nəyin bahasına olursa-olsun, onun xoşuna gəlməyə çalışan bu qadını görmək arzusu ilə yaşayırdı. Çünki Matilda ən xırda şeylərdə belə onun istəklərinə əməl edib xoşuna gəlmək istəyirdi. Onu da deyək ki, qadını aşiqə sevdirən də elə bu xırdalıqlardır.
Qrafinyaya gəlincə, onun gözəl üzündə həm sirli məhəbbət, həm də məftunedici şıltaqlıq oxunurdu. O, parlaq yapon mücrüsündən nə isə götürdü, onu balaca ovcunda gizlədərək Sən-Klerə tərəf tutdu və dedi:
– Keçən axşam sizin saatınızı sındırmışdım. Budur, baxın, düzəltdirmişəm.
Qrafinya gülməkdən özünü saxlamaq üçün alt dodağını dişləyərək incə və şux nəzərlə sevgilisinə baxdı və saatı ona təqdim etdi. İlahi, onun dişləri necə də gözəl idi! Onlar şəhvətdən od tutub yanan çəhrayı dodaqlar arasında sədəf kimi görünürdü. (Gözəl qadının nəvazişini soyuq qarşılayan kişinin çox səfeh görkəmi olur.)
Sən-Kler təşəkkür etdi, saatı götürüb cibinə qoymaq istədi.
– Yox, dayanın, – qrafinya onun qolundan tutdu. – Hələ bir açın. Baxın görün, yaxşımı təmir ediblər? Siz alim adamsınız, Politexnik İnstitutunun[33 - Politexnik İnstitutu – Parisdə ali təhsil ocağı; institutun çoxsaylı inqilabçı tələbələri olmuşdur. Ali məktəb müxtəlif ixtisaslı hərbi mühəndislər (artilleriyaçı, minaaxtaran və.s) yetişdirmişdir.] məzunusunuz. Bunu bilməlisiniz axı!
Sən-Kler:
– Eh, belə şeylərdən mənim başım çıxmaz, – dedi.
O, saatın qapağını laqeydliklə açdı və təəccübdən donub qaldı! Qapağın içəri tərəfində, düz ortada madam de Kursinin miniatür portreti həkk olunmuşdu. Məgər bundan sonra qaşqabağını sallamaq olardımı? Onun sifəti işıqlandı və Masini haqda fikirlər bir anda yox oldu. İndi Sən-Kler yalnız ona qəlbən vurğun, füsunkar bir qadının yanında olduğu barədə düşünürdü.
***
“Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!”[34 - “Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!” – U. Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsindən ifadə.] mahnısı səsləndi. Günəşin solğun, saralmış şüaları üfüqün şərq tərəfindəki qara, topa buludları yarıb keçirdi. Romeo məhz günün bu çağında Cülyettaya əlvida demişdi; bütün sevənlər belə bir klassik vaxtda bir-birindən ayrılmalıdırlar.
Sən-Kler bağın kiçik qapısının açarını əlində tutaraq buxarının qarşısında dayanmışdı. Gözləri həmin etrüsk vazasına zillənmişdi. O, bu vazaya qarşı qəlbinin dərinliyindəki qəzəbi gizli saxlamağa çalışırdı. Bununla belə, Sən-Klerin kefi kök idi. Onun ağlına sadə bir fikir gəldi: “Bəlkə, Temin onu aldadırdı?!”
Qrafinya onu yola salmaq üçün başına şal örtürdü. Elə bu vaxt Sən-Kler əlindəki açarla bu mənfur vazanı əvvəlcə yavaş, sonra isə getdikcə bərkdən döyəcləməyə başladı; elə bil, vazanı çilik-çilik etmək istəyirdi.
Matilda qışqırdı:
– Ah! İlahi! Ehtiyatlı olun! Mənim qəşəng etrüsk vazamı sındırarsınız!
Qrafinya açarı onun əlindən aldı.
Sən-Kler pərt idi, ancaq vəziyyətlə barışdı. O, şübhələrini büruzə verməmək üçün arxasını buxarıya çevirdi, saatı çıxarıb qapağını qaldırdı və qrafinyanın şəklinə diqqətlə tamaşa etməyə başladı.
– Bunun rəssamı kimdir? – deyə soruşdu.
– Müsyö R… Bilirsiniz, məni onunla Masini tanış edib. Romaya ilk səyahətindən sonra Masini incəsənəti zövqlə başa düşdüyünü sanki kəşf etmiş və bütün gənc rəssamların hamisinə çevrilmişdi. Doğrusu, bir az təmtəraqlı çəkilməsinə baxmayaraq, elə bilirəm ki, bu şəkil mənə oxşayır.
Sən-Kler əlindəki saatı divara çırpmaq istədi, ancaq özünü ələ aldı; sonra onu təmir etdirmək çətin olardı. O, saatı cibinə qoydu, havanın artıq işıqlandığını görüb evdən çıxdı və Matildadan xahiş etdi ki, onu yola salmasın. İri addımlarla parkı keçib gözdən itdi. Çox çəkmədi ki, çəmənlikdə tamamilə tək qaldı.
– Masini, Masini! – Sən-Kler hövsələdən çıxmış halda dəlicəsinə qışqırırdı: – Sən həmişə mənim yolumun üstündə duracaqsan, həmişə mənim yolumu kəsəcəksən? Lap yəqin ki, bu şəkli çəkən rəssam buna oxşar başqa birisini də Masini üçün çəkmişdir! Nə səfeh olmuşam! Bir az bundan əvvəl öz məhəbbətimə layiq məhəbbətlə sevildiyimə inanmışdım… Bunu qrafinyanın saçına çiçək taxması, daş-qaşlarını, qiymətli şeylərini açıb bir kənara qoyması ilə ölçürdüm… Bir mücrü daş-qaşı var. Masini qadınlarda yalnız bər-bəzəyə fikir verir, daş-qaşı çox sevirdi… Bəli, qrafinyanın yumşaq xasiyyəti var, bunu etiraf etmək lazımdır. O, aşiqlərinin şövqünə alışmağı bacarır.
Lənət şeytana! Qrafinya sadəcə, kurtizan[35 - Kurtizan qadın – yüksək cəmiyyətdən olan kişilərlə pul müqabilində yaxınlıq edən yüngül əxlaqlı qadın (eskort).] qadın olsaydı və özünü pula satsaydı, yüz dəfə bundan yaxşı idi. Onda mən heç olmazsa fikirləşərdim ki, doğrudan da məni sevir, çünki məşuqəm olduğu üçün ona pul vermirəm.
Tezliklə başqa, özü də daha kədərli bir fikir onu daxilən narahat etməyə başladı. Bir müddətdən sonra qrafinyanın ərinə görə saxladığı matəm qurtaracaqdı. Sən-Kler qrafinyanın dul həyatının bir ili başa çatan kimi dərhal kəbin kəsdirməlidir. O, buna söz vermişdi! Söz vermişdi? Xeyr! Bu haqda Sən-Kler heç kəlmə də kəsməmişdi. Ancaq Sən-Klerin niyyəti belə idi və qrafinya bunu duymuşdu. Onun aləmində bu özü elə bir anda bərabər idi. Bir az əvvəl Sən-Kler hamının qarşısında məhəbbətini etiraf edəcəyi o anın tez yetişməsi üçün hər şeyi qurban verməyə hazır idi. İndi isə taleyini Masininin bu keçmiş məşuqəsi ilə bağlayacağı fikri onu sarsıdırdı.
Sən-Kler öz-özünə deyirdi:
“Bununla belə, bu mənim borcumdur və bu, olmalıdır, olacaqdır da. Yəqin, bu yazıq qadına elə gəlir ki, onun keçmiş əlaqələrindən mənim xəbərim vardır. Deyilənlərə görə, onlar münasibətlərini heç də gizlətməyiblər”. Daha sonra Sən-Kler başqa cür düşünürdü: “Qrafinya məni yaxşı tanımır, o, məni yaxşı başa düşə bilmir… Belə fikirləşir ki, mən onu Masini sevən kimi sevirəm. Neynək, – o, qürurla öz-özünə dedi. – Onun hesabına üç ay ən xoşbəxt adam oldum. Bu xoşbəxtlik üçün bütün ömrümü qurban verməyə dəyər”.
O yatmadı və bütün səhəri at belində, meşədə gəzdi. Veryer meşəsindəki[36 - Veryer meşəsi – Parisin altında, Versal yaxınlığında meşə.] xiyabanların birində uzaqdan bir nəfəri qəşəng ingilis atının üstündə gördü. Həmin adam onu adı ilə səslədi və dərhal ona tərəf yönəldi. Bu, Alfons de Temin idi. Sən-Kler bikef idi, o, tənhalıq axtarırdı. Teminə rast gəlməyi onsuz da pis əhvalını tamam pozdu. O isə bu pərtliyi hiss etmədi, ya bəlkə, Sən-Klerə əzab verməkdən həzz almaq üçün belə dona girmişdi. Temin Sən-Klerin ona cavab verib-vermədiyinə məhəl qoymadan danışır, dil-dil ötür, gülür, zarafat edirdi. Sən-Kler qarşıya ensiz bir xiyaban çıxdığını görən kimi bu dözülməz, sırtıq yol yoldaşından yaxa qurtarmaq niyyətilə atını tez ora sürdü. Ancaq o yanılırdı; həyasız adamlar öz ovlarını asanlıqla əldən vermirlər. Temin cilovu yana çəkdi, Sən-Klerlə söhbəti daha da rahat davam etdirmək və onunla yanaşı getmək üçün atı mahmızlayıb həmin xiyabana çıxartdı və Sən-Klerə çatdı.
Dediyim kimi, xiyaban ensiz idi. Burada iki at yan-yana çox çətinliklə gedə bilərdi. Temin yaxşı at minən olsa da, Sən-Klerin yanından ötərkən onun ayağına yüngülcə toxundu. Əlbəttə, bu təhqiramiz hərəkət sayıla bilməzdi. Lakin Sən-Klerin qəlbində qəzəb elə şiddətlənmişdi ki, artıq özünü saxlaya bilmirdi. O, üzəngidə ayaq üstə qalxaraq əlindəki qırmancla Teminin atının üzündən vurdu.
– Lənət sənə kor şeytan, sizə nə olub, Oqüst? – Temin qışqırdı. – Mənim atımı nə üçün vurursunuz?
– Niyə dalımca düşüb məni qarabaqara izləyirsiniz? – Sən-Kler hədələyici, ötkəm səslə cavab verdi.
– Sizin ağlınız çaşıb, Sən-Kler? Yoxsa kiminlə danışdığınızı unudursunuz?
– Yelbeyinin, azğının birisi ilə danışdığımı lap yaxşı bilirəm.
– Sən-Kler!.. Siz, deyəsən dəli olmusunuz… Bura baxın, eşidin! Sabah mənim qarşımda üzr istəməli olacaqsınız, ya da elədiyiniz bu kobudluğa görə cavab verməli olacaqsınız.
– Elə isə sabaha qədər, müsyö!
Temin atının başını çəkib saxladı, Sən-Kler öz atını qabağa buraxdı və tez də meşədə gözdən itdi.
Bu andan o, özünü çox sakit hiss etdi. Əvvəlcədən ürəyinə daman hadisələrə inanmaq onun zəif cəhəti idi. Sən-Klerə elə gəlirdi ki, sabah onu öldürəcəklər və bu da onun hal-hazırda vəziyyətdən çıxmaq üçün yeganə çıxış yolu olacaq. Hələ qabaqda bir gün var; sabah daha heç nəyin qeydinə qalmayacaq. O, evə qayıtdı, xidmətçisi ilə polkovnik Bojeyə məktub göndərdi. Daha bir neçə məktub yazdı, sonra iştahla nahar etdi və saat doqquzun yarısında gəlib bağ-bağatlı həyətin kiçik qapısının qarşısına çatdı.
***
– Sizə bu gün nə olub, Oqüst? – qrafinya soruşdu. – Siz çox şənsiniz və bununla belə, heç bir zarafatınızla məni güldürə bilmirsiniz. Dünən sizin ovqatınız nə qədər təlx idisə, mən bir o qədər şən idim. Bu gün isə elə bil, rollarımızı dəyişmişik. Başım bərk ağrıyır.
– Əziz dost, boynuma alıram, doğrudur, dünən çox bikef idim. Ancaq bu gün axı mən gəzmişəm, çox hərəkət etmişəm, buna görə də özümü çox yaxşı hiss edirəm.
– Mən isə əksinə, çox gec durmuşam, bu gün səhər yatıb yuxuya qalmışam, ağır, qarmaqarışıq yuxular görmüşəm…
– Ah, yuxu? Yuxuya inanırsınız?
– Boş şeydir!
– Mən isə inanıram. İnandırıram ki, gördüyünüz yuxular nəsə faciəli bir hadisənin olacağını xəbər verir.
– İlahi, gördüyüm yuxular heç vaxt yadımda qalmır. Buna baxmayaraq, bugünkü yuxum yadımdadır. Yuxuda Masinini görmüşəm. Elə bundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yuxum o qədər də maraqlı olmayıb.
– Masini! Əksinə, mən isə belə düşünürəm ki, siz onu yenidən görsəydiniz, məmnun olardınız, elə deyilmi?
– Yazıq Masini!
– Yazıq Masini?
– Oqüst, xahiş edirəm, mənə deyin görüm, bu gün bir hadisə-filan baş verməyib ki? Sizin təbəssümünüzdə nəsə iblisanə bir şey gizlənmişdir. Elə bil ki, siz özünüzü ələ salırsınız…
– Ah! Siz mənimlə ahıl, qoca arvadlar kimi danışırsınız, rəfiqələriniz kimi!
– Doğru deyirəm, bu gün sizin sifətinizdə elə bir ifadə var ki, bu cür ifadə adətən xoşlamadığınız, zəhləniz gedən adamlarla danışanda olur.
– Elə deməyin. Əlinizi mənə verin.
Sən-Kler qrafinyanın əlini əda ilə öpdü və onlar bir müddət gözlərini bir-birinə zillədilər. Sən-Kler baxışlarını aşağı dikib dedi:
– Bu dünyada qəddar olmamaq necə də çətindir! Qəddar olmadan yaşamaq istəyirsənsə, gərək ovdan, havanın yaxşı olmasından, keçmiş qadın dostlarından, onların büdcələrinin gətirdiyi mənfəətdən başqa ayrı bir şeydən danışmayasan…
Sən-Kler stolun üstündən bir kağız götürdü:
– Bax, sizin paltaryuyanın haqq-hesabıdır, mənim mələyim. Gəlin, indi də bu haqda söhbət edək. Belə olsa, məni qəddar adlandırmazsınız axı!
– Düzü, Oqüst, siz məni təəccübləndirirsiniz…
– Bu yazı, məni bu gün səhər tapdığım bir məktub haqda düşünməyə sövq edir. Sizə bildirməliyəm ki, sənədlərimi sahmana salırdım. Mən hərdənbir onları gözdən keçirirəm. Kağızların içərisində bir dərzi qadının vaxtilə mənə yazdığı məktub əlimə keçdi. Mən on altı yaşında olarkən həmin qadına vurulmuşdum. Onda hər sözü xüsusi əda ilə yazmaq qabiliyyəti vardı. Özü də hər kəlməni çox mürəkkəb şəkildə, ikimənalı yazardı. Onun yazı üslubu da xətti kimi gözəl idi. Mən o vaxtlar bir az yüngülxasiyyət olmuşam. Həmin qadını madam Sevinye[37 - Madam Sevinye – Sevinye Mariya de Rabyuten-Şantal (1626-1696) – fransız yazıçısı.] kimi əhli-qələm olmadığına görə özümə layiq görməmişəm. Tez bir zamanda onu atmışam. Məktubu bu gün yenidən oxuyanda belə qərara gəldim ki, o, məni əsl məhəbbətlə sevirmiş.
– Yaxşı, bəs saxladığınız qadın?..
– Əla idi. Hər ay ona əlli frank verirdim. Mənim qəyyumum çox xəsis idi, varlanmağımı istəmirdi, mənə deyirdi ki, cavan adamın pulu çox olduqca təkcə özünü yox başqalarını da məhvə doğru aparır.
– Bəs bu qadının axırı nə oldu?
– Nə bilim?.. Yəqin ki, xəstəxanada öldü…
– Oqüst… əgər bu dedikləriniz, doğrudan da belədirsə, siz bunu ürək yanğısı ilə deyərdiniz.
– Əgər həqiqəti bilmək istəyirsinizsə, o, “alicənab bir adama” ərə getdi. Məndən əl çəkəndən sonra mən ona bir az da cehiz verdim…
– Siz necə də xeyirxahsınız!.. Bəs nə üçün belə qəddar görünmək istəyirsiniz, hə?
– Bəli, mən çox xeyirxaham!.. Bu haqda nə qədər çox düşünürəmsə, həmin qadının məni sevdiyinə indi daha çox inanıram. Ancaq o vaxtlar mən əsl məhəbbət hissinin nə demək olduğunu ayırd edə bilmirdim.
– Heyif ki, siz o məktubu mənə gətirməmisiniz. Qısqanclıq hissi keçirməzdim… Biz qadınlar siz kişilərdən daha həssasıq. Biz məktubun yazılma tərzindən məktub sahibinin səmimi olduğunu, yaxud elə-belə yalandan hisslərlə oynadığını dərhal ayırd edə bilirik.
– Bununla belə, siz özünüz də dəfələrlə sarsaq və yelbeyin adamların toruna düşmüsünüz!
Bu sözləri deyəndə Sən-Kler gözlərini etrüsk vazasına zilləmişdi. Onun səsində və gözlərində Matildanın qətiyyən hiss etmədiyi qəzəb hissi vardı.
– Daha bəsdir! Siz kişilər hamınız Don Juan olmaq istəyirsiniz. Sizə elə gəlir ki, başqalarını oynadırsınız, halbuki siz özünüzdən də əxlaqsız, pozğun olanların cənginə keçirsiniz.
– Siz xanımlar bu həssaslıqla, yəqin ki, səfeh adamı uzaq məsafədən hiss edirsiniz. Eyni zamanda deyə bilərəm ki, səfeh və yelbeyin dostunuz Masininin qadın dadını bilmədən bakir və əzabkeş kimi öldüyünə şübhə etmirəm…
– Masini? Ancaq o elə də səfeh deyildi. Burası da var ki, qadınlar da səfeh olurlar axı… Yeri gəlmişkən, Masininin başına gəlmiş bir hadisəni danışım. Ancaq bilmirəm, bəlkə də bunu sizə danışmışam?
– Heç vaxt danışmamısınız, – Sən-Kler titrək səslə cavab verdi.
– Masini İtaliyadan qayıdanda mənə aşiq olmuşdu. O, mənim ərimlə tanış idi. Ərim onu mənə ağıllı və zövqlü bir adam kimi təqdim etmişdi. Onlar sanki bu dünyada bir-biri üçün yaranmışdılar. Əvvəllər Masini mənə qarşı çox diqqətli idi; o, mənə sulu boya ilə çəkilmiş bir neçə şəkil verdi və dedi ki, özününküdir. Sən demə, onların hamısını Şrotdan[38 - Şrot – Parisdə rəsm əsərləri satan məşhur tacir.] alırmış… Musiqi və rəssamlıq haqqında mənimlə elə həvəslə danışırdı ki, sanki bu sahənin bilicisidir. Halbuki çox gülünc görünürdü. Günlərin bir günü o, mənə ağlagəlməz məzmunda bir məktub göndərdi. Məktubda kəlməbaşı yazırdı ki, nə bilim, mən Parisin ən nəcib, namuslu qadınıyam… daha nəyəm və məhz buna görə də o, mənim aşiqim olmaq istəyir. Mən məktubu əmiqızım Jüliyə göstərdim. İkimizin də dəlisov vaxtlarımız idi və biz onunla bir zarafat etməyi qərara aldıq. Bir gün bizə çoxlu qonaq gəlmişdi. Masini də onların arasında idi. Əmiqızım hamıya dedi: “İndi mən sizə bu gün səhər aldığım eşqnaməni oxuyacağam!” O, məktubu götürdü və qonaqların qəhqəhəsi altında ucadan oxudu… Yazıq Masini!..
Sən-Kler sevincindən qışqırdı və şaqqanaq çəkərək dizlərini qatlayıb yerə çökdü. O, qrafinyanın əlindən yapışdı, onu öpüşlərə və göz yaşlarına qərq etdi. Matildanı təəccüb bürüdü və əvvəlcə belə başa düşdü ki, Sən-Klerə nəsə oldu. Sən-Kler yalnız bu sözləri deyə bildi: “Məni bağışlayın, bağışlayın məni!” Nəhayət, ayağa qalxdı. O, sevinc içərisində idi. Sən-Kler bu an Matildanın vaxtilə ona ilk dəfə “Mən sizi sevirəm!” – dediyi andakından da xoşbəxt idi.
O dedi:
– Mən dünyanın ən səfeh və ən günahkar adamıyam, – dedi. – İki gün idi ki, sizdən şübhələnirdim. Şübhələrimi aydınlaşdırmaq üçün sizdən heç bir şey soruşa bilmirdim.
– Məndən şübhələnirdiniz? Axı nədə?
– Ah! Mən bədbəxtəm!.. Mənə demişdilər ki, siz Masinini nə vaxtsa əvvəllər sevmisiniz… həm də…
– Masini! – qrafinya qəhqəhə ilə gülməyə başladı və sonra ciddi görkəm aldı. – Oqüst, mənim haqqımda belə şübhədə olmaq və həmin şübhələri məndən gizlətmək üçün, doğrusu, nə qədər səfeh və ikiüzlü olmaq lazım imiş?!
Onun gözündən bir damla yaş diyirləndi.
– Yalvarıram, məni bağışlayın.
– Sizi necə bağışlamaya bilərəm, əziz dostum?.. Ancaq hər şeydən əvvəl qoy sizə and içim ki…
– Ah! Mən sizə inanıram, inanıram sizə… mənə heç nə deməyin.
– Ancaq, Allah xatirinə, deyin görək, siz bu boş, mənasız düşüncələrinizdə nəyə əsaslanırdınız?
– Heç nəyə… Bu axmaq başımdan savayı heç nəyə… Bir də bu etrüsk vazasına… Görürsünüz, mən elə bilirdim ki, bunu sizə Masini vermişdir…
Qrafinya təəccüb içində əlini əlinə vurdu və qəhqəhə ilə dedi:
– Mənim etrüsk vazam! Mənim etrüsk vazam!
Sən-Kler də özünü gülməkdən saxlaya bilmədi, amma bununla belə, onun yanaqlarından iri göz yaşları axıb süzülürdü. O, Matildanı qucaqladı və ona dedi:
– Məni bağışlamayınca sizi buraxmayacağam.
– Sizi bağışlayıram, səfehin biri səfeh! – deyərək Matilda onu nəvazişlə öpdü. – Bu gün mən xoşbəxtəm! Bax, birinci dəfədir ki, sizi ağlayan görürəm. Heç ağlıma gəlməzdi ki, siz ağlaya bilərsiniz.
Sonra Sən-Klerin qolları arasından çıxaraq etrüsk vazasını qapdı və döşəməyə çırpıb çilik-çilik elədi. (Bu misilsiz və nadir bir vaza idi. Üzərində üç rənglə Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi[39 - Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi – qədim yunan mifologiyasında deyilir: Kentavrlar yarı adam, yarı at olan əsatiri varlıqlardır. Laptiflər sülaləsinin hökmdarı Pirifoyun toyuna dəvət olunmuşlar. Şərabdan məst olan kentavr Evriton gəlinin namusuna təcavüz etmək istəyir. İki tayfa arasında müharibə başlayır. Qəzəblənmiş Pirifoy Evritonu cəzalandırır və toydan qovur. Larit ilə Santor da bu döyüşdə iştirak edən əfsanəvi varlıqlardır.] təsvir edilmişdi.)
Sən-Kler bir neçə saat ən xoşbəxt və həm də pərt adam vəziyyətində qaldı.
***
– Hə, nə oldu? – deyə Rokantən Tortonilər[40 - Tortonilər kafesi – Parisdə “İtalyan bulvarı”nda kafe.] ailəsinə məxsus qəhvəxanada rast gəldiyi polkovnik Bojedən soruşdu. – Mənə danışdığın əhvalat doğrudur?
– Bəli, bu, həqiqətən belədir, mənim əzizim, – polkovnik qəmgin halda cavab verdi.
– Danışın görüm, bu hadisənin axırı necə qurtardı?
– Ah, necə olacaq! Sən-Kler mənə dedi ki, o, əvvəlcə səhv edibmiş və yalnız Temin birinci atəş açandan sonra ondan üzr istəmək niyyətindəymiş. Mənim onunla razılaşmaqdan başqa çarəm qalmadı. Temin püşk atmaq istəyirdi. Sən-Kler təkid etmişdi ki, birinci Temin atəş açsın, o da atdı. Mən Sən-Klerin bircə dəfə öz yerində fırlandığını və həmin dəqiqə də palıd ağacı kimi yerə sərildiyini öz gözlərimlə gördüm. Onun yerə düşməyi ilə ölməyi bir oldu. Mən ölümcül yaralanan əsgərlər arasında ölməmişdən əvvəl öz yerlərində belə fırlanmalarını dəfələrlə görmüşəm.
Rokantən dedi:
– Bu, çox qeyri-adi ölümdür. Bəs sonra, Temin nə etdi?
– Belə hadisə vaxtı başqaları nə edir, o da elə… O, tapançasını məyus halda yerə tulladı, elə güclə tulladı ki, tətiyi sındı. Bu, Manton fabrikinin[41 - Manton fabriki – XIX əsrin birinci yarısında Manton şəhərində (İngiltərə, Retlend qraflığı) silah zavodu; burada istehsal olunan silahlar ən yaxşılardan hesab olunurdu.]
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/prosper-merime/hekay-l-r-68289367/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Kaporal – (Kapral – onbaşı) – feodal senyorlara qarşı əvvəllər üsyan etmiş Korsika kommunarlarının özlərinə seçdikləri başçılara deyirlər. Korsikalılar köhnə adət-ənənəyə görə beş təbəqəyə bölünürlər: zadəganlar (bunların bir qismi magnitgueslər, yəni dəbdəbəli həyat sürənlər, ikinci qismi isə stgmori – senyorlar adlanırlar), kaporallar, vətəndaşlar, plebeylər və əcnəbilər.
2
Voltijerlər – polisə kömək məqsədi ilə dövlət tərəfindən təşkil edilmiş atıcı dəstəsində iştirak edənlərə deyirlər.
3
Sarıyaxalılar – voltijerlərin qəhvəyi rəngli geyimlərinin yaxalığı sarı rəngdə idi, bunun üçün də onlara sarıyaxalılar deyirdilər.
4
Ekü – qədim fransız pul vahidi.
5
Şövörino – Merime rus kəndlərindən olan Şevardinonun adını təhrif olunmuş formada verir. Borodino vuruşunda (1812) Şevardino istehkamı qızğın vuruşlarda gah bu, gah da digər tərəfin əlinə keçirdi, belə ki, bu istehkam rus ordularının bütün istiqamətlərdə möhkəmlənməsi üçün əsas mövqe olmuşdur.
6
Adyutant – hərbi rütbə (praporşik).
7
Mazğal – qala divarlarında, istehkamlarda atışmaq üçün qoyulmuş dəlik (red.).
8
Zontaq – Zontaq Henrietta (1805-1854) – alman müğənnisi, Parisdəki italyan opera səhnəsində müvəffəqiyyətlə çıxışlar edib.
9
Yezuit – mürtəce katolik ruhanilərin cəmiyyətinin üzvü, katolik rahibi. Yezuitlər 1764-cü ildə Fransadan qovulublar. Lakin, "İsa Cəmiyyəti"nin bərpası zamanı onlar yenidən önə çıxıblar. Sonuncu Burbonlar sülaləsi hakimiyyətinin əks-inqilabi siyasətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Onları dəstəkləyənlər fransız cəmiyyətin bütün təbəqələrindən olublar. Lakin böyük səylə təşkilata bağlılıqlarını gizli saxlayıblar.
10
Sekundant – 1) duel iştirakçılarını müşayiət edən şahid və vasitəçi; 2) idmanda (boks, şahmat, qılıncoynatma və s.) vasitəçi və köməkçi tərəf.
11
Qusar – çar ordusunda və bəzi başqa ölkə ordularında macar forması geyinən süvari əsgər və ya zabit.
12
Akvarel – 1) su ilə qarışdırılmış rəng; 2) bu rənglərlə işlənmiş rəssamlıq əsəri.
13
Dibiç İvan İvanoviç (1785-1831) – Rus feldmarşalı, 1828-1829-cu illərdə baş vermiş Rusiya-Türkiyə müharibəsində xüsusilə fərqlənmişdir.
14
Jüdit Pasta – (1798-1865) – məşhur italyan müğənni qadını. 1820-30-cu illərdə Parisin opera teatrında çıxış etmişdir.
15
Lord Vellinqton – (1769-1852) – hersoq, ingilis komandiri, Vaterloo döyüşündə Müttəfiq qüvvələrin komandiri olmuşdur.
16
“Quyruğu kəsik tülkü təmsili” – Fransa təmsilçisi Ləfontenin (1621-1695) təmsili nəzərdə tutulur. Quyruğu kəsilmiş tülkü, heyvanlara quyruğun yararsız olduğunu deyir və onlara quyruqlarını kəsdirməyi məsləhət görür.
17
Ştaub – o zamanın kübar cəmiyyətinə xidmət göstərən dərzi, moda mütəxəssisi.
18
Adonis – Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından biri; o dərəcədə yaraşıqlı oğlan olub ki, baş tanrı Zefsin qızı, Gözəllik İlahəsi Afrodita ona aşiq olub.
19
Brümel – Corc Brümel (1778-1840) – ingilis modabazı, kübar cəmiyyətdə modalar qanunvericisi.
20
(İng. Ah qadınlar, xəyanətdir sizin adınız!) İngilis şairi U. Şekspirin “Hamlet” əsərində Hamletin anasına söylədiyi ifadə.
21
Paşa – söhbət Misir paşası Mehmet Ali Paşadan (1769-1849) gedir. Onun Osmanlı Sultanlığına qarşı müstəqil siyasəti ona Avropa cəmiyyətində populyarlıq qazandırmışdı.
22
Memnon – əfsanəvi yunan qəhrəmanı, ilahə Avroranın (şərqdə adı Şəfəq) oğlu. Misirdəki heykəllərdən birinin onun şərəfinə qoyulduğu deyilsə də, əslində heykəl Misir fironu Amenhotepin şərəfinə ucaldılıb.
23
İbrahim paşa – (1792-1848) – Misir paşası Mehmet Ali paşanın oğlu; sərkərdə.
24
Münster kilsəsi – kilsə qülləsinin hündürlüyü 142 metrdir.
25
Demi – tütün çubuğu (qəlyan).
26
Murad bəy – (1750-1801) – Misir məmlüklüyünün rəhbəri. 1798-ci ildə Napoleon ordusuna məğlub olduqdan sonra fransızların tərəfinə keçib.
27
Jurden – Molyerin komediyasından sitat: “dvoryanlıq meşşanı”
28
Böyük Porta dövləti – Osmanlı Sultanlığının rəsmi adı.
29
Şarle – Şarle Nikolya-Tusen (1792-1845) – Fransız rəssamı, əsasən döyüş səhnələrini əks etdirib. Napoleon ordusunun əsgər və zabitlərini təsvir edən çoxsaylı litoqrafiyaların müəllifidir.
30
Malik-Ayatalnəfus-ibn-Əşrəf – XIX əsrin əvvəllərində ərəb ədəbiyyatında belə bir şair olmamışdır. Müəllifin təxəyyülünün bəhrəsidir.
31
Fransız şairi Alfons de Lamartinin (1790-1869) “Poetik düşüncələr” adlı şeirlər toplusu; 1820-ci ildə nəşr edilib.
32
Lesli Çarlz-Robert (1794-1859) – ingilis portret rəssamı.
33
Politexnik İnstitutu – Parisdə ali təhsil ocağı; institutun çoxsaylı inqilabçı tələbələri olmuşdur. Ali məktəb müxtəlif ixtisaslı hərbi mühəndislər (artilleriyaçı, minaaxtaran və.s) yetişdirmişdir.
34
“Xoş sabahın müjdəçisi, gözəl torağay!” – U. Şekspirin “Romeo və Cülyetta” faciəsindən ifadə.
35
Kurtizan qadın – yüksək cəmiyyətdən olan kişilərlə pul müqabilində yaxınlıq edən yüngül əxlaqlı qadın (eskort).
36
Veryer meşəsi – Parisin altında, Versal yaxınlığında meşə.
37
Madam Sevinye – Sevinye Mariya de Rabyuten-Şantal (1626-1696) – fransız yazıçısı.
38
Şrot – Parisdə rəsm əsərləri satan məşhur tacir.
39
Larit ilə Santorun döyüş səhnəsi – qədim yunan mifologiyasında deyilir: Kentavrlar yarı adam, yarı at olan əsatiri varlıqlardır. Laptiflər sülaləsinin hökmdarı Pirifoyun toyuna dəvət olunmuşlar. Şərabdan məst olan kentavr Evriton gəlinin namusuna təcavüz etmək istəyir. İki tayfa arasında müharibə başlayır. Qəzəblənmiş Pirifoy Evritonu cəzalandırır və toydan qovur. Larit ilə Santor da bu döyüşdə iştirak edən əfsanəvi varlıqlardır.
40
Tortonilər kafesi – Parisdə “İtalyan bulvarı”nda kafe.
41
Manton fabriki – XIX əsrin birinci yarısında Manton şəhərində (İngiltərə, Retlend qraflığı) silah zavodu; burada istehsal olunan silahlar ən yaxşılardan hesab olunurdu.
Проспер Мериме
Тип: электронная книга
Жанр: Литература 19 века
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: Altun Kitab / Алтын Китаб
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Hekayələr, электронная книга автора Проспер Мериме на азербайджанском языке, в жанре литература 19 века