Главная страница | Современная русская литература | Табыллыбат/табыллыбыт таптал. 2 ч.

Табыллыбат/табыллыбыт таптал. 2 ч.
Татьяна Анатольевна Поскачина
«Мэлдьи эн аттыгар буолуом…» Таптыыр сүрэхтэр силбэһэр ыралара итинник эбээт. Ол эрээри өрүкүйбүт иэйии иититтэн тахсыбатах эдэр дьон Дьылҕа Хаан кинилэргэ тугу ирээттээбитин хантан сэрэйиэхтэрэй?
Дьоллоох олохторун соҕотохто аймаабыт биир түүн… Эбэтэр сыл-хонук устата дьапталлыбыт хом санаа, курутуйуу, өһүргэс хааһаҕын тиһэҕэр тэһэ аспыт бүргэстии, тапталтан кэлэйии…
Дашалаах Сүнньүөх кылгас эрээри чаҕылхай, истиҥ тапталлара… Женялаах Рома кэлэйии кэннинэн чугуруппут, ол эрээри чымаан өй саҥалыы күөдьүппүт тапталлара…
Этиҥ эрэ, бу дуо, табыллыбыт таптал эбэтэр табыллыбатах таптал?

Татьяна Анатольевна Поскачина
Табыллыбат/табыллыбыт таптал

Сүнньүөх
Нина күннүгүттэн
Алтынньы 31 күнэ, 2017 с. Бэнидиэнньик
Төрөөбүт нэһилиэкпэр Чагдаҕа кэлэн бибилэтиэкэҕэ үлэлээн эрэбин. Доҕорум дойдутугар Налыыга оскуолатын бүтэрэр тиһэх сылын этэҥҥэ үөрэнэ сылдьар. Күн ахсын төлөпүөн нөҥүө ахтылҕаммытын таһааран кэпсэтэбит, суруйсабыт, арыт өрөбүллэргэ көрсөбүт. Арыйаан билигин бастакы чиэппэрэ бүтэн, биир нэдиэлэлээх сынньалаҥа саҕаламмыта, ол эрэн буоксаҕа өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэххэ кыттаары Дьокуускай куоракка бэлэмнэнэ барбыта. Кини биһикки ардыбытыгар барыта орун-оннугар курдук. Ол эрэн… сурах-садьык ханна да тиийбит иһин син биир ситэ баттыыр эбит. Төһө да учуутал үрдүк үтүө аатын хараардымаары идэбин уларыппытым, атын нэһилиэккэ көһөн кэлбитим иһин син биир дьон тыла чаҕылҕаннааҕар түргэн сырыылаах, этиҥнээҕэр улахан дарбааннаах буолар эбит. Кэнники кэмҥэ… айылааҕын хайа-хайабытын эрэйдээбэккэ, ситэри арахсан хаалбыт киһи диэн санаалар киирэр буоллулар. Ити санаабыттан бэйэм да саллабын. Арыйаана суох аны олоруо суох курдукпун. Бэйэм олохпун кинитэ суох оҥорон көрбөппүн. Кэбис, бу санаабын хаалларан эриим… кэлин… барыта бэйэтэ сааһыланан, оннун булара буоллар…
Саҥа үлэлиир сирбэр бибилэтиэкэҕэ кэлэн үөрэтэрим, билсэрим олус элбэх… Араас ис хоһоонноох кинигэлэр, пуолкалар, вывескалар… Хата, мин иннибинэ үлэлээбит дьахтар олус кичэллээх буолан, мин эбии сааһылыырым, көннөрөрүм наадата суох курдук. Бүгүн эмиэ куолубунан туох ханна турарын үөрэтэрим быыһыгар инчэҕэй тирээпкэнэн быыл сото сырыттахпына, бибилэтиэкэ аана бэрт сэмэйдик арыллыбыта. Эргиллэ түспүтүм уһун хара сонноох, баайыы бэргэһэлээх, бороҥ былаатынан тууна бааммыт кыра уҥуохтаах хачаайы кыыс киирэн турара.
– Үтүө күнүнэн! – мин эйэҕэстик мичээрдиибин уонна улаханнык дорооболоһобун.
– Үтүө күнүнэн, – кыыс киирбитин курдук бэрт сэмэйдик хардарда. Былаатын аллара тардан сирэйин арыйда. Онтон миигин тобулу көрөн тура түһээт сирэйдиин сырдыы түстэ. – Хайа, привет, Нина!
Инчэҕэй өрбөхпүн туппутунан, хайаларын билбэккэ турабыный диэн одууластым. Даша дии!!! Тус-туһунан бөлөххө да буоллар, биир кууруска үөрэммит кыыһым. Төһө да чугастык алтыспатарбыт, син билсэр, көрүстэхпитинэ үөрэ-көтө кэпсэтэн ааһар буоларбыт. Даша биһиги кууруһу кытары үөрэнэн иһэн, эмискэ биир Саҥа дьыл кэннэ үөрэнэ кэлбэтэҕэ, академ ылан хаалбыт этэ. Ол кэннэ сибээһин төрүт быһан кэбиспитэ. Онтон ыла көрсө да, билсэ да иликпит. Омос көрүүбэр, Даша хайдах эрэ дьүһүннүүн-бодолуун уларыйан хаалбыт курдуга. Аҥаардас ол да иһин кинини маҥнай утаа билбэтэх эбиппин. Чаҕылхай сырдык өҥнөөх таҥаһы сөбүлээн таҥнар, чуораан курдук чугдаарар куоластаах, олус көрдөөх, көхтөөх кыыс этэ. Тэбэнэттээх күлүүтэ, үөрүнньэҥ элэккэй майгыта хайа баҕарар киһи сүргэтин көтөҕөр буолара. Оттон билигин… билигин Даша олох атын киһиэхэ кубулуйан кэлэн турар курдуга. Хаһан эрэ үөрүүнэн, дьолунан тырымныыр хара харахтара санаарҕаабыттыы унаарыччы көрөллөрө. Урукку Даша истиҥ аһаҕас мичээрдээх утары сүүрэн кэлиэ, омуннаахтык үөрэ-көтө сэһэргэһэн барыа эбитэ буолуо. Оттон билигин саппаҕырбыт курус сирэйигэр соһуйуу уонна күлүм үөрүү көстөн ааспыта.
– Даша, эн дуо бу? Привет! – кирдээх илиибинэн таарыйбатарбын ханнык диэн сэрэннэрбин да, ойон туран кыыспын кууһан ыллым. Кини олох атын улуустан сылдьарын билэр буолан, хайдах бу манна – мин төрөөбүт нэһилиэкпэр кэлбитин интэриэһиргии санаатым. – Хайдах, хаһан манна кэллиҥ?
– Бэҕэһээ эрэ кэлбитим.
– Ээ, манна аймахтардаах буоллаҕыҥ?
– Оттон… кэргэним… дьонугар кэлбитим… Каникул бүтүүтэ дойдубар төннүөм.
– Кэргэним дьонугар даа?! Тыый, хайаларыгар кэргэн тахсыбыккыный? – Даша мин биир дойдулаахпар кэргэн тахсыбытын туһунан мин билбэт эбиппин да, мантан салгыы истибит хардам… миигин уйадытта…
…
Даша каникул кэмигэр интэриниэт нөҥүө куурус ааһа сылдьар буолан, бибилэтиэкэҕэ тустаах кинигэҕэ наадыйан кэлбит этэ. Матырыйаалын булан хаартыскаҕа түһэрбитэ. Кини биһикки устудьуоннуу сылдьан син алтыспыт дьон буоламмыт, өссө көрсүөхпүт диэн төлөпүөннэрбит нүөмэрин бэрсибиппит.

Сэтинньи 4 күнэ, 2017 с. Бээтинсэ
Кыһын, дьэ, кэлэрдии кэллэ… эмиэ уһун унньуктаах, аам-даам туманнаах тымныы түстэ… Түүнү супту тохтоло суох ыйылыыр силлиэ-буурҕа дьиэ сарайын хастыы тардан ылыахтыы тыаһатар-ууһатар. Эмиэ да бөрөлүү улуйар. Эмиэ да соҕотохсуйбут, тулаайахсыйбыт, аҥаарын сүтэрбит киһилии ыардык ытыырга дылы…
Ороммор эргичиҥнии сатаан баран, утуйуо суохпун билэн, үлэлиир остуолбар баар кыра уоппун холбоон, күннүкпүн ылан суруйан эрэбин.
Дьүөгэм Даша бу күннэргэ дойдутугар төннөөрү сылдьарын истэн, мин, дьиэлээх-уоттаах киһи, бүгүн кинини дьиэбэр ыҥыра сырыттым. Чэй иһэ-иһэ уруккуну-хойуккуну санаһан, ирэ-хоро кэпсэттибит. Устудьуоннаабыт сылларбыт күлүм түгэннэрин, эдэр сааспытыгар көрсүбүт тапталбытын, сүрэхпитигэр сөҥөрөн илдьэ сылдьар кистэлэҥнэрбитин бэйэ-бэйэбитигэр сэгэттибит.
Дьүөгэм кылгас кэм иһигэр Дьылҕа Хаан ыар охсуутун ылбытын кэпсээтэ… кыра, хачаайы бэйэтэ, нарын санныгар сүгэ сылдьар ыар таһаҕаһын үллэстэн, син чэпчээтэ ини… Дашам кэпсээбит олоҕун оллурдаах суолун сэһэнин мин истибит эрэ кыттыгастаахпын да, тоҕо эрэ кутум-сүрүм айманна, сүрэҕим ытаата-соҥоото…

Даша күннүгүттэн
От ыйын 1 күнэ, 2012 сыл. Өрөбүл
Олус дьикти түүлү түһээтим. Ол түүлбэр тоҕо эрэ кыһын… Арааһа, кыһын быһыылааҕа… Тыбыс-тымныы салгын олох илэ курдук эппин-хааммын хаарыйара. Хабыс-хараҥа… Сүүрэн иһэргэ дылы этим. Ыччуу!!! Бу тымныыга ханна сүүрбүт буоллахпыный?.. Атаҕым анныгар хаар тохтоло суох куучургуура иһиллэрэ. Эмиэ да аам-даам тымныы уорааныттан бөтө-бөтө тыын ыла сатыырым, эмиэ да… Суох, ытыырым эбээт! Бу хайдах буолбут буоллахпыный? Ханна ыксаан ытыы-ытыы сүүрэн истэҕим эбитэ буоллар? Айуу! Эмискэ сирдээх халлааным эргийэ түспүтэ да, мин кэтэҕим сүр күүскэ ыалдьыбыта. Харахпын аһа сатыырым да, хараҕым уута тугу да көрдөрбөтө. Ытыһым көхсүнэн ньухханан кэбистим быһыылааҕа… Хабыс-хараҥа халлаан, тобус-толору сулус… Биир кып-кырачаан эрээри, араас өҥүнэн кустуктана оонньуур сулус күлүмүрдүү сыдьаайарын өйдөөн хаалбыппын! Ол сыттахпына тоҥ хаары куучугуратар атах тыаһа төбөм үрдүгэр кэлэн тохтообута, ону кытары сулустаах халлааны бүөлээн киһи барыс гыммыта. Эчи хараҥатын, хайалара буоллаҕай? Кимэ да биллибэт этэ. Оргууй төҥкөйөн олох ыкса чугаһаабыта. Онуоха бэрт дьикти иэйии сүрэҕим устун ип-итии сүлүһүн буолан сүүрүгүрэн ааспыта, этим сааһа арыллан хаалбыта. Тоҕо эрэ эмиэ бөтө биэрбитим да, хараҕым уута тохтоло суох сүүрбүтүнэн барбыта. Арай били киһи кулгаахпар сүрдээх ыараханнык тыынара иһиллэрэ. Онтон дьэ: «Мин өрүү эн аттыгар баар буолуом», – диэн нэһиилэ сипсийэргэ дылы гыммыта уонна төбөбүн көмүс сымыыты тутардыы бэркэ сэрэнэн икки ытыһыгар ылан бигээбитэ. Эчи, ытыстара сылааһыын… Ол киһи муннун даҕайан сахалыы сыллаан ылбыта. Онуоха, тоҕо эрэ ис-испиттэн уйадыйбытым. Бэйи эрэ, мин хараҕым уута буолбатах – кини хараҕын уута кулгааҕым эминньэҕин устун субуруйан түһэн, кэтэҕим диэки баттаҕым быыһынан сүүрэ турбута… Хайдах эрэ кууһуохтуу-уоскутуохтуу икки илиибин өрө ууммутум да… киһим көрдөрөн туран туманы кытары сүтэн, симэлийэн хаалбыта. Кини оннугар тыбыс-тымныы салгын саба биэрбитэ. Эмиэ сулустаах хабыс-хараҥа халлаан… Били бэлиэтии көрбүт күлүмүрдэс сулуһум өссө ордук чаҕылыччы тыгарга дылы гыммыта. Ол эрэн мин тууйуллубут туоххаһыйбыт санаам туохтан эрэ ыараан, сэниэм эстэн хаалбыт курдук буолбута. Эмискэ бөтөн ылаат, төлө барбыттыы саҥа таһааран ытаан барбытым. Маҥан хаарга сууланан тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук утуйа сыппыт Ийэ сирбин сутуругум сыыһынан үлтү сыспытым… Туох дьикти түүлэ буоллаҕай? Санаатахпына, билигин да сүрэҕим ытырбахтаан, этим сааһа аһыллан кэлэр…

Нина
– Чэ, кыыһырымарыый, тулуйарбытыгар эрэ тиийэбит буоллаҕа дии… Арыйаан, таах эйиэхэ кэпсээммин… оттон тута кыыһыра түстүҥ эбээт! Хас дьон айаҕын барытын бүөлээбэт буоллахпыт дии. Наадыйымыах ээ… – Нина саннын уонна төбөтүн икки ардыгар суотабай төлөпүөнүн кыбыта сылдьан доҕорун Арыйааны кытары кэпсэтэр. Ол кэпсэтэрин быыһыгар оҕурсу ыраастаан, кыра гына кырбастыыр. Ити эмиэ… эмиэ кыыс оҕолуу кэрэ бэйэлээх сэбэрэтигэр күлүк түстэ… «Оскуола оҕото уонна учуутал дьахтар» диэн хара мэҥ дьаралыктаах кинилэр истиҥ ыраас сыһыаннарын аймалҕана тубустар тупсан, киэркэйэн… суох, төттөрүтүн буортуйан, ынырыктанан сири-сибиири барытын бараабыт курдук. Дьон-сэргэ бэйэлэрин күннээҕи кыһалҕаларыгар сөп буолбакка, кинилэри эрэ ырытан, кыһалҕа оҥостон тахсалларыттан, бу икки таптаһар сүрэх өйдөспөттөрө күннэтэ дириҥээн иһэр курдук буолла. Оттон Нина, дьиҥэр, дьүөгэтин көрсөөрү үөрэ-көтө остуол тарда сылдьыбыта.
Бүгүн үлэтигэр ийэтин дьүөгэтэ Мария Кирилловна кэлбитэ. Ийэтэ тыыннааҕар чүөчэ Машалыын бииргэ балыыһаҕа үлэлээбиттэрэ. Кыыс ийэтэ биэлсэр, оттон чүөчэ Маша акушер идэлээх этилэр. Мария Кирилловна билигин биэнсийэҕэ олорор. Сотору-сотору бибилэтиэкэҕэ кэлэн кинигэ уларсар, Ниналыын тапсан, уруккуну-хойуккуну кэпсэтэн ааһар идэлээх.
– Ниноош, арба, эн мин кийииппин кытары билсэр эбиккит дии, Даша кэпсээбитэ ээ, – кубаҕай маҥан сирэйдээх, хараҕын тула тахсыбыт дириҥ сурааһыннардаах, кыырыктыйан эрэр кылгас баттаҕын кырыбыайканан туттарыммыт сааһырбыт дьахтар кинигэлээх пуолканы көрө туран, саҥа аллайбыта. Нина сурунааллардаах ыскаабын дьаһайа сылдьан, дьахтары хайдах эрэ аһыммыттыы унаарыччы көрөн кэбиспитэ уонна саҥата суох, сөбүлэһэрин биллэрэн, кэҕис гыммыта.
– Дашалааҕым бу күннэргэ дойдулаары сылдьаллар ээ. Идэтинэн оскуолаҕа үлэлиир. Онон, бу каникулга эрэ кэлэ сырыттылар. Сиэммит Тургуммут икки аҥаара. Аны саас кулун тутарга үһүн туолуохтаах. Оҕолорбутун ахтан иэдэйэрбит буолуо. Хата, эһиги биһиэхэ да кэлэн көрсүө, олоро түһүө, кэпсэтиэ-ипсэтиэ этигит буоллаҕа дии. Кыыс бу дойдуга кими да билбэт буолан, олус чуҥкуйда быһыылаах, – чүөчэ Маша мичээрдээн ылбыта.
– Хайаа, номнуо баран эрэр дуо? Бээ эрэ, хата, кини миэхэ бүгүн ыалдьыттыы кэлиэх эбит дии! – Нина үөрэн саҥа аллайбыта.
– Ээ, хата инньэ гыныҥ ээ. Чэ, бэрт, – Мария Кирилловна эйэҕэстик мичээрдээн кэбиспитэ.
Нина дьүөгэтигэр төлөпүөннээн дьиэтигэр ыалдьыттата ыҥырбыта, онуоха кыыһа үөрэ-көтө сөбүлэспитэ. Үлэтин кэннэ ас-үөл атыылаһаары маҕаһыыҥҥа таарыйбыта. Маҕаһыын иһигэр турар лаахтаах саҥатык мас ыскаамыйаҕа хас да дьахтар ону-маны сэһэргэһэ олороллоро.
– Дорооболоруҥ, ким бүтэһигий? – Нина олорор дьону кэриччи көрөн ылбыта.
– Атыылас-атыылас, биһиги ыксаабаппыт, – эр киһи халыҥ камуфляж сонун тиирэ кэппит толуу дьахтар киирбит кыыһы этэрбэһиттэн бэргэһэтигэр диэри өрө көрөн таһааран баран тоҥуй соҕустук хардарбыта. Нина, хата, уһуннук уочаракка турбакка тута атыылаһар буолбутуттан үөрэ санаабыта, атыыһыкка чугаһаабыта.
– …бээ, ити сэмэйин көрүмэҥ, оскуола оҕотун… – дьахталлартан биирдэстэрэ арыычча улаханнык сибигинэйбитин хайалара эрэ өттүккэ анньан тохтотто быһыылаах – ньим баран хаалбыта.
Ити тыллар төһө да сибигинэйии былаастаах этиллибиттэрин иһин, Нина кулгааҕар дарбааннанан, ордук дуорааннанан иһиллибиттэрэ. Тугу ылыахтааҕын төбөтүгэр сыымайдыы сылдьыбыта да, барыта өйүттэн көтөн хаалбыт этэ. Үлүбээй «итини, ону» диэн атыыласпыта буолаат, кимтэн эрэ куотан эрэрдии, таһырдьа ыстаммыта.
Кэтэххэ кыҥастаһыыттан, сири-буору аннынан сибигинэһииттэн куотан да биэрээхтиир. Ханна да куоппутун иһин ити сурах-садьык хаалыах быһыыта биллибэт, тилэх баттаһан ситэн иһэр. Бүгүн маҕаһыыҥҥа туран истибитин Арыйааҥҥа кэпсээбититтэн номнуо кэмсиннэ… Доҕоро кини курдук куотан да бэрт. Нина оннугар Арыйаан эбитэ буоллар, эргиллэ түһээт уун-утары көрөн туран тугу эрэ хайаан да хардарбыта эрэ баар буолуо этэ.
«Миигин таптыыргыттан кыбыстаҕын дуо? Тоҕо умса туттаат наар куотар аакка бараҕын?» диир. Кырдьык, Нина кыбыстар дуо? Эбэтэр?..
– Айыкка, чэ, кэбис, Арыйаан, бүтүөх. Мин дьүөгэм кэлэрэ чугаһаата. Сарсын кэпсэтиэхпит.
Нина төлөпүөнүн туора уураат, оҥорбут салаатын эрчимнээхик булкуйа туран, сэниэтэ эстибиттии олоппоско олорунан кэбистэ уонна тыастаахтык өрө тыынна.
Ити эмиэ… төлөпүөнүнэн кэпсэтиилэрэ итинтэн атыннык түмүктэммэт буолан эрэр. Хаарыан уоллаах кыыс…
Кэмниэ кэнэҕэс күүлэ аана тыаһаата, онтон аам-даам туманы бүрүммүтүнэн, Даша киирэн кэллэ.
– Хайаа, бэйэҥ булан кэллиҥ дуо? Мин олох да төлөпүөннээтэххинэ утары тахсаары кэтэһэн олорбутум, – Нина санньыар санааларын хаалларан, үөрэ-көтө ойон турда, Дашалыын иэдэстэринэн даҕайсан эҕэрдэлэстилэр.
– Ээ, Батас атааран биэрдэ. Мэ, бу чэйи кытары сиэхпит диэн торт астаабытым, – дьоҕус эрээри олус минньигэс көрүҥнээх мүөттээх туорду дьүөгэтигэр утары уунна.
Кыргыттар күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ саалаҕа аастылар. Нина тэлэбиисэргэ ырыа ханаалын холбоото уонна мэһэйдээбэт гына саҥатын кыччатан биэрдэ. Сурунаал остуола баарыгар чэй бэлэмнэнэн, оҥостон олордулар. Эдэр дьон күннээҕини ону-маны кыратык кэпсэтэ түһэн баран, бииргэ устудьуоннаабыт сылларын, бииргэ үөрэммит оҕолоро ким ханна тиийбитин, тугу гынарын, ким кимниин сибээстэһэрин, алтыһарын күө-дьаа кэпсэтиһэн бардылар.
– Мм, наһаа минньигэстик астыыр эбиккин дии! Дьиҥнээх повар-кондитер диэн эн сылдьар эбиккин буолбат дуо! – Нина Даша аҕалбыт туордун амсайа олорон наһаа сөхтө-махтайда.
– Махтал, – кыыс истиҥник мичээрдээн кэбистэ. – Дойдубар Дьулуур нэһилиэгэр учууталлыыбын ээ. Саха тылын, литературатын үөрэтэбин. Ол быыһыгар, сололоннорбун эрэ, сакааска туорт астаан атыылыыбын. Хата, сүрдээҕин сөбүлээн оҥоттороллор.
– Тыый, бэрт дии. Эчи үчүгэйиин!
– Мария Кирилловна эмиэ наһаа сөбүлүүр. «Мин сиэнчээним уонна кийиитим барахсан оҥорор туордун саҕа минньигэс туох баар буолуон сөбүй» диэн дьээбэлэнэр. Аны сайыҥҥа диэри сиэнин ахтан аҥаара хаалара буолуо.
– Ээ, ол аата аны сайын биирдэ манна кэлэҕит диэ?
– Кэлэрбит буолуо. Эбэтэр дьоммут бэйэлэрэ биһиэхэ бара сылдьыахтара.
– Үһүс кууруска сылдьан, саҥа дьыл кэннэ үөрэнэ кэлбиппитигэр оҕолоруҥ эйигин ыал буолан, академ ылан кэтэхтэн үөрэххэ көспүт диэбиттэрэ. Эрдэ эн кимниин да доҕордоһо сылдьыбыккын билбэт буолан, кимиэхэ кэргэн тахсыбыккын ыйыталаспатах да эбиппин.
– Оннук буоллаҕа дии. Ол устудьуоннуур кэммитигэр эн биһикки улаханнык доҕордоспотох буоламмыт, мин эмиэ эн хайа дойду буоларгын билбэт этим. Ааспыкка бибилэтиэкэҕэ көрсөн баран, маҥнай утаа ханна эрэ көрбүт кыыһым дии санаабытым ээ.
– Мин эмиэ олох билбэтэҕим дии, – кыргыттар тэбис-тэҥҥэ күлсэн ыллылар.
– Хата, бу олорон, аан маҥнай бастакы кууруска эйигин көрбүппүн санаан кэллим. Ол күн 247-с аудиторияҕа үөрэниэхтээх этибит. Учууталбыт кэлэн ааны аһарын кэтэһэн көрүдүөргэ олордохпутуна, эһиги бөлөх биһигинниин бииргэ үөрэнээри кэлбиккит дии. Онно эн мин аттыбар кэлэн турбутуҥ уонна хоп-хойуу, уп-уһун кыламаннаах кип-киэҥ, хап-хара харахтаргынан Бэмби курдук эйэҕэстик унаарыччы көрөн ылбыккар: «Тыый, наһаа да кыраһыабай кыыс эбит», – дии санаабыттааҕым баара.
– Ээ, чээ, хата киһини кыбыһыннарда, – Нина симиттибиттии умса туттан олорон күлэн ылла. – Хата, мин эйигин ол паараҕа кыраһыабайын ааһан эбиитин олус киэҥ билиилээх кыыс эбит дии санаабытым. Былыргы түүрдэр тустарынан олус элбэҕи билэргинэн барыбытын, ордук учууталбытын сөхтөрбүтүҥ дии.
– Оо, ол мин саамай сөбүлүүр уруогум этэ. Өлүктүйбүт түүр тылын утаппыттыы үөрэтэр этим дии. Оттон билигин туроктар тылларын үөрэтэ сылдьабын. Биһиги сахалар тылбытыгар ханыылыы буолан, үөрэтэргэ чэпчэки курдук. Инникитин Турцияҕа бара сылдьар санаалаахпын. Баҕар, табылыннаҕына, турок тылын дириҥэтэн үөрэтиэм.
– Тыый, оттон наһаа үчүгэй дии! – Нина дьүөгэтин хараҕа уоттанан ылбытын көрөн, олус үөрэ санаата. Кутурҕаҥҥа куустарбыт бэйэтэ инникигэ киэҥ былааннааҕын, ырааска сырдыкка талаһарын, туох эрэ кэрэҕэ тардыһарын бэлиэтии көрөн, санаалыын чэпчииргэ дылы гынна.
– Ол, биллэн турар, Тургун улааттаҕына буолара буолуо. Билигин мин оҕом эрэ туһугар олоробун. Кини эрэ этэҥҥэ сылдьара миэхэ ордук суолталаах, – Даша куолаһыгар эмиэ кутурҕан дуораана охсуллан ааста. Кыыс сүр ыараханнык үөһэ тыынан ылла уонна кэпсэтии тутулун уларытаары сатамньыта суохтук мичээрдээбитэ буолла. – Оттон эн, Нина, үөрэҕиҥ кэннэ идэҕинэн үлэлээбэтиҥ дуо?
– Ээ, биир сыл ыаллыы сытар Налыы оскуолатыгар үлэлээн баран, бу дойдубар кэлбитим.
– Тоҕо? Учуутал идэтин ахсарбатыҥ дуо?
– Ээ, оттон… туох диэмий… – Нина кэпсиэн дуу, кэпсээмиэн дуу саараабыттыы, чочумча саҥата суох аата суох тарбаҕар кэппит Арыйаан бэлэхтээбит биһилэҕин мускуйа олордо. Онтон быһаарыммыттыы дьүөгэтин диэки көрөн ылла. – Итэҕэйиэҥ суоҕа эбитэ буолуо. Ол эрэн… үөрэнээччибин, салайар кылааһым оҕотун таптаабытым…
Кыыс бу тыллары ыган таһаарардыы симиктик сибигинэйэн ылаат, кыбыстыбыттыы сирэйин саба тутунна, ах баран хаалла.
– Онтон?.. – кини соһуйуон иһин, дьүөгэтэ бу сонуну омуннура, аймана истибэтэ, Нина кэпсээнин салгыырын кэтэһэн утары көрөн олордо.
– Таптаабытым, кини миигин таптаабыта… ол тапталбытын харыстыыр инниттэн, уонна… хайдах да учуутал үтүө аатын киртитэрим табыллыбатыттан, идэбиттэн аккаастаммытым. Билигин кини Налыыга уон биирис кылааска үөрэнэ сылдьар. Биирдэ эмэ көрсөбүт, үксүн төлөпүөнүнэн кэпсэтэбит, – Нина кыыһырсыы былаастаах бүтэһик кэпсэтиилэрин санаан, олус дириҥник үөһэ тыынна. Даша дьүөгэтин тургутардыы уун-утары көрдө.
– Нина, таптыыр, таптатар киһилээх диэн дьол буоллаҕа дии. Тоҕо наһаа санаарҕаатыҥ?
– Төһө да учууталлаан бүппүтүм иһин, ханна да тиийдэрбин учуутал үөрэнээччини иирдибит диэн ис хоһоонноох дьон күлэр, сүөргүлүүр, үөхсэр тыла-өһө батыһа сылдьар курдук. Наһаа сылайдым. Саатар… Арыйаан биһикки итинтэн сылтаан кыыһырсарбыт күн ахсын сытыырхайан иһэр курдук. Айылааҕын, хайа-хайабытын эрэйдээбэккэ, арахсан хаалбыт киһи дуу дии саныыр буолан эрэбин.
Уу чуумпу сатыылаата. Арай таһырдьа соҕотохсуйбут дуу, уордайбыт дуу тыал улуйара, иһиирэрэ иһиллэр.
– Нина, эт эрэ. Эн кинини кырдьык таптыыгын дуо? Эбэтэр…
– …таптыыбын… Наһаа таптыыбын. Кинитэ суох аны хайдах да олоруо суох курдукпун.
– Оччотугар тапталгыт туһугар тулуй, туруулас уонна харыстаа… Төһө да уустук кыһалҕалар кыһарыйбыттарын иһин, төһө да өйдөммөт, киһи эрэ кыйаханыах, уордайыах түгэннэрэ буолбуттарын иһин, кытаатан тапталгытын харыстааҥ. Туора дьон санаатын буолбакка, бастакы уочарат бэйэҕит сүрэххит тугу этэрин истиҥ. Кыраттан кыыһырсар, өһүргэнсэр буолумаҥ. Эйэ дэмнээхтик быһаарса, сүбэҕитин холбуу, биир суолу тала үөрэниҥ. Мин… мин сыыһабын кэлин өйдөөбүтүм. Буолар буолан бүппүтүн кэннэ… эн мин сыыһабар үөрэн, Нина. Кытаатан тапталгын харыстаа… – Даша сүрдээх ыараханнык үөһэ тыынна уонна мичээрдээн кэбистэ. Кини көрдөрөн туран эдэр кыыс дьүһүнүн ыһыктынан, эрэйи эҥээринэн тэлбит саастаах дьахтарга кубулуйан хаалла. Ыар санаа саба бүрүйбүт харахтарын тула дириҥ мырчыстаҕастар муһуннулар, бэйэтэ саннын бөкчөччү туттан кэбистэ. Оттон ыган таһаарбыт мичээрэ…суох. Ол мичээргэ төрүт да майгыннаабат. Төттөрүтүн, ытабыл, санаарҕабыл, кутурҕан уонна курутуйуу бэлиэтэ буолан көһүннэ. Нина дьүөгэтин санныттан кууһан ылан бэйэтигэр ыксары тарта.
– Даша, бырастыы гын. Ааспыкка эн кимиэхэ кэргэн тахсан манна кийииттии кэлбиккиний диэн наһаа да толоостук ыйыппыппын, – кыыс дьүөгэтин баттаҕыттан имэрийэ-имэрийэ төбөтүн кыыс санныгар уурда уонна хараҕын быһа симэн ылла.
– Ээ, итинник диэмэ. Эн хантан билиэҥ баарай. Санааҕар тутума ээ.
– Олох туох да диэхпин булбаппын. Наһаа ынырык суол… – Нина күөмэйин бүөлүү турбут кытаанаҕы ыйыста сатаата. – …Биһиги биир уулуссаҕа олорбуппут. Оҕо сааспар кини миэхэ убайым кэриэтэ этэ. Мин бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан ийэбин уонна бииргэ төрөөбүт суос-соҕотох эдьиийбин сүтэрбитим. Аҕам ону тулуйбакка арыгыга умса түспүтэ. Ол курдук тулаайахсыйан хаалбытым. Учууталым Галина Петровна миигин бэйэтигэр ылбыта, ийэбин солбуйбута. Оҕолор бары аһыналлара, сэрэнэн кэпсэтэр, аҕала сатыы-сатыы алтыһар курдуктара. Ол наһаа ыарыылааҕа. Оттон Максим туох да буолбатаҕын курдук дьээбэлиир, куруук күлэ-үөрэ сылдьар буолара. Ол иһин атыттардааҕар кинини кытары алтыһарбын ордорор этим. Алтыс кылааска биирдэ бэлисипиэт тэбэргэ үөрэммитим. Максим үөрэппитэ. Хайдах эрэ убайым курдук чугастык саныыбын. Кирилл Максимҥа холоотоххо, арыый сымнаҕас, симик буолан эбитэ дуу, кинини кытары улаханнык алтыспатахпыт. Максим кыра эрдэҕиттэн сытыы, киирбит-тахсыбыт уол этэ. Наар кэпсээн-ипсээн, үөрэн-көтөн олох киһини чуҥкуппат буолара. Кырасыабай, кыыс эрэ бары хараҕа хатанар көрүҥнээх уол буолан, оччолортон элбэх кэрэ аҥаар сүрэҕин сүүйэн үгүһү да ытатта-ыллатта быһыылааҕа. Кэлин улаатан баран улаханнык билсибэтэхпит. Ол эрээри көрүстэхпитинэ хайаан да тохтоон үөрэ-көтө кэпсэтэрбит. Бүтэһигин устудьуоннуу сылдьан көрсүбүтүм. Кини ол кэмҥэ үөрэҕин бүтэрэн, номнуо үлэһит буолбут этэ. ГУК-тан тахсан иһэммин утары көрсө түспүтүм. Аны санаатахха, эйиэхэ кэллэҕэ буолуо – кыыспар кэллим диэбитэ. «Тыый, сотору сыа сиир буолбуппут дуу, хайдах дуу?» – диэн дьээбэлэммиппэр: «Сиэн-сиэн, балтыбын ыҥырбатахпына кими ыҥырыамый», – диэн күлбүтэ. Өрүү буоларын курдук хайдах-туох сылдьарбын ыйыталаспыта. Кини наар итинник наһаа кыһаллар идэлээх буолааччы…
Даша биллэр-биллибэттик санна дьигиҥнээн ытаан ылла, онтон, күүскэ өрө тыынан уоскуйа быһыытыйда.
– Баһыыба, Нина. Кини туһунан дьон ахтан ааһарын иһиттэхпинэ, күүспэр күүс эбиллэр курдук. Мин доҕорум дьоҥҥо үчүгэй эрэ өйдөбүлү хаалларбыт диэн үөрэбин.
– Хайдах билсибиккитий? Кэпсиэҥ буолаарай?
– Күн бэҕэһээ курдук барытын өйдүүбүн…

Даша
2012 сыл сайына. Иккис куурус кэннэ ый кэриҥэ университеппар үлэлээн баран, дойдубар Дьулуурга сайылыы бардым. Тиийдэ тиийээт дьиэбэр хоммут бастакы түүммэр бэрт дьикти түүлү түһээтим. Ол түүлбэр… дэлби ытаан…
Уһуктан кэлбитим күн оройо буолан эрэр эбит. Абытыый, үлтү буспуппун. Дьиҥнээхтии, сыттыгым инчэйиэр диэри ытаабыппын. Тугун дьиктитэй диэн түүлбүн муодаргыы, ырыҥалыы санаатым. Сиэркилэҕэ көрүммүтүм, хараҕым халтаһата дьолточчу иһэн хаалбыт. Ороммун хомуйаат, сууна-тараана охсоот, таһараа дьиэҕэ таҕыстым. Дьонум чэйдээн бүтэллэрэ чугаһаабыт.
– Бу кыыс утуйдаҕыҥ уһунун, – эбэм өрүү буоларын курдук, итии үүттээх чэйигэр килиэп хоручуоскатын илитэн сии олорон, сөбүлээбэтэхтии саҥа аллайда.
– Сайыҥҥы сынньалаҥар кэлбит эдэр киһи утуйумуна, хайыай, – диэн аҕам көмүскэһэрдии хардарда. Оттон ийэм миигин көрөн ылаат соһуйан: «Тыый, хараҕыҥ халтаһата иһиэр диэри күүскэ да утуйбуккун», – дии түстэ. Мин дьоммор дьикти түүлбүттэн уйа-хайа суох ытаан уһуктубутум туһунан тугу да кэпсээбэтим.
Итиинэн илгийбит, уот куйааһынан сатыылаабыт сайыҥҥы күн киэһэриитэ, сөрүүн түһүүтэ оҕуруокка уу кута сырыттахпына бииргэ үөрэммит дьүөгэм төлөпүөннээтэ. Ону-маны күннээҕини кэпсэтэн баран, ахтыспыт дьон сиэринэн көрсүөххэ диэн сүбэлэстибит.
– Арба, волонтердар Соболооххо сөтүөлүүргэ анаан наһаа үчүгэй тутуу бөҕөтүн оҥорбуттар ээ: кэлбит дьон олороругар анаан ыскаамыйалар, кутаа отторго холумтан, кыра оҕолор оонньуулларыгар кумахтаах былаһаакка. Оннооҕор таҥас уларыттар кэбииҥкэлэр кытары баар буолбуттар. Хата баран сөтүөлүөххэ, – Варям этии киллэрдэ, мин тута үөрэ-көтө сөбүлэстим.
Оҕуруоппун дьаһайа охсоот, дьиэбэр киирэн сөтүөлүү барар таҥаспын-саппын, сээкэйбин дьаһанным. Ол икки ардыгар Варям субу тиийэн кэллэ. Кини киһи уйулҕатын үөрэтэр үөрэххэ икки сыл кэриҥэ үөрэнэн баран, бу кыһын миэнэ буолбатах эбит диэн быраҕан, дойдутугар төннөн кэлбитэ. Кырдьык, кини урут-уруккуттан артыыс идэтин баһылыан, киинэҕэ, испэктээккэ оонньуон баҕарара. Атын оҕолор улаатыахтарыгар, сорохтор бэл оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри туох идэлээх дьон буолуохтарын билбэттэр. Оттон Варяны, чахчы да, баҕатын толорон хайаан да артыыс буолуоҕа диэн биһиги – бииргэ үөрэнэр доҕотторо, учууталларбыт да бука бары бүк эрэнэр этибит. Ол эрэн кыыспыт психолог үөрэҕэр киирэн хаалан соһуппута. Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба үнүстүүтүгэр туттарса тиийэн баран, оҕолору сыымайдыыр кастингтан саллан, наһаа долгуйан, боруобаланан да көрбөккө, икки атаҕынан куоппутун кэлин миэхэ бүөмнээн кэпсээбитэ. Дьүөгэм бэйэтэ этэринии, дьэ, ситэн-хотон, хорсун санаатын ылынан, бу күннэргэ артыыс үөрэҕэр туттарса барыахтаах. Култуура үлэһиттэрэ кинини артыыс оҥорорго икки илиилэрин уунан туран сөбүлэһиэхтэрэ диэн мин бүк эрэнэбин. Тоҕо диэтэххэ, Варя сыанаҕа оонньуурга ананан айыллыбыт талааннаах киһи. Аны туран киһи эрэ истэ олоруох курдук үчүгэй куоластаах. Оттон тас дьүһүнэ – дьиҥ саха кэрэ куота. Бүгүн эмиэ уп-уһун суһуоҕун биир гына өрүнэн кэбиспит. Курбуу курдук уһун-синньигэс таһаатыгар сөрү-сөпкө олорор бытархай сибэккилэрдээх маҥан былаачыйалаах.
Ахтыспыт санаабытыгар часкыһан ылаат, омуннаахтык куустуһан, иэдэстэрбититтэн «чоп» гына сыллаһан ыллыбыт. Дьэ, уонна күлэ-сала, үөрэ-көтө Соболоох диэн чугас сытар, кыра эрдэхпититтэн сөтүөлүүр күөлбүтүгэр, сонуммутун ыһа-тоҕо кэпсэтэ-кэпсэтэ, хаамса турдубут.
Үчүгэйиин, Соболоохпут, кырдьык даҕаны, дьиҥнээх пляж курдук! Өр буолан баран кэлбит устудьуон киһиэхэ – миэхэ кыра да уларыйыы сонун, сэргэх буолан көһүннэ. Субу хастаммыт сибиэһэй мас сыттаах, оһуор-дьарҕаа киэргэтиилээх сабыс-саҥа тутуулар киһи эрэ сүргэтин көтөҕүөх курдуктар. Нэһилиэк дьоно-сэргэтэ түмсэр сирэ диэн манна эбит. Биир дойдулаахтарбын, доҕотторбун-атастарбын көрсүтэлээн, балай эмэ ыскаамыйаҕа олордум. Сорох оҕолор биир сыл иһигэр уһаан, улаатан хаалбыттар. Сорохтор киһи билбэт гына уларыйбыт курдуктар. Кэмниэ кэнэҕэс, Варя биһикки, дьэ, сөтүөлүүргэ сананныбыт.
– Дабаай, ууга сүүрэн киирэбит дуо?! Ким кэлин хаалбыт ол хотторор, – диэт Варям күлэ-күлэ күөлгэ сүүрэ турда. Иһиттим дуу, истибэтим дуу, аара атаҕым таҥаһын илгэн кэбиһээт, кыыһым кэнниттэн күөлгэ ыстанан кэбистим. Эчи сылааһыын, үчүгэйиин!
Уунан ыһыахтанар, чалбааттанар оҕо-аймахтан тэйиччи, үрүллэр матарааска тиэрэ түһэн сытан күөх халлааны кыҥастаһабын. Үрүҥ түү, үрүмэ былыттар киһи эрэ сэргиэх курдук араас кыылы-сүөлү санатар дьикти быһыыланалларын одуулаһа сытан, хараҕым кырыытынан кытылга хара омук массыыната кэлэн тохтообутун көрдүм. Массыынаттан убайым саастыылаахтара Марат уонна Рустам тахсан кэллилэр, кинилэри кытары кэлбит икки атын уолаттары билбэтим.
Марат, оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпитинэ, биир кэмҥэ миигин сүгүн хаамтарбат буола сылдьыбыттааҕа. Мин наар табахтаан, арыгылаан, кыра оҕолору атаҕастаан, дириэктэр хоһун аанын саппат уолтан тэйэ туттарым, толлорум, бэйэбэр олох чугаһаппатым. Марат ону ол диэбэккэ араас сылтах булан көрсө, кэпсэтэ сатыыра. Киһи этэрин истибэт, кимэн киирэрин тохтоппот уолу, ыксаан, убайбар үҥсэн биэрбитим. Павлик Маракка туох диэбитин билбэппин, ол эрэн онтон ыла чугаһаабат, миигиттэн дьалты туттар буолбута. Сири-буору аннынан кэпсэнэр кэпсээннэр төһө оруннаахтарын билбэппин, ол эрэн миигиттэн биир сыл аҕа Күннэй диэн кыыс оҕотун аҕата кини дииллэр. Ол-бу араас сурахха-садьыкка улаханнык наадыйбаппын буолан баран, этэр эттэҕинэ, кырдьык да, ол уолчаан умса тут, тиэрэ тут – үкчү Марат курдук. Ааттыын кытары майгынныыр – Марик. Оттон Марат да, кини дьоно да оҕону ылымматахтар, чугаһаппатахтар дииллэр.
Икки билбэт уолбуттан биирдэстэригэр хараҕым тута хатанна. Үрдүк уҥуохтаах, кэтит саннын өссө кэтирэтэр быһыылаах муус маҥан маайкалаах, хара ачыкылаах, хайдах эрэ мин аҕай диэбиттии туттар-хаптар… Арааһа, биһиги дэриэбинэбитигэр кэлбитэ быданнаабыт быһыылаах – барыларын кытары илии тутуһар, кинини сэҥээрбиттии аһаҕастык одуулаһар кыргыттарга хараҕынан имнэнэр. Хас мичээрдээтэҕин ахсын мап-маҥан тиистэрэ кэчигирэһэн көстөллөр.
Уолаттар эмиэ куоталаһарга сүбэлэстилэр быһыылаах, сүр түргэнник сыгынньахтана охсоот, күлсэ-күлсэ ууга ыстанан кэбистилэр.
– Варя-а, ити Мараттааҕы кытары кимнээх сылдьалларый? – дьүөгэбиттэн сэмээр сураһабын.
Варям, кытыл диэки кыҥастаста, онтон: «Саҥа учууталлар. Биирдэстэрэ физрук, атына историк. Билиэххин баҕардаххына, иккиэн бабниктар», – диэн ордук хос кэпсээнэ суох быһааран кэбистэ. Мин ити быһаарыыга сөп буолбатым. Харахпын хатаабыт уолум кимин-тугун ыйыталаһан баран тэйэр санаам баһыйда. Быһыытыттан-таһаатыттан көрдөххө, арааһа, спортсмен дуу диэн сэрэйдим.
– Хайалара физругуй? – диибин. Дьүөгэм мин диэки соһуйбуттуу тэрбэччи көрөн ылла, онтон: «Ама, Дьокуускай куорат үрдүнэн эйиэхэ сөптөөх биир да уол көстүбэтэ дуо?» – диэн эҕэлээхтик сибис гынна. Мин хардарбаппын, мичээрдиибин эрэ. Варя сөхпүттүү баһын быһа илгистэр, чыпчырынан ылар.
– Оол, сибилигин умсан тахсыбыт уолу көрдүҥ? Ити сылдьар – физрук.
Ол аата кини физрук эбит…
Ити икки ардыгар уолаттарбыт биһигини көрдө-көрбүтүнэн субу харбаан кэллилэр, Варялыын дорооболостулар, аҕыйах тылынан кэпсэттилэр. Мин Мараттаах Рустамныын билсэр дьон сиэринэн кэҕис гынан дорооболостум. Марат уруккутун курдук сиэрэ суох аһаҕастык одуулаһарын абааһы көрөммүн үрүллүбүт матарааспыттан ууга түһэн хааллым уонна кытылга тахсыахпын санаталаан ыллым. Кини тас дьүһүнэ тоҕо эрэ киһини тэйитэр, ону ааһан куттуур курдук. Улахана суох орто уҥуохтаах эрээри, кэтит киппэ быһыылаах. Бороҥнуҥу дьүһүннээх сүүрэлэс харахтарынан харса-хабыра суохтук, ону ааһан иҥсэлээхтик көрөрүттэн киһи этэ тымныйар.
– Хайа, братан, оттон бу биһигини билиһиннэрбэккин дуу? – ытырыктатар санааларбын быһа баттаабыттыы, физрук уол миигин уун-утары көрөн туран Мараты санныга «тап» гына оҕуста. Марат сатамньыта суохтук саҥа таһааран күлэн алларастаата уонна өтөрүнэн кырыллыбатах уһун кугас баттаҕын өрө аспахтаабыта буолла.
– Ээ… бу Даша – Павлик бииргэ төрөөбүт балта, – арыгыга-табахха сиэниллэн хаалбыт хааҕынас куолаһынан бөөҕүнээтэ. – Оттон бу Максим – манна оскуолаҕа үлэлиир, физкультура учуутала. Бу Денис – история учуутала.
Ол аата бу физрук уол мин убайбыныын билсэр эбит буоллахтара.
– Оттон холостуойдар диэн эт ээ, доҕоор, бу да киһи! – Максим эмиэ да дьээбэлэммиттии, эмиэ да сөхпүттүү саҥа аллайда уонна миэхэ илиитин уунна. Ол икки ардыгар «Эчи, киһиргэһин» диэх санаа кыламнаан ааста. Саараабыттыы илиибин утары ууннум. Онуоха уол эмискэ тардан ылла да, күөл ортотун диэки илдьэ бара турда. Манна диэн эттэххэ, мин сатаан харбаабаппын, атаҕым тирэнэр сиригэр эрэ дугуна сылдьар киһибин. Уол бу быһыытыттан уолуйан хааллым, сатаан саҥа да таһаарбатым.
– Олох куттаммат кыыс диэн бу баар эбит буолбат дуо, – миигин кыбыммытынан харбаан иһэн сөхпүттүү саҥа аллайара ханна эрэ ырыых-ыраах иһиллэр курдук. Кутталбыттан кулгааҕым куугунуурга дылы. Эмискэ, эйиэхэ бу баар диэбиттии, күөл ортотугар ыытан кэбистэ. Илиибин-атахпын араастаан хамсата, чалбааттана сатаатым да, дэриэспэ тааһы ууга бырахпыттарыныы син биир тимирэ турабын. Тимирэ-тимирэ күөрэйэрим быыһыгар, дьэ, өйдөммүттүү сарылыы сатыыбын. Ол булумахтана сылдьан уу бөҕөнү ыйыһынным. Сэниэм сонно тута баранан барда. «Өллүм!» диэн ынырык санаа өйбүн-санаабын саба бүрүйэн кэбистэ. Эмискэ күүстээх илиилэр икки харыбыттан харбаан ыллылар. Бадаҕа, чычаас сир диэки уһуннубут. Муннум, таҥалайым, ону кытта хараҕым олус аһыйарыттан эбитэ дуу, өлө куттаммыппыттан эбитэ дуу, кыра оҕолуу саҥа таһааран ытыырбын бэйэм туораттан истэр курдукпун. Кытылга чугаһаан, атаҕым тирэнэр сиригэр кэлэн баран «быыһааччыбын» хайыһан да көрбөккө киэр астым. Соболооххо мустубут дьон бары миигин одуулаһар курдук. Ытыырым быыһыгар сөтөллө-сөтөллөбүн таҥаспын кум-хам тутан, атаҕым таҥаһын кыбынан суол устун бара турдум. Кэннибиттэн Варям туох түбэһиэх суумкатыгар укта-укта субу сүүрэн кэллэ. Мин абабыттан сымыһахпын быһа ыстыыбын, ытыырбын тохтото сатыыбын уонна дьиэбэр эрэ тиийэ охсоору биир кэм инним диэки дьүккүйэбин. Эмискэ иннибэр Максим баар буола түстэ, ханна да ыытыа суохтуу күөйэ турунна.
– Даша, баһаалыста бырастыы гын, соруйан гымматым ээ, – ыксаабыт, ыгылыйбыт саҥа иһиллэр. Суох, мин кини диэки хайыһан да көрбөппүн, аттынан ааһа түһэ сатыыбын. Аһардыбат.
– Туораа, бар мантан… – Төһө кыалларынан холкутук саҥара сатаатым да, куолаһым эйэҥэлээн ылла, тиһэх тылым ситэ этиллибэккэ сарбыллан хаалла. Онуоха Максим соһуйан хонос гынна. Өссө тугу эрэ этээри гыммыттыы айаҕын аппаҥнатта, ол эрэн саҥарбата – туораан биэрдэ. Мин инним хоту бара турдум. Хааман иһэн аара таҥна сатыыбын. Ытыырбын, куттаммыппын аны кыыһырбыт, абарбыт санаам баһыйа тутта.
– Ак-каары! – кыһыыбын кыаммакка улаханнык саҥа аллайабын. – Мин өссө кинини испэр сөбүлүү көрбүтүм.
– Эппитим дии, бабник диэн. Киһиргэһэ да сүрэ! Ол майгыта барыта дьүһүнүгэр да баар, – Варям мин диэки көрөн ылар уонна сэрэммиттии саҥа таһаарар.
Дьиэбэр кэлиэхпэр диэри, хата, киһи эрэ буолларбын, уоскуйдум. Бу тахсыбыт быстах быһылааммын дьоммор кэпсээн долгутуохпун баҕарбатым. Тэлэбиисэргэ «Девчата» диэн урукку киинэ кэлбитин ийэбиниин оҥостон олорон көрдүбүт. Сэбиэскэй кэм олоҕун, оччотооҕу эдэр дьону наһаа да арылхайдык көрдөрөр киинэ. Былыр да, быйыл да таптал таайыллыбат таабырына. Киинэ сүрүн дьоруойа Тося кыыс, киһи эрэ ымсыырыах курдук оҥостон олорон, минньигэс бэйэлээхтик аһыырын көрөн, мин эмиэ тугу эрэ аһыахпын баҕардым. Рекламаҕа тохтобул кэмигэр таһараа дьиэҕэ тахсан оҕуруот аһыттан оҥоһуллубут салааты кытары килиэп быстан, сүөгэйдээн, барыанньалаан бэлэмнэнним, уулаах отонтон оҥоһуллубут тымныы муорус кутуннум. Барытын бодунуоска ууран, улахан дьиэҕэ көһөрөн тахсан иһэн, хараҕым кырыытынан олбуорум айаҕар киһи турарын көрдүм. Өйдөөн көрбүтүм – Максим. Били мин аймалҕан быыһыгар умнууга хаалларбыт үрүллэр матарааспын салгынын таһааран, кичэйэн сааһылаан баран илдьэ кэлбит эбит.
– Даша, баһаалыста, кэлэ сылдьыый, – диир. Мин киниэхэ утары барыахтааҕар буолуох хаамыыбын түргэтэтэн, хардыыбын кэҥэтэн дьиэбэр киирэ охсоору инним диэки түһүнэн кэбистим. Максим миигин киирэн хаалыа диэн ыксаата быһыылаах – олбуор аанын аһан тиэргэн иһигэр атыллаата. Мин дьиэбэр киирэн хаалар кыахтаах этим да, бу харса-хабыра суох уол аны батыһан киирдэҕинэ дьонум өйдүөхтэрэ суоҕа диэн аспын кирилиэскэ уурдум. Хайыспытым, Максим хайыы-үйэ аттыбар кэлэн турар. Чочумча саҥата суох утары көрсөн турдубут.
– Тугуй?! – диибин. Сымара таас курдук кытаанахпын, тоҥуйбун, оттон кини… эрдэ көрсөрбүтүгэр киһиргэс, мин аҕай дэммиттии туттар-хаптар сытыы бэйэтэ билигин мин диэки сэрэммиттии, долгуйбуттуу одуулаһар.
– Даша… – ити кэннэ биир тылы ыһыктыбата. Салгыы туох диир эбит диэн кэтэһэн көрдүм да, саҥарбат.
– Тугуй Даша… Мин төрүөхпүттэн Дашабын. Оттон эн билэҕин дуу, миигин бу баара-суоҕа уон тоҕус сааспар анараа дойдуга утаара сыспыккын?! – Эмискэ халыйан кэлбит кыһыыбын кыатана сатыы-сатыы ыйытабын. Максим мух-мах буолла.
– Мин маарыын… дьээбэлэнэр эрэ санаалаах этим. Эн атыттар курдук часкыйыахтааҕар буолуох, биир да утарылаһар тылы да эппэтэҕиҥ. Ол иһин… мин чахчы сыыһа быһыыламмыппын, баһаалыста бырастыы гын.
Буспут моонньоҕон курдук харахтарынан сып-сымнаҕастык утары көрөн турар уолга кыыһырбыт-абарбыт санаам улам-улам уостан, тиһэҕэр умуллан хаалла. Кини харахтарын чүөмпэтигэр тимириэхпин куттаммыттыы харахтарбын куоттардым уонна үктэлгэ олорунан кэбистим. Максим чочумча тура түһэн баран аттыбар сэргэстэһэ олордо. Хайабыт да саҥарбат. Сотору сатыылаабыт чуумпуну үргүтэн, Максим көхсүн этитэн ылла уонна мин диэки чох хара харахтарынан утары көрдө.
– Эйэлэһэбит?
Маннык ис-киирбэх бэйэлээх эр бэрдэ сып-сылаастык уун-утары көрөн олордоҕуна кыыһыра-кыынньа олоруом баара дуо, мичээрдээбиппин бэйэм да билбэккэ хааллым. Онуоха кини, эр санаа ылбычча, баччааҥҥа диэри тута сылдьыбыт үрүллэр матарааспын туора уурда уонна спортивнай көстүүмүн үрдүн устан санныбын саба бүрүйдэ. Бэрт тэтимнээхтик эйэргэһэ, ону ааһан чугасыһа охсорго тиэтэйбит уолга бу таҥаһын төттөрү быраҕан биэрээт дьиэбэр киирэн хаалыахтаах этим… Этим – атын киһи эбитэ буоллар. Оттон кини мин куппун-сүрбүн сонно тута сүүйэн ылбыта. Биһиги уруккуттан билсэр дьон курдук бэрт чэпчэкитик кэпсэтэн, билсэн бардыбыт. Максим атын улуустан сылдьар эбит. Ол иһин да, биһиги эҥээрдэр курдук буолбакка, хайдах эрэ атыннык саҥарар. Миигиттэн биэс сыл аҕа буолан таҕыста. Буоксанан күүскэ дьаныһан туран дьарыктанарын кэпсээтэ. Дьокуускайдааҕы педколледжка үөрэнэн баран, салгыы университекка физкультура салаатыгар үрдэтиммит эбит. Бу курдук бэрт холкутук уопсай тылы булан сэһэргэһэ олордохпутуна, дьиэ иһиттэн аҕам тахсан кэллэ. Онуоха Максим биһикки соһуйан, куһаҕаны оҥоро сылдьан тутуллубут дьон курдук өрө эккирии түстүбүт. Хата, биһигиннээҕэр ордук аҕам соһуйда быһыылаах. Көрбүт харахтарыгар итэҕэйбэтэхтии чочумча биһигини эр-биир одуулуу турда. Кини идэтинэн математика учуутала эрээри, бары хайысхаҕа барытыгар дэгиттэр талааннаах, киэҥ билиилээх киһи. Кэрэҕэ, үтүөҕэ эрэ сирдиир ыллыктаах санаалаах, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх аҕабытын нэһилиэк дьоно-сэргэтэ сүрдээҕин ытыктыыр.
– Хайа бу? – аҕам, маҥнай утаа соһуйан, чочумча саҥата суох таалан турда, иккиэммит сирэйин тургутардыы биир-биир кытаанахтык көрүтэлээтэ.
– Дорообо, Борис Петрович, – Максим аҕабар илиитин уунна.
– Дорообо, – аҕам хардарда буолан баран, илиитин утары ууммата. Биир идэлээҕин тургутардыы, туох хара санаалааҕын булан хостоон таһаарыахтыы тобулу көрөн турда. Максим бөрүкүтэ суох быһыы буолбутуттан ууммут илиитин түһэрэн кэбистэ, миэстэтигэр тэпсэҥэлээн ылла. Бэрдэ суох тохтобул тыҥаан уһаан барда.
– Чэ, мин барыым, Даша, пока. Көрсүөххэ диэри, Борис Петрович, – Максим сатамньыта суохтук мичээрдээн ылаат, бараары эргилиннэ.
– Даайа, – аҕам бу курдук ааттаабытыттан кыбыстан сиргэ тимирэ сыстым. Саатар уол баарыгар ити курдук ааттаамыаҕын. – Максим Егорович сонун биэр.
Оо, арба да, Максим көстүүмүн кэтэн турар этим дуу. Кыбыстаммын иэдэһим уотунан умайда, кулгааҕым кытары чуҥкунаан ылла. Таҥаһын умна сыһан баран тохтоон турар Максимҥа уста охсон утары ууннум. Кини мичээрдээтэ, мин эмиэ хардардым уонна сүүрэр икки хаамар икки ардынан дьиэбэр киирэн хааллым. Били бодунуостаах аһым да, көрөн испит киинэм да умнууга хаалла.
Утуйаары сыттахпына хоспор ийэм киирдэ уонна кыра эрдэхпинэ суорҕаммын кичэйэн көннөрөрүн курдук көннөрө олорон төбөбүн сып-сымнаҕас ытыстарынан имэрийэн ылла. Кини тугу эрэ ыйытаары дуу, этээри дуу гына-гына туохтан саҕалыан билбэтэхтии чочумча саҥата суох олордо. Ийэм барахсан өрүү итинник. Алын кылаас оҕолорун үөрэтэр учуутал буолан эбитэ дуу, куруук кыра оҕоҕо сыһыаннаһар курдук. Улаатан, онус кылааска үөрэнэ сылдьан уон биирис кылаас уолун кытары кылгас кэмҥэ доҕордоһо сылдьыбыттааҕым. Ийэм ону билэн, ийэ уонна кыыс икки ардыларыгар кэпсэтиллиэхтээх ылы-чып истиҥ кэпсэтиини саҕалыан баҕарбыта быһыылааҕа. Ол эрэн миигиннээҕэр ордук кыбыстан кытара кыыспыта бу баарга дылы. Билигин эмиэ тугу этиэн булбакка, симиттэн, кыыс оҕолуу кыбыста олорор курдук. Бэлиэр маҥхайан эрэр чанчыгын нарын тарбахтарынан имэрийэр, көхсүн сотору-сотору этиппэхтээн ылар.
– Максим Егоровиһы хантан билэҕин? – кэмниэ кэнэҕэс ыйытта. Мин сөтүөлүү сылдьан билсибиппит туһунан кылгастык кэпсээтим. Биллэн турар, киниттэн сылтаан өлө сыспыппын сонун гынан быктарбатым. Үрүллэр матарааспын умнан кэлбиппин аҕалбыт этэ диэтим. Ийэм тугу эрэ этиэх курдук гынна эрээри, кэм да саҥарбата. Санаарҕаабыттыы мичээрдээн ылла, оройбуттан сыллаан баран тахсан барда.
Максим өйбүттэн тахсыбат. Кини хас көрүүтэ, ураты куолаһа, мичээрэ, тэбэнэттээх күлүүтэ, күүстээх илиитин сылааһа, хас биирдии туттуута-хаптыыта харахпын симтэҕим ахсын киинэ каадырын курдук субуруччу субуллар. Барыта ураты, уһулуччу… барыта бастыҥ… Ама, маҥнайгы көрүүттэн киһини таптыахха сөбө буолуо дуо?
Бу курдук ыанньыйбыт санаабар, истиҥ иэйиибэр суулана сытан устунан утуйан хаалбыппын.
Сарсыарда уум быыһынан сыттыгым анныгар сытар төлөпүөммүн илиим иминэн булан таһааран, өссө да ситэ уһукта илик хараҕым халтаһатын сэгэтэн кыҥаан көрдүм – аҕыс чааһы ааспыт. Аата эрдэтин дии санаат, салгыы утуйаары улаҕа эргилинним. Ол эрэн, харахпар Максим мөссүөнэ көстөн кэллэ, ону кытары утуйар уум ханна эрэ көтөн, сонно тута симэлийэн хаалла. Араастаан эргичиҥнээн сыта сатаан баран төлөпүөммүн хат ылан көрдүм. Арай биир билбэт нүөмэрим эрийэ сылдьыбыт, маны тэҥэ түөрт сурук кэлбит эбит. Ол көппүт нүөмэртэн кэлбит суругу аһа баттаатым: «Арааһа, утуйбуккун быһыылаах, минньигэс түүллэри…» – диэбиттэр. Тоҕо эрэ тута Максим суруйбута буолуо диэн санаа күлүм гынна. Икки сурук эмиэ атын билбэт нүөмэрбиттэн кэлбиттэр. Биирэ: «Привет, красотка» диэн, оттон иккиһэ: «Тиийэ сылдьабын дуо? Марат суруйабын.» – диэн ис хоһоонноохтор.
– Һы, – бу суруктартан ис-испиттэн тоҥон, ааһа баран сиргэнэн ыллым. Субу көрдөрөн туран туох эрэ куһаҕан дьаары таһаарар суруктар сылдьалларын курдук бэрт ыксалынан сотторо охсон кэбистим. Төрдүс сурук Варяттан кэлбит: «Привет, Марат эн нүөмэргин көрдөөбүтэ. Биэрдим. Кыыһырбат инигин?»
Бу да кыыс! Дьүөгэм суругуттан бэркиһээммин төбөбүн быһа илгистэн ыллым. Хайаларыгар да хоруй сурук ыыппатым. Киэһэ хойукка диэри Максим өссө суруйаарай диэн сэмээр кэтэһэн көрдүм да, биллибэтэ. Мин хайдах эрэ ыксаан ыллым. Кэтэһэ сатаан баран тулуйбатым – били кини буолуо дии санаабыт нүөмэрбэр «Кимҥиний?» диэн сурук ыыттым. Эппиэт кэлиэҕинээҕэр буолуох суругуҥ тиийдэ да диэн үҥсүү кэлбэтэ. Кэтэстэххэ бириэмэ барара бытааныын… Ол олордохпуна эмискэ төлөпүөнүм тиллэн өрө мөхсөн барда, хоһум иһигэр ырыа-тойук кутулла түстэ. Аҕыйахта хардыылаан ойон тиийэн көрбүтүм… Марат эрийэр эбит. Төлөпүөн тыаһын истээт кынаттана охсубут иэйиим өрүс тааһын кыбыммыттыы ханна эрэ аллараа күр гына сууллан түстэ. Кыһыл кунуопканы сыыйа тардан кэбистим. Суох, өсөһүгэр хат эрийдэ. Ылбатахпына аны дьиэбэр кэлиэ. Икки күнү супту дьиэбитигэр атын-атын уолаттар тиэстэллэрин аҕам көрдөҕүнэ, олох да саат буолар диэн санааттан саарыы-саарыы төлөпүөммүн ыллым. Күлүү-салыы, хаһыы-ыһыы бөҕө. Кэмниэ кэнэҕэс Марат бөлүөхсэн хаалбыт тылынан «Чыычаах, Дашка, Һыллыый! Истэҕин дуо?» диирэ иһилиннэ. Бу итирик киһини кытары туох дуоннааҕы кэпсэтиэм диэн тутан олоруомуй, биир-биэс харда тыла суох төлөпүөммүн арааран кэбистим.
Дьонум мин астыыр туорпун наһаа сөбүлээн сиэччилэр. Ол иһин, дьоммун үөрдээри, туорт оҥордум. Ол кэннэ оҕуруокка уу кутан, сыыс от ыраастаан, уоҕурдуу бэлэмнээн күнүм бүттэ… киэһэ хоспор олорон тэһийбэккэбин, хаһан эрэ оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан баайан иһэн хаалларбыт саарпыкпын хостоон таһааран салгыы баайан бардым. Суох, аралдьыйыахтааҕар буолуох бу сап баалларын курдук мин санааларым эмиэ бааллан, иилистэн бардылар. Ситэр-бүтэр анала суох саарпыкпын төттөрү хоруопкатыгар угаат, ыскаап түгэҕэр анньан кэбистим уонна төлөпүөммүн холбоотум. Сэрэйбит сэрэх, Марат хаста да эрийэ сатаабыт. Уонна бүттэ. Чэ, кэбис, утуйарга уолдьаста, баҕар сарсын биллиэ. Кэтэспит эрэлим туолбакка, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх утуйа охсоору, ороммун оҥостон бардым. Арай туумбаҕа сытар төлөпүөнүм өрө дьигиһийэн ылла. Көрбүтүм «доставлено» диэн сурук кэлбит. Үөрүөм дуу, долгуйуом дуу икки ардыгар били нүөмэрим эрийэр. Мин сүрэҕим сулбу ойон тахсыах курдук өрө мөхсө түстэ. Арай кини буолбатах буоллун? Ээ, кини буолуо… Тута ыллахпына кэтэһэн олорбутум биллэн тахсыа… чыпчылыйыах түгэнэ араас санаалар өйбүн-санаабын ытыйан кэбистилэр. Өрө тыынан, уоскуйан ыллым уонна төһө кыалларынан холкутук «Истэбин» диэтим.
– Дорообо, Даайа, – чахчы КИНИ!!! Мичээрдиирэ куолаһыгар кытта биллэр.
– Оо, баһаалыста, итинник ааттаама, – үөрүүбүттэн харахтарбын быһа симэн ыллым. Максим күлэр.
– Биллиҥ дуу? – диир.
– Билиминэ. Нүөмэрбин хантан ыллыҥ? – тоҕо эрэ, бэйэм да билбэппинэн, тоҥуй соҕустук хардара сатыыбын.
– Көрдөөбүт көмүһү булар. Мин көрдөөн-көрдөөн көмүспүн буллум ээ, быһыыта.
Бу мүөттээх минньигэс тыллар сүһүөхпэр түстүлэр, миигин бүүс-бүтүннүү уулларан кэбистилэр…
Ол күнтэн ыла Максим биһикки наар кэпсэтэр, суруйсар буолбуппут. Киэһэтин оҕуруотум дьаһаллыбытын кэннэ биһигини бэрдэ суохтук да буоллар «билиһиннэрбит» Соболоохпут диэки хаамсан кэлэрбит. Кинилиин кэпсэтэр, кини аттыгар сылдьар миэхэ тыынар салгын курдук олус суолталаах, наадалаах буолан барбыта. Икки ардыбытыгар бэрт холку, истиҥ сыһыан үөскээбитэ. Күн ахсын бэйэ-бэйэбитигэр тардыһарбыт күүһүрэн испитэ. Ону кытары Марат күүскэ, дьаныһан туран арахпакка, түүн-күнүс диэн аахсыбакка эҥкилэ суох эрийэрэ, тохтоло суох суруйара. Маҥнай утаа, төһө кыалларынан, эйэҕэстик кини уонна мин ардыбытыгар туох да хаһан да баар буолара сатамматын быһаара сатаан баран, тиһэҕэр, хатыылаах соҕус тылларынан, кытаанах тоҥуй куолаһынан кини миэхэ букатын наадата суоҕун биллэрбитим.
Ол күн итирик туруктаах биирдэ дьиэбит ортотугар баар буола түспүтэ. Бэлэс хайдарынан «Ханнаный Даша?? Ханнаҕыныа-ай?? Таҕыс, кэпсэтиэххэ!!!» – диэн хаһыытаабыта. Аҕам тута таһырдьа үҥкүрүппүтэ. Тугу эрэ хаһыытаһан ыла-ыла быһаарсаллара. Ийэм олус куттаммыт сирэйдээҕэ. Айаҕын саба туттан туран түннүгүнэн одуулуура.
– Оо, хара сордоох уола! Тугу гына кэлбитий, Даша? Туохха наадыйарый?
– Билбэппин, ийээ.
– Оттон эйигин көрдүүр буолбат дуо?! – Ийэм, олус сымнаҕас бэйэтэ, бэл, миэхэ хаһыытаабыта.
– Билбэппин ээ, ийээ. Наар көрсүөххэ, кэпсэтиэххэ диир. Мин суох диирбин өйдөөбөт. Аны бу тиийэн кэлбит, – мин эмиэ ыксалбыттан куолаһым үрдээн ылла.
– Ити киһини кытары дьөрү алтыһа сылдьаайаҕын! Туох да сиэр-майгы сыстыбатах киһитэ. Оҕото биир дэриэбинэ иһигэр баар аҕалаах эрээри, тыыннаах тулаайаҕа буола сылдьаахтыыр. Киһи үтүөнү кэтэспэт киһитэ! – ийэм миигин туох эрэ куһаҕаҥҥа уорбалаабыттыы көрөн ылар.
Марат бэрдэ суох майгылааҕын онто да суох билэбин эрээри, ийэм туттарыттан-хаптарыттан бу эппит тыллара эмиэ да туох эрэ атын суолталаахтарын тута сэрэйбитим.
– Аньыы даҕаны, ийээ, – ыйытардыы көрөн кэбиспитим.
– Бу саас идэтинэн итириктии сылдьан Евсеевтэргэ киирэн, итирэн охто сытар аҕаларыттан арыгы көрдүү сатаабыт үһү. Боруоктаһан турбуттар этэ. Ол сылдьан Ыстапааны олоппоһунан оройун хайа охсубут. Онно топпокко, түннүктэрин сууралаабыт. Аны кутталыттан сарылыы турар били ыалдьар кыыстарын кэтэҕин туура түһүөр диэри охсубут дуу, садьыйан кэбиспит дуу үһү. Ол муҥнаах онтон сылтаан балыыһаҕа сытан тахсыбыта. Ийэлэрэ Альбина ол күн суоҕа дииллэр. Баар да буолаахтаан хайыа эбитэ буоллар. Дьыала арыллан иһэн сабыллыбыта. Барахсаттары, арыгыһыт аҕалаах, элбэх оҕолоох кыаммат ыалы сэнээн кэбилэннэҕэ дии. Били силиэстийэлиир кэмитиэккэ абаҕалара улахан начальник буолбут диэн эрэллэрэ. Ол иһин кини баракааһа барыта таах хаалан, ууттан кураанах тахсан ити сылдьар. – Ийэм олус кыһыйбыт куолаһынан бүтэһик тылларын тииһин быыһынан сыыйа саҥарбыта.
Оо, аата сүрүн! Уонна хайдах маннык наҕыллык дьон-сэргэ ортотугар сылдьарый? Хайдах утары көрөрүй? Хайдах суобаһа оонньооботуй? Мин кинини уол быһыытынан сирэ эрэ сылдьыбыт буоллахпына, билигин киниттэн сиргэнэр, абааһы көрөр, ону ааһан куттанар дьикти куһаҕан сыһыан уһуктубута. Аҕам таһырдьаттан лаппа кыыһырбыт сирэйдээх-харахтаах киирэн кэлбитэ.
– Даша! – Кини хаһан да миигин Даша диэн ааттаабат буолара. Аҕам дьиҥэр сытыары сымнаҕас майгылаах киһи. Ол эрэн, бу сырыыга олус уордайбыт дьүһүннэммит этэ. – Өйдөө, ити Никииппэрэби кытары олох айах атан кэпсэтимэ даҕаны! Мин тылларбын өйдөө, Дария! Олох ыраах сырыт киниттэн!
Ити тыллар мин төбөбөр чахчы тоһоҕону өтөрү-батары охсубуттарын курдук күүскэ, кытаанахтык киирбиттэрэ. Аҕам миигин Даайа диэн ааттыырын сөбүлээбэт, ону ааһан «аата эмээхсиҥҥэ дылы» диэн кыбыста саныыр буоларым. Онтон ити Даша, буолаары буолан Дария диэн ааттаата дии… Аҕабыттан бу олус хатыылаахтык иһилиннэ эбээт.

Биирдэ бииргэ үөрэммиттэр диэн аҕыйах киһи мустан, кылааһынан көрсүбүппүт. Кылааһынньыктартан билигин Дьулуурга аҕыйах оҕо баар: Дьааҥка, Ылдьыыска, Костик уонна Иришка. Дьааҥкабыт ыал буолан оҕолонон олорор. Ылдьыыскабыт кэтэхтэн үөрэнэрин таһынан манна дьаһалтаҕа аҕатын кытта үлэлээн эрэр эбит. Оттон Костиктаах Иришка мин курдук устудьуоннар, сайылыы кэлэ сылдьаллар. Варябыт аҕыйах хонуктааҕыта Дьокуускай куоракка үөрэххэ туттарса барбыта. Сарбынньах диэн дьикти ааттаах күөл ходуһатыгар баар балаҕан дьиэҕэ баран чэйдээн, ирэ-хоро кэпсэтэн, уруккуну-хойуккуну санаһан бэркэ сылдьан баран киэһэриитэ дэриэбинэҕэ төннүбүппүт.
Дьааҥка биһикки биир уулуссаҕа олорор дьон, хаамсан иһэн кэм да айахпыт хам буолбат. Оскуола саҕанааҕыны санаһа-санаһа күлүс да күлүс буолабыт.
– Вау, Янка уонна.... Дашка… – саҥа хоту эргиллибиппит, Мараттаах Рустам кэннибититтэн иһэллэр эбит. Марат кэм да итирик сылдьара испит сирэйиттэн, мэндээриччи көрөр харахтарыттан тута биллэрэ. – Кыраһыабай кылааһынньыссаларга, кындыа кыталык кыргыттарга привет!
Биһиги биир-биэс харда тыла суох киэр хайыһаат бара турдубут.
– Ээс, тохтуу түһүҥҥүтүүй, дыа! Тугуй, биһигини киһинэн да аахпат буоллугут да? – Марат ситэ баттаан кэлэн харыбыттан харбаан ылла.
– Ыыт! – кини салыҥнаах илиититтэн илиибин эһэ охсон ыллым. – Эйигин кытары кэпсэтэр да санаам суох.
– Айуу чэ. Арба, куорат кыыһа буоллаҕыҥ дии. Дьулуур уолаттара эн аҥаар да атаххар тиийбэт буоллахпыт, – үгэргээбитэ буола-буола кэннибиттэн тилэх баттаһа истэ. – Онтон-мантан кэлбит саҥа сирэйдэри эрэ өрө мыҥаан баран сылдьаҕын. Билэҕин дуо, ити киһиҥ хас дьахтардааҕын?! Билэҕин дуо, эн киниэхэ соҕотох…
– Бар! – тулуйарбыттан ааһан эргиллэ биэрдим да саба саҥардым. – Эрэй эбиллэ илигинэ арах!
– Марат, чэ, доо, барыах, айыкка, – Рустам киһитин оҥкумалыттан тутан ылан, хата, төттөрү илдьэ барда.
Ырааппыттарын кэннэ, дьэ, холкутук өрө тыынным. Дьааҥка эмиэ уһуутаан ылла.
– Һуу, хата, барда дии, – кыыһым илиитинэн салгыны оонньотон сирэйин иннигэр далбаатанар. – Билигин да эйиэхэ саантыырын тохтоппотох эбит дии.
– Айуу айа, олох сордоон эрэр, кырдьык.
– Киһи үтүөнү кэтэспэт киһитэ. Сэрэнээр эрэ…
Ол көрсүһүү туһунан дьоммор да, Максимҥа да кэпсээбэтим.
Сарсыныгар доҕорум дьаарбайа тахсыах диэн ыҥырда. Мин дьоммор күүлэйдии бардым диэн сэрэтээт, таһырдьа ыстанным. Тахсыбытым, Максим бэлиэр кэлэн, күрүөҕэ өйөнөн мичээрдии турар. Атаҕым таҥаһын кэтэ турдахпына дьиэттэн, арай, аҕам тахсан кэллэ.
– Максим Егорович, кэлэ сылдьыаҥ буолаарай? – аҕам кирилиэс үктэлигэр сис туттан уолу кэтэһэн турда. Доҕорум өс киирбэх чугаһаан кэлбитигэр илии тутуһан дорооболостулар. Аҕам саҥата суох миигин тонолуппакка одуулаабытыгар икки эр киһи миигинэ суох тугу эрэ кэпсэ- тиэхтээхтэрин өйдөөммүн, таһараа дьиэҕэ киирэн хаалбытым. Эбэм суорат сии-сии «Русский роман» ханаалга киинэ көрө олороро. Мин түннүк сабыытын быыһынан кистээн дьоммун көрө сатыыбын да, көстүбэттэр.
– Тугу одуулаатыҥ? Суоратта куттан сиэ ээ, – эбэм тэлэбиисэртэн хараҕын араарбакка эрэ саҥа аллайар. Эбэм барахсан, эн хантан билээхтиэҥ баарай, сиэниҥ кыыс улаатан, таптал ыраас иэйиитигэр куустаран, ас да киирбэт гына долгуйан турарын?.. Тугу да сэрэйбэккэ киинэ көрө олорор эбэбин сып-сылаас хатыҥыр санныттан сэрэнэн кууһан ылабын, хаар маҥан сып-сымнаҕас баттаҕар кытара кыыспыт иэдэспин даҕайабын.
– Эбээ, не хочу, – атаахтааммын нууччалаан унаарытабын. Эбэм күлэр. «Һэ-һэ, ньэ хочуу буолан, чыкычыам», – сып-сылаастык илиилэрбин имэрийэ-имэрийэ, өрүү буоларын курдук таптаан ымманыйар.
Наһаа уһаатылар… Туох ааттааҕы кэпсэтэр буоллахтарай? Аҕам туох эрэ диэн эрэр? Наһаа холдьоҕон ыыппат ини? Сотору күүлэ аана тыаһаата, онтон аҕам дьиэ аанын сэгэттэ. Мин ону эрэ кэтэһэн турбуттуу таһырдьа ойдум. Иккиэн наһаа боччумурбут сирэйдээхтэр. Эйэ дэмнээхтик кэпсэппиттэрин дуу, өйдөспөккө бурайсыбыттарын дуу ситэ өйдөөбөккө турдахпына, аҕам: «Эйиэхэ эрэнэбин, Максим», – диэтэ. Онуоха биирдэстэрэ кэҕис гынна.
Биһиги ханна барарбытын хаһан да сүбэлэспэппит, атахтарбыт Соболоохпут диэки илдьэ тураллар. Баран иһэн аҕабыныын тугу кэпсэппиттэрин сурастым. Онуоха Максим миигин тонолуппакка утары көрдө.
– Марат кэлэ сылдьыбытын кэпсээтэ. Эрийэн эрэйдиир диэн тоҕо миэхэ эппэккиний?
– Ээ, туох диэн кэпсиэмий, айа, сырыттын. Аҕам кинини аны чугаһаабат оҥордо ини. Уонна тугу кэпсэттигит, онон бүттэ дуо? – Мараты саныахпын олох баҕарбат буоламмын кэпсэтиибитин атын хайысхалыыбын.
– Эйиэхэ сыһыаммын ыйытта… Харыстаа диэтэ, – кини харахтара уратытык чоҕулуҥнаһаллар.
– Оттон ити баран истэхпитинэ… эрэнэбин диэтэ дии… – ыйытардыы көрөбүн.
– Мин өрүү Даайабын харыстыы сылдьыам, миэхэ эрэн диэбитим, – Максим хаамыытын бытаардан, устунан тохтоон турда, дириҥ далай харахтарынан миигин уун-утары көрдө, улахан кэтит ытыстарыгар суулуу туппут илиибин тойон эрбэҕинэн сып-сылаастык имэрийэн ылла, сүүһүн сүүспэр сыһыары тутта… кыбыстаммын утары сатаан көрбөтүм, киэр хайыһаат көхсүбүнэн эргилинним…
Соболоохпутугар баар ыскаамыйабытыгар кэлэн сэргэстэһэ олордубут. Баччаларга манна ким да суох буолар. Бары күн киирэн, сөрүүн түһэрин кытары кыра-кыралаан тарҕаһан барар идэлээхтэр. Туора дьон суоҕа доҕорум биһиккигэ үчүгэй. Иккиэн эрэ уунан ыһыахтаһа-ыһыахтаһа мэниктиир, тэҥҥэ сөтүөлүүр үгэстэнэ сылдьабыт. Максим эмиэ буоларын курдук киирэн сөтүөлүөх диэн хаайан көрдө. Мин бу этииттэн бүгүн кэлэн толло быһыытыйдым, ол иһин батынан кэбистим.
– Ээ, суох ини. Көр ээ, Максим, күөлү. Күнү быһа сөтүөһүттэр чалбааттаммыт, аймаабыт күөллэрэ утуйа, сынньана сытарын курдук уу-нуһараҥ дии. Утуйдун, сынньаннын, – диибин. Доҕорум күөлү көрбөт, миигин хап-хара харахтарынан тонолуппакка одуулуур. Онтон… онтон сып-сылаастык түөһүгэр ыга тардан икки илиитинэн кууста, уонна сүүспүттэн сэрэниин-сэрэнэн сыллаан ылла. Санаабар уруут-уруккуттан өрүү маннык буолбут курдук. Кини миэнэ, мин халыҥ хаххам, суон дурдам…
– Сарсын, арба Павликтаах кэлэллэр дии, – убайбыныын педколледжка бииргэ үөрэммиттэрин, бэйэ-бэйэлэрин билсэллэрин санааммын, сонуммун үллэстэбин.
– Ээ, убайгар атаахтаары кэтэһэ аҕай сылдьаҕын диэ? – Максим тэбэнэттээхтик күлэн ылла. – Көмүс, мин эйиэхэ сарсын биир сюрприз көрдөрүөм, сөп, – Максим таайтарыылаахтык көрөн кэбистэ.
– Оо, таах эрдэ эттиҥ ээ, мин билэ иликпинэ аны утуйбат да, олорбот да буоллаҕым дии.
– Тулуй, Көмүс, сарсын көрдөрүөм, – санныбыттан кууһан бэйэтигэр тардан ылла.
– Максим, эн тоҕо миигин Көмүс диэн ааттыыгыный? – мин дьиктиргээммин доҕорбуттан ыйытабын.
– Көрдөөн булбутум Көмүс буолумуна. Оннооҕор өс хоһооно баар, «Көрдөөбүт көмүһү булар» диэн.
Көмүс… мин сөбүлүү иһиттим. Кини миигин эрэ итинник ааттыыр буоллаҕына, Көмүс да буоларга сөбүлэһэбин. Максим ол олорон сиэбиттэн төлөпүөнүн таһаарда уонна кимиэхэ эрэ эрийдэ. Эмискэ мин суотабайым өрө дьигиһийдэ. Кини эрэ эрийдэҕинэ тыаһыыр нарын ырыа чуумпуну аймаата.
«Күндү киһим, күнүм-ыйым…» кыыс намыын куолаһа сатыылаабыт чуумпуга наҕыллык кутуллар. Мин саҥарбаппын, утары көрбөппүн. Кыбыстаммын тэтэрэ кыыспыт иэдэстэрбин ытыстарбынан саба туттан олоробун уонна симиттэн күлэбин. Максим бэйэтин төлөпүөнүн экранын миэхэ утары уунан көрдөрдө. Мин нүөмэрим киниэхэ «Көмүһүм» диэн ааттана сылдьар…
– Наһаа үчүгэй ырыа дии. Холбоорууй төлөпүөҥҥэр, Көмүс, – Күндү киһим көрдөһөр.
Мин холбуубун. Нарын ырыа сып-сылаас түү былаат курдук доҕорум биһиккини кууһа бүрүйэн кэбиһэр.
Түүлбэр мин көрөбүн харахтаргын,
Сүрэхпин сылытар илииҥ сылааһа миигин,
Нарын мичээр, истиҥ иэйии, эн тапталыҥ,
Күндү киһим, күнүм-ыйым.
Бу тылларбын, тапталбын, ахтылҕаммын
Бииргэ тиһэн сурукпар угуоҕум,
Күндү киһим, күнүм-ыйым.
Саҥа күнтэн күүс ылар курдукпун,
Сарсын кууһуоҥ диэн харахпын симэн көрөбүн.
Санаабын кынаттыыр көрсүһэр күммүт
Күндү киһим, күнүм-ыйым.
Бу тылларбын, тапталбын, ахтылҕаммын
Бииргэ тиһэн сурукпар угуоҕум,
Күндү киһим, күнүм-ыйым.
Истиҥ тыллардаах нарын ырыаҕа бигэнэн сылаастык куустуһан, сүрэхтэрбитин холбоон саҥата суох олордубут.
Хойукка диэри дьаарбайан, үгүһү кэпсэтэн баран дэриэбинэбит диэки хаамтыбыт. Тиэргэммэр чугаһаан арахсаары турдахпытына, Максим эмиэ сүүспүттэн сыллаан ылла. Кини хас сыллаатаҕын, ыга куустаҕын ахсын миигин сып-сылаас, уу нуһараҥ уоскулаҥ угуттуурга дылы гынар.
– Чэ, Көмүһүм, дьиэҕэр киирэн сып-сылаастык сууланан баран мип-минньигэстик утуйаар, сарсын көрсүөхпүт – диир.
– Эн эмиэ, – ыытыахпын олох баҕарбаппын да, хайыам баарай. Син биир күн аайы көрсөбүт да, букатыннаахтык арахсар дьон курдук бэйэ-бэйэбититтэн харыс да халбарыйбакка уһуннук турар идэлээхпит.
Сарсыныгар уһуктубутум, чаас ырааппыт. Хайыы-үйэ тоҕус аҥаар буолан эрэр. Доҕорум сарсыарда аҕыс чаастан сурук бөҕөтүн ыыппыт. Миэхэ эрэ анаммыт истиҥ тыллартан сири билбэт буола үөрэн саҥа күммүн саҕалаатым. Суунан-тараанан, чэйдээн баран дьиэбин-уоппун сууйдум-тараатым, ийэбиниин, эбэбиниин ас арааһын астаатыбыт. Ол кэннэ таһырдьа тахсан илиибин сууна турдахпына, убайым Павлик массыыната оргууй суугунаан, суол устун сыыйылыннаран тиэргэн айаҕар тиийэн кэллэ. Тохтуурун кытта массыына кэлин аана аһылла түстэ да, бырааттарым Артуркалаах Буоба «Эдьиэй!» диэбитинэн мытырылла-мытырылла утары сүүрэн кэллилэр. Оҕолорбун ахтыбыт омуммар ыбылы куустум, сырылаччы сыллаталаан ылаттаатым. Саҥаһым Надюша үөрэн мичилийбитинэн утары кэллэ. Дьүөгэм кэриэтэ күндү киһибин кытта иэдэстэрбититтэн «чоп» гына сыллаһан, куустуһан ыллыбыт.
– Ыаллар, дорооболоруҥ! Пирибиээт, Дашка, – Павлик массыынатын аанын сэгэтэн туран дорооболоһор, ону тэҥэ суумкаларын биир- биир таһааран окко уурталыыр.
– Привет, убаай, – мин убайбар утары бардым. Арай массыынаттан наһаа билэр киһим тахсан кэллэ. Максим.
– Хайа? – соһуйбут омуммар улаханнык саҥа аллайдым уонна олбуор ааныгар ыкса кэллим. «Привет!» диибин. Онуоха доҕорум өйдөөбөтөхтүү тутунна, кимиэхэ этэр буоллаҕай диэбиттии тулатын көрүнэн ылла уонна тугу да хардарбата.
– Хайа, аара суолтан олорсон кэллиҥ дуо? – диибин. Максим соһуйбуттуу хараҕын тэрбэччи көрөр, туох эрэ бөрүкүтэ суох дьыалаҕа түбэспит киһилии туттар.
– Бырастыы гыныҥ, арааһа бутуйдугут быһыылаах, – иһиллэр-иһиллибэттик хардарда, массыынаттан дьоҕус спортивнай суумка ылла уонна Павликтыын илии тутуста, иһиллэр-иһиллибэттик кэпсэтэн ыллылар. Убайым тугу эрэ быһааран кэпсии-кэпсии уҥа илиитинэн илин диэки уулуссаны ыйан көрдөрдө, Максим кэҕис гынаат, миигин хайыһан да көрбөккө, дьиэтин диэки бара турда. Мин маҥнай соһуйан саҥата суох таалан турдум. Онтон дьэбин уоһуйа түстүм. Омуммар испэр холорук ытылынна. Ити аата туох буолар буоллаҕай ээ? Көр эрэ, айах да атан кэпсэппэт буолан кэлбит дии. Убайбыттан кыбыһыннаҕа дуу? Эс! Ама хайаан кыбыһыннаҕай? Били бэҕэһээ кэпсээбит сюрприһа ити дуо? – төбөбөр араас ыйытыылар бииртэн биир үөскээн истилэр. Убайым массыынаттан малын-салын хостуур, олбуор айаҕар кэлбит аҕатын кытары кэпсэтэр, миэхэ эрэ наадыйбакка турар. Ыйытыахча буолан иһэн «чэ, бэйи» диэн токкоолоһо барбатым. Ол мунан турдахпына, ыстааным сиэбигэр укта сылдьар төлөпүөнүм дьигиһийэн ылла. Максим эрийэр. Ыллым да биир-биэс тылы эттэрэ барбакка кыыһыран, кыынньан бардым.
– Хайдах буоллуҥ ити аата? Бэҕэһээ эрэннэрбит сюрприһыҥ ити дуо? Тугу ыбылы киэбирэн бардыҥ, дьэ? – омуммар хоруйдуур да түгэн биэрбэккэ үрүт-үрдүгэр ыйытыы бөҕөтүн кутан кэбистим. Оттон Максим мин кыыһырарбар кыратык да кыһаллыбат, хата, күлэрэ иһиллэр. Ити күлүүттэн өссө ордук кыйаханным уонна төлөпүөммүн ылан арааран кэбистим. «Сылдьыаҥ ээ!»
Ийэм чэйдэ бэлэмнэс диэбитигэр илиибин сууна охсоот, кыра дьиэҕэ киирдим. Оҕуруот аһыттан салаат кырбаан булкуйа турдахпына, аан аһылынна, ону кытта Буоба төбөтө былтас гынна.
– Дашка, аҕабар тахсар үһүгүн, – диэт харда күүппэккэ ааны саба охсон кэбистэ.
– Чэ, һыллыый, убайгар тахса сырыт, – ийэм кэлэн тутан турар мас лаппаахыбын ылан салааты салгыы булкуйан барда. Таһырдьа тахсан көрбүтүм, Максим төттөрү кэлбит. Убайбыныын иккиэн наһаа үөрбүттэр-көппүттэр, сарын-сарыннарыттан куустуспуттар, уулусса ортотугар тутуһан, тустан ылаллар. Мин олох тугу да өйдөөбөтүм. Туста оонньуу сылдьан Максим миигин бэлиэтии көрдө уонна утары хааман кэллэ.
– Павлик, билсиһэн кэбис, бу эн балтыҥ буолбатах, бу мин көрдөөн-көрдөөн булбут Көмүһүм, – диэтэ уонна уҥа илиитин санныбар ууран кэбистэ.
– Айабыын, бу дьон ырааппыттар дии, – убайым итэҕэйбэтэхтии иккиэммитин көрө-көрө күлэн ылла.
– Ити маарыын туох буолан ыллыҥ ээ? – тииһим быыһынан сыыйан Максимҥа сибигинэйэбин.
– А теперь сюрприз, – доҕорум бэрт таайтарыылаахтык көрөн кэбистэ уонна Павлик массыынатын түннүгүн тарбахтарын сүһүөхтэринэн тоҥсуйан тобугуратан ылла. Арай убайым массыынатыттан… эмиэ кини – Максим(!) илэ бэйэтинэн тахсан кэллэ… Мин харааччы буккулуннум, тугу да өйдөөбөтүм, бэл аҕыйах сөкүүндэ дөйөн ыллым. Иккиэннэрин хардары-таары көрөбүн. Дьонум үһүөн мин сирэйбин көрө-көрө күлсэн бардылар.
– Бу аата… игирэлээххин дуо?! – кэмниэ кэнэҕэс туох эрэ улахан арыйыы оҥорбут киһи курдук саҥа аллайдым, айахпын саба тутуннум. Уолаттар күлэн быардарын тыыттылар.
– Эврика!!! Билсиһэн кэбис, Көмүс. Бу мин бииргэ төрөөбүт уон түөрт мүнүүтэ кыра иним Кирилл, ол эбэтэр Батас, – Максим күлэрин кыатана сатыы-сатыы билиһиннэрдэ. – Батас, бу мин Дашам.
Илэ көрөн турар харахтарбар билигин да итэҕэйбэтэхтии одуулуурум быыһыгар илии тутустубут. Мин игирэ уолаттары да, кыргыттары да син көрүтэлээбит, ааһа баран алтыспыт киһибин дии сананарым. Ол эрээри маннык икки таммах курдук үкчү дьон баарын саҥа көрдүм. Туттардыын-хаптардыын, күлэрдиин, мичээрдиирдиин Максимтан туох да атына суох!
– Тоҕо икки ааттааххыный? – кэмниэ кэнэҕэс мин ыйытааччы буоллум. Кирилл мичээрдээтэ уонна убайын эн эт диэбиттии көрөн кэбистэ.
– Биһиги төрөөбүппүтүгэр, эһэбит Махсыым оҕонньор биһиэхэ сахалыы аат биэриэн наһаа баҕарбыт үһү. Ол эрэн, төрөппүттэрбит кинилэр, ол эбэтэр биһиги эһэлэрбит ааттарынан ааттаабыттар. Кириллканы ийэбит аҕатын аатынан, миигин ол эһэбит – аҕабыт аҕатын аатынан сүрэхтээбиттэр. Онуоха ол Махсыым диэн эһэбит саатар «таптал ааттарын» биэрэрбин көҥүллээҥ диэбит уонна Кириллканы Батас диэбит… – Максим мин диэки таайтарыылаахтык көрөн ылла.
– Оттон эйигин?
– Миигин… Сүнньүөх. Биһигини дьоммут билигин Батас уонна Сүнньүөх эрэ диэн ааттыыллар. Дьиҥнээх ааппытын чугас дьоммут умнан да бардахтара буолуо. Бэйэбит да онно үөрэнэн хаалбыппыт. Манна маҥнай учууталлыы кэлэн баран, дьон-сэргэ Максим Егорович диэтэхтэринэ атыҥырыы истэр этим, – диэн доҕорум соһуччу кэпсээннээх буолла. Билсибиппит син икки нэдиэлэттэн орто. Күннэтэ көрсөбүт, киэһэ аайы кэпсэтэбит. Мин кини туһунан элбэҕи билэбин дии саныырым. Онтум баара, кини аатын да билбэт эбиппин дии! Сүнньүөх… Сүнньүөх буулдьа курдук кытаанах, сытыы, бөҕө диэн суолталааҕа буолуо… Мин Сүнньүөҕүм…
– Хайа доо, хараҕым иирэр дуу, тугуй? – ити икки ардыгар дьиэҕэ киирэн тахсыбыт аҕам, күнтэн чарапчылана-чарапчылана, мичээрдээбитинэн тиэргэн айаҕар кэллэ. Игирэлэри эр-биир одуулуур. Максим аҕабар инитин билиһиннэрдэ, онтон Батаска: «Бу Даша аҕата, мин бииргэ үлэлиир аҕа табаарыһым, алгебра учуутала Борис Петрович», – диэтэ. Аҕам аах илии тутустулар.
– Чэ, киириэххэйиҥ, чэйдиэхпит. Кэлиҥ, уолаттар, – аҕам күө-дьаа буола түстэ. Дьонум дьиэ иһэ толору оҕо саҥатынан туоллаҕына, уруу-аймах муһуннаҕына олус үөрэллэр. Бэл хамсанардыын-имсэнэрдиин эрчимирэ түһэллэр. Бүгүн эмиэ саҥалара-иҥэлэрэ элбээбиккэ, сирэйдэрэ-харахтара ордук сырдаабыкка дылы буолбуттар. Ийэлээх эбэм эбиллибиппитин көрөн, остуолларын тэлгэһэҕэ көһөрөн таһаара охсубуттар. Дьэ, аһаҕас халлаан анныгар бары төгүрүччү олорон күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, үөрэ-көтө чэйдээтибит. Ол тухары игирэлэри сэмээр одуулуубун. Сирэйдэрэ-харахтара үүт-үкчү. Арай Максим быраатыгар холоотоххо, быдан сытыы-хотуу курдук. Баҕар, Кирилл билбэт сиригэр-уотугар, дьонугар-сэргэтигэр кэлэн, улахан саҥата-иҥэтэ суоҕа буолуо. Чопчу араарар бэлиэм диэн таҥастара-саптара эрэ эбит диэн түмүккэ кэллим уонна сонньуйа санаатым. Уолаттар таптал ааттарын дьонум эмиэ муодаргыы иһиттилэр. Онуоха доҕорум эһэтин быһаарыытын хаттаан сиһилии кэпсээтэ. Бары наһаа сөхтүлэр, ордук эбэбит сэргии иһиттэ.
Биир дьиктитэ баар – Максим амыдай эһэтин батан, эти-сиини эрчимирдэр эйгэни сэргиир, спорду өрө тутар буола улааппыт. Оттон Батас, ийэтин аҕата Кирилл курдук, айар-тутар дьоҕурдаах киһи буолбут. Кини мастан, тимиртэн барыны бары оҥорон таһаарар талааннаах уус эһэтин утумнаабыт эбит.
Билигин уолаттар эһэлэрэ иккиэн суохтар. Аҕалара Егор Максимович уолаттар сэттис кылааһы бүтэрбит сайыннарыгар улаханнык ыалдьан быстаахтаабыт. Онон, дойдуларыгар Батас ийэтиниин иккиэн олороллор эбит. Ийэлэрэ Мария Кирилловна өр сылларга балыыһаҕа үлэлээн баран, билигин биэнсийэҕэ олорорун туһунан уолаттар кэпсээн аастылар.
Батас доҕорун кытары сакааска миэбэл, олбуор оҥоруунан дьарыктаналларын, ону тэҥэ олус үчүгэйдик уруһуйдуурун туһунан Максим киэн тутта кэпсээтэ, төлөпүөнүгэр хаартыскаҕа түһэрэн илдьэ сылдьар үлэлэрин көрдөртөөтө. Чахчы, киһи эрэ сэргии, сөҕө-махтайа көрөр уруһуйдарын, оҥоһуктарын төлөпүөнү кэритэ сылдьан көрдүбүт. Онтон Максим бу аҕыйах мүнүүтэ арыттаах үүт-үкчү бэйэтин курдук дьүһүннээх инитин хайдах курдук таптыырын, кининэн киэн туттарын сэргии көрдүм, доҕорбор өссө күүскэ чугаһаабыт, кинини атын өттүттэн арыйбыт курдук сананным.
– Сүнньүөх биһикки бу сайын Соҕуруу Кэриэйэҕэ үлэлии барарга былааннана сылдьыбыппыт ээ. Онтон, оруобуна билиэт атыылаһаары сырыттахпына, убайым үлэлиир нэһилиэкпэр сайылыы хаалар буоллум диэн соһуппута. Мин маҥнай, кырдьыга баара, кыһыны быһа былааннаабыт сайыҥҥы бырагыраамабытын туох да сүбэлэһиитэ суох бэйэтэ талбытынан ыһан кэбиспититтэн кыйахаммыттааҕым. Онтон уоскуйан олоро түһэн баран толкуйдаабытым: Сүнньүөх хайдах да мээнэ, ылыммыт санаатын тыал хайа диэки үрбүтүнэн уларыта тутуо суохтаах этэ. Ол аата туох эрэ улахан суолталаах биричиинэлэммит буоллаҕа диэн бэйэтиттэн ыйытааччы буолбутум. Онуоха, манна кэл, ол биричиинэбин илэ хараххынан көр диэн ыҥыран ылбыта. Билигин өйдөөтүм, убайым хаалбыт биричиинэтэ чахчы олус улахан суолталаах эбит. – Ини-биилэр сарын-сарыннарыттан куустуһан утары көрсөн ыллылар. Бу икки бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэр, өйдөһөр-өйөһөр игирэ уолаттары биһиги дьиэ кэргэн саҥата суох сэргии, бары да сөбүлүү көрдүбүт.
Чэйдии олорон убайдаах аҕам сарсыҥҥыттан окко киирэллэрин туһунан күө-дьаа кэпсэттилэр. Максимнаах Кирилл таах сылдьыахтааҕар оттоһуох буоланнар, аҕам кынаттаммыкка дылы буолла. Биһиги аймалҕаммытын истэн, ыалбыт оҕонньор олбуор нөҥүө өҥөс гынна. Соҕотох олорор Ньукулай оҕонньору, биһиэхэ күнүн ахсын эбэбитин кытары сэһэргэһэ киирэрин иһин, «эбээ ухажера» диэн ааттыыбыт. Күө-дьаа кэпсэтэн, аһаан-сиэн баран, аны бары сөтүөлүү барарга сүбэлэстибит. Эбэбит «ол биһиги кырдьаҕас дьон туохпут эмиэ сөтүөтэй, манна чэйбитин иһэ-иһэ сэлэстэхпитинэ да сөп буолар дьоммут», – диэн Ньукулай оҕонньордуун хаалар буоллулар. Онтон атыттар бука бары Соболооххо барардыы тэриннибит. Дьоммут Павлик массыынатынан эрдэ айаннаатылар. Кэннилэриттэн Максим, Батас уонна мин буолан убайым матасыыкылын мэҥэһиннибит. Биһиги тиийиибитигэр дьоммут Соболооҕу хайыы-үйэ өрө сүгэн кэбиспиттэр. Үөрүү-көтүү, күлсүү-салсыы үгэннээн аҕай турар. Баар дьон биһиги кэлбиппитигэр соһуйбуттарын кистээбэтилэр – аһаҕастык одууластылар. Буолумуна, икки бүк соһумар сурах буолан тиийэн кэллэхпит дии. Максим соҕотох буолбатах эбит – Максим игирэлээх! Ону ааһан Максим кыыстаах! Ордук кыргыттар омуннурдулар, бэйэлэрин истэригэр кистэлэ суох уой-аай бөҕөтүн түһэрдилэр. Ол аймалҕан быыһыгар өйдөөн көрбүтүм: Батас көхсүгэр биэс харах харысхал бэлиэ татуировкалаах эбит, оттон Максим этэ ып-ыраас – туох да уруһуй, сурук суох. Игирэлэри араарар бэлиэбин булбуппуттан маҥнай испэр үөрэ санаатым. Ол эрэн, ол миигин араардын диэн өрүү сыгынньах үрдүлээх сылдьыбат буоллахтара диэн санааттан бэйэм бэйэбиттэн күллүм, сонньуйан ыллым. Максим сөтүөлүү киириэх диэтэ. Таҥастарбытын биир сиргэ уураат, илии-илиилэрбититтэн ылсан, ууга киирэн истэхпитинэ, кэннибитигэр: «Бүтүҥ эрээ, кини кыраһыабай буоллаҕына, кто я?! Кто я?! Макс итиччэ үчүгэй уол эрээри булан ылбыт кыыһа да баара…» – диир сүрдээх сытыы кыыс куолаһын истэн аһардым. Ити кыл түгэнэ иһиллэн ааспыт саҥа диэки тута хайыһан көрбөтүм, Максим биһикки ууга киирэн хааллыбыт. Доҕорум истибэтэ быһыылаах. Арай мин ити этиллибит тыллартан хайдах эрэ санаам түһэн, маарыыҥҥы үөрбүтүм-көппүтүм ханна эрэ саһан, симэлийэн хааларга дылы буолла. Хайалара саҥарбыт буоллаҕай диэн кытылга баар дьону одуулаһа сатаатым да, чопчу быһаарбатым.
Сэгэрим табыллыбатах маҥнайгы билсиһиибитин санаан буолуо, миигиттэн тэйэн олох ыраахха, дириҥҥэ барбат. Мин аттыбар чычаас сиргэ сылдьар. Аҕам, убайым уонна Батас күөл ортотугар тиийэн оонньоон ырааппыттар. Саҥаһым ийэбиниин хайыы-үйэ кытылга тахсыбыттар. Максимҥа ийэм аахха бардым диэн сибис гынаат, кытылга таҕыстым. Кулгааҕым уһугунан иһиттэхпинэ дьон бары биһигини ырытар курдук. Буолумуна даҕаны – мин хас балаҕан аайы баар дьүһүннээхпин, оттон Максим наһаа чаҕылхай, номоҕон дьүһүннээх, сахаҕа бөдөҥ-садаҥ быһыылаах-таһаалаах. Ону ааһан киһини тардар, абылыыр күүстээх. Олох ураты, саамай бастыҥ… Ол иһин биһиэхэ итиччэ элбэх харах хатаммыта, саҥа-иҥэ аһаҕастык этиллибитэ буолуо… Дьонум аттыгар тиийэн олордум. Эмискэ ийэм ньилбэгэр умса түһэн ытыах-соҥуох санаам кэллэ. Онуоха ийэм, сэрэйдэҕэ эбитэ дуу, оройбуттан сып-сылаастык муннун даҕайан сыллаата уонна кыра эрдэхпинэ көхсүбүн таптайарын курдук сымнаҕас ытыһынан таптайан ылла.
Ити курдук күннэр, хонуктар бэйэ-бэйэлэрин солбуһан, ааһан истилэр. Дьоммут отторо саҕаламмыта быданнаата. Сүнньүөхтээх Батас оттоһон кэллэхтэринэ бары тэҥҥэ чэйдиирбит. Онтон хонуктарыгар дьиэлэригэр бараллара. Оттуур сирдэрэ чугас уонна атах тардыстар көлөлөөх буоланнар, дьиэттэн ууна сылдьан оттууллар. Аҕам барахсан, үс уоллана түспүт киһи сиэринэн, соһуччу тосхойбут үөрүүтүгэр итэҕэйбэккэ, сүргэтэ көтөҕүллэн сылдьарын көрүөххэ наһаа да үчүгэй. Киэһэ ахсын кэлэн чэйдии олорон уолаттарын хайҕаталаан айаҕа хам буолбат.
– Павлик биһикки иккиэйэхпит эрэ эбитэ буоллар, саҥа охсон бүппүт буолуо этибит. Оттон билигин уолаттар баар буоланнар оппутун кээһэ оҕустахпыт ити дии. Дьэ, уолаттар, абыраатыгыт. Сүнньүөх, дьэ, күүстээх да эрэт эбит. Эчи түргэнэ-тарҕана, кыайыгаһа-хотугаһа. Батас, чахчы да, маһы ыллатар уус уол эбит. Эдэр киһи диэтэххэ, толкуйа мындыра, туттуута ырааһа-чэнчиһэ сөхтөрөр.
– Оннук. Биһиэхэ оҥорбут мас кыраабылларын курдук үчүгэй, чэпчэки, табыллыбыт тэрил аны кимиэхэ да суох, – Павлик аҕатын хайҕалын ситэрэн биэрэр. Оттон мин бэйэм хайҕаммыт кэриэтэ ис-испиттэн наһаа үөрэбин, кынаттаммыкка дылы буолабын.
Биирдэ эмиэ итии-куйаас сатыылаан турар күнүгэр от кээһэн кэлэн чэйдии олорон Сүнньүөх сөтүөлүү барыах диэн этии киллэрдэ. Бары аккаастаннылар. Оттоон кэлбит дьон сиэринэн, хантан эрэ күүс ылан суунан-тараанан баран орону булан утуйбут киһи дэстилэр.
Максим биһикки мэлдьи буоларыныы, Соболоохпутугар бардыбыт. Кини мас хомуйа охсон тута кутаа отунна.
– Бүгүн сөрүүн соҕус, уу тымныйдаҕа буолуо. Эн кииримэ, манна кэтэс, сөп? Мин начаас умсан тахсыам, күрээн хаалаайаххыный, – диэн күллэ, сүүспүттэн муннун даҕайан сыллаан ылла.
Футболкатын, ыстаанын уста охсоот, сүр чэпчэкитик сүүрэн тиийэн ууга биирдэ умсан хаалла, ол кэннэ күөл ортотун ааһыар диэри эрчимнээхтик харбаан дайбаата. Кутаабар Сүнньүөх бэлэмнээбит маһыттан эбэн биэрэ-биэрэбин доҕорбун одуулаһабын. Киирэн эрэр күн уотугар күлүмүрдүү оонньуур күөл ньууругар кини этэ-сиинэ, хас хамсаннаҕын ахсын быыппастар былчыҥа эмиэ арыынан соппуттуу күлүмүрдээн, кылабачыйан ылар. Сотору кытылга таҕыста. Хас хардыыта, хас хамсаныыта туох эрэ уратылаах. Кини кыыс эрэ бары хараҕа хатаныах айылаах абылыыр аналлаах быһыытын-таһаатын уора-көстө одуулуу олордум. Түүн үөһэ чугаһаан, биллэ сөрүүкээбит. Мин улахан соттор тутан баран доҕорбор утары бардым. Сүнньүөх тоҥмут, ол эрэн олус астыммыт дьүһүннээх. Соттору бүрүнэ охсоот, кутаа таһыгар кэлэн олордо.
– Оок-сиэ, дьэ бэрт да бэрт! – диэн астыммыт киһи сиэринэн саҥа аллайар. – Эн киирбэтэҕиҥ да үчүгэй эбит. Уу тымныйбыта сүрдээх.
Мин Сүнньүөҕүм кэннигэр кэлэн турдум уонна тарбахтарым төбөтүнэн сэрэниин-сэрэнэн ыас хара баттаҕар сыстыбыт оҕуруо курдук уу таммахтарын ылгыы оонньоотум. Кутаа умайан таһыгырыыр тыаһыттан ураты туох да атын тыас бу улугурбут чуумпуну аймаабат. Күүспүн түмэн, эр санаабын ылан тарбахтарбын кини инчэҕэй баттаҕын устун халтарытан түһэрэн кулгааҕын эминньэҕин имэрийэн ылабын. Онуоха сэгэрим илиибиттэн тардан ылан бэйэтин аттыгар олорто. Ыһыллан тахсыбыт биир сүүмэх баттахпын кулгааҕым кэннигэр кыбытан кэбистэ, иэдэспин даҕайар-даҕайбат икки ардынан имэрийдэ уонна чох хара харахтарынан уун-утары көрөн олорон: «Көмүө-өс», – диэн тоҥон эбитэ дуу – кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан оргууй аҕай саҥарда.
– Мин эйигин таптыыбын… – бу дириҥ суолталаах күндү тыллартан сүрэҕим устун дьикти иэйии сүүрүгүрэн ааста, иэдэһим биллэ итийдэ, этим сааһа арылларга дылы гынна. Сэгэрим уун-утары көрбүтүн кубулуппакка олордо. Мин тулуйбатым – кинини моонньуттан икки илиибинэн кууһан ыллым, кэтит санныгар төбөбүн уурдум уонна кулгааҕар: «Мин эмиэ эйигин… олус күүскэ…» – диэн сибигинэйдим. Сүнньүөҕүм уостара мин уоспун булан ыллылар уонна өр да өр, маҥнай сэрэнэн, онтон уохтаахтык уураатылар… Биһиги ол күн – от ыйын 28 күнүгэр аан маҥнай уураспыппыт, аан маҥнай бэйэ-бэйэбитигэр таптыырбытын билиммиппит…
– Биир саамай улахан баҕа санааҕын миэхэ этиий, – диэн дьиэбэр атааран иһэн ыйыппыта.
– Мэлдьи мин аттыбар баар буол, Сүнньүөх. Миэхэ онтон ордук туох да наадата суох, – диэбитим. Доҕорум сып-сылаас ытыстарынан мин ытыстарбын ыга туппута.
– Мэлдьи эн аттыгар буолуом, Көмүһүм, мэлдьи…
Мэлдьи… бу тыл суолтата, дьиҥэр, олус дириҥ буоллаҕа.
Атырдьах ыйын саҥата этэ. Дьоммут ыраах баар Бадарааннаах диэн алааска көспүттэрэ. Суоллара куһаҕан буолан, нэдиэлэҕэ биирдэ-иккитэ ким эмэ кэлэн өйүө ылан барара. Ол күн Батас кэлбитэ. Кум-хам тутуллубут кумааҕы сыыһыгар астарын испиэһэктээн ыыппыттар этэ.
Батас биһикки маҕаһыыҥҥа Артуркалаах Буобаны илдьэ матасыыкылга мэҥэстэн бардыбыт. Килиэп кэлбит күнэ буолан, дьон-сэргэ маҕаһыын иһигэр лыык курдук симиллибит, уочарат халыҥ халҕаһа буола үүммүт. Нэһилиэк оҕолоро Батаһы көрдүлэр да: «Здравствуйте, Максим Егорович» дииллэриттэн биһиги кистээн күлсэн ылабыт. Уолаттарбыт оҕолору кытары таһырдьа оонньуу ойон хааллылар. Кэмниэ кэнэҕэс Батас оҕолору тахсан көрүөм диэн таһырдьа таҕыста. Мин уочаракка олорор дьахталлары кытары күннээҕини кэпсэтэ олордум. Эмискэ таһырдьа дьон айманар саҥата, оҕонньоттор үөгүлэһэллэрэ өрө көбдьүөрэ түстэ. Ол аймалҕантан сүрэҕим айахпынан сулбу ойон тахса сыста. Тоҕо эрэ «бырааттарым туох эрэ буоллахтара» диэн санаа төбөбөр көтөн түстэ. Биирдэ өйдөөбүтүм, таһырдьа турабын. Уолаттарым сарыласпытынан маҕаһыын кэнниттэн сүүрэн маҕыйан иһэллэр. Маҕаһыын кэтэҕэр дьахтар: «Бүтүө-өҥ!!! Хайдах буолан бардыгытый?!!» – диэн хаһыытыыра иһилиннэ. Оҕолорбун маҕаһыын диэки үтэйтэлээт, онно ыстанным.
Көрбүтүм, дьон охсуһа сылдьар. Иэдээн… Итирик туруктаах Рустам сутуругун суулуу туттубутунан Батаска ынан кэлбитин, анарааҥҥыта аһаран биэрээт, өттүктээн түһэрдэ уонна, ойон туран, уҥа илиитигэр быһах туппут Марат хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн иһэрин түөскэ тэптэ. Сууллан түспүтүгэр илиитин атаҕынан хам үктээн баран биилээҕин былдьаан ылла. Бу барыта кыл түгэнин иһигэр буолла. Иирбиттии саба түһэ сатыыр итирик ыччаттары, хата, чугас сылдьыбыт эр дьон саба сырсан кэлэннэр оҥкумалларыттан ылан тэйиччи илдьэтэлээтилэр. Мин маҥнай уолуйбутум ааһа быһыытыйда. Батас сирэйин-хараҕын одуулаһабын: аллараа уоһа сүр улаханнык хайдан хаалбытыттан хаан оҕуолуу сылдьар.
– Батас, хайдаххыный?
– Үчүгэйбин, куттаныма, – тойон эрбэҕинэн уоһун сэрэнэн соттумахтаан ыла-ыла, миигин уоскутаары мичээрдии сатаата, онтон бэйэтэ-бэйэтиттэн ыйытардыы саҥа аллайда. – Туох буолбут дьонноруй?
– Максим Дьөгүөрэбис, хайа, туох буола сылдьаҕытый? – үрүҥ кыл сэлээппэтин оройугар кэппит Бүөт Бөтүрүөбүс диэн маҥан сулардыы бытыктаах саастаах киһи килиэп ылар сиэккэ суумкатын суулуу туппутунан мөҕүөх-этиэх курдук субу тиийэн кэллэ. – Эдэр дьон эрээри күрүлүүр күн ортото охсуһа сылдьаҕыт!
– Максим Дьөгүөрэбис саҕалаабыта буолуо диэн күргүйдүүгүн дуо? Ол баппат уолга Мараакка баран айдаар! Ибис-итирик буолбат дуо?! Өссө быһахтаммыт буола-буола! – атыыһыт Аанчык ийэтэ Огдооччуйа эмээхсин алтахтаан кэлэн Бөтүрүөбүһү саба саҥаран кэбистэ. – Үчүгэйгин дуо, Махсыым?
– …аа, үчүгэйбин, – Батас Максим буолбатахпын диэн быһаарыан саараата быһыылаах, судургутук хардаран кэбистэ.
– Хата, киһитэ эн буолан иннилэрин ыллаҕыҥ. Атын киһи түбэспитэ буоллар ити баҕайы өлөрөр дуу, өһөрөр дуу? Киһи үтүөнү кэтэспэт киһитэ.
Огдооччуйа эмээхсин мөҕүттэ-мөҕүттэ мустан турар дьахталлар диэки барда.
– Максим Егорович, дорообо. Дорообо, Даша, – оскуола дириэктэрэ Пелагея Романовна, кэтит кытыылаах соломо сэлээппэтин көннөстө-көннөстө, чугаһаан кэллэ. – Хайа, туох араллаана буоллай?
– Ээ, мин Максим буолбатахпын, кини быраатабын, – Батас мин диэки көрөн ылаат, соруйан бары истэллэрин курдук улаханнык хардарда.
– Аа? – Пелагея Романовна тугу да өйдөөбөтөхтүү Батас биһиккини эр-биир көрүтэлээтэ.
– Бу Батас – Максим игирэтин аҥаара, – бу тухары саҥата суох турбут бэйэм быһааран биэрдим.
– Ээ, дуо? – дириэктэр эрэ буолбакка, бу кэпсэтиини истибит мустан турар дьон-сэргэ уолу баһыттан атаҕар диэри сыныйан көрдүлэр. Ким эрэ эрдэттэн билбит буолан, эбии быһааран, кэпсээн ситэрээччи буолла.
Батас биһикки маҕаһыынтан килиэппитин ылаат дьиэлээри, бу дьонтон тэскилии охсоору тиэтэйдибит.
Атыыласпыт уонча килиэппитин куулга уган, матасыыкылбытын мэҥэстэн дьиэлээтибит. Ол эрэ кэннэ, чуумпуга олорон, туох буолбутун Батастан сурастым.
– Артуркалаах Буоба маҕаһыын кэннигэр чыычаах уйата баар диэннэр, ону көрө барбыппыт. Онно суулла сытар мас үрдүгэр дьон арыгылыы олороро. Биһиги кинилэргэ эрэ наадыйбакка, кимнээх эрэ оҥорбут уйаларын көрүтэлии сылдьыбыппыт. Эмискэ ити быһахтаах уол уун-утары ынан кэлэн санныга охсубута. «Онтон-мантан кэлэ-кэлэҕин улаатымсыйаҕын. Киһи ыҥырдаҕына хайыһан да көрбөккүн» диэн айдааран барбыта. «Ээ, бутуйдугут, уолаттар, мин Максим буолбатахпын» диэн быһаара сатаабытым да, бэйэлэрэ эрдэттэн боруок көрдүү сылдьар дьон тута охсон-тэбэн барбыттара. Ону оттон… туран биэрбэт буоллаҕым дии… – диэн кэпсээннээх буолбута.
Сүнньүөх, ити быһылааны истээт, уордайа түспүт этэ. Мараты кытары аахсардыы санаммытын инитэ, хата, тохтоппут. Ол курдук дьоммут этэҥҥэ оттоон бүтэн дьиэлэригэр кэлбиттэрэ. Сотору Батас дойдулаабыта.
Биирдэ, төһө да курус күһүн чугаһаатар, сайыҥҥылыы куйаас күн сатыылаата. Сүнньүөх биһикки оҕуруот дьаһайан баран, Соболоохпутугар бара сылдьарга сананныбыт. Сэгэрим илиибин бэйэтин сып-сылаас ытыстарыгар кистии тутан, сотору-сотору муннутугар даҕайан сыллаан ылар. Үгүс саҥата-иҥэтэ суох күөлбүтүгэр тиийэн ыскаамыйабытыгар олордубут. Мин бу күннэргэ саныыр санаам барыта доҕорбуттан арахсан үөрэнэ барарым чугаһаабытын туһунан этэ.
– Сүнньүөх, үөрэхпэр барарым чугаһаата дии, – төһө кыалларынан сэргэх соҕустук саҥа таһаарабын. – Ол эрэн, барбаккабын, академ ылаары гынабын. Ону эн туох дии саныыгын?
Доҕорум сып-сылаастык санныбыттан сыллыыр.
– Мин утарабын. Эн үөрэн. Үөрэниэххин наада. Мин манна оскуолабар салгыы үлэлиэм. Хас быыстаннаҕым ахсын куоракка эйиэхэ барар буолуом, оттон эн саҥа дьылга бэйэҥ кэлиэҥ… Онтон… сөбүлэһэр буоллаххына, мин эйигин кэргэн ылыам…
Бу этиллибит бүтэһик тыллартан сып-сылаас салгын сүрэҕим ортотунан сайа охсон ааһарга дылы гынна.
«Сөбүлэһиэҥ дуу?» «…Сөбүлэһиэм…»
Биһиги таптаһар сүрэхтэрбит биир тэҥник өрө мөхсө түстүлэр. Сэгэрим кэтит моонньуттан кууһан, кини санныгар төбөбүн ууран олордум. Сүнньүөх сып-сылаас уоһунан имэрийэн эрэрдии нап-нарыннык сүүспүн, иэдэспин сыллаата, онтон уоспун көрдөөн булан ылла, уохтаахтык уураата. Мин бу уҕараабат уохтаах уураһыыттан хайдах эрэ туймаарыйан ыларга дылы гынным. Онтон ис-испиттэн долгуйан, саамай эрэнэр, истиҥник саныыр киһим миэхэ улахан суолталаах тыллары этэн дьоллообутуттан уйадыйан хараҕым уутун кыамматым.
Түүнүн номнуо хараҥарар буолбут халлаан анныгар өр олорбуппут, үгүһү ыраламмыппыт, инникибитин былааннаабыппыт.
Дэриэбинэҕэ төннөөрү туран Сэгэрим эмискэ тохтуу биэрдэ, кэннин хайыһан күөлүн кэриччи көрдө.
– Дьиибэ баҕайы. Эн биһикки манна билсибиппит. Манна бастакыбын эйигин кууспутум, уураабытым, манна эйиэхэ таптыырбын билиммитим, манна кэлэн ыал буолуох диэтим, манна инникибитин былааннаатыбыт… Көмүс, эн биһикки туспутунан Соболоохпут барытын билэр, – диэн баран түөһүн муҥунан ыраас салгыны эҕирийэн ылла. – Аны манна сотору хаар түһүө, Соболоохпут дөйүөрэ тоҥуо… Ол кэннэ аны сайын кини сылаас уутугар умса оонньообут киһи баар ини…
Доҕорум эппит бүтэһик тылларын тоҕо эрэ ис-испиттэн абааһы көрдүм, кыйаханыах, эмиэ да куттаммыттыы куота охсуох санаа киирдэ.
– Оо дьэ, сөтүөлүөҥ турдаҕа ээ! Ону-маны мээнэ саҥарыма, ыл барыах, – диэтим.
Дьиэҕэ кэлбиппит, бары хайыы-үйэ утуйбуттар. Сүнньүөҕү чэйдээн баран дьиэҕэр бараар диэн таһараа дьиэҕэ таҕыстыбыт. Павлик соҕотоҕун киинэ көрө олорор эбит. Үһүөн остуол тардан чэйдээтибит.
– Павлик, Дашам биһикки ыал буолаары гынабыт, – Сүнньүөх эмискэ бэрт сорунуулаахтык саҥа аллайда уонна убайым диэки ыйытардыы көрөн кэбистэ. Павлик саҥата суох итии чэйигэр саахар куттан булкуйа олордо. Үөрбүт да дьүһүннэммэтэ, соһуйбут, хомойбут да санаа кини сирэйигэр толбонуран ааспата. Саҥата суох итии чэйин сыпсырыйан ылла. Дьэ, ол кэннэ туран кэллэ уонна Сүнньүөххэ илиитин утары уунна. Сэгэрим аттыгар турбутугар сарын сарыннарыттан куустуһан ыллылар. Убайым миигин оройбуттан сыллаан ылла уонна мичээрдии-мичээрдии «үөрэбин эрэ» диэтэ.
– Биллэн турар, билигин буолбатах. Даша үөрэҕиттэн кэллэҕинэ аны сайын уруу оҥоруохпут. – Сүнньүөх сонунун үллэстибититтэн чэпчээбиттии үөрэн мичээрдии-мичээрдии убайбар кэпсии олордо. Ол курдук сэһэргэһэ, олоро түһэн баран Павлик туран дьиэҕэ тахсардыы хомунна, Мин остуол хомуйан эрдэхпинэ, убайым тахсаары аан айаҕар туран кыл түгэнэ тохтоон ылла. «Эһиги манна хонуҥ ээ», – диэтэ, мичээрдээн ылла уонна тахсан барда. Остуолу хомуйбутум кэннэ, Сүнньүөх дьыбааны түһэрэн орон оҥордо, ааны хатаата, уоту сапта уонна кэлэн миигин кууһан ылла.
Сып-сылаас уостара моонньум устун мэниктии сүүрэкэлээбиттэрэ. Күүстээх илиилэр миигин чэпчэки баҕайытык көтөҕөн ылан ороҥҥо илдьибиттэрэ… Ол түүн этэ дьол оройо, таптал муҥутуур чыпчаала, кыыс оҕо дьахтар киэбин кэтэр имэҥин илбиһэ…
Сарсыарданан саамай таптыыр киһим кэтит түөһүн сыттыктанан, күүстээх илиитин суорҕаннанан утуйа сыттахпына… Сүнньүөх эмискэ баттататан, үлүгүнэйэн, өрө мөхсөн барда. Баттатар киһини аатын ааттыа суохтааххын дииллэрин санаан «Тур!», «Уһугун» дии-дии илгиэлээммин, бэрт өр бодьуустаһаммын нэһиилэ уһугуннардым.
Доҕорум туран уу иһэн, уһуутаан, өрүтэ тыыммахтаан баран, аттыбар кэлэн сыппытыгар ыас хара баттаҕыттан имэрийэ-имэрийэ тугу түһээн баттаппытын ыйыттым.
– Билбэтим ээ, туох абааһы түүлэ эбитэ буоллар… Бадарааннаахха баар сайылык дьиэтигэр олоробун. Кыраабыл тиистиибин дуу, хайдах дуу. Аттыбар ким да суох. Арай ааны тоҥсуйаллар. «Аан аһаҕас, киириҥ», – диибин да, истибэттэр. Лүҥсүй да лүҥсүй буолаллар. Туох ааттаах буоллулар дии-диибин ааны аһаары өндөйөн иһэн ньилбэкпэр сыстыбыт мас сыыһын тэбии турдахпына, таһырдьа киһи уйулҕата хамсыыр ынырык хаһыыта иһилиннэ. Мин итиччэлээҕи истибит киһи, таһырдьа ыстанным. Эмискэ хас да хап-хара, уп-улахан ыт миэхэ саба түстүлэр, түбэһиэх ытыран, көмүллээн бардылар, аһыылара биир кэм килэйэн көстөр. Хаҥас атаҕым уотунан умайар, илэ курдук ыарыы бөҕөтө. Онтон туох да буолбатаҕыныы уу чуумпу буолан хаалла. Харахпын аспытым, биир да ыт суох буолбут. Арай, тура сатыыбын да, сатаан турбаппын – атаҕым былаат курдук, истибэт. Хара күүспүнэн сыыллан дьиэҕэ киирдим. Дьиэ иһэ киһи тулуйбат итиитэ, салгын суох. Хайдах эрэ наһаа итииргээтим, тыыным-быарым хаайтарда эрээри, тулуйан олоро сатаатым. Эмискэ таһырдьа кыра оҕо ытыыра иһилиннэ. Итиигэ буспуттуу сарылыы-сарылыы ытыыр. Суох, мин тулуйбатым, таһырдьа сыыллан таҕыстым уонна туох да буолбатаҕын курдук икки атахпар чиҥ үктэнэн, туран кэллим. Уу чуумпу. Ханна да оҕо баара биллибэт. Арай… арай дьиэ иһигэр түннүккэ эн тураҕын, миигин көрөҕүн уонна тоҥсуйа-тоҥсуйа тугу эрэ хаһыытыыгын, ытыыгын. Мин онуоха эмискэ ыксаан хааллым, төттөрү дьиэҕэ киирээри халҕаны тардан көрдүм да аһыллыбата. Эн улахан баҕайытык ытыырыҥ кулгаахпар билигин да чуҥкунаан иһиллэр курдук… дьикти баҕайы, сатаан ааны аһан киирбэтим… – Сүнньүөх түүлүн кэпсээн баран биир сири супту одуулаан саҥата суох чочумча сытта. Түүлүн кэпсээбититтэн дьиксинэ санаатым. Кырдьык даҕаны, туох дьикти түүлүн түһээтэҕэй диэн куттанан ыллым, ол эрэн доҕорбун уоскутаары иэдэһиттэн «чоп» гына уураатым.
– Чэ, улахаҥҥа уурума, сэгээр. Түүл аата түүл буоллаҕа дии, – төһө кыалларынан сэргэхтик саҥардым уонна соруйан хонноҕун аннын кычыкалатан ыллым. Сүнньүөх онуоха бэрт чэпчэкитик мин үрдүбэр баар буола түстэ да, бэйэбин кычыкалаппытынан барда. Ол курдук дэлби күлсэн, дьикти түүлү аһардан, хаалларан кэбистибит…
Халлааммыт эмискэ баҕайы тымныйбыта, курус күһүн сүр түргэнник тиийэн кэлбитэ. Ыарахан былыттаах халлаан тоҕо эрэ, уоскуйары умнан уһуннук ытыыра, хагдарыйан, кураанахсыйан тыалга охсулла турар хатыҥ лабааларын хараҕын уутунан сууннарара. Мин үөрэхпэр барар күнүм төһө да баҕарбатарбын тиийэн кэлбитэ.
Такси кэлэрэ аҕыйах чаас хаалбыта. Сүнньүөх биһикки хаалбыт бириэмэбитин бэйэ-бэйэбититтэн харыс да халбарыйбакка бииргэ атаара сатаабыппыт. Күнүс идэбитинэн Соболоохпутугар бара сылдьыбыппыт. Күөлбүт барахсан хайдах эрэ тоҥуйдук көрсүбүтэ – тыбыс-тымныы, хабыс-хараҥа ууламмыт этэ. Киэһэ такси кэлбитигэр дьоммунуун дьиэ иһигэр бакаалаһан тахсыбытым. Сүнньүөхтээх Павлик сээкэйбин таһаарсыбыттара. Суоппар массыына үрдүгэр суумкабын ыга баайар кэмигэр Сэгэрим кууһан туран: «Мин Көмүһүм үчүгэйдик үөрэниэ дии? Чэ, этэҥҥэ айаннаар. Чайнойдарга эҥин тохтуургар соҥҥун кэтэн тахсаар, аны тымныйыаҥ», – дии-дии, өрүү буоларын курдук, үөрэтэ-такайа, сыллыы-ууруу турбута.
Уопсайга былырыын биир хоско олорбут дьүөгэлэрбиниин быйыл эмиэ тутуспутунан бары тэҥҥэ киирэммит, бэркэ табыллыбыппыт. Тоҕус мэндиэмэннээх алта уон ахсыс уопсай түүнүн «утуйбат» идэлээх. Ол курдук мин эмиэ түүн сатаан утуйбат буолан хаалбытым. Ол эрэн атыттар, эдэр дьон сиэринэн киэһэтин харахтанар эбит буоллахтарына, мин санаам-оноом бүтэйдии киниэхэ – тапталлаах доҕорбор иэҕиллэ турарыттан этэ. Ахтар саҕа куһаҕан суоҕун онно билбитим. Кэтэстэххэ эчи бириэмэ бытааныын. Күннэр-түүннэр сыыллар кэриэтэ бытааннык ааһалларыттан ыгылыйан ыларым.
Биир киэһэ эмиэ утуйар уум көтөн, ороммор араастаан эргичиҥнии сатаан баран, аралдьыйаарыбын хоһум отсегар тахсан кэниспиэк суруна олордум. Ол олордохпуна, көрүдүөр устун икки уол аастылар. Таҥастарыттан-саптарыттан, тутталларыттан-хапталларыттан көрдөххө, физкультурнай салааҕа үөрэнэр уолаттар быһыылаах. Өр буолбатылар, аны төттөрү төннөн кэллилэр.
– Привет! – икки илиитин кыпсыгыр спортивнай ыстаанын сиэбигэр уктубут уол мичээрдээбитинэн субу хааман кэллэ. Кэнниттэн үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, будьуруйбут кугас баттахтаах, ыраас хааннаах доҕоро кэлэн аттыбар турар олоппоско олорунан кэбистэ.
– Мэһэйдиибит даа? – диир.
– Мэһэйдиигит, – тэтэрээппин көҥөммүттүү бэйэбэр ыкса тардынабын. – СРС аахтарбар мэһэйдиигит.
– Мин мэһэйдиэм суоҕа. Хата, көмөлөһөбүн дуо? Бу уол утуйа баран эрэр ээ. Оннук дии, Һааска? Чэ, бар, – били сэргэстэһэ олорбут уол сиэбигэр уктан турар атаһын «үүрэн» барда.
– Һо-һоо! Ыарахан киһигин дии! – доҕоро атаһын тылларыттан бэркиһээбиттии баһын быһа илгистэн ылла уонна күллэ. – Чэ, буоллун эрэ.
Сиэбигэр уктубутун кубулуппакка көрүдүөр устун бара турда. Олорон хаалбыт уол кинигэлэрбин ыла-ыла көрүтэлээбитэ буола олордо.
– Эн эмиэ мэһэйдиигин ээ, – диибин.
– Эс, бачча үчүгэй кыыска көмөлөһүөм дии. Тугу билбэккин миигиттэн ыйыт, мин барытын билэбин. Бу Кулаковскай, Ойуунускай – мин табаарыстарым дии.
Хата, суруйааччылары син удумаҕалатар эбит. Арай айаҕа хам буолбат. Мин тулуйбатым, турдум да, саҥата-иҥэтэ суох малбын хомунан бардым.
– Ээ, бардыҥ дуо? Барыма ээ. Олоро түһүүй, баһаалыста. Саатар көннөрү билсиэххэ ээ. Мин Андрей диэммин. – Бараары гынна диэн ыксаата быһыылаах, сып-сырдык харахтарынан саһарчы көрөн олорон барытын биирдэ кутан-симэн кэбистэ. Мин испэр күлэ санаатым.
– Даша диэммин, – диибин. Дьэ, ол курдук билистибит. Киһим өр буолбата, тута «Уоллааххын дуу?» диэн ыйытааччы буолла.
– Баар, – диибин.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596169?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Татьяна Поскачина

Тип: электронная книга

Жанр: Современная русская литература

Язык: на

Издательство: НИК Айар

Дата публикации: 30.04.2024

Отзывы: Пока нет Добавить отзыв

О книге: «Мэлдьи эн аттыгар буолуом…» Таптыыр сүрэхтэр силбэһэр ыралара итинник эбээт. Ол эрээри өрүкүйбүт иэйии иититтэн тахсыбатах эдэр дьон Дьылҕа Хаан кинилэргэ тугу ирээттээбитин хантан сэрэйиэхтэрэй?

• Добавить отзыв
• Имя
• Комментарий
• Опубликовать