“Урал батыр” ҡобайырында тәбиғәт
“Урал батыр” ?обайырында т?би??т
Юнир Гафурович Вагапов
Китап ?обайыр?а тасуир ителг?н борон?о Уралда?ы т?би??т к?ренешт?ре ??м ва?и?алары, улар?ы бе??е? бик йыра? бабаларыбы??ы? нисек а?лат?андары, шул д??ер?е? б?г?нг? заман?а б?т?нл?й о?шама?ан климат ??м географик шарттарында улар?ы? ?ай?ылайыра? к?н к?рг?нд?ре тура?ында б?ян ит?.
Был я?малар, башлыса, тейешле ??ерлеге бул?ан, и? м??име, уйсан у?ыусылар?а т???йенл?нг?н.
Атайым Ва?апов ??ф?р Хаммат улы и?т?леген? – был заманды? утлы туфандай ??л?к?тенд? ??йеп бул?ан ?унарсыны? рухына – ба?ышлайым был китапты.
Автор.
Юнир Вагапов
“Урал батыр” ?обайырында т?би??т
Инеш
20 – се быуатты? и? а?а?ында ??м был быуатты? башында ?ына Ер?е? и? я?ы геологик тарихы ??м шул осор?о? география?ы ?лк?л?ренд? ??ж?п ф?нни асыштар м??л?м булды. Шулар?а ярашлы Ер??ге ?у??ы б?й?к бо?ланыу д??еренд? – бынан 12000-18000 йылдар элг?ре ва?ыт арауы?ында – Евразия ??м Америка ?ит?аларыны? Т?нья? бо?ло океан?а ?ара?ан яр?арында ??й?т ?алын, башлыса бо??ан тор?ан, быуа барлы??а килеп, океан?а а??ан йыл?алар?ы? тама?ын яп?ан. Шул с?б?пле ?у??ыларыны? ?ыуы ара – тир?л?ге тиге?лект?р?е ба??ан ??м Евразияны? т?нья?ында?ы тиге?лект?ренд? океан?а о?шаш бик ?ур с?с? ?ыулы ди?ге? хасил бул?ан. Ошо ди?ге??? Урал тау?ары утрау х?ленд? ?ал?ан, с?нки ул ди?ге? ?ай бул?ан(Аны?ыра? ?йтк?нд?, Урал архипелагы р??ешенд?). К?р??телг?н бо?ланыу д??еренд? ?ыу ба?ыу ва?и?алары та?ы бер т?рл?, планета ким?ленд?ге ??л?к?тт?р р??ешенд? л?, булып ?тк?нд?р, тиг?н теория ла бар. Был ф?нни ?араш?а ярашлы т?нья?та?ы дамба Европа мен?н Америка ара?ында?ы океанды ла быу?ан, с?нки шул арала?ы ?ыу т?б?н? тиклем ту??ан(и? т?р?н урын 3900м. сама?ы).
Ошо м?лд?н ?у? ?леге Т?нья? бо?ло океан ??т?нд? яуым-т?ш?м мен?н килг?н ?ыу ту?ып тупланып, Т?нья? ?отоп тир??енд?ге океанда?ы бо? ?атламы ?ит?алар?ан 1 километр?ан ю?арыра? к?т?релг?н. ?ир?к-?ая?, й? тегенд?, й? бында ошо бо? ?атламы а?тында?ы ?ыу, “?ап?асын” емереп сы?ып, к?нья??а – Донъя океанына а?ып т?шк?н. Ул а?ымды? т?р?нлеге й????рс? метр, ти?леге с???тен? – 200-250 км-?а, ки?леге -1000км-?а етк?н тип и??пл?н?. Шул а?ымды? бере?е Урал тау?ары буйлап ?теп, Иран аша ла юл табып, ?инд океанына ?ой?ан.
Атал?ан ф?нни я?ылы?тар “Урал батыр”?ы? и? фантастик ?л?шт?рен? л? т?би??т ф?нд?рен? таянып ?абаттан ?арар?а м?мкинлект?р?е ны? ки??йтте. Был китап ошо й?н?лешт?ге т??ге а?ымдар?ы? бере?е, бу?ай. Тел?г?н у?ыусы бе??е? я?а?ан ?ы?ымталарыбы??а ?ул ?елт?п кен? ?уйыр?а байта? етеш?е?лект?р таба алыр, с?нки “Урал батыр” ?обайырында?ы т?би??тте? сер??рен? т?ш?н?? – ?т? ?атмарлы бурыс. ?обайыр?а?ы т?би??тк? булдыра ал?анса и?тибар мен?н м?н?с?б?тебе??е? ?ай?ы бер ????мт?л?рен килтер?бе?.
1. Й?нбир?е мен?н Й?нбик? й?ш?г?н д?рт я?ын ди?ге? урат?ан урын – ?леге Урал тау?ары. Улар унда ?ыу ба?ыу?ан ?асып килеп, улдары Уралды тап?андар.
2. ?обайыр?а?ы т?би??т к?ренешт?рен ??м ва?и?аларын б?г?нг? ф?н ярай?ы у? аны? билд?л?г?н. Шул ва?и?алар?ы? ва?ыты:
– Й?нбир?ел?р Урал?а килеп юлы??анда к?рг?н унда?ы тундра?а о?шаш ланшафт 11640 йыл элг?ре(10ме? – 15 ме?, тип самалау ?а бар) – Босфор, Дарданел проливтары йырылып китк?с – ?леге р??ешк? табан ??г?рг?н; шунан ?у? был заманда дауам итк?н йылы Голоцен периоды башлан?ан;
– Й?нбир?е ?урайып килг?н улдары мен?н ??йл?шк?н ва?ытта донъялар ны? ??г?рг?н: ер кипк?н, т?рл? й?нлект?р к?б?йг?н. Тим?к, Урал батыр?ы? ??мер са?ы Голоцен башлан?ан, й??ни бынан 12000 йыл сама?ы элекк? тура кил?;
– “Бер ?? бер к?н бар ер?? к?к – к?мг?к ?ыу эркелг?н”, тиг?н к?ренеш Уралда к?менд? 7,6 ме?, й? 9,6 ме?, й? и?? 11,5 ме? йыл элг?ре булыуы м?мкин. (Т?нья? бо?ло океандан а?ып сы??ан ?ыу?ы? Донъя океанына ?ойол?ан и? ????ы ?с осра?ы шул ва?ыттар?а булып ?тк?нд?р). Шулар?ы? ?ай?ы?ы бе???н аша ?тк?нен аны?лау бурысы тора Оло “Урал батыр”?ы ?йр?не?сел?р алдында.
3. ?лег? емереп ?атып ашалма?ан Тратау, Куштау ??м Й?р?ктау?ы? тыш?ы ?и?ф?тенд? улар?ы к?меп т?нья?тан к?нья??а а?ып ят?ан ?ыу?ы? э???ре ярылып ята. Б?лки был к?ренеш “Урал батыр”?а?ы дейе?ле Туфан ?ыуыны? ????мт??елер.
4. ?обайыр?а б?й?н ителг?н ары?лан мене?, уны? бала?ын Й?нбик?не? ?асан тел???, шул са?та ашауы, ки? ди?ге???н дейе? к????л?рен?н тау?ар ?ал?ыуы, дейе?ле к?лд?р?е? ?ыуыны? эсерг? яра??ы?лы?ы, йыл?алар?ы батыр?ар табып йыр?аны, й?ншишм? ?ыуы, Урал батыр?ы? ике ?ояшты? бере?ен атып т?ш?р??е, А?бу?атты? ?ыу эсенд? й?ш??е ?.б. – былар б?т??е л? ысынбарлы?тан тыу?ан ри??й?тт?р.
5. “?айы? я?ап бар кеше ?ыу?а батып ?лм?г?н”д?р?е х?т?р а?ын дейе?ле ?ыу ике-?с т??лект? Иран я?ы таулы?тарына алып барып еткерг?н. Шунда етеп Уралды(илен) ю?алт?ан халы?ты? улдары “ат менер??й ир бу?ас” Уралды э?л?п тап?андар.
6. Ш?лг?н – таш м?мерй??енд?ге ??р?тт?р Оло “Урал батыр”?а иллюстрациялар булыуыны? ихтималлы?ы бик ю?ары. Унда Й?нбир?е – ?унарсы й?нлек аулау ?с?н ?уллан?ан ?т? л? камил, ябай й?тм? –ау – м??к?? ке?ек, кейек ??м ?оштар?ы ??е эл?ктер? тор?ан к?п т?рл? ?оралдар?ы? т???л?ш? к?р??телг?н.
7. Й?нбир?е менг?н, Урал батыр мен?н Ш?лг?н атланып ?лемде э?л?рг? сы?ып китк?нд?ге “ары?лан”, бе??е?с?, палеонтологияла “?ылыс тешле юлбары?” тип атал?ан, ары?лан?а о?шаш яныуар булыр?а тейеш. Был бес?й??р ?аил??ен? ?ара?ан йырт?ысты? бик эре яныуар?ар мен?н ту?ланыуы м??л?м, л?кин нисек итеп ул йырт?ыс ?орбанын ?лтерг?н, ? унан ?у? уны? итен кимерг?н ?.б. – былар йома? ине. Бе?г? ошо м?сь?л?не? ябай сиселешен теоретик ниге?л?рг? насип булды. Йома?ты? ас?ысы шул – ул йырт?ыс ?орбаныны? ая?тарын ?ына яралап йы?ып ?алып, уны, м???л?н, мамонтты, тере к?й? яйлап аша?ан… Был я?маларыбы??а Й?нбир?ене? ошо “ары?ланы” тура?ында ла байта? х?б?р бар, ? м?мерй?л?ге мамонт ??р?тт?ре ара?ында?ы бере?ен бе??е? фаразды ра?лаусы д?лил, тип ?анайбы?.
8. “Урал батыр”?а?ы борон?о т?би??т тура?ында?ы м??л?м?тт?р?е? б?г?нг? ф?нни ?араштар?а тап киле?ен, хатта ра?лауын, ?обайыр?а?ы рухи мира?ты(С.??лл?мов) а?латыу ?с?н тик бер фараз?а ?ына таяныр?а м?мкин: Урал тау?ары утрауында Туфанды? емергес ??л?к?тен? тиклем шунда ?ыу ба?ыу?ан ?асып килеп туплан?ан к?п ?анлы ??бил?л?р?е? ??ешк?н, ??енс?лекле, таш быуаттар технология?ына ниге?л?нг?н, ?лег? ф?нг? бик а? билд?ле бул?ан нинд?й?ер працивилизация?ы й?ш?г?н, ахры?ы.
1. Кешелек тарихында донъяны ?ыу ба?ыуыны?
с?б?пт?ре тура?ында ф?нни теориялар ??м фараздар
Баш?орт хал?ыны? ?обайыры “Урал батыр”?а ??м баш?а халы?тар?ы? ауы? – тел ижадында, и?ке я?ма ???р??р?? и?к? алын?ан борон заманда ?оро ер?е ?ыу ба?ыуыны?(Туфан ?ал?ыу?ы?) с?б?пт?ре тура?ында 20 – се быуатты? и? а?а?ында, ??м 21 – се быуатты? т??ге 10 йыллы?ында ?ына геология ф?ненд? ??ж?пл?ндергес я?ылы?тар м??л?м булды. Был ф?нни асыштар, белгест?р тарафынан ?лег? й? теория, й? фараз(гипотеза) тип кен? ба?аланыу?а ?арама?тан, “Урал батыр”?а?ы ва?и?алар?ы т?би??т ф?нд?ре ?анундары к??леген?н я?ынан бай?ау м?мкинлект?рен ифрат ны? ки??йтерг? ??м шуны? ар?а?ында ?обайыр?ы? й?км?тке?ен т?р?нер?к а?лар?а ?р – я?ы ниге???р барлы??а килтер?ел?р.
Донъяны ?ыу ба?ыуыны? с?б?пт?рен х?б?ребе?г? ?улайлаштырыу ма?сатында, ике т?рк?мг? б?ле? ????е ябайлата. Л?кин былай б?ле? бик шартлы ?ына, с?нки был бик я?ы фараз – теориялар?ы? урта? я?тары ла байта?:
а) ?ыу ба?ыу ва?и?алары плейстоценд? – Ер??ге ?ур бо?ланыу д??еренд? – бынан сама мен?н 18000-12000 йыл тир??е элегер?к ва?ыт ара?ында бул?ан.
б) Шул осор Евразия ??м Т?нья? Американы? т?нья?ында бо??ан тор?ан дамба(быуа) барлы??а килг?н.
в) Шул с?б?пле Азияны? да, Европаны? да Т?нья? бо?ло океан?а ?ой?ан йыл?аларыны? тама?тары быуыл?ан.
Бе? бында 1-се модель буйынса ?ыу ба?ыуы тиг?н ?арашты аталы – уллы А.Н. ??м В.Н. Карнауховтар ниге?л?п я?лай?ар (1999 й.). Улар и?батлауынса, ?ле атал?ан йыл?алар?ы? ?ыуы Донъя Океанына кире ?ойола алмауы с?б?пле Евразияны? т?нья?ында ??й?т ?ур май?анлы с?с?(то??о?) ?ыулы ди?ге? барлы??а килг?н, тип фаразлана [1],[2],[3]. Ул ер?е яйлап ба??ан ди?ге??е? май?аны ??м т?р?нлеге тура?ында аны? ?ына т?пл? ф?нни м??л?м?тт?р ?лег? ю?; л?кин был бик ауыр м?сь?л? ?анала, с?нки был ?андар ул д??ер??ге яуым – т?ш?м, ?ыу?ы? быу?а ?йл?неп осоуы ?.б. тура?ында?ы и??пк? алыуы ?ыйын м??л?м?тт?рг? ны? б?йле. Бе??е? алып бараса? х?б?ребе? ?с?н шуны?ы м??им – ул ди?ге? Уралды бер ва?ытта ла к?мм?г?н[1], [2]. 1-се ??р?тт?ге картала шул с?с? ?ыулы ди?ге??? Урал тау?арыны? утрау р??ешле “д?рт я?ын ди?ге? урат?ан” “бер урын” булып ?ал?аны асы? к?рен? [1], [4]. Ошо х?л, ди?ге? бер сигенеп, бер та?ы ла яйлап килеп ба?ып, бынан 11640 йыл элегер?к ва?ыт?а тиклем дауам итк?н[1]. (10-15 ме? йыл элек, тип т? самалау бар [2]). Шул са?та, Босфор – Дарданел проливтары йырылып китк?с, Урал тау?арынан к?нбайышта?ы ??м к?нья?та?ы тиге?лект?р ба??ан ?ыу?ан арны?андар, тип фаразлана[1]. Н?? ошо ва?ыттан башлап б?г?н д? дауам итк?н Ер??ге ?у??ы йылы осор – Голоцен – башлан?ан, тиг?н ?араш ?ле х?к?м ит?.
??ебе???н шуны ??т?п ?уйыр?а м?жб?рбе?: картала(1-се ??р?т), ул бик эре масштабта булыуы с?б?пле, Урал тау?ары ?йл?н??енд?ге ?ан?ы? эреле-ва?лы утрау?ар, ярымутрау?ар, ?улты?тар, тобалар ?.б. к?ренм?г?не а?лашыла. Ошо утрау?ар архипелагы мен?н урал?ан урында й?ш?? т?жриб??е унда?ы Урал батыр ???емен б?т? ?оро ер?е ?апыл килеп ба??ан таш?ын ?ыу ??л?к?тенд? имен ?алыр?а яр?ам итк?н. (Был турала алда ентекл?п ??? буласа?).
?обайыр?а ?йтелг?нс? “Бер?? – бер к?н бар ер?? к?к – к?мг?к ?ыу эркелг?н”, р??ешт? башлан?ан ?ыу ба?ыу ??л?к?тен(1380-1390 – сы юлдар?ан) бе? бында 2-се модель, тип атайбы?. Ошо теория?а ярашлы Ер?? ?у??ы ?ур бо?ланыу ва?ытында ?оро ер?е ?ыу ба?ыуы к?ренешт?ре ?т? д??ш?тле ??л?к?т р??ешенд?, ?ур емергес к?ск? эй? бул?ан, тип фаразлана. Быны? с?б?бе т?б?нд?гес? а?латыла. Ю?арыла к?р??телг?н Т?нья? бо?ло океан яр?ары ??т?нд? ят?ан бо? дамба Скандинавия ярымутрауы, Шпицберген, Гренландия, Канаданы? т?нья?ы ара?ында?ы ?ыу?ы ла б?т?нл?й быуып, шул океанды “?ал?ан” Донъя океаны бассейнынан айыр?ан.(Беринг проливын да бо? быу?ан). Ошонан ?у? Донъя океанынан быу?а ?йл?неп ?ауа?а ос?ан ?ыу Ер?е? Т?нья? “т?б??енд?” туплана башла?ан. Шуны? ар?а?ында Ер шарыны? Т?нья? полюсы тир??енд? – ?леге Т?нья? бо?ло океанда – ?ыу мен?н бо? ?атламыны? ??к? ким?ле янында?ы ?ит?алар?ан бер километр?ан(!) ю?арыра? к?т?релг?н.(Ошо урында, ситк?р?к тайпылып бул?а ла, у?ыусы?а ??ебе???н бер и?к?рм? я?а?а?, арты? булма? ?ыма?: Ер шарыны? диаметры я?ынса 12700 км сама?ы, шуны 10 миллион тап?ыр б?л?к?йл?т??к, 1,27 метр ?урлы?ында?ы глобус барлы??а кил?. ?йт?йек, Ер шарында?ы полюс ??т?нд?ге “т?б?т?й?е?” ?алынлы?ы ?ит?алар?ан 1?2км ю?арыра? тор?а, был ошо глобуста 0,1-0,2мм ?ына ?алынлы? т?шкил итер ине. Уны ?лс?м?й тороп, мо?айын, к?реп т? булмаяса?! Бе??е? ?араш?а, килтерелг?н са?ыштырыу ошо теорияла?ы Ер?е? т?нья? полюсы тир??енд?ге туплан?ан бо? мен?н ?ыу?ы? ?алынлы?ына ышаныр?а булышлы? ит? ?ыма?). И? я?ы ошо ф?нни ?араш?а ярашлы, ?оро ер?е ?ыу ба?ыу осра?тары – Туфан ?ал?ыуы – “океан быуаны?” ?ыуы мен?н бо?о бик к?б?йеп ките?е с?б?пле, ?ир?к – ?ая? й? тегенд?, й? бында йырылып китеп, ?ыуын бо?о мен?н берг? к?нья??а – Донъя Океанына табан – а?ы?ып еб?ре?е мен?н а?латыла. Ул океандан сы??ан бо?ло ?ыу а?ымдары, бер нис? ме? йылда бер тап?ыр ?ына ?абатлан?ан?а к?р?, был ва?и?алар планета ки?леген? ти?л?рлек ?е??тк? эй? бул?андар. Ошо, 2-се моделг? ярашлы ?оро ер?е ?ыу ба?ыуы бик ?ур ти?лект? а??ан таш?ын бул?ан, тип фаразлана. Шул с?б?пле ул а?ым ?ыу юлында?ы тау таштар?ы кавитация к?ренешт?ре мен?н емерг?н ??м бик эре таш ки??кт?рен й????рс? са?ырым йыра?лы??а алып китеп, ят?ырып ?алдыр?ан. Шулай итеп, т?рл? урындар?а осора?ан ?ибр?т ?ур таштар?ы – ???ле улар?ы бо?ланыу осор?арында бо? ?атламы алып килг?н, тип ?анай?ар ине – я?ы теорияны и?батлаусы д?лилд?р и??бен? керетерг? к?р?к булып сы?а[5]. (Ундай таштар Ишембай тир??енд? бар, был турала артабан ??? буласа?). Бында шуны?ы ла ифрат м??им – ул таш?ын ?ыу океандан сы??ан?а к?р? , нинд?й?ер ким?лд? то?ло ла булыр?а тейешлеге а?лашыла, й??ни эсерг? яра??ы? ди?ге? ?ыуынан тор?ан.
Был я?малар?а 2-се модель буйынса ?ыу ба?ыуы, тип атап ?ы??а ?ына тасуирлан?ан теория М.Г.Гросвальд (1901-2007йй.) исемле Совет – Р?с?й ?алимене? “Евразийские гидросферные катастрофы и оледенение Арктики”, тиг?н китабында 1999 йылда ?ына донъя к?рг?н[5]. Шул теория?а ярашлы, Т?нья? бо?ло океанда?ы бо? ?атламы а?тында?ы “к?мелг?н к?лд?н” а?ып сы??ан ?ыу Донъя океанына бынан 19,4 ме?, 18,0 ме?, 14,2 ме?, 11,5 ме?, 9,6 ме?, 7,6 ме? йыл элек 6 тап?ыр а?ып т?шк?н[5]. Ошо я?маларыбы??ан да к?рес?гебе?с?, шулар?ы? ?ай?ы?ылыр Урал тау?ары буйлап ?теп, Иран аша ла юл табып, ?инд океанына ?ой?ан[5]. Кешелек донъя?ыны? борон?о тарихында булып ?тк?н ?ыу ба?ыу?ары тура?ында бе? бында к?р??теп ?тк?н бик ?ур ф?нни я?ылы?тар ти?т? йылдан арты? у? билд?ле бул?алар ?а, нинд?й?ер с?б?п мен?ндер, “Урал батыр”?а тасуирлан?ан ?ыу донъя?ыны? т?би??тен ошо ?обайыр?ы ?йр?не?сел?р и?тибар?ан ситт?р?к ?алдырып кил?л?р, шикелле. Шулай итеп, ?обайыр?а?ы ди?ге? – мифтар?а хас фантастик к?р?ш май?аны р??ешенд? ген? ?абул ител?, к?р??е? ?аман да.
Ошо хе?м?тт? ю?арыла бик ?ы??а ??р?тл?нг?н донъяны ?ыу ба?ыуы с?б?пт?рен? таянып “Урал батыр” ?обайырында?ы шу?а б?йле ??м баш?а ?ай?ы бер т?би??т к?ренешт?ре тура?ында уйланыу?ар?ы? бер версия?ын т??дим ит?бе?. Б?й?к эпос?а ?а?ыл?анда ?йте? фарыз – бе??е? был ю?ы?та?ы эш тулы, ниге?ле тикшере?, тип ба?аланыу?а д???? итм?й, был, б?лки, ошо й?н?лешт?ге т??ге а?ымдар ?ына булыуы м?мкиндер.
Ф?нде? ??ене? ??еше тарихына ярашлы р??ешт? М.Г. Гросвальды? был революцион ф?нни асышы ла бик к?п оппоненттарыны? ?аршы тороуына дусар бул?ан, уны байта? вазифалы ?.б. даир?л?р таныр?а тел?м?й??р[5]. Ша? ?атыр?ыс к?ренеш – хал?ыбы??ы? “Урал батыр”ы ошо и? я?ы ф?нни асышты т?рл? я?лап и?батлай. Шу?а к?р? был я?малар?а М.Г.Гросвальд тура?ында белешм? бире??е к?р?к тапты?.
Михаил Григорьевич Гросвальд (1901 – 2007г.г.) – советско – российский ученый, открывший явление многократных катастрофических затоплений суши Земли океанической водой в древнейшей истории человечества. Масштабы этих потопов были таковы, что по сравнению с ними современные катастрофы, вызванные , например, цунами, кажутся лишь бурей в стакане воды. Именно с силами, несущими такой невиданный всесокрушающей потоп соленой воды, воевал герой башкирского народного эпоса – кубаира “Урал батыр” и, победив их, восстановил вечную жизнь на земле своих соплеменников, освободив природу от злых див(дейе?).
Теория гидросерных катастроф М.Г.Гросвальда превращает фольклорное мифическое произведение “Урал батыр”, как считается до сих пор, в воистину естественно – научное летосказание об этих грандиозных и невероятных природных событиях, основанное на вспоминаниях выживших в этой катастрофе свидетелей – наших далеких предков. Прилагаем фото этого великого ученого – непризнанного на своей родине гения.
2.?обайыр?ы? “Инеш”-енд? и?к? алын?ан к?ренеш ??м ва?и?алар?ы? ?ай?а ??м ?асан бул?аны
Ер??ге ?у??ы бо?ланыу осорона хас т?би??т к?ренешт?рен?, шул и??пт?н ?обайыр?а к?п урын ал?ан ?ыу?а б?йле т?би??т ва?и?аларына ла таянып, “Урал батыр”?а?ы ва?и?алар?ы? ?ай?а ??м ?асан башланыуын ?обайыр?ы? инеш юлдарынан у? а?лап була. Урыны турала[4]:
1. Борон – борон борондан
––
У тир?л? ?оро ер
Барлы?ын ?ис кем белм?г?н,
Д?рт я?ын ди?ге? урат?ан
Бу?ан, ти, бер урын.
Анда бу?ан, ти, борон
Й?нбир?е тиг?н ?арт м?н
10. Й?нбик? тиг?н бер ?арсы?…
Алдара? килтерелг?н картанан к?рене?енс?, ?ыу ба?ыуыны? 1-се моделен? ярашлы Евразияны? уйпат ер??ре бик ?ур май?анды ?апла?ан ?ыу а?тында ?ал?ан са?тар бул?ан. Уралды к?нсы?ыштан да, к?нбайыштан ??м к?нья?тан ??к? ким?ле унан к?пк? т?б?нер?к бик ки? территориялар уратып яталар. ?обайыр х?б?р ите?ен? ?ара?анда, ф?нд?ге шул ди?ге? тура?ында?ы ?араш ниге??? д?р??к? тап кил?, ахры?ы. Н?? ошо ди?ге? Уралды уратып алып, унда “?оро ер” ?алдыр?ан.
?обайыр?а и?к? алын?ан ва?и?алар?ы? ва?ытын т?б?нд?ге юлдар?ан самалар?а м?мкин:
470. –
Борон бе? тыу?ан ер??,
Атай?ар ??к?н ер??
?лем була тор?айны:
––
480. Ер?е? ??т?н ?ыу ?аплап,
?оро ере б?тк?н ?у?;
?ас?ан – бо??ан кешкл?р
У тир?н?н китк?н ?у?.
––
––
?с?? м?н бе??е? ?асып
Китк?нде у к?рм?не.
Был й?нбир?е ?артты? улдары Урал мен?н Ш?лг?нг? ??йл?г?н ?????рене? бер ?л?ш?. Тим?к, Й?нбир?е мен?н Й?нбик? Урал тау?ары янында?ы т?б?нер?к урындар?ы ?леге ди?ге? ?ыуы ба?а башла?ас, ?оро ер э?л?п, ошонда – Урал тау?ары ара?ына килеп юлы??андар борон заманда. Был ди?ге? ?оро ер?е бик яй, быуаттар дауамында ?ына ба??ан; уны? и? т?р?н ва?ыты ?леге ?ара ди?ге??е Урта ер ди?ге?е мен?н тоташтыр?ан проливтар йырылып китк?н м?лг? тап кил?, тип фаразлана, с?нки шунан ?у? ?ына К?нсы?ыш Европаны ??м Урал тау?арынан к?нья?тара? ят?ан ер??р?е ?апла?ан ди?ге??е? ?ыуы Атлантик окаен?а а?ып китеп, ошо ер??р ?ыу?ан ?отол?ан. Был ва?и?а бынан 11640 йыл элек бул?ан, тип ра?лау ?а бар[7], л?кин сама мен?н 10-15 ме? йыл, тип ?йтелг?не ышаныслыра? булыр ?ыма?[2]. ? ?арт ??е тыу?ан ерен?н Урал тауы ?ал?ыулы?тарына байта??а алданыра?, ди?ге? ба?а башла?ас у?, килг?ндер тип ал?а?, “Урал батыр” ?обайырында?ы т??ге ва?и?алар бынан й? 10 ме?д?н, й? 11640, хатта 15 ме? йылдан да борон?ора? булып сы?а(Бында Й?нбир?ене? и?к? ал?ан х?б?ренд?ге “борон” ???ен? ул ?артты? ?лемд?н ?асып ?отолоп, б?лки быуаттар?ан элегер?к ва?и?алар?ы ла “??е х?терл?г?н” р??ешт? ??йл??е м?мкин булыуын и?т? тотор?а к?р?ктер).
Й?нбир?ене? ?????рен?н ва?и?алар?ы? ва?ытын икенсе я?тан килеп т? билд?л?п була. Ул:
490 –
Бе? килг?нд?, мында ?ле
Й?нлект?р ?? а? ине,
Ере л? й?нле кипм?г?н,
Уа? – уа? к?ллек, ?а? ине, – тип ??йл?й.
Был- бик ?ы??а бул?а ла, ??й?т тулы итеп ??р?тл?нг?н тундра?а о?шаш ландшафт. Ундай т?би??т шарттары бе??е? тир?л? ?у??ы оло бо?ланыу осоронда – бынан 18000-12000 элегер?к йылдар ара?ында бул?ан, шул урындар?а мамонттар й?ш?г?н[6]. (Ул мамонттар?ы? ??р?тт?рен Ш?лг?н – таш м?мерй??енд? ?ле л? к?р?бе?[7]). Шуны?ы м??им: Й?нбир?ене? был ?????ренд? ул и?к? ал?ан ???лге заманды “?леге” донъя шарттарына – уны? улдары й?ш?г?н к?нд?рг? – ?апма – ?аршы ?уйыуы к?ренеп тора. Тим?к, ул уллы булып, улары ??еп ете?г? донъя х?лд?ре ны? ??г?рг?н – ере кипк?н, й?нлект?р к?п ?.б. Бындай ?ыр?а ??г?решт?р Уралда Ер??ге оло ?у??ы бо?ланыу осоро тамамланып, климатты? ны?лы йылыныуы осоронда к???телг?не б?х?с?е? ?ыма?. Бындай к?ренеш ?у??ы тап?ыр бынан 12000йыл сама?ы элек, плейстоценд?н ?у? голоцен – х??ерге климат шарттары – урынлаш?ан осор?а бул?ан, тип ?анала[1], ?.б.
3.Туфан ?ал??аны
Уны? башланыуы ?обайыр?а ошолай и?к? алына:
4380 –
Бер?? –бер к?н бар ер??
К?к – кумг?к ?ыу эркелг?н,
К?к й???нд? ?ып – ?ы?ыл
Ял?ынлы ут б?рк?лг?н.
К?кт? ?ош-?орт осалмай,
Ер?? бер й?н торалмай,
––
“Бер?? –бер к?н бар ер??… ?ыу эркелг?н”. Ошо ?????р ?ыу ба?ыу ва?и?а?ыны? башланыуын к?нд?р мен?н ген? ?ынап к?р??т?, ? айлап й?ки йылдар дауамында яйлап килг?н б?л? р??ешенд? а?лар?а урын ?алдырмай. “Бар ер??” тиг?н ?????р?е? бе??е?, К?нья? Урал, шарттарында ул ?ыу?ы? бик к?п булыуына ла ишара итеп ?анар?а була, с?нки был тир?л? бе???, хатта “ялан я?ы” тип аталып й?р?т?лг?н тиге?ер?к урындар?а ла, “тау я?ы”на ?ара?анда т?п?шер?к бул?а ла, са?ылдар, т?б?л?р, йыр?ар?а инг?н ар?алар бар. Шулай итеп, килеп ба??ан ?ыу шул ю?арыра? урындар?а ла эркелг?нг? к?р?, уны? ифрат к?п булыуын таныр?а тейешбе?. Ни??й?т, а?латмалы ???лект? был ????е? ??ен(эркеле?) “бер юлы бер урында к?пл?п йыйылыу”, тип а?лата. ?обайыр?а урын ал?ан ошо бик к?п ?ыу?ы? ?апыл килеп ба?ыуы тура?ында?ы х?б?р??н К?нья? Уралды ?ыу ба?ыуы ю?арыла?ы икенсе моделг? тап кил?, тиг?н ?ы?ымта я?ар?а м?жб?р булабы?, т??ге ?арашта у?. Тим?к, бар ер?? эркелг?н ?ыу – Т?нья? бо?ло океандан килеп ба??ан ди?ге? ?ыуы бул?андыр, ахры?ы, тип уйлар?а тура кил?. Артабан ошоно и?т? тотайы?.
“К?к – кумг?к ?ыу”. Бе??е? тир?л? таш?ын ?ыу й? ?ор?олт, й? ?арара?, й? а??ыл була. Был т?? таш?ан йыл?аны? ??ене? ??м у?а ?ой?ан б?л?к?йер?к йыл?алар?ы? ?ыу емерг?н ярыны? т???н? б?йле.
?г?р ?? ю?арыла ра?лауыбы? ха? бул?а, Т?нья? бо?ло океанды? бо? быуа?ы эсен?н сы?ып к?нья??а табан а?ып китк?н бик ?ур ?ыу?ы? яр?ары ла, ?ушылмалары ла булма?ан, ?лбитт?. Ошо ??м алда ентекл?бер?к б?й?н ителг?н с?б?пт?р ар?а?ында ул океан ?ыуы К?нья? Урал?а килеп етк?нсе ??ене? к?к т???н ?а?ла?ан ??м ?обайыр?а керг?н. Бе??е? фекеребе?с?, был ??ж?п к?ренеште таш?ын а?ын ?ыу?ы? ?т? т?р?н(?алын? бейек?) булыуы мен?н ген?, а?латыр?а м?мкин. Шулай бул?анда, ул ?алын ?ыу?ы? ал?ы ?л?ш? ишелеп ерг? “т?ш?л?” барып, арттара? килг?н ?ыу масса?ы ?с?н тиге? “юл” я?а?ан, ? быны? ?с?н ошо “т?ш?лг?н” ?ыу?ы? ?? юлында?ы рельефты? тиге??е?лект?рен к?ме?е шарт1. Барлы??а килг?н тиге? “юл – ?ыу” ??т?н?н океанды? ?ур массалы ?ыуы к?нья??а сап?ан да сап?ан, сап?ан да сап?ан…[5]. Тик, ул ?ур ти?лект? х?р?к?т итк?н ?ыу?ы? ал?ы ?л?ш? бер ту?тау?ы? а?ым а?тына “т?ш?л?” бар?ан?а к?р?, ?ыу?ы? и? ал?ы ?л?ш?(фронты) ?уптарып йыуып алып китк?н с?п – сар, бол?ансы? балсы? ?.б. ?ушылмалар бер ту?тау?ы? а?та ?алып, я?ы ?ыу мен?н – ю?арынан а?ып т?шк?не, та?а?ы мен?н – к?мел? бар?андар. Шу?а к?р?, океанды? ?ыуы К?нья? Урал?а килеп етк?нд? л? т???н ?а?лауы м?мкин, тип фаразлайбы?. ?ыу?ы? ошо ?ур ?алынлы?ы ар?а?ында уны? т?б?нд? яйыра? а??ан с?п – сарлы бол?ансы? ?ыу, х??ерге ?лс?мд?р мен?н и??пл?г?нд?, бик ?аты а?ым бул?а ла2, ю?арыра? а??ан ??к? ?атлам ?ыу?ан ны? артта ?ал?ан. Ошо с?б?пт?р мен?н и? т???? килеп ба??ан ?ыу та?а, “к?к – к?мг?к” т??т? бул?ан. Шулай итеп, ?обайыр?а?ы ?ыу?ы? т??? тура?ында?ы ??? ю?арыра? я?ал?ан ?ы?ымтаны – ?ыу?ы? ?апыл бик к?п булып киле?ен – ра?лау?ан тыш, уны? ??й?т ?ур ?алынлы?та?ы ди?ге? ?ыуыны? а?ымы булыуын да к?р??т?лер, бе??е? ?араш?а.
“К?к й???нд? ?ып – ?ы?ыл ял?ынлы ут”. Был а?ын ?ыу ысынлап та Т?нья? бо?ло океандан ?ур ти?лект?, тим?к, бер нис? т??лект? ?к килеп ет??, ул бик ?ал?ын бул?ан, йылынып ?лг?рм?г?н. Былай уйлар?а ??т?лм? с?б?п итеп ?ыу?ы? бо? ?атнаш булыуын да и??пк? алыр?а к?р?тер, с?нки ул океанды? ?арлы – бо?ло донъя?ы ара?ынан ?отороноп ур?ылып сы?ып а?ып ят?ан а?ын ?ыу, ?лбитт?, бо? ки??кт?рен д? емереп алып китм?й булма?[5]. Т?би??тте? ошо ысын м???н?л? б?т? Ер планета?ына т?ь?ир итерг? тейешле ??л?к?те(катастрофа?ы) у?аса к?ренм?г?н к?с – ?е??тк? эй? бул?ан й?шен уттарыны? бал?ып г?р??лд??е мен?н берг? ?атнаш бул?андыр, тиг?н фекерг? килерг? тура кил?. К?ренеп тор?ан с?б?пт?рен атауы е?ел:
– ти?леге бик ?ур ?ыу а?ымы ?ауа?а ыш?ылыу с?б?пле ??й?т ю?ары электр к?с?рг?неше(миллиондарса вольт) тыу?ырыр?а тейеш бул?ан;
– ?алынлы?ы й????рс? метр3, ? ки?леге 136 км-?ан арты?4 бик ?ал?ын ?ыу а?ымы бе??е? тир?л?ге са?ыштырмаса йылы ?ауа мен?н осраш?анда(?г?р ?ыу ба?ыу й?й к?н? бул?а), й?ки ?ыш?ы ?ыуы? ?ауа мен?н осраш?анда ла(таш?ын ?ыу?ы? температура?ы нулд?н са? ?ына ю?арыра? булыр?а тейеш тип ?анай алабы?), ?леге заманда “й?шенле фронт” тип атап й?р?т?лг?н т?би??т к?ренешен? о?ша?ан шарттар барлы??а килг?н. Тик ?обайыр?а?ы “й?шенле фронт”, ???имге шарттар?а?ы ке?ек, йылы ?ауа мен?н ?ал?ын ?ауа а?ымы ы??айына к?сеп китм?г?н, ? гел ген? бер урында, шул океандан килг?н таш?ын ?ыу а?ымы ??т?нд? тор?ан. Уны? ?алын болоттары ара?ында уйна?ан к?сл? й?шен уттары,
нинд?й?ер с?б?пт?р мен?н, тере ?ал?ан борон?о бабаларыбы??а “?ып – ?ы?ыл ял?ынлы ут” булып к?рене?ен? шикл?нм??к? м?мкин. Й?шенле болоттар мен?н тул?ан ?ауала, б?т? ара – тир?не ?апла?ан ?ыу?а “к?кт? ?ош – ?орт осалмай, ер?? бер й?н таралмай”, тип ра?лау – арттырып ??йл?? т?гелдер.
4.Халы?ты? ?ыу?ан ?отолоп, й?ш?рг? яра?лы ер??рг? сы??аны. ?ыу ба?ыу?ы? дауам ите? ва?ыты. ?ыу а?ы?ып алып китк?н халы?ты? Уралды э?л?п тап?аны
“Урал батыр”?а?ы ?ыу ба?ыу ва?и?аларын уйлап сы?арып ??йл?? м?мкин т?геллеге – б?х?с?е?. Шу?а к?р?, ул ва?и?алар?ы? ш??итт?ре нисек тере ?ала алдылар ик?н, тиг?н м?сь?л? х?л иткес д?р?ж?л? м??им Оло ??л?к?тт?н алдара?, ?зр?к? дейе???рен эшк? ?ушма?тан элек, Ш?лг?н туфан ?ыуын к?т?ртеп “халы?ты ?ырыр?а маташ?ан”, л?кин уны? б?ркк?н ?ыуы ?оро?ан(2-се б?лек, [4]). Был осра? Урал тау?арыны? ара – тир??енд?ге с?с?(то??о?) ?ыулы ди?ге??е? ким?ле нинд?й?ер с?б?п мен?н ны? ?ына к?т?релеп, та?ы ла т?б?н?йе?ен? ишара булыуы ихтимал, тип уйлар?а ниге? бар, с?нки ул, бик ки? бул?а ла, ?ай ди?ге??е? т?р?нлеге т?рл? с?б?пт?р мен?н, м???л?н, яуым – т?ш?м ми?дары ??г?ре?е, о?а? и?к?н к?сл? елд?р, ?ыу?ы? Донъя океанына а?ып т?ш?? юлдары ки??йе?е – тарайыуы ?.б. ар?а?ында йыш ?ына ны? ??г?реп тор?ан, тип фаразлана[2]. Был бе??е? фекер?е? т?п таянысы шул: Ш?лг?н ?ыу б?ркк?нд? у?а дейе???р яр?амы тура?ында ??? ю?, шу?а к?р? т??ге ?ыу ба?ыуы дейе???р?е?, й??ни с?с? ?ыу ва?и?а?ы бул?ан, тип ?арай алабы?. Утрау шарттарында й?ш?г?н, ошо б?л?к?йер?к ?ыу ба?ыу?ар?а даими тарып к?н итк?н Урал хал?ы ?апыл ба??ан ?ыу ??л?к?тенд? ?отолоу ысулдарына эй? бул?ан, тип уйлайбы?. Был, ?лбитт?, бик д?й?м яуап. ?отолоу?ы? конкрет сараларына б?йле ??? т?б?нд? буласа?. Шулар?ы? бере?е тура?ында ?обайыр?а:
4420 –
К?к к?кр?п тор?ан, ти;
4430.?ыу?ар ?айнап тор?ан ти.
––
––
Ер ?елкенг?нд?й бу?ан:
?зр?к? ?уш?ы? йы?ыл?ан,
Им?нес ?ур к?????е
?ыу?ы урталай б?лг?н;
4440. Халы??а менеп торор?а,
Й?йер?п х?л йыяр?а
?ур бер Ямантау бу?ан.
Был юлдар?ан шуны к?? алдына килтер? алабы?: таш?ынды? а?ыу ти?леге бик ?ур бул?ан?а к?р?, ?ыу Ямантау?а б?релг?нд? ер ?елкенг?нд?й булып, к?к к?кр??, й?шенле уттар барлы??а килтерерлек бик д??ш?тле т?би??т к?ренеше барлы??а килг?н. Туфан ?ыуыны? ю?арыла атал?ан икенсе моделен? ярашлы океандан килг?н таш?ын ?ыу?ы? ти?леге с???тен? 100-120-200 км-?а етк?н тип ?анала[5]. ?обайыр?ан к?ре?ебе?с?, был ?ан ысын?а о?шай. ??ж?п, ошо х?т?р ти?лек халы?ты? ?отолоуына Уралда ла, унан ситк? ?ыу а?ы?ып алып китк?нд?рен? л?, ??л?к?тт? тере ?алыр?а бер с?б?п бул?андыр, ?ыма? к?рен? бе??е? ?араш?а. Ысынлап та, ?ур ти?лект? Ямантау?а б?релг?н ?ыу а?ымы ике я??а ярылып китк?н – “им?нес ?ур к?????е ?ыу?ы урталай б?лг?н”. Шуны? ????мт??енд? тау?ан тайпылып ике я??а ?икерг?н5 а?ым Ямантау?ан к?нья??а табан байта? ?ур урындар?ы урап ?теп, а?ып ят?ан бул?а к?р?к. н?? ошо урындар?а “халы??а менеп торор?а, й?йер?п х?л йыяр?а” м?мкинлек барлы??а килг?ндер. Л?кин был туфандан ?отолоу?а бер а?ым ?ына бул?ан, с?нки артабан й?ш?? ?с?н, был утрау?а аслы?тан, ?ыуы?тан ??л?к булмау ?с?н ки? ?оро ер??р табыр?а тейеш бул?андар был ?ыу йыуып алып ките???н ?отола ал?ан кешел?р. Ошо ни?т мен?н улар?ы? бер ?л?ш? ?айы?тарында а?ын ?ыу?а т?ш?п китерг? тейеш бул?андыр. Шулай итеп, т?нья? бо?ло океандан сы?ып Урал тау?ары, Туран уйпатлы?ы ки?лект?ре, Иран я?ы тау?ары ара?ынан юл табып, ?инд океанына барып ?ой?ан таш?ын а?ым[5] бер нис? т??лек ?те?г?, ?ки?тт?р??(й?ки мифтар?а) ?ына була тор?ан р??ешт?, Уралда ?айы?тар?а улырып ?лг?рг?н кешел?р?е туп-тура7 алы? к?нья?та?ы ?ыу ба?а алма?ан бейек урындар?а – ?оро ки?лект?рг? – ?ур территория?а таратып ?ипк?н. Шунда буласа? батыр?ар буй еткеркп “ат менер??й ир бу?ан”дар. Л?кин был Уралдан сы??ан диаспораны? тормошо е?ел булма?ан: улар?ы бында бер кем д? к?т?п торма?ан, й?ш??г? у?айлы урындар?ы? к?пт?н ?? хужалары бул?ан. Шу?а к?р? улар?ы? ололары ?ай?алыр ?ал?ан тыу?ан илен ?а?ынып, онота алма?андар. ?ыу?ы? ?айт?анын к?рг?с, был а?аш?ан, сит ер?? оло?ай?ан, халы? ????рене? й?ш улдарын ?ай?алыр алы?та ?ал?ан тыу?ан илд?рен э?л?п табыр?а юл?а сы?ар?ан.
?обайыр?ан был турала бер ???к:
4570. –
Д?рт батыр?а ?арата:
––
––
4580. “Улым м?н Уралды
Э?л?й берг? китеге?,
Барып с?л?м ?йтеге?…”
Был Яйы? мен?н юл?а сы?аса? батыр?ар?а ?ушыл?ан йомош. Н?г?ш, И?ел, ?а?мар?а ла ошондай бурыс й?км?телг?н. Батыр?ар?ы? тыу?ан илен э?л??е мажаралары ?обайыр?а ю?, л?кин улар т?нья??а табан бар?анда Уралды? к?нья?ында (??м к?нбайышында ла) ят?ан ки?, с?с? ?ыулы ди?ге? ны? ?айы?ып, бик ?ур территориялар ?оро?ан булыуы м?мкин, с?нки картала?ы ди?ге??е? ошо ?л?шт?ре 11640 йылдан ?у? ?ыу?ан арны?ан, тип ра?лана[1]8.
Алдара? билд?л??ебе?с?, Ш?лг?н “б?ркк?н ?ыу?ы?” ?ороуы ла, мо?айын, шул к?нья? – к?нбайышта?ы ди?ге??е? Уралдан сигене?ен? ишара, бу?ай. Шуны?ы асы? ?ыма?: ?леге Уралда й?ш?г?н, л?кин Туфан ?ыуы Иран я?ы таулы?тарына итеп с?с?п тарат?ан халы?тар я?шы у? ??ешк?н ??енс?лекле м???ни?т, т?р?н ерле ??р?ф – ????тт?рг? эй? бул?ан к?п ?анлы, ойош?ан ???емд?р??н тор?ан бул?а к?р?к. Шулай булма?а, ул д?рт батыр?ы? д?рт ???еме 2000км-?ан ары ?ай?алыр тороп ?ал?ан ?? илен, ?ыу ба?ыу?ан к?рг?н оло ю?алтыу?ар?а ?арама?тан, э?л?п табып кире ?айтып, ?ыу ба?ыу?а б?йле к?ренешт?р?е ??м ва?и?алар?ы х?теренд? ?а?лай алма? ине – улар Иранда?ы ???емд?р ара?ында ю?алыр ине6. К?ре?ебе?с?, алы?та?ы Уралды Иран я?ы таулы?ында?ы ер??р мен?н тоташтыр?ан ?у?ма?тар?ы “Урал батыр” ?обайырында?ы ???емд?р ?к тапай башла?андыр, б?лки, тип фаразлар?а урын бар! Шул ?у?ма?тар юл?а ?йл?неп, ме??р йыл туты?май ят?а, ?обайыр мен?н к?нья? халы?тарыны? эпостарыны? о?шашлы?ы – т?би?и. Тик эпостар?ы? ??м бе??е? ?обайыр?ы? ижад ителе? ва?ытына кил??к, “Урал батыр”?а?ы т?би??тк? – ?ыу ба?ыу ?.б. – б?йле ?л?шт?р борон?ора?тыр, с?нки улар шул ва?и?алар?ы? ш??итт?рене? х?тир?л?ре булыуын б?г?нг? ф?нде? и? ?у??ы ?а?аныштары кире ?а??ы?ы? ра?лай?ар [1], [2], [5], [6] ?.б. Улай ?ына ла т?гел, “Урал батыр”?а тасуирлан?ан т?би??тте? борон?о ва?и?аларына ??м к?ренешт?рен? б?йле м??л?м?тт?р ????ре был заманды? ?ай?ы бер и? я?ы ф?н й?н?лешт?ре(тарма?тары) ?с?н ба?алап б?тк???? ???ми?тк? эй? буласа? ?ле – ?г?р тейешле саралары к?рел??…
Ни??й?т, ?обайыр?ан таш?ын ?ыу ба?ыу б?л??ене? к?пме дауам ите?ен д? самалар?а м?мкин:
4450. Урал к?п йыл ?у?ыш?ан,
––
Урал яу?а сы??анда,
Я?ы тыу?ан балалар ?а
Ат менер??й ир бу?ан.
Янына улдары мен?н ?усты?ы ?а?мар килг?с т? ?у?ышты? бер а? дауам ите?ен 1-2 йыл тип ал?анда, ? й?ш батыр?ар?а 15-17 бул?а, ошо Туфан ?ыуы, к?р??е?, 16-19 йыл батыр?ар?ы? ???емд?рен ?у?ыш д??ерен? хас к?с?рг?нешт? тот?андыр, тип и??пл?рг? була. (Был м?сь?л?г? та?ы ла ?айтаса?бы?).
Иран?а ?а?ыл?ан та?ы бер ???. ?обайыр?а?ы эсерг? ярама?ан ?ыу, ихтимал, бик ны? то?ло, ?леге уртаса океан ?ыуынан то?лора? бул?андыр, тиг?н фараз?а ла урын бар. С?б?бе – Иран я?ы таулы?тарында?ы барлы??а киле?е билд??е? то? ятмаларыны? сер??ре н?? ошо Т?нья? бо?ло океандан сы?ып Иран ере аша а?ып ?тк?н Туфан ?ыуынан ?ал?ан то?, тип а?латыла гидросферала?ы катастрофалар теория?ында[5].
Т?б?нд? бер нинд?й ?? ф?нни сы?ана?тар?а ?ылтанмайынса, ??емд?н ген? – тау инженерынан – у?ыусыны? и?тибарына бер нис? фекер т??дим ит?м. У?ыусы улар?ы ?арама?а ла була, с?нки артабан?ы х?б?ребе??? был ?????рг? таянмаяса?бы?.
1. ?ыу?ы? ны? то?ло булыуы ла, ихтимал, тип ?анауыбы??ы? с?б?пт?ре ошо:
Б?т? я?ынан да бо? быуа?ы мен?н уратып алынып, Донъя Океанынан айырыл?ан Т?нья? бо?ло океанды? ??т?нд?ге бо??ан хасил бул?ан “?ал?ан”ды? яуым – т?ш?м (башлыса, ?ар?ыр) с?б?пле ?алынлы?ы артып, ?ит?алар?ан да ю?арыра? к?т?релг?н ва?ыттар?а, б?лки, ошо бо? “?ал?ан” а? я?лап та, океанды? ??ене? ?ыуы ту?ыуы с?б?пле л?, ?алынай?андыр. Ошо фараз х??ик?тк? тап кил??, океанды? ?ыуында?ы то??о? ми?дарыны? проценты артыр?а тейеш була, с?нки ?ыу?ы? ту??ан ?л?ш?нд?ге то? ту?ма?ан ?л?ш?н? к?с?.
2. Бе??е?с?, Уралда ?ыйы?тарына ултырып а?ып ?ыу?а т?ш?п китк?н(д?р???р?ге, к?п осра?тар?а ?ыу ??е а?ы?ып алып китк?н) кешел?р?е? ?ыу?ан сы?ыу ?с?н 2000км-?ан ары ят?ан Иран тау?арынан баш?а бер нинд?й ?? м?мкинселеге булма?ан – юлда улар ик?е? – сик?е? а?ын ?ыу урта?ында ?ал?андар. Тик ди?ге??? улар?а я?мыш бик м?рх?м?тле бул?ан: тау?ар?а б?релг?нд? яр?ы?ан ?ыу улар?ы к?мг?с, арыра? – тау?ар?ан ялан я??а сы??ас та – тыныс сап?ан. Уны? х?т?р ти?леген – с???тен? 100-150 км бул?а ла – уны? мен?н а?ып бар?ан кешел?р б?т?нл?й тойма?ан. С?б?бе – ара – тир?л? гел ген? ?ыу бул?ан, ? к?м? ??т?нд?ге нинд?й?ер ким?лд?ге ?алынлы?та?ы ?ауа ?атламы ?ыу, ?айы?тар мен?н бер ти?лект? тиерлект? х?р?к?т итерг? тейеш бул?ан, с?нки ул а??ан ?ыу?ы? ки?леге й????рс? “км”, ? о?онло?о Т?нья? бо?ло океандан Иран?а, унан тау?ар аралап, ?инд океанына тиклем етк?н. ?лбитт?, Уралдан алы?лаш?ас а?ымды? ти?леге ны? к?мег?ндер – бы?а океан ?ыуыны? й?йелеп ките?е, юлында Иран тау?арыны? ?аршылы?ы с?б?п булыр?а тейеш. Тир? – я?та бер ?оро ер, тау т?б??е к?рм?г?н кешел?р ????рене? ?ай?ы й?н?лешт? х?р?к?т ите?ен д? а?лама?андар, шу?а к?р? улар ?оро ерг? ба??анда а?аш?ан кеше х?ленд? ?ал?андар.
3. Урал?а юл табыу м?сь?л??е ошо с?б?пт?рг? б?йле улар ?с?н баш ват?ыс йома? булып тор?андыр, тип уйлар?а тура кил?. Л?кин, юл?а сы??ан д?рт батыр?ы? Уралды э?л??е баребер а?лы й?н?лешт? бул?андыр, тип ны?лы ышанып була. Быны? ?с?н ул ?унарсы ???емд?рене? улдары ярай?ы у? бай м??л?м?тк? эй? бул?андар. Шул турала ??ер?к фекер т??дим ит?бе?.
а) ?айы?тарында алданыра? а?ып китк?н кешел?р ?ыу к?меп б?тм?г?н таныш тау?ар янынан ?тк?нд? а?ымды? к?нья??а(?ояш и? ю?ары тор?ан тараф?а) ик?нен ш?йл?рг? тейеш булалар.
б) ?ыу мен?н бар?ан ?айы?тар асы? “ди?ге?”г? сы?ып Урал т?б?л?ре к????н ю?ал?андан ?у? да байта? ва?ыт ?ыу?ы? Урал тау?арына б?релеп шаулап г?р??лд??ен ишетеог? тейеш булалар, мо?айын. Был – ?ыу ??т?н?н, ?ай?ы бер осра?тар?а, тауыш бик алы??а кит? алыуы мен?н а?латыла. Жюль Вернда капитан Грантты? ?ы?ы ата?ыны? тауышын т?н?н ишетеп ?алыуы – фантазия ?ына т?гелдер. М???к итеп и?к? т?ш?р? алабы?: бе??е? ????п?ол ауылыны? балы?сы?ы(Ишембай районы) Ватан ?у?ышыны? и? ауыр осоронда(1942, к??) ирт?н И?елд? ауын ?ара?анда(?у?ыш бар?ан я?тандыр) туптар атып шартлау?арын ишетк?н, имеш.(С – дин бабай). Шул ?ыу г?р??лд?г?н са?та к?м?л?гел?р ?ояшты, й?ки йондо??ар?ы ла к?реп ?ал?а, улар ????рене? нинд?й тараф?а китеп Уралдан алы?лашыуын а?лай ал?андар;
в) Шул да бар, Иран тау?ары к?ренг?нд? ?ояш й?ки йондо??ар ?а к?рен??, ошо м ?сь?л?л? та?ы ла ны?ыра? асы?лы? ??т?л?с?к;
г) Ни??й?т, и? м??им м??л?м?тте Иранда?ы ерле халы? ?????рен?н а?лар?а тейеш булалар бе??е? я?таштар. Улар ошо ?ал?ын то?ло ?ыулы таш?ынды? тире?т?н, ?ыуы? елд?р и?? тор?ан м??ге ?ара??ы(Т?нья?тан) килеп тулыуын к?рерг? тейеш бул?андар?ыр, тип уйлар?а була.
?обайыр?а к?к й???нд? ?ош осалма?лы? болоттар ?айнауы тура?ында ?йтеле?ен и??пк? ал?анда, бе??е? ?леге “?ояш, йондо??ар к?рен??”, тип ?м?т ите? ниге??е? ?ыма?. Л?кин…, кем бел? ул а?ыл?а ?ыйма?лы? а?ымды? ??т?нд?ге б?т? атмосфера к?ренешт?рен?! М???л?н, емергес океан тайфуныны? ???генд?, ????тт?, “око тайфуна” тиг?н ая? к?кле, ел?е? тыныс урын була…
5.Таш?ын ?ыу ?айта башла?ас дейе???р к?????ен? о?шаш тау?ар барлы??а килг?не, ?ле бушлы?тар к?ренг?не; й?ншишм?л?р
4400 –
Дейе???р?е ?ыр?ан, ти,
Шул са?лы улар ?лг?н, ти,
4410 Ки? ди?ге??е? ??т?нд?
Тау барлы??а килг?н, ти,
––
Урал бар?ан юлдар?ан
Халы? эй?реп бар?ан, ти.
––
4440 –
?ыу эсен?н бары халы?
Шунда сы?а бар?ан, ти.
Шу?а и?тибар ит?йек: ?г?р ?? ?ыу урта?ында?ы к???те?сег? ошо “ки? ди?ге??е?” яр?ары к?ренм???, ?ыу?ан ?ал??ан тау?ар?ы?, к?ренг?н ?оро ер?е? нинд?й с?б?п ар?а?ында барлы??а киле?ен ул бер нисек т? бел? алмаяса?: был – ?лл? ?ыу ките???нме, ?лл? – улар ????ре ?ыу?ан к?т?рел?ме? ?лбитт?, яуыз дейе???р й?ш?г?н ?ыуы мен?н китеп барып, халы??а ?оро урындар ?алдыр?ы, тип ?ыу к?меп б?тм?г?н тау?ар?а ?ал?ан кешел?р уйлауы м?мкин т?гел, шулай бул?ас, с?б?пте? ?у??ы?ына ышаныр?а тейеш булалар ул т?би??т балалары. Ошолар?ы и?т? тот?а?, ?обайыр?ы? был ?л?ш?н д? “?ки?т” тип атау хата булыр ине.
?ыу?ы эсерг? яра??ы? итк?н ди?гез ?ыуына хас ?ушылмалар?ы дейе???рг? б?йл?г?н ?араш ?ур,ара-тир?н?н айырылып тор?ан,?ай?ы бер тау?ар?ы дейе???р?е? ?ле к????л?ре, тип ышаныу?а с?б?п бул?андыр, ахыры. Был ошо?а б?йле: бе??е? к???тебе?с?, ?урыра? йыл?алар?ы? ?ыу йыйыу май?андарын айырып яткан тау ?ырттарында, урыны мен?н, ям?ыр, ?ар ?ыу?арыны? бер я??а ла а?май яткан ?а?мат урындар, хатта к?л??ект?р осрай. Тау ?ырттарыны? шундайыра? ер??ренд? таш?ын килтерг?н ди?ге? ?ыуыны? ?а?ланып ?алыуы – т?би?и к?ренеш. Ошо т?ме ?се, е?е ауыр ?ыу?ы? ?ай?ы бер тау?ар?а булыуы улар?ы ?лг?н дейе???р к?????е, тип ?анау?а килтерг?нд?р. Был о?шашлы?ты, б?т? ??емлекте ?ош – ?ортто ?ыу йыуып алып китк?нг? к?р? ара – тир?л?ге ялан?ас, ?ур?ыныс ?н??? бушлы? ны? к?с?йтк?ндер… ?ыу йыуып ас?ан тау ?атламдарыны? т?рл? т??т?ге ?л?шт?рен? ?арап, борон?о ?унарсылар дейе???р??? ??лд?л?ренд? ?абыр?аларын, умырт?а ??й?кт?рен, улар?ы? нис? башлы, ?уллы булыуын к?рг?нд?р?ер… Тик шуны?ы м??л?м, й?нле т?би??т ??ен? я?ал?ан яралар?ы ??ж?п ти? арала у?алта алыу?а ??л?тле. Бы?а ми?ал итеп 19 – сы быуатты? а?а?ына я?ын Кракатау вулканы шартлау ????мт??енд? ди?ге? урта?ында барлы??а килг?н ике утрау?ы ??емлект?р ??м й?н эй?л?рене? бик ти? ??л?штере?ен и?к? алыр?а була. Ошо?а о?шаш к?ренешт?р, таш?ын ?ыу ?айт?ас, бе??? л? бул?ан, ахры?ы – был ?обайыр?а Й?ншишм?не? тылсымлы ?ыуыны? к?с? мен?н а?латыла:
5260 Дейе???н ?йг?н тауына
?ыу?ы алып ?ипк?н, ти:
––
5270 ?ыу к?п ?ипк?н ерен?н
?ара?ай, шыршы ??к?н,ти,
И?к? алын?ан ?ле т??т?ге бушлы?тар?а й?нле т?би??тте? я?ынан уяныуы шишм?л?р тир??ен?н башланыр?а тейешлеге а?лашылып тора: ялан?ас, ?л?н?е? – а?ас?ы? тау?ар?ан, ????к ???нд?р??н ям?ыр ??м ?ар ?ыу?арыны? к?п ?л?ш? ти? а?ып китеп, ? ерг? ?е?еп ?ал?ан ?л?ш?н ел. ?ояш к?л?г??е? асы? бул?ан ер??н быу?а ?йл?ндереп осор?ан?а к?р?, ?ош – ?орт, кеше, ел мен?н килеп с?селг?н орло?тар?ан тыу?ан й?шел ??емлек донъя?ы шишм?л?р?е? дым?а бай ара –тир??ен бик ти?, и? алда ?апла?ан. Шулай итеп, шишм?л?р халы?, ?ош – ?орт ??м ?оро ер хайуандары ?с?н ысын, тура м???н?л? й?ш?? сы?ана?ы булыу?ан тыш, т?би??тте? я?ынан тереле?ен т?ьмин ите?се м??жиз?ле к?ск? ??релг?нд?р. Ошонан кил?лер, мо?айын, “й?ншишм?” тиг?н ????е? барлы??а киле?е ??м уны? серле ки? м???н??е. Бе??е? ?араш?а, й?ншишм?л?р Ер й???нд? ?ле л? бар. Тик улар баш?аса – оазистар, тип атала.
Б?г?нг? оазис – й?ншишм?л?р ?? Туфандан ?ал?ан К?нья? Урал?а о?ша?ан бушлы?тар?а й?ш?? й?ме биреп ??м янында?ы ??емлект?рг?, ?ош-?орт?а, ???м балаларына й?н а?ырау ?с?н сы?ана? булып, борон?о Уралда?ы ???ми?тен б?г?н д? ю?алтмай, “шылтырап матур а?ып” яталар… ?обайыр?ы? ошо Урал тау?арыны? ди?ге??? ?й?лг?н ?ле дейе? к????л?рен?н барлы??а киле?е тура?ында ??йл?г?н и? фантастик ?л?ш? Туфан ?ал?ыу?ы? “икенсе моделе” тип ю?арыла атал?ан теория ?с?н ифрат м??им фактик м??л?м?тт?р сы?ана?ы булып тора:
1. Туфан ?ыуы б?т? ара – тир?г? й?йелеп, “ки? ди?ге?” хасил итк?н.
2. Ул ?ыу?ы? т?р?нлеге тау?ар?ы к?мг?н.
3. Туфан ?ыуы бик ?аты а?ым булып, к?мелг?н тау?ар?ы йыуып, ??емлект?рен алып китеп, ?ур?ыныс дейе???р к????л?рен? о?шаш итеп улар?ы? ?атмарлы геологик т???л?ш?н ас?ан.
4. Ошо бе??е? ?араш?а, б?х?с?е? к?ренг?н ?ы?ымталар?а та?ы ла бер ??т?лм? л? х??и??тт?н ситл?ше? булма? ке?ек.
Был “ди?ге???” шул ?ыу ??л?к?тене? ш??ите бул?ан кешел?р тере ?алырлы? ?оро, ?ыу ба?ып б?тм?г?н урындар ?а ?ал?ан; к?р??е? ул урындар Ямантау ?ыма?ыра? бик бейек т?б?л?р й? ?ырттар?а бул?андар?ыр. Ошонда?ы кешел?р таш?ынды? и? ю?ары м?лен?н ?у? ?ыу ?айта башла?ас ди?ге??? барлы??а килг?н тау?ар?ы ?? к????ре мен?н к?реп, улар?ы? ??йл?г?не, “ти” ?ушып, ?обайыр?а индерелг?н.
5. Мо?айын, таш?ынды? и? к?сл? осоро биг?к о?а? дауам итм?г?ндер, с?нки б?т? ара – тир?не ?апла?ан таш?ын ай?ар, й?ки йыл буйы а??а, ва?и?алар?ы? ш??итт?ре л? ?ыуы?тан, астан, эс?р ?ыу?ы? ??л?к булыр?ар ине. Был фараз ф?нни ?араш?а тап кил? [5].
6. Туфандан ?ал?ан то?ло ?ыулы к?лд?р
???нд?рен а?ын таш?ын ??м ???лге с?с? ?ыулы ди?ге? бо??ан йыл?алар?ы? ?абат юл яр?аны.
Ни??й?т, был Туфан ?ыуыны? ди?ге???н (был осра?та Т?нья? бо?ло океандан) сы?ып киле?ен? и? ба?ы? д?лил – уны? эсерг? яра??ы? булыуы. Шул м?сь?л?не ?арайы?. А?ын ?ыу ба?ып ?тк?н ер??р??, ????тт? йыш ?ына, со?орло урындар?а тиге?лек, ? шундай?арында – ?ыу йыу?ан йырындар барлы??а кил?. Ошо к?ренеш ар?а?ында, таш?ын ?ыу йыл?алар селт?рене? к?п урындар?а юлын быуып, т?би??тт? быуаттар буйына к?йл?нг?н ?ыу ?йл?нешен тамам, а?а? сикк? килтерг?нсе, бо??андыр, тип уйлар?а була. Ундай урындар?а ди?ге? ?ыуынан ?ал?ан к?лд?р?е? ?ыуы, то?ло бул?ан?а к?р?, эсерг? ярама?ан, шу?а к?р? б?т? ?оро ер й?н эй??е ?ыу?ы шишм?л?р??н ген? эсерг? м?жб?р була. Был турала ?обайыр?а
5620 –
?ош – ?орт, й?нлек к?б?йг?с,
Шишм? ?ыуы етм?г?с,
К?лд?н ?ур?ып эсм?г?с,
Халы??а ?ыу етм?г?с,
––
5710 И?ел батыр тап?ан ?ыу,
Шылтырап матур а??ан ?ыу
И?ел булып ?ал?ан, ти.
Шул и?тибар?а лайы?лы – бында “матур” эпитеты “а??ан”?а ?уйыл?ан, ? “?ыу”?а т?гел. Был ?леге И?ел, Н?г?ш, Яйы?, ?а?мар урынында туфандан ?у? а?май ят?ан к?лд?р те?м??е ген? бул?андыр, тиг?н фекер?е ?е??тл?й, бе??е?с?. Шу?а к?р? матур а??ан ?ыу шишм?л?р??й ???ерле й?ш?? сы?ана?ына ??релеп, шул тир?не? батыр?ары исеме мен?н аталып й?р?т?лг?н. ?лбитт?, был д?рт йыл?а Туфан?а тиклем д? К?нья? Уралды? ?ыуын ситк? алып китеп а?ып ят?андар?ыр, тик ?ыу ба?ыу улар?ы ю? итк?н. Элекке ???нд?ре буйлап юл йыр?ан осра?та ла, матур итеп а?ып китк?н ошо йыл?алар Туфандан ?у??ы быуындар ?с?н я?ы ?ыу?ар, тип ?абул ителе?е т?би?и х?л к?рен?.
Атал?ан д?рт йыл?аны? шул заманда ?ына барлы??а киле?е тура?ында?ы ?обайыр?а?ы х?б?р?е? та?ы ла бер бик м??им т?би?и ниге?е бар – уны ю?арыла к?р??телг?н карта?а ?арап а?лап була. Ул картанан к?рене?енс?, Уралды утрау х?ленд? ?алдыр?ан с?с? ?ыулы ди?ге? Н?г?ш мен?н ?а?мар?ы ?ына к?мм?г?н, ? Яйы?ты? ?леге урта ??м т?б?нге, ? И?елде? т?б?нге а?ымы ?ыу а?тында бул?ан. ?г?р ?? Урал ??т?н?н ?тк?н ?ыу ??л?к?те – Туфан ?ал?ыу – ??м шул с?с? ?ыулы ди?ге??е? Уралдан сигене?е Ер??ге ?леге йылы осор – Голоцен – башлан?анда булып ?тк?н ва?и?алар [5], [1], тип ра?ланыуын и??пк? ал?а?, ?обайыр?а?ы И?ел, Н?г?ш, ?а?мар, Яйы? йыл?аларыны? йырылыуы тура?ында?ы х?б?р?е шул йыл?алар?ы? Ер?? бо?ланыу осоро ?тк?с я?ынан тыуыуы тура?ында?ы ри??й?т, тип а?лар?а тейешбе?. ??ж?п, ошо урында у?ыусы б?г?нг? ф?нде? “Урал батыр” ?обайырыны? бер ?л?ш?н?? д?р??л?г?н и?батлауынамы, ?лл? ?обайыр?ы? ??е и? я?ы ф?нни теория ??м гипотезалар?ы ?е??тл??ен? аптырап ?о?ланыр?а тейешме ик?н? Бе? и??, ике?ен? л? аптырап ?о?ланып б?т? алмауыбы??ы й?шер? алмайбы?, ??рс? был я?малар асылда ф?н м?сь?л?л?рен? ба?ышлан?а ла ??м, шул с?б?пле, бындай йомша?лы? бе??е? ???г? ышанысты ?а?шат?а ла.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=71694127?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Юнир Гафурович Вагапов
Китап ?обайыр?а тасуир ителг?н борон?о Уралда?ы т?би??т к?ренешт?ре ??м ва?и?алары, улар?ы бе??е? бик йыра? бабаларыбы??ы? нисек а?лат?андары, шул д??ер?е? б?г?нг? заман?а б?т?нл?й о?шама?ан климат ??м географик шарттарында улар?ы? ?ай?ылайыра? к?н к?рг?нд?ре тура?ында б?ян ит?.
Был я?малар, башлыса, тейешле ??ерлеге бул?ан, и? м??име, уйсан у?ыусылар?а т???йенл?нг?н.
Атайым Ва?апов ??ф?р Хаммат улы и?т?леген? – был заманды? утлы туфандай ??л?к?тенд? ??йеп бул?ан ?унарсыны? рухына – ба?ышлайым был китапты.
Автор.
Юнир Вагапов
“Урал батыр” ?обайырында т?би??т
Инеш
20 – се быуатты? и? а?а?ында ??м был быуатты? башында ?ына Ер?е? и? я?ы геологик тарихы ??м шул осор?о? география?ы ?лк?л?ренд? ??ж?п ф?нни асыштар м??л?м булды. Шулар?а ярашлы Ер??ге ?у??ы б?й?к бо?ланыу д??еренд? – бынан 12000-18000 йылдар элг?ре ва?ыт арауы?ында – Евразия ??м Америка ?ит?аларыны? Т?нья? бо?ло океан?а ?ара?ан яр?арында ??й?т ?алын, башлыса бо??ан тор?ан, быуа барлы??а килеп, океан?а а??ан йыл?алар?ы? тама?ын яп?ан. Шул с?б?пле ?у??ыларыны? ?ыуы ара – тир?л?ге тиге?лект?р?е ба??ан ??м Евразияны? т?нья?ында?ы тиге?лект?ренд? океан?а о?шаш бик ?ур с?с? ?ыулы ди?ге? хасил бул?ан. Ошо ди?ге??? Урал тау?ары утрау х?ленд? ?ал?ан, с?нки ул ди?ге? ?ай бул?ан(Аны?ыра? ?йтк?нд?, Урал архипелагы р??ешенд?). К?р??телг?н бо?ланыу д??еренд? ?ыу ба?ыу ва?и?алары та?ы бер т?рл?, планета ким?ленд?ге ??л?к?тт?р р??ешенд? л?, булып ?тк?нд?р, тиг?н теория ла бар. Был ф?нни ?араш?а ярашлы т?нья?та?ы дамба Европа мен?н Америка ара?ында?ы океанды ла быу?ан, с?нки шул арала?ы ?ыу т?б?н? тиклем ту??ан(и? т?р?н урын 3900м. сама?ы).
Ошо м?лд?н ?у? ?леге Т?нья? бо?ло океан ??т?нд? яуым-т?ш?м мен?н килг?н ?ыу ту?ып тупланып, Т?нья? ?отоп тир??енд?ге океанда?ы бо? ?атламы ?ит?алар?ан 1 километр?ан ю?арыра? к?т?релг?н. ?ир?к-?ая?, й? тегенд?, й? бында ошо бо? ?атламы а?тында?ы ?ыу, “?ап?асын” емереп сы?ып, к?нья??а – Донъя океанына а?ып т?шк?н. Ул а?ымды? т?р?нлеге й????рс? метр, ти?леге с???тен? – 200-250 км-?а, ки?леге -1000км-?а етк?н тип и??пл?н?. Шул а?ымды? бере?е Урал тау?ары буйлап ?теп, Иран аша ла юл табып, ?инд океанына ?ой?ан.
Атал?ан ф?нни я?ылы?тар “Урал батыр”?ы? и? фантастик ?л?шт?рен? л? т?би??т ф?нд?рен? таянып ?абаттан ?арар?а м?мкинлект?р?е ны? ки??йтте. Был китап ошо й?н?лешт?ге т??ге а?ымдар?ы? бере?е, бу?ай. Тел?г?н у?ыусы бе??е? я?а?ан ?ы?ымталарыбы??а ?ул ?елт?п кен? ?уйыр?а байта? етеш?е?лект?р таба алыр, с?нки “Урал батыр” ?обайырында?ы т?би??тте? сер??рен? т?ш?н?? – ?т? ?атмарлы бурыс. ?обайыр?а?ы т?би??тк? булдыра ал?анса и?тибар мен?н м?н?с?б?тебе??е? ?ай?ы бер ????мт?л?рен килтер?бе?.
1. Й?нбир?е мен?н Й?нбик? й?ш?г?н д?рт я?ын ди?ге? урат?ан урын – ?леге Урал тау?ары. Улар унда ?ыу ба?ыу?ан ?асып килеп, улдары Уралды тап?андар.
2. ?обайыр?а?ы т?би??т к?ренешт?рен ??м ва?и?аларын б?г?нг? ф?н ярай?ы у? аны? билд?л?г?н. Шул ва?и?алар?ы? ва?ыты:
– Й?нбир?ел?р Урал?а килеп юлы??анда к?рг?н унда?ы тундра?а о?шаш ланшафт 11640 йыл элг?ре(10ме? – 15 ме?, тип самалау ?а бар) – Босфор, Дарданел проливтары йырылып китк?с – ?леге р??ешк? табан ??г?рг?н; шунан ?у? был заманда дауам итк?н йылы Голоцен периоды башлан?ан;
– Й?нбир?е ?урайып килг?н улдары мен?н ??йл?шк?н ва?ытта донъялар ны? ??г?рг?н: ер кипк?н, т?рл? й?нлект?р к?б?йг?н. Тим?к, Урал батыр?ы? ??мер са?ы Голоцен башлан?ан, й??ни бынан 12000 йыл сама?ы элекк? тура кил?;
– “Бер ?? бер к?н бар ер?? к?к – к?мг?к ?ыу эркелг?н”, тиг?н к?ренеш Уралда к?менд? 7,6 ме?, й? 9,6 ме?, й? и?? 11,5 ме? йыл элг?ре булыуы м?мкин. (Т?нья? бо?ло океандан а?ып сы??ан ?ыу?ы? Донъя океанына ?ойол?ан и? ????ы ?с осра?ы шул ва?ыттар?а булып ?тк?нд?р). Шулар?ы? ?ай?ы?ы бе???н аша ?тк?нен аны?лау бурысы тора Оло “Урал батыр”?ы ?йр?не?сел?р алдында.
3. ?лег? емереп ?атып ашалма?ан Тратау, Куштау ??м Й?р?ктау?ы? тыш?ы ?и?ф?тенд? улар?ы к?меп т?нья?тан к?нья??а а?ып ят?ан ?ыу?ы? э???ре ярылып ята. Б?лки был к?ренеш “Урал батыр”?а?ы дейе?ле Туфан ?ыуыны? ????мт??елер.
4. ?обайыр?а б?й?н ителг?н ары?лан мене?, уны? бала?ын Й?нбик?не? ?асан тел???, шул са?та ашауы, ки? ди?ге???н дейе? к????л?рен?н тау?ар ?ал?ыуы, дейе?ле к?лд?р?е? ?ыуыны? эсерг? яра??ы?лы?ы, йыл?алар?ы батыр?ар табып йыр?аны, й?ншишм? ?ыуы, Урал батыр?ы? ике ?ояшты? бере?ен атып т?ш?р??е, А?бу?атты? ?ыу эсенд? й?ш??е ?.б. – былар б?т??е л? ысынбарлы?тан тыу?ан ри??й?тт?р.
5. “?айы? я?ап бар кеше ?ыу?а батып ?лм?г?н”д?р?е х?т?р а?ын дейе?ле ?ыу ике-?с т??лект? Иран я?ы таулы?тарына алып барып еткерг?н. Шунда етеп Уралды(илен) ю?алт?ан халы?ты? улдары “ат менер??й ир бу?ас” Уралды э?л?п тап?андар.
6. Ш?лг?н – таш м?мерй??енд?ге ??р?тт?р Оло “Урал батыр”?а иллюстрациялар булыуыны? ихтималлы?ы бик ю?ары. Унда Й?нбир?е – ?унарсы й?нлек аулау ?с?н ?уллан?ан ?т? л? камил, ябай й?тм? –ау – м??к?? ке?ек, кейек ??м ?оштар?ы ??е эл?ктер? тор?ан к?п т?рл? ?оралдар?ы? т???л?ш? к?р??телг?н.
7. Й?нбир?е менг?н, Урал батыр мен?н Ш?лг?н атланып ?лемде э?л?рг? сы?ып китк?нд?ге “ары?лан”, бе??е?с?, палеонтологияла “?ылыс тешле юлбары?” тип атал?ан, ары?лан?а о?шаш яныуар булыр?а тейеш. Был бес?й??р ?аил??ен? ?ара?ан йырт?ысты? бик эре яныуар?ар мен?н ту?ланыуы м??л?м, л?кин нисек итеп ул йырт?ыс ?орбанын ?лтерг?н, ? унан ?у? уны? итен кимерг?н ?.б. – былар йома? ине. Бе?г? ошо м?сь?л?не? ябай сиселешен теоретик ниге?л?рг? насип булды. Йома?ты? ас?ысы шул – ул йырт?ыс ?орбаныны? ая?тарын ?ына яралап йы?ып ?алып, уны, м???л?н, мамонтты, тере к?й? яйлап аша?ан… Был я?маларыбы??а Й?нбир?ене? ошо “ары?ланы” тура?ында ла байта? х?б?р бар, ? м?мерй?л?ге мамонт ??р?тт?ре ара?ында?ы бере?ен бе??е? фаразды ра?лаусы д?лил, тип ?анайбы?.
8. “Урал батыр”?а?ы борон?о т?би??т тура?ында?ы м??л?м?тт?р?е? б?г?нг? ф?нни ?араштар?а тап киле?ен, хатта ра?лауын, ?обайыр?а?ы рухи мира?ты(С.??лл?мов) а?латыу ?с?н тик бер фараз?а ?ына таяныр?а м?мкин: Урал тау?ары утрауында Туфанды? емергес ??л?к?тен? тиклем шунда ?ыу ба?ыу?ан ?асып килеп туплан?ан к?п ?анлы ??бил?л?р?е? ??ешк?н, ??енс?лекле, таш быуаттар технология?ына ниге?л?нг?н, ?лег? ф?нг? бик а? билд?ле бул?ан нинд?й?ер працивилизация?ы й?ш?г?н, ахры?ы.
1. Кешелек тарихында донъяны ?ыу ба?ыуыны?
с?б?пт?ре тура?ында ф?нни теориялар ??м фараздар
Баш?орт хал?ыны? ?обайыры “Урал батыр”?а ??м баш?а халы?тар?ы? ауы? – тел ижадында, и?ке я?ма ???р??р?? и?к? алын?ан борон заманда ?оро ер?е ?ыу ба?ыуыны?(Туфан ?ал?ыу?ы?) с?б?пт?ре тура?ында 20 – се быуатты? и? а?а?ында, ??м 21 – се быуатты? т??ге 10 йыллы?ында ?ына геология ф?ненд? ??ж?пл?ндергес я?ылы?тар м??л?м булды. Был ф?нни асыштар, белгест?р тарафынан ?лег? й? теория, й? фараз(гипотеза) тип кен? ба?аланыу?а ?арама?тан, “Урал батыр”?а?ы ва?и?алар?ы т?би??т ф?нд?ре ?анундары к??леген?н я?ынан бай?ау м?мкинлект?рен ифрат ны? ки??йтерг? ??м шуны? ар?а?ында ?обайыр?ы? й?км?тке?ен т?р?нер?к а?лар?а ?р – я?ы ниге???р барлы??а килтер?ел?р.
Донъяны ?ыу ба?ыуыны? с?б?пт?рен х?б?ребе?г? ?улайлаштырыу ма?сатында, ике т?рк?мг? б?ле? ????е ябайлата. Л?кин былай б?ле? бик шартлы ?ына, с?нки был бик я?ы фараз – теориялар?ы? урта? я?тары ла байта?:
а) ?ыу ба?ыу ва?и?алары плейстоценд? – Ер??ге ?ур бо?ланыу д??еренд? – бынан сама мен?н 18000-12000 йыл тир??е элегер?к ва?ыт ара?ында бул?ан.
б) Шул осор Евразия ??м Т?нья? Американы? т?нья?ында бо??ан тор?ан дамба(быуа) барлы??а килг?н.
в) Шул с?б?пле Азияны? да, Европаны? да Т?нья? бо?ло океан?а ?ой?ан йыл?аларыны? тама?тары быуыл?ан.
Бе? бында 1-се модель буйынса ?ыу ба?ыуы тиг?н ?арашты аталы – уллы А.Н. ??м В.Н. Карнауховтар ниге?л?п я?лай?ар (1999 й.). Улар и?батлауынса, ?ле атал?ан йыл?алар?ы? ?ыуы Донъя Океанына кире ?ойола алмауы с?б?пле Евразияны? т?нья?ында ??й?т ?ур май?анлы с?с?(то??о?) ?ыулы ди?ге? барлы??а килг?н, тип фаразлана [1],[2],[3]. Ул ер?е яйлап ба??ан ди?ге??е? май?аны ??м т?р?нлеге тура?ында аны? ?ына т?пл? ф?нни м??л?м?тт?р ?лег? ю?; л?кин был бик ауыр м?сь?л? ?анала, с?нки был ?андар ул д??ер??ге яуым – т?ш?м, ?ыу?ы? быу?а ?йл?неп осоуы ?.б. тура?ында?ы и??пк? алыуы ?ыйын м??л?м?тт?рг? ны? б?йле. Бе??е? алып бараса? х?б?ребе? ?с?н шуны?ы м??им – ул ди?ге? Уралды бер ва?ытта ла к?мм?г?н[1], [2]. 1-се ??р?тт?ге картала шул с?с? ?ыулы ди?ге??? Урал тау?арыны? утрау р??ешле “д?рт я?ын ди?ге? урат?ан” “бер урын” булып ?ал?аны асы? к?рен? [1], [4]. Ошо х?л, ди?ге? бер сигенеп, бер та?ы ла яйлап килеп ба?ып, бынан 11640 йыл элегер?к ва?ыт?а тиклем дауам итк?н[1]. (10-15 ме? йыл элек, тип т? самалау бар [2]). Шул са?та, Босфор – Дарданел проливтары йырылып китк?с, Урал тау?арынан к?нбайышта?ы ??м к?нья?та?ы тиге?лект?р ба??ан ?ыу?ан арны?андар, тип фаразлана[1]. Н?? ошо ва?ыттан башлап б?г?н д? дауам итк?н Ер??ге ?у??ы йылы осор – Голоцен – башлан?ан, тиг?н ?араш ?ле х?к?м ит?.
??ебе???н шуны ??т?п ?уйыр?а м?жб?рбе?: картала(1-се ??р?т), ул бик эре масштабта булыуы с?б?пле, Урал тау?ары ?йл?н??енд?ге ?ан?ы? эреле-ва?лы утрау?ар, ярымутрау?ар, ?улты?тар, тобалар ?.б. к?ренм?г?не а?лашыла. Ошо утрау?ар архипелагы мен?н урал?ан урында й?ш?? т?жриб??е унда?ы Урал батыр ???емен б?т? ?оро ер?е ?апыл килеп ба??ан таш?ын ?ыу ??л?к?тенд? имен ?алыр?а яр?ам итк?н. (Был турала алда ентекл?п ??? буласа?).
?обайыр?а ?йтелг?нс? “Бер?? – бер к?н бар ер?? к?к – к?мг?к ?ыу эркелг?н”, р??ешт? башлан?ан ?ыу ба?ыу ??л?к?тен(1380-1390 – сы юлдар?ан) бе? бында 2-се модель, тип атайбы?. Ошо теория?а ярашлы Ер?? ?у??ы ?ур бо?ланыу ва?ытында ?оро ер?е ?ыу ба?ыуы к?ренешт?ре ?т? д??ш?тле ??л?к?т р??ешенд?, ?ур емергес к?ск? эй? бул?ан, тип фаразлана. Быны? с?б?бе т?б?нд?гес? а?латыла. Ю?арыла к?р??телг?н Т?нья? бо?ло океан яр?ары ??т?нд? ят?ан бо? дамба Скандинавия ярымутрауы, Шпицберген, Гренландия, Канаданы? т?нья?ы ара?ында?ы ?ыу?ы ла б?т?нл?й быуып, шул океанды “?ал?ан” Донъя океаны бассейнынан айыр?ан.(Беринг проливын да бо? быу?ан). Ошонан ?у? Донъя океанынан быу?а ?йл?неп ?ауа?а ос?ан ?ыу Ер?е? Т?нья? “т?б??енд?” туплана башла?ан. Шуны? ар?а?ында Ер шарыны? Т?нья? полюсы тир??енд? – ?леге Т?нья? бо?ло океанда – ?ыу мен?н бо? ?атламыны? ??к? ким?ле янында?ы ?ит?алар?ан бер километр?ан(!) ю?арыра? к?т?релг?н.(Ошо урында, ситк?р?к тайпылып бул?а ла, у?ыусы?а ??ебе???н бер и?к?рм? я?а?а?, арты? булма? ?ыма?: Ер шарыны? диаметры я?ынса 12700 км сама?ы, шуны 10 миллион тап?ыр б?л?к?йл?т??к, 1,27 метр ?урлы?ында?ы глобус барлы??а кил?. ?йт?йек, Ер шарында?ы полюс ??т?нд?ге “т?б?т?й?е?” ?алынлы?ы ?ит?алар?ан 1?2км ю?арыра? тор?а, был ошо глобуста 0,1-0,2мм ?ына ?алынлы? т?шкил итер ине. Уны ?лс?м?й тороп, мо?айын, к?реп т? булмаяса?! Бе??е? ?араш?а, килтерелг?н са?ыштырыу ошо теорияла?ы Ер?е? т?нья? полюсы тир??енд?ге туплан?ан бо? мен?н ?ыу?ы? ?алынлы?ына ышаныр?а булышлы? ит? ?ыма?). И? я?ы ошо ф?нни ?араш?а ярашлы, ?оро ер?е ?ыу ба?ыу осра?тары – Туфан ?ал?ыуы – “океан быуаны?” ?ыуы мен?н бо?о бик к?б?йеп ките?е с?б?пле, ?ир?к – ?ая? й? тегенд?, й? бында йырылып китеп, ?ыуын бо?о мен?н берг? к?нья??а – Донъя Океанына табан – а?ы?ып еб?ре?е мен?н а?латыла. Ул океандан сы??ан бо?ло ?ыу а?ымдары, бер нис? ме? йылда бер тап?ыр ?ына ?абатлан?ан?а к?р?, был ва?и?алар планета ки?леген? ти?л?рлек ?е??тк? эй? бул?андар. Ошо, 2-се моделг? ярашлы ?оро ер?е ?ыу ба?ыуы бик ?ур ти?лект? а??ан таш?ын бул?ан, тип фаразлана. Шул с?б?пле ул а?ым ?ыу юлында?ы тау таштар?ы кавитация к?ренешт?ре мен?н емерг?н ??м бик эре таш ки??кт?рен й????рс? са?ырым йыра?лы??а алып китеп, ят?ырып ?алдыр?ан. Шулай итеп, т?рл? урындар?а осора?ан ?ибр?т ?ур таштар?ы – ???ле улар?ы бо?ланыу осор?арында бо? ?атламы алып килг?н, тип ?анай?ар ине – я?ы теорияны и?батлаусы д?лилд?р и??бен? керетерг? к?р?к булып сы?а[5]. (Ундай таштар Ишембай тир??енд? бар, был турала артабан ??? буласа?). Бында шуны?ы ла ифрат м??им – ул таш?ын ?ыу океандан сы??ан?а к?р? , нинд?й?ер ким?лд? то?ло ла булыр?а тейешлеге а?лашыла, й??ни эсерг? яра??ы? ди?ге? ?ыуынан тор?ан.
Был я?малар?а 2-се модель буйынса ?ыу ба?ыуы, тип атап ?ы??а ?ына тасуирлан?ан теория М.Г.Гросвальд (1901-2007йй.) исемле Совет – Р?с?й ?алимене? “Евразийские гидросферные катастрофы и оледенение Арктики”, тиг?н китабында 1999 йылда ?ына донъя к?рг?н[5]. Шул теория?а ярашлы, Т?нья? бо?ло океанда?ы бо? ?атламы а?тында?ы “к?мелг?н к?лд?н” а?ып сы??ан ?ыу Донъя океанына бынан 19,4 ме?, 18,0 ме?, 14,2 ме?, 11,5 ме?, 9,6 ме?, 7,6 ме? йыл элек 6 тап?ыр а?ып т?шк?н[5]. Ошо я?маларыбы??ан да к?рес?гебе?с?, шулар?ы? ?ай?ы?ылыр Урал тау?ары буйлап ?теп, Иран аша ла юл табып, ?инд океанына ?ой?ан[5]. Кешелек донъя?ыны? борон?о тарихында булып ?тк?н ?ыу ба?ыу?ары тура?ында бе? бында к?р??теп ?тк?н бик ?ур ф?нни я?ылы?тар ти?т? йылдан арты? у? билд?ле бул?алар ?а, нинд?й?ер с?б?п мен?ндер, “Урал батыр”?а тасуирлан?ан ?ыу донъя?ыны? т?би??тен ошо ?обайыр?ы ?йр?не?сел?р и?тибар?ан ситт?р?к ?алдырып кил?л?р, шикелле. Шулай итеп, ?обайыр?а?ы ди?ге? – мифтар?а хас фантастик к?р?ш май?аны р??ешенд? ген? ?абул ител?, к?р??е? ?аман да.
Ошо хе?м?тт? ю?арыла бик ?ы??а ??р?тл?нг?н донъяны ?ыу ба?ыуы с?б?пт?рен? таянып “Урал батыр” ?обайырында?ы шу?а б?йле ??м баш?а ?ай?ы бер т?би??т к?ренешт?ре тура?ында уйланыу?ар?ы? бер версия?ын т??дим ит?бе?. Б?й?к эпос?а ?а?ыл?анда ?йте? фарыз – бе??е? был ю?ы?та?ы эш тулы, ниге?ле тикшере?, тип ба?аланыу?а д???? итм?й, был, б?лки, ошо й?н?лешт?ге т??ге а?ымдар ?ына булыуы м?мкиндер.
Ф?нде? ??ене? ??еше тарихына ярашлы р??ешт? М.Г. Гросвальды? был революцион ф?нни асышы ла бик к?п оппоненттарыны? ?аршы тороуына дусар бул?ан, уны байта? вазифалы ?.б. даир?л?р таныр?а тел?м?й??р[5]. Ша? ?атыр?ыс к?ренеш – хал?ыбы??ы? “Урал батыр”ы ошо и? я?ы ф?нни асышты т?рл? я?лап и?батлай. Шу?а к?р? был я?малар?а М.Г.Гросвальд тура?ында белешм? бире??е к?р?к тапты?.
Михаил Григорьевич Гросвальд (1901 – 2007г.г.) – советско – российский ученый, открывший явление многократных катастрофических затоплений суши Земли океанической водой в древнейшей истории человечества. Масштабы этих потопов были таковы, что по сравнению с ними современные катастрофы, вызванные , например, цунами, кажутся лишь бурей в стакане воды. Именно с силами, несущими такой невиданный всесокрушающей потоп соленой воды, воевал герой башкирского народного эпоса – кубаира “Урал батыр” и, победив их, восстановил вечную жизнь на земле своих соплеменников, освободив природу от злых див(дейе?).
Теория гидросерных катастроф М.Г.Гросвальда превращает фольклорное мифическое произведение “Урал батыр”, как считается до сих пор, в воистину естественно – научное летосказание об этих грандиозных и невероятных природных событиях, основанное на вспоминаниях выживших в этой катастрофе свидетелей – наших далеких предков. Прилагаем фото этого великого ученого – непризнанного на своей родине гения.
2.?обайыр?ы? “Инеш”-енд? и?к? алын?ан к?ренеш ??м ва?и?алар?ы? ?ай?а ??м ?асан бул?аны
Ер??ге ?у??ы бо?ланыу осорона хас т?би??т к?ренешт?рен?, шул и??пт?н ?обайыр?а к?п урын ал?ан ?ыу?а б?йле т?би??т ва?и?аларына ла таянып, “Урал батыр”?а?ы ва?и?алар?ы? ?ай?а ??м ?асан башланыуын ?обайыр?ы? инеш юлдарынан у? а?лап була. Урыны турала[4]:
1. Борон – борон борондан
––
У тир?л? ?оро ер
Барлы?ын ?ис кем белм?г?н,
Д?рт я?ын ди?ге? урат?ан
Бу?ан, ти, бер урын.
Анда бу?ан, ти, борон
Й?нбир?е тиг?н ?арт м?н
10. Й?нбик? тиг?н бер ?арсы?…
Алдара? килтерелг?н картанан к?рене?енс?, ?ыу ба?ыуыны? 1-се моделен? ярашлы Евразияны? уйпат ер??ре бик ?ур май?анды ?апла?ан ?ыу а?тында ?ал?ан са?тар бул?ан. Уралды к?нсы?ыштан да, к?нбайыштан ??м к?нья?тан ??к? ким?ле унан к?пк? т?б?нер?к бик ки? территориялар уратып яталар. ?обайыр х?б?р ите?ен? ?ара?анда, ф?нд?ге шул ди?ге? тура?ында?ы ?араш ниге??? д?р??к? тап кил?, ахры?ы. Н?? ошо ди?ге? Уралды уратып алып, унда “?оро ер” ?алдыр?ан.
?обайыр?а и?к? алын?ан ва?и?алар?ы? ва?ытын т?б?нд?ге юлдар?ан самалар?а м?мкин:
470. –
Борон бе? тыу?ан ер??,
Атай?ар ??к?н ер??
?лем була тор?айны:
––
480. Ер?е? ??т?н ?ыу ?аплап,
?оро ере б?тк?н ?у?;
?ас?ан – бо??ан кешкл?р
У тир?н?н китк?н ?у?.
––
––
?с?? м?н бе??е? ?асып
Китк?нде у к?рм?не.
Был й?нбир?е ?артты? улдары Урал мен?н Ш?лг?нг? ??йл?г?н ?????рене? бер ?л?ш?. Тим?к, Й?нбир?е мен?н Й?нбик? Урал тау?ары янында?ы т?б?нер?к урындар?ы ?леге ди?ге? ?ыуы ба?а башла?ас, ?оро ер э?л?п, ошонда – Урал тау?ары ара?ына килеп юлы??андар борон заманда. Был ди?ге? ?оро ер?е бик яй, быуаттар дауамында ?ына ба??ан; уны? и? т?р?н ва?ыты ?леге ?ара ди?ге??е Урта ер ди?ге?е мен?н тоташтыр?ан проливтар йырылып китк?н м?лг? тап кил?, тип фаразлана, с?нки шунан ?у? ?ына К?нсы?ыш Европаны ??м Урал тау?арынан к?нья?тара? ят?ан ер??р?е ?апла?ан ди?ге??е? ?ыуы Атлантик окаен?а а?ып китеп, ошо ер??р ?ыу?ан ?отол?ан. Был ва?и?а бынан 11640 йыл элек бул?ан, тип ра?лау ?а бар[7], л?кин сама мен?н 10-15 ме? йыл, тип ?йтелг?не ышаныслыра? булыр ?ыма?[2]. ? ?арт ??е тыу?ан ерен?н Урал тауы ?ал?ыулы?тарына байта??а алданыра?, ди?ге? ба?а башла?ас у?, килг?ндер тип ал?а?, “Урал батыр” ?обайырында?ы т??ге ва?и?алар бынан й? 10 ме?д?н, й? 11640, хатта 15 ме? йылдан да борон?ора? булып сы?а(Бында Й?нбир?ене? и?к? ал?ан х?б?ренд?ге “борон” ???ен? ул ?артты? ?лемд?н ?асып ?отолоп, б?лки быуаттар?ан элегер?к ва?и?алар?ы ла “??е х?терл?г?н” р??ешт? ??йл??е м?мкин булыуын и?т? тотор?а к?р?ктер).
Й?нбир?ене? ?????рен?н ва?и?алар?ы? ва?ытын икенсе я?тан килеп т? билд?л?п була. Ул:
490 –
Бе? килг?нд?, мында ?ле
Й?нлект?р ?? а? ине,
Ере л? й?нле кипм?г?н,
Уа? – уа? к?ллек, ?а? ине, – тип ??йл?й.
Был- бик ?ы??а бул?а ла, ??й?т тулы итеп ??р?тл?нг?н тундра?а о?шаш ландшафт. Ундай т?би??т шарттары бе??е? тир?л? ?у??ы оло бо?ланыу осоронда – бынан 18000-12000 элегер?к йылдар ара?ында бул?ан, шул урындар?а мамонттар й?ш?г?н[6]. (Ул мамонттар?ы? ??р?тт?рен Ш?лг?н – таш м?мерй??енд? ?ле л? к?р?бе?[7]). Шуны?ы м??им: Й?нбир?ене? был ?????ренд? ул и?к? ал?ан ???лге заманды “?леге” донъя шарттарына – уны? улдары й?ш?г?н к?нд?рг? – ?апма – ?аршы ?уйыуы к?ренеп тора. Тим?к, ул уллы булып, улары ??еп ете?г? донъя х?лд?ре ны? ??г?рг?н – ере кипк?н, й?нлект?р к?п ?.б. Бындай ?ыр?а ??г?решт?р Уралда Ер??ге оло ?у??ы бо?ланыу осоро тамамланып, климатты? ны?лы йылыныуы осоронда к???телг?не б?х?с?е? ?ыма?. Бындай к?ренеш ?у??ы тап?ыр бынан 12000йыл сама?ы элек, плейстоценд?н ?у? голоцен – х??ерге климат шарттары – урынлаш?ан осор?а бул?ан, тип ?анала[1], ?.б.
3.Туфан ?ал??аны
Уны? башланыуы ?обайыр?а ошолай и?к? алына:
4380 –
Бер?? –бер к?н бар ер??
К?к – кумг?к ?ыу эркелг?н,
К?к й???нд? ?ып – ?ы?ыл
Ял?ынлы ут б?рк?лг?н.
К?кт? ?ош-?орт осалмай,
Ер?? бер й?н торалмай,
––
“Бер?? –бер к?н бар ер??… ?ыу эркелг?н”. Ошо ?????р ?ыу ба?ыу ва?и?а?ыны? башланыуын к?нд?р мен?н ген? ?ынап к?р??т?, ? айлап й?ки йылдар дауамында яйлап килг?н б?л? р??ешенд? а?лар?а урын ?алдырмай. “Бар ер??” тиг?н ?????р?е? бе??е?, К?нья? Урал, шарттарында ул ?ыу?ы? бик к?п булыуына ла ишара итеп ?анар?а була, с?нки был тир?л? бе???, хатта “ялан я?ы” тип аталып й?р?т?лг?н тиге?ер?к урындар?а ла, “тау я?ы”на ?ара?анда т?п?шер?к бул?а ла, са?ылдар, т?б?л?р, йыр?ар?а инг?н ар?алар бар. Шулай итеп, килеп ба??ан ?ыу шул ю?арыра? урындар?а ла эркелг?нг? к?р?, уны? ифрат к?п булыуын таныр?а тейешбе?. Ни??й?т, а?латмалы ???лект? был ????е? ??ен(эркеле?) “бер юлы бер урында к?пл?п йыйылыу”, тип а?лата. ?обайыр?а урын ал?ан ошо бик к?п ?ыу?ы? ?апыл килеп ба?ыуы тура?ында?ы х?б?р??н К?нья? Уралды ?ыу ба?ыуы ю?арыла?ы икенсе моделг? тап кил?, тиг?н ?ы?ымта я?ар?а м?жб?р булабы?, т??ге ?арашта у?. Тим?к, бар ер?? эркелг?н ?ыу – Т?нья? бо?ло океандан килеп ба??ан ди?ге? ?ыуы бул?андыр, ахры?ы, тип уйлар?а тура кил?. Артабан ошоно и?т? тотайы?.
“К?к – кумг?к ?ыу”. Бе??е? тир?л? таш?ын ?ыу й? ?ор?олт, й? ?арара?, й? а??ыл була. Был т?? таш?ан йыл?аны? ??ене? ??м у?а ?ой?ан б?л?к?йер?к йыл?алар?ы? ?ыу емерг?н ярыны? т???н? б?йле.
?г?р ?? ю?арыла ра?лауыбы? ха? бул?а, Т?нья? бо?ло океанды? бо? быуа?ы эсен?н сы?ып к?нья??а табан а?ып китк?н бик ?ур ?ыу?ы? яр?ары ла, ?ушылмалары ла булма?ан, ?лбитт?. Ошо ??м алда ентекл?бер?к б?й?н ителг?н с?б?пт?р ар?а?ында ул океан ?ыуы К?нья? Урал?а килеп етк?нсе ??ене? к?к т???н ?а?ла?ан ??м ?обайыр?а керг?н. Бе??е? фекеребе?с?, был ??ж?п к?ренеште таш?ын а?ын ?ыу?ы? ?т? т?р?н(?алын? бейек?) булыуы мен?н ген?, а?латыр?а м?мкин. Шулай бул?анда, ул ?алын ?ыу?ы? ал?ы ?л?ш? ишелеп ерг? “т?ш?л?” барып, арттара? килг?н ?ыу масса?ы ?с?н тиге? “юл” я?а?ан, ? быны? ?с?н ошо “т?ш?лг?н” ?ыу?ы? ?? юлында?ы рельефты? тиге??е?лект?рен к?ме?е шарт1. Барлы??а килг?н тиге? “юл – ?ыу” ??т?н?н океанды? ?ур массалы ?ыуы к?нья??а сап?ан да сап?ан, сап?ан да сап?ан…[5]. Тик, ул ?ур ти?лект? х?р?к?т итк?н ?ыу?ы? ал?ы ?л?ш? бер ту?тау?ы? а?ым а?тына “т?ш?л?” бар?ан?а к?р?, ?ыу?ы? и? ал?ы ?л?ш?(фронты) ?уптарып йыуып алып китк?н с?п – сар, бол?ансы? балсы? ?.б. ?ушылмалар бер ту?тау?ы? а?та ?алып, я?ы ?ыу мен?н – ю?арынан а?ып т?шк?не, та?а?ы мен?н – к?мел? бар?андар. Шу?а к?р?, океанды? ?ыуы К?нья? Урал?а килеп етк?нд? л? т???н ?а?лауы м?мкин, тип фаразлайбы?. ?ыу?ы? ошо ?ур ?алынлы?ы ар?а?ында уны? т?б?нд? яйыра? а??ан с?п – сарлы бол?ансы? ?ыу, х??ерге ?лс?мд?р мен?н и??пл?г?нд?, бик ?аты а?ым бул?а ла2, ю?арыра? а??ан ??к? ?атлам ?ыу?ан ны? артта ?ал?ан. Ошо с?б?пт?р мен?н и? т???? килеп ба??ан ?ыу та?а, “к?к – к?мг?к” т??т? бул?ан. Шулай итеп, ?обайыр?а?ы ?ыу?ы? т??? тура?ында?ы ??? ю?арыра? я?ал?ан ?ы?ымтаны – ?ыу?ы? ?апыл бик к?п булып киле?ен – ра?лау?ан тыш, уны? ??й?т ?ур ?алынлы?та?ы ди?ге? ?ыуыны? а?ымы булыуын да к?р??т?лер, бе??е? ?араш?а.
“К?к й???нд? ?ып – ?ы?ыл ял?ынлы ут”. Был а?ын ?ыу ысынлап та Т?нья? бо?ло океандан ?ур ти?лект?, тим?к, бер нис? т??лект? ?к килеп ет??, ул бик ?ал?ын бул?ан, йылынып ?лг?рм?г?н. Былай уйлар?а ??т?лм? с?б?п итеп ?ыу?ы? бо? ?атнаш булыуын да и??пк? алыр?а к?р?тер, с?нки ул океанды? ?арлы – бо?ло донъя?ы ара?ынан ?отороноп ур?ылып сы?ып а?ып ят?ан а?ын ?ыу, ?лбитт?, бо? ки??кт?рен д? емереп алып китм?й булма?[5]. Т?би??тте? ошо ысын м???н?л? б?т? Ер планета?ына т?ь?ир итерг? тейешле ??л?к?те(катастрофа?ы) у?аса к?ренм?г?н к?с – ?е??тк? эй? бул?ан й?шен уттарыны? бал?ып г?р??лд??е мен?н берг? ?атнаш бул?андыр, тиг?н фекерг? килерг? тура кил?. К?ренеп тор?ан с?б?пт?рен атауы е?ел:
– ти?леге бик ?ур ?ыу а?ымы ?ауа?а ыш?ылыу с?б?пле ??й?т ю?ары электр к?с?рг?неше(миллиондарса вольт) тыу?ырыр?а тейеш бул?ан;
– ?алынлы?ы й????рс? метр3, ? ки?леге 136 км-?ан арты?4 бик ?ал?ын ?ыу а?ымы бе??е? тир?л?ге са?ыштырмаса йылы ?ауа мен?н осраш?анда(?г?р ?ыу ба?ыу й?й к?н? бул?а), й?ки ?ыш?ы ?ыуы? ?ауа мен?н осраш?анда ла(таш?ын ?ыу?ы? температура?ы нулд?н са? ?ына ю?арыра? булыр?а тейеш тип ?анай алабы?), ?леге заманда “й?шенле фронт” тип атап й?р?т?лг?н т?би??т к?ренешен? о?ша?ан шарттар барлы??а килг?н. Тик ?обайыр?а?ы “й?шенле фронт”, ???имге шарттар?а?ы ке?ек, йылы ?ауа мен?н ?ал?ын ?ауа а?ымы ы??айына к?сеп китм?г?н, ? гел ген? бер урында, шул океандан килг?н таш?ын ?ыу а?ымы ??т?нд? тор?ан. Уны? ?алын болоттары ара?ында уйна?ан к?сл? й?шен уттары,
нинд?й?ер с?б?пт?р мен?н, тере ?ал?ан борон?о бабаларыбы??а “?ып – ?ы?ыл ял?ынлы ут” булып к?рене?ен? шикл?нм??к? м?мкин. Й?шенле болоттар мен?н тул?ан ?ауала, б?т? ара – тир?не ?апла?ан ?ыу?а “к?кт? ?ош – ?орт осалмай, ер?? бер й?н таралмай”, тип ра?лау – арттырып ??йл?? т?гелдер.
4.Халы?ты? ?ыу?ан ?отолоп, й?ш?рг? яра?лы ер??рг? сы??аны. ?ыу ба?ыу?ы? дауам ите? ва?ыты. ?ыу а?ы?ып алып китк?н халы?ты? Уралды э?л?п тап?аны
“Урал батыр”?а?ы ?ыу ба?ыу ва?и?аларын уйлап сы?арып ??йл?? м?мкин т?геллеге – б?х?с?е?. Шу?а к?р?, ул ва?и?алар?ы? ш??итт?ре нисек тере ?ала алдылар ик?н, тиг?н м?сь?л? х?л иткес д?р?ж?л? м??им Оло ??л?к?тт?н алдара?, ?зр?к? дейе???рен эшк? ?ушма?тан элек, Ш?лг?н туфан ?ыуын к?т?ртеп “халы?ты ?ырыр?а маташ?ан”, л?кин уны? б?ркк?н ?ыуы ?оро?ан(2-се б?лек, [4]). Был осра? Урал тау?арыны? ара – тир??енд?ге с?с?(то??о?) ?ыулы ди?ге??е? ким?ле нинд?й?ер с?б?п мен?н ны? ?ына к?т?релеп, та?ы ла т?б?н?йе?ен? ишара булыуы ихтимал, тип уйлар?а ниге? бар, с?нки ул, бик ки? бул?а ла, ?ай ди?ге??е? т?р?нлеге т?рл? с?б?пт?р мен?н, м???л?н, яуым – т?ш?м ми?дары ??г?ре?е, о?а? и?к?н к?сл? елд?р, ?ыу?ы? Донъя океанына а?ып т?ш?? юлдары ки??йе?е – тарайыуы ?.б. ар?а?ында йыш ?ына ны? ??г?реп тор?ан, тип фаразлана[2]. Был бе??е? фекер?е? т?п таянысы шул: Ш?лг?н ?ыу б?ркк?нд? у?а дейе???р яр?амы тура?ында ??? ю?, шу?а к?р? т??ге ?ыу ба?ыуы дейе???р?е?, й??ни с?с? ?ыу ва?и?а?ы бул?ан, тип ?арай алабы?. Утрау шарттарында й?ш?г?н, ошо б?л?к?йер?к ?ыу ба?ыу?ар?а даими тарып к?н итк?н Урал хал?ы ?апыл ба??ан ?ыу ??л?к?тенд? ?отолоу ысулдарына эй? бул?ан, тип уйлайбы?. Был, ?лбитт?, бик д?й?м яуап. ?отолоу?ы? конкрет сараларына б?йле ??? т?б?нд? буласа?. Шулар?ы? бере?е тура?ында ?обайыр?а:
4420 –
К?к к?кр?п тор?ан, ти;
4430.?ыу?ар ?айнап тор?ан ти.
––
––
Ер ?елкенг?нд?й бу?ан:
?зр?к? ?уш?ы? йы?ыл?ан,
Им?нес ?ур к?????е
?ыу?ы урталай б?лг?н;
4440. Халы??а менеп торор?а,
Й?йер?п х?л йыяр?а
?ур бер Ямантау бу?ан.
Был юлдар?ан шуны к?? алдына килтер? алабы?: таш?ынды? а?ыу ти?леге бик ?ур бул?ан?а к?р?, ?ыу Ямантау?а б?релг?нд? ер ?елкенг?нд?й булып, к?к к?кр??, й?шенле уттар барлы??а килтерерлек бик д??ш?тле т?би??т к?ренеше барлы??а килг?н. Туфан ?ыуыны? ю?арыла атал?ан икенсе моделен? ярашлы океандан килг?н таш?ын ?ыу?ы? ти?леге с???тен? 100-120-200 км-?а етк?н тип ?анала[5]. ?обайыр?ан к?ре?ебе?с?, был ?ан ысын?а о?шай. ??ж?п, ошо х?т?р ти?лек халы?ты? ?отолоуына Уралда ла, унан ситк? ?ыу а?ы?ып алып китк?нд?рен? л?, ??л?к?тт? тере ?алыр?а бер с?б?п бул?андыр, ?ыма? к?рен? бе??е? ?араш?а. Ысынлап та, ?ур ти?лект? Ямантау?а б?релг?н ?ыу а?ымы ике я??а ярылып китк?н – “им?нес ?ур к?????е ?ыу?ы урталай б?лг?н”. Шуны? ????мт??енд? тау?ан тайпылып ике я??а ?икерг?н5 а?ым Ямантау?ан к?нья??а табан байта? ?ур урындар?ы урап ?теп, а?ып ят?ан бул?а к?р?к. н?? ошо урындар?а “халы??а менеп торор?а, й?йер?п х?л йыяр?а” м?мкинлек барлы??а килг?ндер. Л?кин был туфандан ?отолоу?а бер а?ым ?ына бул?ан, с?нки артабан й?ш?? ?с?н, был утрау?а аслы?тан, ?ыуы?тан ??л?к булмау ?с?н ки? ?оро ер??р табыр?а тейеш бул?андар был ?ыу йыуып алып ките???н ?отола ал?ан кешел?р. Ошо ни?т мен?н улар?ы? бер ?л?ш? ?айы?тарында а?ын ?ыу?а т?ш?п китерг? тейеш бул?андыр. Шулай итеп, т?нья? бо?ло океандан сы?ып Урал тау?ары, Туран уйпатлы?ы ки?лект?ре, Иран я?ы тау?ары ара?ынан юл табып, ?инд океанына барып ?ой?ан таш?ын а?ым[5] бер нис? т??лек ?те?г?, ?ки?тт?р??(й?ки мифтар?а) ?ына була тор?ан р??ешт?, Уралда ?айы?тар?а улырып ?лг?рг?н кешел?р?е туп-тура7 алы? к?нья?та?ы ?ыу ба?а алма?ан бейек урындар?а – ?оро ки?лект?рг? – ?ур территория?а таратып ?ипк?н. Шунда буласа? батыр?ар буй еткеркп “ат менер??й ир бу?ан”дар. Л?кин был Уралдан сы??ан диаспораны? тормошо е?ел булма?ан: улар?ы бында бер кем д? к?т?п торма?ан, й?ш??г? у?айлы урындар?ы? к?пт?н ?? хужалары бул?ан. Шу?а к?р? улар?ы? ололары ?ай?алыр ?ал?ан тыу?ан илен ?а?ынып, онота алма?андар. ?ыу?ы? ?айт?анын к?рг?с, был а?аш?ан, сит ер?? оло?ай?ан, халы? ????рене? й?ш улдарын ?ай?алыр алы?та ?ал?ан тыу?ан илд?рен э?л?п табыр?а юл?а сы?ар?ан.
?обайыр?ан был турала бер ???к:
4570. –
Д?рт батыр?а ?арата:
––
––
4580. “Улым м?н Уралды
Э?л?й берг? китеге?,
Барып с?л?м ?йтеге?…”
Был Яйы? мен?н юл?а сы?аса? батыр?ар?а ?ушыл?ан йомош. Н?г?ш, И?ел, ?а?мар?а ла ошондай бурыс й?км?телг?н. Батыр?ар?ы? тыу?ан илен э?л??е мажаралары ?обайыр?а ю?, л?кин улар т?нья??а табан бар?анда Уралды? к?нья?ында (??м к?нбайышында ла) ят?ан ки?, с?с? ?ыулы ди?ге? ны? ?айы?ып, бик ?ур территориялар ?оро?ан булыуы м?мкин, с?нки картала?ы ди?ге??е? ошо ?л?шт?ре 11640 йылдан ?у? ?ыу?ан арны?ан, тип ра?лана[1]8.
Алдара? билд?л??ебе?с?, Ш?лг?н “б?ркк?н ?ыу?ы?” ?ороуы ла, мо?айын, шул к?нья? – к?нбайышта?ы ди?ге??е? Уралдан сигене?ен? ишара, бу?ай. Шуны?ы асы? ?ыма?: ?леге Уралда й?ш?г?н, л?кин Туфан ?ыуы Иран я?ы таулы?тарына итеп с?с?п тарат?ан халы?тар я?шы у? ??ешк?н ??енс?лекле м???ни?т, т?р?н ерле ??р?ф – ????тт?рг? эй? бул?ан к?п ?анлы, ойош?ан ???емд?р??н тор?ан бул?а к?р?к. Шулай булма?а, ул д?рт батыр?ы? д?рт ???еме 2000км-?ан ары ?ай?алыр тороп ?ал?ан ?? илен, ?ыу ба?ыу?ан к?рг?н оло ю?алтыу?ар?а ?арама?тан, э?л?п табып кире ?айтып, ?ыу ба?ыу?а б?йле к?ренешт?р?е ??м ва?и?алар?ы х?теренд? ?а?лай алма? ине – улар Иранда?ы ???емд?р ара?ында ю?алыр ине6. К?ре?ебе?с?, алы?та?ы Уралды Иран я?ы таулы?ында?ы ер??р мен?н тоташтыр?ан ?у?ма?тар?ы “Урал батыр” ?обайырында?ы ???емд?р ?к тапай башла?андыр, б?лки, тип фаразлар?а урын бар! Шул ?у?ма?тар юл?а ?йл?неп, ме??р йыл туты?май ят?а, ?обайыр мен?н к?нья? халы?тарыны? эпостарыны? о?шашлы?ы – т?би?и. Тик эпостар?ы? ??м бе??е? ?обайыр?ы? ижад ителе? ва?ытына кил??к, “Урал батыр”?а?ы т?би??тк? – ?ыу ба?ыу ?.б. – б?йле ?л?шт?р борон?ора?тыр, с?нки улар шул ва?и?алар?ы? ш??итт?рене? х?тир?л?ре булыуын б?г?нг? ф?нде? и? ?у??ы ?а?аныштары кире ?а??ы?ы? ра?лай?ар [1], [2], [5], [6] ?.б. Улай ?ына ла т?гел, “Урал батыр”?а тасуирлан?ан т?би??тте? борон?о ва?и?аларына ??м к?ренешт?рен? б?йле м??л?м?тт?р ????ре был заманды? ?ай?ы бер и? я?ы ф?н й?н?лешт?ре(тарма?тары) ?с?н ба?алап б?тк???? ???ми?тк? эй? буласа? ?ле – ?г?р тейешле саралары к?рел??…
Ни??й?т, ?обайыр?ан таш?ын ?ыу ба?ыу б?л??ене? к?пме дауам ите?ен д? самалар?а м?мкин:
4450. Урал к?п йыл ?у?ыш?ан,
––
Урал яу?а сы??анда,
Я?ы тыу?ан балалар ?а
Ат менер??й ир бу?ан.
Янына улдары мен?н ?усты?ы ?а?мар килг?с т? ?у?ышты? бер а? дауам ите?ен 1-2 йыл тип ал?анда, ? й?ш батыр?ар?а 15-17 бул?а, ошо Туфан ?ыуы, к?р??е?, 16-19 йыл батыр?ар?ы? ???емд?рен ?у?ыш д??ерен? хас к?с?рг?нешт? тот?андыр, тип и??пл?рг? була. (Был м?сь?л?г? та?ы ла ?айтаса?бы?).
Иран?а ?а?ыл?ан та?ы бер ???. ?обайыр?а?ы эсерг? ярама?ан ?ыу, ихтимал, бик ны? то?ло, ?леге уртаса океан ?ыуынан то?лора? бул?андыр, тиг?н фараз?а ла урын бар. С?б?бе – Иран я?ы таулы?тарында?ы барлы??а киле?е билд??е? то? ятмаларыны? сер??ре н?? ошо Т?нья? бо?ло океандан сы?ып Иран ере аша а?ып ?тк?н Туфан ?ыуынан ?ал?ан то?, тип а?латыла гидросферала?ы катастрофалар теория?ында[5].
Т?б?нд? бер нинд?й ?? ф?нни сы?ана?тар?а ?ылтанмайынса, ??емд?н ген? – тау инженерынан – у?ыусыны? и?тибарына бер нис? фекер т??дим ит?м. У?ыусы улар?ы ?арама?а ла була, с?нки артабан?ы х?б?ребе??? был ?????рг? таянмаяса?бы?.
1. ?ыу?ы? ны? то?ло булыуы ла, ихтимал, тип ?анауыбы??ы? с?б?пт?ре ошо:
Б?т? я?ынан да бо? быуа?ы мен?н уратып алынып, Донъя Океанынан айырыл?ан Т?нья? бо?ло океанды? ??т?нд?ге бо??ан хасил бул?ан “?ал?ан”ды? яуым – т?ш?м (башлыса, ?ар?ыр) с?б?пле ?алынлы?ы артып, ?ит?алар?ан да ю?арыра? к?т?релг?н ва?ыттар?а, б?лки, ошо бо? “?ал?ан” а? я?лап та, океанды? ??ене? ?ыуы ту?ыуы с?б?пле л?, ?алынай?андыр. Ошо фараз х??ик?тк? тап кил??, океанды? ?ыуында?ы то??о? ми?дарыны? проценты артыр?а тейеш була, с?нки ?ыу?ы? ту??ан ?л?ш?нд?ге то? ту?ма?ан ?л?ш?н? к?с?.
2. Бе??е?с?, Уралда ?ыйы?тарына ултырып а?ып ?ыу?а т?ш?п китк?н(д?р???р?ге, к?п осра?тар?а ?ыу ??е а?ы?ып алып китк?н) кешел?р?е? ?ыу?ан сы?ыу ?с?н 2000км-?ан ары ят?ан Иран тау?арынан баш?а бер нинд?й ?? м?мкинселеге булма?ан – юлда улар ик?е? – сик?е? а?ын ?ыу урта?ында ?ал?андар. Тик ди?ге??? улар?а я?мыш бик м?рх?м?тле бул?ан: тау?ар?а б?релг?нд? яр?ы?ан ?ыу улар?ы к?мг?с, арыра? – тау?ар?ан ялан я??а сы??ас та – тыныс сап?ан. Уны? х?т?р ти?леген – с???тен? 100-150 км бул?а ла – уны? мен?н а?ып бар?ан кешел?р б?т?нл?й тойма?ан. С?б?бе – ара – тир?л? гел ген? ?ыу бул?ан, ? к?м? ??т?нд?ге нинд?й?ер ким?лд?ге ?алынлы?та?ы ?ауа ?атламы ?ыу, ?айы?тар мен?н бер ти?лект? тиерлект? х?р?к?т итерг? тейеш бул?ан, с?нки ул а??ан ?ыу?ы? ки?леге й????рс? “км”, ? о?онло?о Т?нья? бо?ло океандан Иран?а, унан тау?ар аралап, ?инд океанына тиклем етк?н. ?лбитт?, Уралдан алы?лаш?ас а?ымды? ти?леге ны? к?мег?ндер – бы?а океан ?ыуыны? й?йелеп ките?е, юлында Иран тау?арыны? ?аршылы?ы с?б?п булыр?а тейеш. Тир? – я?та бер ?оро ер, тау т?б??е к?рм?г?н кешел?р ????рене? ?ай?ы й?н?лешт? х?р?к?т ите?ен д? а?лама?андар, шу?а к?р? улар ?оро ерг? ба??анда а?аш?ан кеше х?ленд? ?ал?андар.
3. Урал?а юл табыу м?сь?л??е ошо с?б?пт?рг? б?йле улар ?с?н баш ват?ыс йома? булып тор?андыр, тип уйлар?а тура кил?. Л?кин, юл?а сы??ан д?рт батыр?ы? Уралды э?л??е баребер а?лы й?н?лешт? бул?андыр, тип ны?лы ышанып була. Быны? ?с?н ул ?унарсы ???емд?рене? улдары ярай?ы у? бай м??л?м?тк? эй? бул?андар. Шул турала ??ер?к фекер т??дим ит?бе?.
а) ?айы?тарында алданыра? а?ып китк?н кешел?р ?ыу к?меп б?тм?г?н таныш тау?ар янынан ?тк?нд? а?ымды? к?нья??а(?ояш и? ю?ары тор?ан тараф?а) ик?нен ш?йл?рг? тейеш булалар.
б) ?ыу мен?н бар?ан ?айы?тар асы? “ди?ге?”г? сы?ып Урал т?б?л?ре к????н ю?ал?андан ?у? да байта? ва?ыт ?ыу?ы? Урал тау?арына б?релеп шаулап г?р??лд??ен ишетеог? тейеш булалар, мо?айын. Был – ?ыу ??т?н?н, ?ай?ы бер осра?тар?а, тауыш бик алы??а кит? алыуы мен?н а?латыла. Жюль Вернда капитан Грантты? ?ы?ы ата?ыны? тауышын т?н?н ишетеп ?алыуы – фантазия ?ына т?гелдер. М???к итеп и?к? т?ш?р? алабы?: бе??е? ????п?ол ауылыны? балы?сы?ы(Ишембай районы) Ватан ?у?ышыны? и? ауыр осоронда(1942, к??) ирт?н И?елд? ауын ?ара?анда(?у?ыш бар?ан я?тандыр) туптар атып шартлау?арын ишетк?н, имеш.(С – дин бабай). Шул ?ыу г?р??лд?г?н са?та к?м?л?гел?р ?ояшты, й?ки йондо??ар?ы ла к?реп ?ал?а, улар ????рене? нинд?й тараф?а китеп Уралдан алы?лашыуын а?лай ал?андар;
в) Шул да бар, Иран тау?ары к?ренг?нд? ?ояш й?ки йондо??ар ?а к?рен??, ошо м ?сь?л?л? та?ы ла ны?ыра? асы?лы? ??т?л?с?к;
г) Ни??й?т, и? м??им м??л?м?тте Иранда?ы ерле халы? ?????рен?н а?лар?а тейеш булалар бе??е? я?таштар. Улар ошо ?ал?ын то?ло ?ыулы таш?ынды? тире?т?н, ?ыуы? елд?р и?? тор?ан м??ге ?ара??ы(Т?нья?тан) килеп тулыуын к?рерг? тейеш бул?андар?ыр, тип уйлар?а була.
?обайыр?а к?к й???нд? ?ош осалма?лы? болоттар ?айнауы тура?ында ?йтеле?ен и??пк? ал?анда, бе??е? ?леге “?ояш, йондо??ар к?рен??”, тип ?м?т ите? ниге??е? ?ыма?. Л?кин…, кем бел? ул а?ыл?а ?ыйма?лы? а?ымды? ??т?нд?ге б?т? атмосфера к?ренешт?рен?! М???л?н, емергес океан тайфуныны? ???генд?, ????тт?, “око тайфуна” тиг?н ая? к?кле, ел?е? тыныс урын була…
5.Таш?ын ?ыу ?айта башла?ас дейе???р к?????ен? о?шаш тау?ар барлы??а килг?не, ?ле бушлы?тар к?ренг?не; й?ншишм?л?р
4400 –
Дейе???р?е ?ыр?ан, ти,
Шул са?лы улар ?лг?н, ти,
4410 Ки? ди?ге??е? ??т?нд?
Тау барлы??а килг?н, ти,
––
Урал бар?ан юлдар?ан
Халы? эй?реп бар?ан, ти.
––
4440 –
?ыу эсен?н бары халы?
Шунда сы?а бар?ан, ти.
Шу?а и?тибар ит?йек: ?г?р ?? ?ыу урта?ында?ы к???те?сег? ошо “ки? ди?ге??е?” яр?ары к?ренм???, ?ыу?ан ?ал??ан тау?ар?ы?, к?ренг?н ?оро ер?е? нинд?й с?б?п ар?а?ында барлы??а киле?ен ул бер нисек т? бел? алмаяса?: был – ?лл? ?ыу ките???нме, ?лл? – улар ????ре ?ыу?ан к?т?рел?ме? ?лбитт?, яуыз дейе???р й?ш?г?н ?ыуы мен?н китеп барып, халы??а ?оро урындар ?алдыр?ы, тип ?ыу к?меп б?тм?г?н тау?ар?а ?ал?ан кешел?р уйлауы м?мкин т?гел, шулай бул?ас, с?б?пте? ?у??ы?ына ышаныр?а тейеш булалар ул т?би??т балалары. Ошолар?ы и?т? тот?а?, ?обайыр?ы? был ?л?ш?н д? “?ки?т” тип атау хата булыр ине.
?ыу?ы эсерг? яра??ы? итк?н ди?гез ?ыуына хас ?ушылмалар?ы дейе???рг? б?йл?г?н ?араш ?ур,ара-тир?н?н айырылып тор?ан,?ай?ы бер тау?ар?ы дейе???р?е? ?ле к????л?ре, тип ышаныу?а с?б?п бул?андыр, ахыры. Был ошо?а б?йле: бе??е? к???тебе?с?, ?урыра? йыл?алар?ы? ?ыу йыйыу май?андарын айырып яткан тау ?ырттарында, урыны мен?н, ям?ыр, ?ар ?ыу?арыны? бер я??а ла а?май яткан ?а?мат урындар, хатта к?л??ект?р осрай. Тау ?ырттарыны? шундайыра? ер??ренд? таш?ын килтерг?н ди?ге? ?ыуыны? ?а?ланып ?алыуы – т?би?и к?ренеш. Ошо т?ме ?се, е?е ауыр ?ыу?ы? ?ай?ы бер тау?ар?а булыуы улар?ы ?лг?н дейе???р к?????е, тип ?анау?а килтерг?нд?р. Был о?шашлы?ты, б?т? ??емлекте ?ош – ?ортто ?ыу йыуып алып китк?нг? к?р? ара – тир?л?ге ялан?ас, ?ур?ыныс ?н??? бушлы? ны? к?с?йтк?ндер… ?ыу йыуып ас?ан тау ?атламдарыны? т?рл? т??т?ге ?л?шт?рен? ?арап, борон?о ?унарсылар дейе???р??? ??лд?л?ренд? ?абыр?аларын, умырт?а ??й?кт?рен, улар?ы? нис? башлы, ?уллы булыуын к?рг?нд?р?ер… Тик шуны?ы м??л?м, й?нле т?би??т ??ен? я?ал?ан яралар?ы ??ж?п ти? арала у?алта алыу?а ??л?тле. Бы?а ми?ал итеп 19 – сы быуатты? а?а?ына я?ын Кракатау вулканы шартлау ????мт??енд? ди?ге? урта?ында барлы??а килг?н ике утрау?ы ??емлект?р ??м й?н эй?л?рене? бик ти? ??л?штере?ен и?к? алыр?а була. Ошо?а о?шаш к?ренешт?р, таш?ын ?ыу ?айт?ас, бе??? л? бул?ан, ахры?ы – был ?обайыр?а Й?ншишм?не? тылсымлы ?ыуыны? к?с? мен?н а?латыла:
5260 Дейе???н ?йг?н тауына
?ыу?ы алып ?ипк?н, ти:
––
5270 ?ыу к?п ?ипк?н ерен?н
?ара?ай, шыршы ??к?н,ти,
И?к? алын?ан ?ле т??т?ге бушлы?тар?а й?нле т?би??тте? я?ынан уяныуы шишм?л?р тир??ен?н башланыр?а тейешлеге а?лашылып тора: ялан?ас, ?л?н?е? – а?ас?ы? тау?ар?ан, ????к ???нд?р??н ям?ыр ??м ?ар ?ыу?арыны? к?п ?л?ш? ти? а?ып китеп, ? ерг? ?е?еп ?ал?ан ?л?ш?н ел. ?ояш к?л?г??е? асы? бул?ан ер??н быу?а ?йл?ндереп осор?ан?а к?р?, ?ош – ?орт, кеше, ел мен?н килеп с?селг?н орло?тар?ан тыу?ан й?шел ??емлек донъя?ы шишм?л?р?е? дым?а бай ара –тир??ен бик ти?, и? алда ?апла?ан. Шулай итеп, шишм?л?р халы?, ?ош – ?орт ??м ?оро ер хайуандары ?с?н ысын, тура м???н?л? й?ш?? сы?ана?ы булыу?ан тыш, т?би??тте? я?ынан тереле?ен т?ьмин ите?се м??жиз?ле к?ск? ??релг?нд?р. Ошонан кил?лер, мо?айын, “й?ншишм?” тиг?н ????е? барлы??а киле?е ??м уны? серле ки? м???н??е. Бе??е? ?араш?а, й?ншишм?л?р Ер й???нд? ?ле л? бар. Тик улар баш?аса – оазистар, тип атала.
Б?г?нг? оазис – й?ншишм?л?р ?? Туфандан ?ал?ан К?нья? Урал?а о?ша?ан бушлы?тар?а й?ш?? й?ме биреп ??м янында?ы ??емлект?рг?, ?ош-?орт?а, ???м балаларына й?н а?ырау ?с?н сы?ана? булып, борон?о Уралда?ы ???ми?тен б?г?н д? ю?алтмай, “шылтырап матур а?ып” яталар… ?обайыр?ы? ошо Урал тау?арыны? ди?ге??? ?й?лг?н ?ле дейе? к????л?рен?н барлы??а киле?е тура?ында ??йл?г?н и? фантастик ?л?ш? Туфан ?ал?ыу?ы? “икенсе моделе” тип ю?арыла атал?ан теория ?с?н ифрат м??им фактик м??л?м?тт?р сы?ана?ы булып тора:
1. Туфан ?ыуы б?т? ара – тир?г? й?йелеп, “ки? ди?ге?” хасил итк?н.
2. Ул ?ыу?ы? т?р?нлеге тау?ар?ы к?мг?н.
3. Туфан ?ыуы бик ?аты а?ым булып, к?мелг?н тау?ар?ы йыуып, ??емлект?рен алып китеп, ?ур?ыныс дейе???р к????л?рен? о?шаш итеп улар?ы? ?атмарлы геологик т???л?ш?н ас?ан.
4. Ошо бе??е? ?араш?а, б?х?с?е? к?ренг?н ?ы?ымталар?а та?ы ла бер ??т?лм? л? х??и??тт?н ситл?ше? булма? ке?ек.
Был “ди?ге???” шул ?ыу ??л?к?тене? ш??ите бул?ан кешел?р тере ?алырлы? ?оро, ?ыу ба?ып б?тм?г?н урындар ?а ?ал?ан; к?р??е? ул урындар Ямантау ?ыма?ыра? бик бейек т?б?л?р й? ?ырттар?а бул?андар?ыр. Ошонда?ы кешел?р таш?ынды? и? ю?ары м?лен?н ?у? ?ыу ?айта башла?ас ди?ге??? барлы??а килг?н тау?ар?ы ?? к????ре мен?н к?реп, улар?ы? ??йл?г?не, “ти” ?ушып, ?обайыр?а индерелг?н.
5. Мо?айын, таш?ынды? и? к?сл? осоро биг?к о?а? дауам итм?г?ндер, с?нки б?т? ара – тир?не ?апла?ан таш?ын ай?ар, й?ки йыл буйы а??а, ва?и?алар?ы? ш??итт?ре л? ?ыуы?тан, астан, эс?р ?ыу?ы? ??л?к булыр?ар ине. Был фараз ф?нни ?араш?а тап кил? [5].
6. Туфандан ?ал?ан то?ло ?ыулы к?лд?р
???нд?рен а?ын таш?ын ??м ???лге с?с? ?ыулы ди?ге? бо??ан йыл?алар?ы? ?абат юл яр?аны.
Ни??й?т, был Туфан ?ыуыны? ди?ге???н (был осра?та Т?нья? бо?ло океандан) сы?ып киле?ен? и? ба?ы? д?лил – уны? эсерг? яра??ы? булыуы. Шул м?сь?л?не ?арайы?. А?ын ?ыу ба?ып ?тк?н ер??р??, ????тт? йыш ?ына, со?орло урындар?а тиге?лек, ? шундай?арында – ?ыу йыу?ан йырындар барлы??а кил?. Ошо к?ренеш ар?а?ында, таш?ын ?ыу йыл?алар селт?рене? к?п урындар?а юлын быуып, т?би??тт? быуаттар буйына к?йл?нг?н ?ыу ?йл?нешен тамам, а?а? сикк? килтерг?нсе, бо??андыр, тип уйлар?а була. Ундай урындар?а ди?ге? ?ыуынан ?ал?ан к?лд?р?е? ?ыуы, то?ло бул?ан?а к?р?, эсерг? ярама?ан, шу?а к?р? б?т? ?оро ер й?н эй??е ?ыу?ы шишм?л?р??н ген? эсерг? м?жб?р була. Был турала ?обайыр?а
5620 –
?ош – ?орт, й?нлек к?б?йг?с,
Шишм? ?ыуы етм?г?с,
К?лд?н ?ур?ып эсм?г?с,
Халы??а ?ыу етм?г?с,
––
5710 И?ел батыр тап?ан ?ыу,
Шылтырап матур а??ан ?ыу
И?ел булып ?ал?ан, ти.
Шул и?тибар?а лайы?лы – бында “матур” эпитеты “а??ан”?а ?уйыл?ан, ? “?ыу”?а т?гел. Был ?леге И?ел, Н?г?ш, Яйы?, ?а?мар урынында туфандан ?у? а?май ят?ан к?лд?р те?м??е ген? бул?андыр, тиг?н фекер?е ?е??тл?й, бе??е?с?. Шу?а к?р? матур а??ан ?ыу шишм?л?р??й ???ерле й?ш?? сы?ана?ына ??релеп, шул тир?не? батыр?ары исеме мен?н аталып й?р?т?лг?н. ?лбитт?, был д?рт йыл?а Туфан?а тиклем д? К?нья? Уралды? ?ыуын ситк? алып китеп а?ып ят?андар?ыр, тик ?ыу ба?ыу улар?ы ю? итк?н. Элекке ???нд?ре буйлап юл йыр?ан осра?та ла, матур итеп а?ып китк?н ошо йыл?алар Туфандан ?у??ы быуындар ?с?н я?ы ?ыу?ар, тип ?абул ителе?е т?би?и х?л к?рен?.
Атал?ан д?рт йыл?аны? шул заманда ?ына барлы??а киле?е тура?ында?ы ?обайыр?а?ы х?б?р?е? та?ы ла бер бик м??им т?би?и ниге?е бар – уны ю?арыла к?р??телг?н карта?а ?арап а?лап була. Ул картанан к?рене?енс?, Уралды утрау х?ленд? ?алдыр?ан с?с? ?ыулы ди?ге? Н?г?ш мен?н ?а?мар?ы ?ына к?мм?г?н, ? Яйы?ты? ?леге урта ??м т?б?нге, ? И?елде? т?б?нге а?ымы ?ыу а?тында бул?ан. ?г?р ?? Урал ??т?н?н ?тк?н ?ыу ??л?к?те – Туфан ?ал?ыу – ??м шул с?с? ?ыулы ди?ге??е? Уралдан сигене?е Ер??ге ?леге йылы осор – Голоцен – башлан?анда булып ?тк?н ва?и?алар [5], [1], тип ра?ланыуын и??пк? ал?а?, ?обайыр?а?ы И?ел, Н?г?ш, ?а?мар, Яйы? йыл?аларыны? йырылыуы тура?ында?ы х?б?р?е шул йыл?алар?ы? Ер?? бо?ланыу осоро ?тк?с я?ынан тыуыуы тура?ында?ы ри??й?т, тип а?лар?а тейешбе?. ??ж?п, ошо урында у?ыусы б?г?нг? ф?нде? “Урал батыр” ?обайырыны? бер ?л?ш?н?? д?р??л?г?н и?батлауынамы, ?лл? ?обайыр?ы? ??е и? я?ы ф?нни теория ??м гипотезалар?ы ?е??тл??ен? аптырап ?о?ланыр?а тейешме ик?н? Бе? и??, ике?ен? л? аптырап ?о?ланып б?т? алмауыбы??ы й?шер? алмайбы?, ??рс? был я?малар асылда ф?н м?сь?л?л?рен? ба?ышлан?а ла ??м, шул с?б?пле, бындай йомша?лы? бе??е? ???г? ышанысты ?а?шат?а ла.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=71694127?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Юнир Вагапов
Тип: электронная книга
Жанр: Мифы, легенды, эпос
Язык: на русском языке
Стоимость: 0.01 ₽
Издательство: Автор
Дата публикации: 25.02.2025
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Китап ҡобайырҙа тасуир ителгән боронғо Уралдағы тәбиғәт күренештәре һәм ваҡиғалары, уларҙы беҙҙең бик йыраҡ бабаларыбыҙҙың нисек аңлатҡандары, шул дәүерҙең бөгөнгө заманға бөтөнләй оҡшамаған климат һәм географик шарттарында уларҙың ҡайһылайыраҡ көн күргәндәре тураһында бәян итә.