Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ. 1 ч.
Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ. 1 ч.
Татьяна Анатольевна Поскачина
Төбөтүн толкуйунан салайтара сатыыр, сиэрдээх санаалаах, кырдьыгы тутуһар, сымыйаны саралыыр баҕалаах сабыс-саҥа идэтийбит киһиэхэ туох харгыс баарый? Кини – учуутал. Кырата суох кыһалҕалаах кырачаан дьоҥҥо билиини иҥэрэр үөрэхтээх эдэр учуутал кыыс барахсан тус бэйэтин олоҕор болҕомтото тиийбэтэ баар суол. Ол эрээри, үтэн-анньан уйуһутан көрөр салалта киниэхэ туттарбыт “уустук” кылааһын хайдах урууллуурун, бэйэтин тус көрүүтүн хайдах сааһыланарын ким сэрэйиэй, арай учуутал күннүгэ эрэ билэн эрдэҕэ.
Оттон ол күннүк күннэтэ кэпсиир кистэлэҥин арыйдахха – дьиҥнээх олох. Түбүк. Дьарык. Таптал. Кэлэйии. Киэптэтии. Мунуу. Быһаарыныы. Дьылҕаҕа бэринии…
Татьяна Анатольевна Поскачина
Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ
Атырдьах ыйын 31 күнэ, субуота, 2016 с.
Аанньа утуйбатым, барыны бары түһээтим. Ол сытаммын, арааһа, бу дьиэ абааһылаах быһыылаах диэх санаа көтөн түстэ да, уһукта биэрдим. Хабыс-хараҥа хоско көлөһүнүм сарт түһэн, сарсыардааҥҥа диэри сыттым. Бэҕэһээ эрэ бу Налыы нэһилиэгин оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан үлэлии кэлбитим. Нэһилиэк дьаһалтатыгар үлэлиир Рома диэн эдэр уол малбын тутуһан, сирдээн, бу учууталлар уопсайдара диэн ааттанар түөрт кыбартыыралаах эргэ уопсайга аҕалбыта. Миигин кытта бииргэ олоруохтаах саҥа учуутал кыыс бүгүн кэлиэхтээх. Хаһан эрэ кэлэ охсор…
Бибилэтиэкэҕэ баран кэллим. Бибилэтиэкэр – сааһыра барбыт хатыҥыр дьахтар эбит. Сөбүлээбэтэхтии сүүһүн аннынан көрөр, хааһын түрдэһиннэрэн баран олорор. Бу саҥа киһи кэллэ диэн сээн диэбэтэ. Формулярбын быраҕан биэрдэ. Баҕар, бүгүн санаата холлон сылдьара буолуо.
Бииргэ олоруохтаах кыыһым кэлимээри гынна дии. Хайыы-үйэ хараҥаран эрэр. Иккис түүммүн соҕотоҕун хонорбун санаатахпына этим тардар. Дьиҥэр, наһаа эргэтэ суох дьиэ ээ. Түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэттэн биирэ. Ол эрээри, биир эрэ эркин нөҥүө дьон саҥата иһиллэр, оҕо ытыыр. Атын дьиэлэргэ ким да суох быһыылаах – уу чуумпу. Дьиэбит, киирээти кытта тута куукуна. Онно төгүрүк остуол турар. Арба, ол остуолбар ыскаатар ылыам этэ. Манна дэриэбинэҕэ атыылаабаттар эбит. Түөрэҥэлэспит да буоллар, үс олоппос, былыргы ыскаап. Хата, гаас билиитэтэ баар. Маны таһынан утуйар икки хостоох. Биирэ син кэҥэс, атына кыараҕас соҕус. Маҥнайгынан кэлбит киһи сиэринэн, улахан хоско киирэн олоробун. Ити долбуур үрдүнэн ыйаммыт былыргы сиэркилэни ханна эрэ гыныыһыкпын. Бу кыыс сүттэ. Тоҕо кэлбэт буоллаҕай?
…
Сарсын балаҕан ыйын 1 күнэ. Дириэктэр сарсыарда тоҕус ааһыыта кэлээр диэбитэ. Чугаһаатаҕын ахсын долгуйарым күүһүрэн иһэргэ дылы. Миигин онус кылаас салайааччыта буолаҕын диэбиттэрэ. Хайыы-үйэ улаатан, сиппит оҕолор. Саллабын. Хайдах эрэ биир тылы була сатаабыт киһи. Оо, ким эрэ кэллэ!
…
Утуйаары сытабын. Дьукаах кыыһым, хата, кэллэ. Дириэктэр били Романы кытта сирдээн аҕаллылар.
… Хата, үчүгэйкээн кыыс быһыылаах. Орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, сып-сырдык ис-киирбэх дьүһүннээх. Марина Романовна диэн. Нуучча тылын уонна литературатын учууталынан ананан кэлбит.
Чэ, утуйарга уолдьаста. Сарсын ураты күн. Бу түүн этэҥҥэ утуйар инибин…
Балаҕан ыйын 1 күнэ, өрөбүл
Билии күнүнэн! Бүгүн олус үчүгэй күн ааста!
Бастатан туран, этэҥҥэ хоммутум. Били сиэркилэни эргэ сыттык хаатыгар суулаан күүлэҕэ таһааран уурбутум. Баҕар, ол иһин буолуо, баҕар, аттыбар киһи баарын иһин эрэх-турах сананан буолуо, баттаппакка утуйбутум. Ол эрээри, долгуйбут омуммар, сарсыарда эрдэ уһуктан хаалан баран салгыы сатаан утуйбаккабын туран кэлбитим.
Тоҕус чааска Марина биһикки аргыстаһан оскуолаҕа тиийбиппит. Дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччы Вячеслав Николаевич: «Дьэ, маладьыастар», – диэн хайгыы көрсүбүтэ. Быйыл бу оскуолаҕа саҥа үлэлии кэлбит учууталлар элбэх эбиппит. Мин саха тылын уонна литературатын учууталынабын, Марина нуучча тылын уонна литературатын, Евгения Егоровна омук тылын, Ванесса Ивановна алын кылаас, оттон Андрей Ильич физкультура учууталлара. Ванесса аймахтарыгар олорор. Евгения кэргэниниин бэйэлэрэ дьиэлээхтэр эбит. Оттон Андрей Ильич саҥа кэлиэхтээх учаскыабайы кытта биһиги уопсайбыт биир кыбартыыратыгар олорор буолаллар үһү. Арба, били эркин нөҥүө дьон олорор диэбитим, история учуутала Октябрь Александрович кэргэниниин, оҕотунуун икки кыбартыыраны холбоон, дьиэ оҥостон олороллор эбит.
Дьэ, оруобуна уон чааска үөрүүлээх линейкабыт саҕаланна. Дириэктэр, завуч тыл эттилэр. Оскуолаҕа саҥа киирбит оҕолор учууталларын кэнниттэн субуруһан киирэн турдулар, хоһоон аахтылар.
Линейка кэнниттэн Вячеслав Николаевич онустарбын кытта билиһиннэрээри кылааска батыһыннаран киллэрбитэ. Сорох оҕолор сонурҕаабыттыы, сорохтор бу эмиэ киммит тиийэн кэллэ диэбиттии көрдүлэр. Кэнники эрээккэ олорор икки кыыс тугу эрэ ботугураһан ылаат, улаханнык күлэн тоҕо бардылар. Кыбыстыбыт, толлубут санаабар таҥаһым дуу, сирэйим, баттаҕым дуу туох эрэ буоллаҕа диэн көннөрүнэн ыллым.
– Чэ эрэ, сүгүн олоруҥ! – Вячеслав Николаевич тоҕо эрэ киирдэ-киирээт бардьыгынаан кэбистэ. – Бу эһиги саҥа салайааччыгыт Нина Ивановна диэн.
– Оттон Тамара? – киэптээбиттии устуулугар тиэрэ түһэн олорор, хара көстүүмнээх, маҥан кроссовкалаах уол ыйытааччы буолла.
– Осипов, Тамара Андреевна тоҕо мантан барбытын бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо, – завуч уол диэки хайыһан да көрбөккө, хатыылаахтык хардарда уонна туох да буолбатаҕыныы салгыы саҥарда. – Нина Ивановна саха тылын уонна литературатын үөрэтиэ. Быйыл сайын син өйгүтүн-төйгүтүн тутан кэллигит ини диэн эрэнэбин.
Вячеслав Николаевич мин диэки тоҕо эрэ аһыммыттыы көрөн ылла уонна тахсан барда.
– Үтүө күнүнэн, оҕолоор!
– Драасьте! – били уол аат эрэ харата дорооболосто. Онтон атыттар ууну омурдубуттуу саҥата суох мин сирэйбин-харахпын кэтэһэ-манаһа олордулар.
– Вячеслав Николаевич эппитин курдук…
– Оо дьэ, иһиттибит ээ, туох ааттаах хатылаан хааллыгыт, – били кэнники эрээккэ олорор кыргыттартан биирдэстэрэ сэнээбиттии хантаччы туттан олорон саҥа аллайда.
Мин оскуолаҕа саамай баппат кылааска киирэн турарбын бүтэйдии сэрэйдим. Били Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамааныгар кэпсэнэр онус кылаастары санаан кэллим, олоппоспор чочумча саҥата суох олордум.
– Мин бэйэм оскуоланы уон алта сааспар бүтэрбитим. Биэс сыл учуутал буоларга үөрэнним уонна бу, эһиги иннигитигэр кэлэн олоробун. Эһигиттэн мин баара-суоҕа түөрт-биэс эрэ сыл аҕа буолуом. Бу мин учуутал быһыытынан бастакы күнүм. Ол иһин олус долгуйабын. Бүгүн эһиэхэ киирээри туран эрэ долгуйдум буолбатах. Миигин манна аныахтарыттан ыла үөрэх дьыла хаһан саҕаланарын туой кэтэһэ, күммүн-дьылбын ааҕа сылдьыбытым. Ол тухары долгуйарым күнтэн күн күүһүрэн испитэ. Бу эһиги иннигитигэр кэлэн олорорбуттан мин бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Тоҕо диэтэххэ, мин оскуола саҕаттан учуутал буолуохпун, саха баай тылын-өһүн, литературатын оҕолорго үөрэтиэхпин баҕарар этим. Ол ыра санаам бүгүн туолла. Маныаха миэхэ саамай күүс-көмө буолбут киһим – кылааһым салайааччыта Галина Петровна этэ. Киниэхэ махталым муҥура суох… Учууталым барахсан ийэбин, эдьиийбин солбуйбута. Мин оҕо эрдэхпиттэн кини курдук билиини тарҕатааччы буолуохпун баҕарарым. Ол курдук, эһиэхэ олоххутугар сөптөөх суолу таба тайанаргытыгар сүбэ-соргу биэрэр, күүс-көмө, тирэх буолар чугас киһигит дэниэхпин баҕарабын, – диэтим.
Маҥнай оҕолор эмиэ күлсэн, сөбүлээбэтэхтии ботугураһан эрэллэрэ, онтон бэйэбин кылгастык билиһиннэрэн бүтэн, кэриччи көрөн ылбытым – уу чуумпу. Бары тугу эрэ толкуйдаабыттыы, оттомурбуттуу туттубуттар. Били тиэрэ түһэн олорбут уол олоппоһугар көнөтүк туттан олорбут уонна миигин тонолуппакка одуулуур. Мин дьоһуннана, бэйэ бодолорун тардына охсубут оҕолору астына көрөн ыллым, остуолбар сытар сурунаалы иннибэр тардынан арыйа баттаатым уонна: «Чэйиҥ, оҕолор, билсиһиэҕиҥ», – диэтим.
Кылааспар уон түөрт оҕо баар. Аҕыс кыыс уонна алта уол. Хас биирдиилэрин туһунан өссө кэпсээн иһиэм.
…
Дьиэбитигэр төннөн иһэн Марина биһикки бэйэ-бэйэбитигэр үлэбит бастакы күнүн туһунан санааларбытын үллэстэбит. Марина бэһис кылаастарга салайааччынан анаммыт. Хата, бары элэккэй майгылаах үчүгэйкээн оҕолор түбэспиттэр диэн үөрэ кэпсээтэ.
– Арба, Нинаа, саҥа физрук уолу туох дии санаатыҥ? – Марина эмискэ кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста, омуннаахтык көрө-көрө ыйытта.
Мин ити эмискэччи ыйытыыттан наһаа соһуйдум. Бу санаатахха, үлэһит буолбут долгуйбут омуммар биир идэлээхтэрбин да өйдөөн көрбөтөхпүн.
– Ээ оттон… үчүгэй быһыылаах, – сымыйанан хардарбыта буолабын.
– Үчүгэй буолан, – кыыһым мин сымыйа хардабын астыммата быһыылаах, үтүктэн ылла. – Кып-кыраһыабай эр бэрдэ буолбат дуо?! Сырдык хааннаах, арылхай харахтаах, көбүс-көнө үрдүк уҥуохтаах! Бастакы көрүүттэн таптал диэн баара буолуо дуу? Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Хата, кини кэпсээниттэн мин ол учуутал дьүһүнүн-бодотун удумаҕалаттым. Марина чахчы таптаатаҕа дуу… таптаатым диэн хайдах буолаллара эбитэ буоллар…
Балаҕан ыйын 2 күнэ, бэнидиэнньик
Төһө да көмүс күһүн күлүмүрдээн тиийэн кэллэр, бүгүн сайыҥҥылыы сып-сылаас күн буолбут. Дьахтар быттанар кэмэ диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Саха дьахтара барахсан аҕыс ыйдаах унньуктаах уһун кыһын иннинэ маннык сайыҥҥы ылааҥы күннэри баттаһа дьиэтин-уотун хомунан, таҥаһын-сабын тэбэнэн, сааһыланан дьаһанара эбитэ үһү. Ол сиэринэн Марина биһикки олорор уопсайбытын тупсарарга сананаммыт улуус киинигэр киирэн таҕыстыбыт. Батарыайа уонна түннүк холуодатын кырааската, ыскаатар, чаанньык, ол-бу кыра мал-сал атыыластыбыт. Киэһэ төннөрбүтүгэр аттыбар орто саастаах дьахтар олорбута. Саҥа кэлбит киһини кытары билсэр сиэринэн ааппын, тугу үөрэтэрбин, хантан кэлбиппин туоһуласпыта.
– Салайар кылаас биэрдилэр дуу?
– Биэрэн. Быйылгы онустарга салайааччы буоллум, – мин киэн туттубуттуу үөрэ-көтө хардарбытым. Онуоха ол дьахтар: «Оо», – диэбитэ уонна сапсыйан кэбиспитэ, аһыммыттыы көрөн ылаат киэр хайыспыта.
Дьахтар ити быһыытыттан соһуйан эрэ хаалбытым. Кылааһым оҕолорун кытары үчүгэйдик билсиэхпин, кинилэр тустарынан толору билиэхпин баҕарбытым.
Массыына дьиэбит иннигэр тохтообутугар малбытын-салбытын сүөкүү сылдьан көрбүппүт, тиэргэҥҥэ били физрук история учууталын кытары кирилиэстэригэр кэпсэтэ олороллор эбит. Биһиги тутуур бөҕөлөөх түспүппүтүн көрөн, иккиэн ойон туран, саҥата-иҥэтэ суох көмөлөһөн барбыттара. Андрей Ильич – кугас будьурхай баттахтаах, үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, сырдык хааннаах уол эбит. Мин тутан иһэр ыарахан бакыаттарбын утары кэлэн ыла охсубутугар, Марина сөбүлээбэтэхтии хатыылааҕынан көрөн кэбиспитэ. Күнүүлээтэҕэ дуу?..
Ону баара миэхэ билигин ханнык да сыһыан наадата суох… Таптал диэн аатырдар иэйиилэрэ кинигэҕэ эрэ кэпсэнэр, олоҥхоҕо эрэ хоһуйуллар, ону тэҥэ хомоҕой тыллаахтар хоһооҥҥо тиспиттэрин ырыа гынан ыллыыллар.
Өйүүн оскуоланан бары похуоттуу барар үһүбүт.
Балаҕан ыйын 3 күнэ, оптуорунньук
Бүгүн учаскыабай кэлбит. Сыта суох маҥан кыраасканан батарыайаларбын сотон баран уу тоҕо тахсыбытым, арай тиэргэммит иһигэр пуормалаах киһи, суотабайынан кэпсэтэ-кэпсэтэ, хаамыталыы сылдьар. Маҥнай, соһуйбут омуммар, туох эрэ быһылаан тахсыбыт буоллаҕа дуу дии санаатым. Өйдөөбөккө, биэдэрэбин туппутунан таалан турдахпына бэттэх хайыста: сып-сырдык күөх харахтаах, ис киирбэх дьүһүннээх, нуучча аҥаардаах бааһынай уол эбит. Кини миигин көрөн баран эмиэ соһуйда дуу, чочумча саҥата суох көрөн турда, онтон кэпсэтээччитигэр: «Чэ, сөп, онтон билсэ сылдьыахпыт», – диэтэ, төлөпүөнүн ылан сиэбигэр уктан кэбистэ. Онно, дьэ, саҥа учаскыабай олоро кэлэрин туһунан эрдэттэн эппиттэрин саныы биэрдим. Мин кыратык тоҥхох гынан дорооболоһоот, тиэтэйэ-саарайа баран уубун тохтум. Ити тугу гынаары акаары киһи курдук өрө даллайан турбутум буоллар. Дьэ, саат. Төннөн истэхпинэ бэйэтин кирилиэһигэр олороро.
– Бырастыы гыныҥ, бу манна олорор уол ханна барбыта буолуой, билэҕит дуу? – диир. Өйдөөн көрбүтүм, дьиэ аана хатааһыннаах эбит. Кирилиэскэ биир спортивнай суумка сытар.
– Билбэтим ээ, оскуолаҕа буолуо, – итинтэн атын тугу да саҥарыахпын булбакка, дьиэбэр киирэн хааллым. «Ити аата хайдах буолар баҕайыбыный?» диэн бэйэм-бэйэбиттэн бэркиһээтим. Күүлэм аанын сэгэтэн өҥөс гыммытым – олорбутун курдук олороохтуур.
– Манна киирэн кэтэс ээ, – киһи эрэ буолларбын, үтүө санаабын киллэрэн ыҥырдым. Онуоха учаскыабай махтанан бэрт эйэҕэстик мичээрдээтэ уонна дьиэҕэ кииристэ.
– Мин Егор диэммин, манна учаскыабайынан кэллим, – диэн илиитин уунна.
– Мин Нина диэммин, учууталбын, – утары илиибин уунан илии тутустубут. – Манна аас.
Егор өс киирбэх куукунаҕа киирэн биир түөрэҥэлээбит олоппоско сэрэнэн олордо. Марина бу кэмҥэ оскуолаҕа сылдьааччы, ол иһин билэрдии киниэхэ эрийдим: «Андрей итиннэ көстөр дуо?» – диэн ыйыттым. Онуоха кыыһым саҥарбакка иһиллээбиттии тутан баран саҥата суох турда. Онтон чочумча буолан баран: «Ону?!» – диэн ыгылыйбыт дуу, кыыһырбыт дуу куолас иһилиннэ. Ээ, дьэ, кыра оҕоҕо дылы күнүүлээн куруубайдана турарын билбэккэ олорор эбиппин дии! Хайыахпыный, манна Андрейдыын бииргэ олоруохтаах учаскыабай кэлэн хааттаран олорор диэн быһааран биэрдим. Онно биирдэ дьэ: «Ээ сөп, этиэм билигин» диэн күө-дьаа буола түстэ. Кэтэһэ таарыйа, ыалдьыппар итии чэй кутан биэрдим. Егор кыбыстар дуу, хайдах дуу – чааскытын эргим-ургум тутан көрөр, ньуосканан да булкуйан ылар, уоһугар даҕайан испитэ буолар. Төһө өр маннык өстөөх дьоҥҥо дылы саҥата суох олоруохпутуй, кэмниэ кэнэҕэс син айахпыт аһыллан билсэн, кэпсэтэн бардыбыт. Кини улуус кииниттэн сылдьар эбит. Эрдэ куорат эҥээр үлэлээбит. Онтон быйыл манна көһөрөннөр үлэлии кэлбит. Ити курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдии олордохпутуна түннүк аннынан Андрей ааста. Егор ону көрөн, чэйин иһэ охсоот, махтанан баран тахсан иһэн Маринаҕа кэтиллэ сыста. Кыыспыт Егору көрөн эмиэ соһуйда быһыылаах, «Уой, маамаа!» диэн өмүрбүт саҥата дьиэни биирдэ ылан кэбистэ. Учаскыабай уол аан айаҕыттан хаһыытаан-ыһыытаан көрсүбүт кыыһы соһуйбуттуу көрөн ылла, «бырастыы гыныҥ» диэт, таһырдьа ойон хаалла. Мин бэрт көрүдүьүөһү көрбүттүү күлэн быарбын тыытынным. Маринам ааны сабаат да үрдүбэр түстэ. «Наһаа астык харахтаах! Уой, үчүгэй да уо-ол!» диэн һуу-һаа бөҕөтүн түһэрдэ.
– Хайа, оттон Андрей? – истибиппэр итэҕэйбэккэ саҥа аллайдым.
– Андрей буолан! Сүүс төгүл кыраһыабай буолбат дуо?! Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Дьэ, омуннаах да кыыс…
…
Сарсын оскуоланан айылҕаҕа тахсарбытыгар анаан алаадьы буһардым уонна дьонум биэрэн ыыппыт соболорун ыһаарылаатым. Марина эн бүттэххинэ аны мин астаныам диэн баран физругун дуу, учаскыабайын дуу көрөөрү таһырдьа тахсан олордо. Кэмниэ кэнэҕэс, собобун ыһаарылаан бүтэн эрдэхпинэ, кыыһым уоһа мэрбэҥнээн киирэн кэллэ.
– Туох ааттаах ас астаатыҥ? – сөбүлээбэтэхтии, атаах куолаһынан чаҕаара түстэ.
– Оттон сарсын айылҕаҕа илдьэ бараары астыыбын дии, – туохтан санаата алдьанан киирбитин ситэ өйдөөбөккө туран холкутук хардардым.
– Дьэ, үчүгэйкээн да кыыс аатын ыллыҥ дии. Егор кэпсэтэ олорон миэхэ эрэ наадыйбат. «Наһаа минньигэс сыт кэлэр дии, ити Нина Ивановна ас астыы сылдьар дуо?» – диир. «Ону хабан ылан үһүөн уу иһэ-иһэ хайҕаатылар! Оттон миэхэ биирдэрэ да хараҕын хатаабат быһыылаах», – Маринам кыһыытыттан монолог ааҕар артыыс курдук, куолаһын уларыта-уларыта кэпсээтэ, кэмпиэтин былдьаппыт оҕолуу уоһа толлойдо.
– Оо дьэ, инньэ диэммин сарсын аһа суох барыам дуо? – мин киниэхэ төрүт кыыһырбаппын. Дьээбэлэнэн илиилэрбин өттүкпэр уурдум уонна: «Уопсайынан мин адьас буккулуннум, эн кими таптаабыккын өйдөөбөтүм. Аны үһүс киһинэн Октябрь сүрэххин сүүйдэ дуо?» – диибин.
Маринам, киһи эрэ буоллар туттуммата, күлэн бычыгыраата.
– Суо-ох, ама да мин буолбутум иһин барыларын таптаатахпыный. – Дьүөгэм аттыбар кэлэн остуолга олордо уонна сыҥаах баттанна.
– Ити Егор харахтарын көрдөхпүнэ, олох ууллан хаалыах курдукпун дии. Эчи сырдыгыын, дириҥиин! Олох, муора курдук угуйар харахтардаах… Оттон Андрей… – Марина өрө тыынар. – Андрей… наһаа үчүгэй…
Маринаа, хас биирдии ис киирбэх дьүһүннээх эр киһини барытын таптаатым диир буоллаххына, арааһа, чахчы таптал диэн суох эбит. Таптал диэн кэрэ кэпсээҥҥэ кэпсэнэр, омуннаах олоҥхоҕо туойуллар буоллаҕа…
Балаҕан ыйын 5 күнэ, чэппиэр
Бэҕэһээ сатаан суруйбатым. Сатаан буолуо дуо – бириэмэ тиийбэтэҕэ. Сарсыарда эрдэ тураммыт сээкэйбитин дьаһанан, тоҕус аҥаар чааска оскуолаҕа мустубуппут. Кылааспыттан Оля диэн кыыһым үөрэх саҕаланыар диэри улуус киинигэр киирбитин туһунан эрдэ илдьиттээбиттэрэ. Саргыны ийэтэ барбат диэн эрийэн сэрэппитэ уонна Валентин диэн уол, дьоно аах отторо бүтэ илик буолан, оттоһо барбыт этэ. Онтон атыттар бары бааллара.
Кылаас саамай лидерэ, туллар тутааҕа Арыйаан эбит – били олоппоско киэптээбиттии тиэрэ түһэн олорбут уол. Бары кини тылын истэллэр, киниттэн сүбэ-соргу көрдүүллэр. Арыйаан эппитэ оҕолоругар сокуон быһыылаах. Куһаҕаҥҥа эрэ таппатар, кылаас ыстаарыстата да оҥоруохха сөп эбит. Чэ, көстөн иһиэ. Хата, ол уол ватсапка кылаас бөлөҕүн арый диэн этии киллэрбитэ. Ити сүбэни сөбүлүү истэммин, оҕолорум суотабайдарын нүөмэрин ылаттаабытым уонна «Дьолуо» диэн бөлөх арыйбытым. Оҕолор «дьолуо диэн ол аата тугуй?» – дэһэллэр.
– «Дьолуо нууччалыыта «успех, везение» диэн. Биһиги кылааска ситиһии сиэттиһэн кэлэ турдун диэн ити курдук ааттаатым», – мин быһааран биэрэбин. Бу билигин да ол бөлөҕүм өрө умайыктанан олорор. Дьэ, ватсап курдук социальнай ситими хото баһылаабыт оҕолор диэн бу бааллар эбит. Олох тохтоон көрбөккө күнү быһа суруйсаллар. Маннык эйэлээх, үөрүнньэҥ оҕолору оскуола кэлэктиибэ тоҕо эрэ аанньа ахтыбат курдук…
Похуоппутугар оскуола оптуобуһунан, сорохтор УАЗ микроавтобуһунан, улахан уолаттар матасыыкылынан, массыынанан айаннаатыбыт. Марина биһикки оптуобуска кыбыллыбыппыт. Тиийиэхтээх сирбитигэр тиийэн, онус кылаастар түһүлгэлэрин киэргэппитинэн бардыбыт. Уолаттар, хата, балаакка ылбыттар. Илдьэ кэлбит чаппараахтарбытын балааккаҕа ииллибит уонна биһиги кылааска анаабыт сири саламанан күрүөлүү тардан кэбистибит. Үөрэх саҕаламмытын уруйдуур үгэскэ кубулуйбут айылҕаҕа тахсыы туомун кэннэ кылаастар бэйэ-бэйэлэрин кытары араас куонкурустарга курэхтэстилэр. Кылаастар хамаандаҕыт аатын толкуйданыҥ диэбиттэригэр мин оҕолорум тута «Дьолуо» диэн ааттаммыттара. Валялаах Сашаны отунан, бэс, харыйа эриэхэтинэн, сэбирдэҕинэн наһаа үчүгэйдик симээн кэбиспиппит. Спорт күрэхтэһиитигэр наар үксүн Арыйаан уонна Вова кыттыбыттара. Сүүрүү, тустуу, тутум эргиир уонна мас тардыһыыта курдук көрүҥнэрдээх многоборьеҕа Арыйаан кыайыылаах тахсыбыта. Ырыа күрэҕэр Сайыына норуот ырыатын ыллаан эйээрбитэ. Киниэхэ Арыйаан гитараҕа доҕуһуоллаабыта. Күрэхтэр түмүктэммиттэрин кэннэ, уопсай түмүгү таһааралларын кэтэһэ олорон сиргэ ас тардынан аһаабыппыт. Оҕолор олох бастаатыбыт диэн бүк эрэллээхтэр этэ. Ол эрэн, үһүс миэстэ буолбуппут. Кырдьыгынан эттэххэ, элбэх күрэххэ кыайбыт кылаас үһүс миэстэ буолбутун мин эмиэ өйдөөбөтөҕүм. Оҕолорум түмүгү истээт айдаара, кыыһыра түспүттэрэ. «Эс, хайдах итинник буолуоҕай? Итинтэн атыннык дьүүллүөхтэрэ дуо? Син биир хотторорбут биллэр этэ! Куруук баттыыллар!» диэн араас быдьар тыллаах-өстөөх сөбүлээбэтэхтэрин биллэрбиттэрэ. Кыыһыран кыынньа сылдьар оҕолорбун нэһиилэ уоскуталаабытым. Оҕолор санаалара наһаа да түспүт этэ. «Наар итинник сэнииллэр. Өрүү биһигиттэн иҥнэн тахсаллар. Бу оскуолаттан хаһан эрэ бара охсобун!» – дэһэллэр.
– Оҕолоор, мин эмиэ ити дьүүллээбиттэрин сөбүлээбэтим. Эһиги саамай бастыҥнар этигит. Ол эрэн, хаһан да, ханнык да түгэҥҥэ бэйэ бодоҕутун тардынан сылдьар буолуҥ. Итинник үөхсүбэт, быдьар тылынан этиспэт баҕайыта. Ама хайаан соруйан сэнээтэхтэрэй. Хаһан баҕарар, ханнык баҕарар күрэххэ дьүүллүүр сүбэ этиитэ бүтэһиктээх буолар, – диибин. – Киэҥ көҕүстээх буолуҥ. Син биир эһиги бастыҥнар этигит, бэйэҕит да ону билэҕит. Атын кылаас оҕолорун харахтарын көрбүккүт? Саамай сөхпүт-махтайбыт кинилэр этэ дии! Хата, мин бүгүн эһиги тускутунан элбэҕи да биллим. Наташа дизайнер буолуоххун сөп эбит. Түһүлгэни эн ыйаҥҥын-кэрдэҥҥин олус үчүгэйдик киэргэттибит. Аны Валялаах Сашаны хайдах курдук авангарднайдык таҥыннардыҥ? Оттон Сайыына куолаһа кэрэтиин. Киһи эрэ истэ олоруох курдук куоластааххын. Арыйааннаах Вова эчи сымсаларын, түргэннэрин. Олох олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыырдар курдуктар. Оттон, Леня, эн оскуолаҕа буолар тэрээһиннэри ыытааччыгын дуу?
– Суох, – уол тоҕо ыйытарбын өйдөөбөккө да хаалла быһыылаах.
– Мин эйигин хайаан да сыанаҕа таһааран хоһоон аахтарыаҕым. Улахан тэрээһиннэр диктордарын курдук үчүгэй куоластааххын дии… – үөрэнээччилэрбин хас биирдиилэрин эр-биир хайҕаатым, санааларын көтөхтүм. Ол хайгыы олорон оҕолорбун кэриччи көрдүм уонна түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла. Кинилэр миигин истэ олорон бэйэ-бэйэлэрин саҥа, сонун харахтарынан көрсүбүттэрэ, истиҥ мичээр бэлэхтэспиттэрэ, түмсүүлээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Бу буоллаҕа учуутал дьоло диэн…
…
– Нина Ивановна, үтэһэлээх эт сиигин? – кэннибин хайыһан көрбүтүм Арыйаан икки үтэһэлээх эт тутан турар эбит. Биирин миэхэ биэрдэ уонна аттыбар сэргэстэһэ олордо. Мин үрдүк сыыртан күөлү одуулуу олорбутум. Бу маннык олорорбун, айылҕаны кытта алтыһарбын туохтааҕар да ордоробун.
– Баһыыба, Арыйаан.
– Нина Ивановна, туохтан санаарҕаатыҥ?
– Суо-ох, санаарҕаабаппын ээ. Көннөрү айылҕаны кэрэхсээн көрө олоробун, – саҥа таһааран күлэн кэбистим. Арыйаан үрдүк уҥуохтаах, бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх. Спордунан дьаныһан туран дьарыктанар быһыылаах. Улахан киһилии көрбүт-истибит хап-харанан чоҕулуҥнуур харахтардаах. Оттомноох баҕайы эбит. Оттон оскуолаҕа тоҕо эрэ уларыйан хаалар.
– Нина Ивановна, эн ааспыкка учууталым ийэбин уонна эдьиийбин солбуйбута диэбитиҥ дии… – уол мин диэки ыйытардыы көрөн кэбистэ.
– …Галина Петровна диэн этэ, – мин ааспыт кэмнэрбин санаан чочумча саҥата суох олорон ыллым. – Биһиги эдьиийбиниин иккиэн мааны да мааны кыргыттар этибит. Ийэлээх аҕабыт олус таптаан, атаахтатан ииппиттэрэ. Ийэбит быраас, аҕабыт дьаһалта тутаах үлэһитэ этэ. Мин алын кылааһы бүтэрэн бэһис кылааска Галина Петровна диэн саха тылын уонна литературатын үөрэтэр учуутал салайар кылааһыгар киирбитим. Галина Петровна оҕоҕо тиийимтиэ гына наһаа үчүгэйдик үөрэтэрин таһынан оҕону кытта оҕо буолар, куруук өйдүүр-өйүүр, ол эрээри билиини ирдиир учуутал этэ. Ол бэһис кылааска тахсыбыт сылбар, кыһын саҥа дьыл саҕана, ийэм эдьиийбиниин куораттан кэлэн иһэннэр суол сааххалыгар түбэһэн… суорума суолламмыттара… Аҕам тулуйбатаҕа, арыгынан саатанар буолбута, үлэтиттэн уураппыттара. Галина Петровна баар буолан… кини миигин киһи-хара гыммыта. Бэйэтэ улахан кыыстааҕа Петербурга ыал буолан олороро. Онон, миэхэ туох баар ийэ, аҕа тапталын кини биэрбитэ. Кинигэни, саха литературатын, култууратын, фольклорун, айылҕаны таптыырга үөрэппитэ. Кини иллэрээ сыл ыалдьан бу орто дойдуттан бараахтаабыта. Оттон аҕам барахсан былырыын быстыбыта…
Арыйаан биһикки тугу да саҥарбакка, бэйэбит санааларбытыгар киирэн олордубут.
– Нина Ивановна, манна олорор эбиккин дуу, мин эйигин көрдүү сылдьабын, – кэннибин хайыспытым Андрей Ильич кэлэн турар эбит. Арыйааны эн манна тугу гына олороҕун диэбиттии батары көрбүтүгэр уол туран кэллэ уонна учууталы түҥнэри көтө сыһан ааһа барда.
– Ити уол өссө күүскэ дьарыктанара буоллар, олох дьиҥнээх многоборецтары да кытта киирсиэх уол эбит. Ээ, ол эрэн, баппат уол быһыылаах. Дьиссипилиинэни тутуспат, арыгыны, табаҕы эккирэтэр буоллаҕына туһата суох. – Андрей эппит бүтэһик тылларын сөбүлээбэтэҕим сирэйбэр суруллан таҕыстаҕа буолуо, тута кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста. – Нинаа, мин тугу ыйытаарыбын… Онтон ити… киэһэ көрсүһэ, билсиһэ диэн биһиэхэ эбэтэр эһиэхэ олоро түһүөххэ. Туох дии саныыгыт?
– Билбэтим, оттон олоруохха да сөп буоллаҕа дии, – физрук диэки эйэ дэмнээхтик көрөн кэбистим.
Ол киэһэ, оскуола похуодун кэннэ, дьиэбитигэр кэллэ-кэлээт, салгыы уолаттар олорор дьиэлэригэр тахсыбыппыт. Биһиги кэннэ оҕолорун дьонноругар ыытан баран Октябрь кэргэниниин Люсялыын киирбиттэрэ. Саҥа билсибит дьон сиэринэн күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, күлэн-салан бириэмэбитин бэркэ атаарбыппыт. Егор олус интэриэһинэй киһи буолан биэрдэ. Бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын олус сөбүлүүр буолан, тугу кэрэхсии көрбүтүн барытын хаартыскаҕа түһэрэр идэлээх эбит. Бэйэтэ түһэрбит наһаа кэрэ, ураты тыыннаах хаартыскаларын көрдөрбүтүгэр бары да сүрдээҕин сэргии, сөҕө-махтайа көрбүппүт.
Оттон Люся сып-сырдык арылыччы көрбүт киэҥ харахтаах, бэрт бэһиэлэй киһи эбит. Чуораан чугдааран эрэрин курдук оҕолуу лыҥкынастык күллэҕинэ киһи сүргэтэ көтөҕүллэр. Кинини кытары тута тапсан, уруккуттан билсэр дьон курдук бэрт чэпчэкитик алтыспыппыт.
Киэһэ иһити-хомуоһу дьаһайан баран тарҕаспыппыт. Мариналаах Андрей ханна эрэ баран хаалбыттар этэ…
Балаҕан ыйын 7 күнэ, субуота
Бэнидиэнньиктэн үөрэнэр буоллубут. Ититиини холбообуттар. «Дьолуоҕа» суруйбутум, оҕолорум араас хомойбут, ытаспыт сирэйдэри ыыталаатылар.
…
Мариналаах Андрей күнү быһа икки дьиэнэн бэйэ-бэйэлэригэр сылдьыһалларын дьиктиргии көрөн, кинилэр икки ардыларыгар ааспыттааҥҥыттан ыла истиҥ сыһыан үөскээбит дуу дии санаатым. Бэҕэһээ утуйаары сытан, эркин нөҥүө Маринаттан ыйыталаспытым.
– Ким билэр, билигин туох да диир кыаҕым суох. Ол эрэн кини аттыгар наһаа үчүгэй, – кыыс салгыы тугу да саҥарбатаҕа.
– Оттон Егор? Кини харахтара? – мин күлбүтүм. Кыыһым тэҥҥэ күлэн эрэ кэбиспитэ. Уу чуумпу сатыылаабыта.
…
Арыйааннаах Вова кэлэн бардылар. Таах, дьаарбайа сылдьабыт дииллэр. Марина ол кэмҥэ Андрейдаахха сылдьыбыта. Оҕолорбун киллэрэн чэйдэттим. Испэр наһаа үөрэ санаабытым – оҕо сөбүлээбэт учууталыгар мээнэ кэлэн ыалдьыттаабат. Ол аата мин кинилэргэ чугас доҕор, эдьиий кэриэтэ буолуохпун сөп эбит. Чэйдии олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ күлүстүбүт аҕай. Сотору Мариналаах Андрей киирэн кэллилэр. Оҕолору көрөн олус соһуйдулар.
– Хайа, здравствуйте, – Марина кытаанах учуутал хаанын киллэрэ оҕуста.
– Драсьте, – онуоха Арыйаан олорбут олбоҕуттан туран кэллэ. – Баһыыба, Нина Ивановна.
– Баһыыбаларыҥ, – Вова эмиэ туран, барардыы хомуннулар. – Чэ, биһиги бардыбыт.
Кирилиэскэ тахсан оҕолорбун атаардым. Кырачаан дьон эбиттэрэ буоллар, оройдоруттан сырылаччы сыллаан ылыам этэ. Ону баара уп-улахан дьон. Иккиэннэрин төбөлөрүттэн кыра оҕолуу имэрийэн ыллым. Уолаттар матасыыкылларын мэҥэһиннилэр.
– Чэ, сэрэнэн айаннаарыҥ. Көрсүөххэ диэри!
– Көрсүөххэ диэри, Нина Ивановна!
Уолаттар суол устун көтүтэ турдулар. Мин түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла, истиҥ да истиҥ сып-сылаас иэйии уһугунна.
Балаҕан ыйын 9 күнэ, бэнидиэнньик
Маҥнайгы үөрэх күнэ. Бэҕэһээ долгуйбут омуммар уруогум былаанын сыныйан көрбүтүм, уруоктарбар бэлэмнэммитим, иккис кууруска сылдьан ылыммыт көстүүммүн өтүүктээн, эркиҥҥэ сааллыбыт тоһоҕоҕо ыйаан кэбиспитим. Барахсаным эргэрбит ээ. Маҥнайгы хамнаспын ыллахпына үлэҕэ кэтэр таҥас ылыныам этэ. Сүрэ бэрт, наар икки таҥаһы уларыта сылдьан кэтэр диэхтэрэ.
…
Бүгүн бэһис, сэттис, ахсыс уонна бэйэм онус кылааспар уруоктардаах этим. Үһүс уруогунан ахсыс кылаастары үөрэтэ турдахпына, эркин нөҥүө баар бэйэм кылааспар айдаан бөҕө таҕыста. Дьахтар хатан куолаһа мөҕөн-этэн эрэр курдуга да, оҕолор айдааннара саба бүрүйэн кэбистэ. Кылааһым өрө көбдьүөрэн олорор. Маҥнай утаа, соһуйбут омуммар, хайдах да буолуохпун булбатым. Үөрэтэ турар оҕолорум миигин истибэккэ, айдаан тахсыбытын иһиллээн бүтүннүү кулгаах-харах иччитэ буолан олордулар. Оҕолору хааллартаан онустарбар сулбу хааман тиийдим. Ааны аһан истэхпинэ, Анастасия Федоровна диэн орто саастаах, толору эттээх-сииннээх биология учуутала сүр эрчимнээхтик ойон таҕыста, миигин эн уопсайынан кимҥиний диэбиттии кырыылаах хараҕынан көрөн ылла уонна кынчарыйан ылаат дириэктэр хоһун диэки олус сорунуулаахтык бара турда. Мин саҥата суох көрөн хааллым уонна кылааспар киирдим. Уу чуумпу, арай түгэх эрээккэ Борисова Люба паартаҕа умса сытан ытаан сыҥсыйар.
– Тоҕо уруучуканан оройго охсуохтааҕый?! Тиийиммэт что ли, хата, бэйэтэ?! – Любалыын биир паартаҕа олорор Иванова Наташа одуулаан турбут буруйбар миигин уун-утары өстүйбүт хараҕынан көрөөт хаһыытаан бытарытта.
– Кэпсээҥ, оҕолор, туох буоллай? – мин ити хаһыыны истибэтэх курдук учуутал остуолун иннигэр баран турдум.
Бүгүн тугу эбии билбиттэрин чиҥэтээри, уруогу быһа утуктуу олорбут Любаҕа учуутал ыйытык биэрбит. Кыыс сатаан хоруйдаабакка олордоҕуна, учуутала кыйаханан турбут да, уруучука тумсунан кыыһы оройго охсубут уонна: «Тиийиммэккин дуо эн, уопсайынан?!»– диэн хаһыы былаастаах мөҕөн барбыт. Маны көрө-истэ олорбут оҕолор өрө көбдьүөрэ түспүттэр. Кыыстарын көмүскэһэн: «Хата, бэйэҥ тиийиммэккин! Ити дьыалаҕар эппиэттиэҥ! Психопатка!» – дии-дии айдаарбыттар.
Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин быһа түһэ-түһэ кэпсээн бүтэллэрин кытта, дириэктэр уонна завуч киирэн кэллилэр. Онуоха үөрэнээччилэр биир киһи курдук бары олбохторуттан турдулар.
– Онус кылаастар, дорооболоруҥ, – дириэктэр Михаил Семенович кылаас ортотугар киирэн турда. Оҕолор ити эҕэрдэҕэ аат эрэ харата хардарбыта буоллулар. – Бүгүн саҥа үөрэх дьылын маҥнайгы күнэ. Быһайын оскуола аанын хайдах сабан барбыккытын өйдүүр инигит? Дьэ, мин өйдүүбүн. Үөрэх дьылын хайдах түмүктээбиккит да, соннук саҕалаан эрэҕит. Бу эһиги сааскытыгар оҕо син өйүн-төйүн тутар, улаатар, оттомурар кэмэ дии! Аҕыйах сылынан бэйэҕитин итинник оскуола оҕото үөхтэҕинэ сээн диэбэккит буолуо! Туох ааттаах бу таҥнары кырыыламмыт оҕолор эбиккит буоллар?! Ааспыкка айылҕаҕа тахсан баран эмиэ учууталлары үлтү үөхпүт этигит дии! Эһиги ханна бааргыт да онно айдаан! Анастасия Федоровна эһигини үөрэтэртэн аккаастанар! Дьэ, хайдах буолабыт?!
– Анастасия Федоровна бэйэтэ сыыһалаах. Кини үөрэнээччини уруучуканан оройго охсоро, соччото суох тылынан үөҕэрэ сөп үһү дуо? – үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх Арыйаан Уоһукап туран кэлбитигэр, дириэктэр хайдах эрэ кыччаан, мэктиэтигэр кумуччу туттарга дылы гынна, соһуйбуттуу кыл түгэнэ тылыттан матан ылла. Ол кэннэ күөмэйин көннөрүннэ, көстүүмүн тимэхтэннэ, хаастарын түрдэһиннэрдэ уонна:
– Анастасия Федоровна үйэтин тухары учууталлаата. Кини учууталлар учууталлара! Үтүөлээх учууталы хобулуур, эбэн кэпсиир бу туох аатай ээ?!! – дириэктэр үллэ кыыһырбыт куолаһа кылааһы биирдэ сабардаан кэбистэ. – Уоһукап, Тамара Андреевнаны ууратан баран, аны Анастасия Федоровнаҕа көстүҥ дуо?!! Мин эн дьылҕаҕын быһаарыам. Быйыл баҕас тохтууруҥ буолуо!
Үллэ кыыһырбыт дириэктэр аҕыйахта хардыылаан кылаастан тахсан барда. Кэнниттэн Вячеслав Николаевич тилэх баттаһан иһэн: «Нина Ивановна, дириэктэргэ киирээр эрэ», – диэтэ. Саҥата суох оҕолорбун кэриччи көрөн кэбистим. Бу түгэҥҥэ мин туох да диэхпин булбатым. Оттон оҕолорум харахтара биһигини көмүскээ диэбиттии чоҕулуҥнастылар. Турбахтыы түһэн баран, саҥата суох кылаастан тахсан бардым. Көрүдүөр устун хааман истэхпинэ, кэннибиттэн Арыйаан ситэн кэллэ.
– Бырастыы гын, Нина Ивановна, – кини мантан ордук өссө тугу эрэ этиэх курдук тутунна да, салгыы саҥарбата, утары көрөн тылыттан матан турда.
– Арыйаан, миигин кэтэһээриҥ, Михаил Семеновичка киирэ сылдьыам, онтон кэлиэм, сөп? – уолу санныттан таптайан ыллым.
…
– Нина Ивановна, киирэн олорунан кэбиһиҥ. – Дириэктэр били үллэ кыыһырбыта ханан да суох буолан хаалбыт. – Хайа, үлэҕин төһө сөбүлээн эрэҕин? Билэбин, бүгүн саҥа бастакы күнүҥ. Ити ыйытыыбар хоруйдуур, биллэн турар, эрдэ буолуо, буолан баран… кылааһыҥ оҕолорун сыһыаннара хайдаҕый?
– Үлэбин сирбэппин. Билиҥҥитэ барыта кэминэн.
– Кырдьыгынан эттэххэ, эйиэхэ оскуолаҕа эрэ буолуо дуо, бүтүн нэһилиэккэ баппат оҕолор кылаастара тигистэ. Биллэн турар, ити соруйан эйиэхэ анаабатахпыт. Кыһалҕаттан. Быһаас, үөрэх дьылын бүтүүтэ нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр Тамара Андреевнабыт ити кылаастан сылтаан уурайарга күһэллибитэ. Атын да учууталлар кинилэри салайартан батыммыттара. Ол эрэн, хайдаҕын да иһин, кылаас салайааччыта суох хаалыахтара дуо? Онуоха оруобуна эн биһиги оскуолабытыгар анаммытыҥ, ол иһин ити кылааһы эйиэхэ туттарбыппыт. Олох кыаныа суохпун диэтэххинэ мин өйдүөм уонна кимиэхэ эмит, холобур, ити физкультура учууталыгар Андрей Ильичкэ да туттаран көрүөм. Эр киһи син тутуо этэ. – Михаил Семенович, дьэ, тугу хардарар эбит диэбиттии мин сирэйбин өрө мыҥаан олордо.
– Оччоҕуна миигин ити кылаастан аккаастан диэри гынаҕын дуо? – Бу ыйытыыбар дириэктэр бэйэҥ бил диэбиттии икки илиитин даллах гынна, мичээрдээтэ.
– Мин ити кылааһы сөбүлээтим. Салгыы кинилэргэ кылаас салайааччытынан хаалабын. Уонна… Михаил Семенович, былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар туох буолбутун миэхэ кэпсиэҥ буолаарай?
Дириэктэр көхсүн этиттэ, туохтан саҕалаабыт киһи диэбиттии чочумча олоро түстэ.
– Былырыын саас, ыам ыйын өрөбүллэригэр, Осипов Арыйаан оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт, туох да үлэтэ-хамнаһа суох ускул-тэскил сылдьар маннааҕы иһээччи уолу кытта, ону тэҥэ өссө биир атын нэһилиэк киһитэ буоланнар арыгылаан баран, оскуола хатыырын алдьатан киирбиттэр этэ. Ол кэмҥэ Тамара Андреевна кэргэнэ оскуола харабылынан үлэлиирэ. Өлүү түбэлтэлээх, ол күн ыалдьан хаалбытын иһин, кэргэнэ солбуйаары оскуолаҕа тиийбит. Арай көрбүтэ, аана алдьанан баран аһаҕас турар эбит. Киирбитэ, ити үс уол көрүдүөргэ арыгылыы олороллоро үһү. Тамара Андреевна, биллэн турар, айдаан тардыбыт этэ. Онуоха итирикситтэр суоһурҕанан турбуттар да, бу кырдьаҕас учууталы тиэрэ баран түһүөр диэри садьыйан кэбиспиттэр. Ол садьыйааччыта, киһи абарыах, бэйэтин үөрэнээччитэ, кылааһын оҕото Арыйаан. Дьэ, уонна күрээбиттэр. Сатахха, сарсыныгар биирдэ айдаан тахсыбыта. Полицияламмыппыт, Уоһукабы уонна ол маннааҕы уолу ыҥыран ылан силиэстийэлээбиттэрэ. Үһүстэрэ суола сойбута ырааппыт этэ. Ол эрэн, Арыйаан бэҕэһээ интэринээккэ хоммут, күнү супту онно сылдьыбыт аатырбыта. Онуоха эбии, интэринээт үлэһиттэрэ күнү быһа манна баара, ханна да бара сылдьыбатаҕа диэбиттэрэ. Кылааһын оҕолоро көмүскэспит аатыран аны бууннаан турбуттара. Соруйан сэнии, атаҕастыы сатааҥҥыт Арыйааны булсаҕыт диэн төрөппүттэрин, учууталлары утары бараннар хас да күн үөрэммэтэхтэрэ. Уолбут, эппиккэ дылы, «железнэй алибиламмыта». Полиция да, туох да кини иннин ылбатаҕа. Ол эрэн, сылдьыспыт уола, маҥнай утаа, «эн баар этиҥ буолбат дуо» диэн баран, бүтэһигэр «ээ, өйдөөбөппүн, билбэппин» аатырбыта. Бука Уоһукап суоһурҕанан, куттаан айаҕын бүөлээтэҕэ буолуо. Онон, суут-сокуон хоппотоҕо, уолу оскуолаттан ууратар табыллыбатаҕа. Тамара Андреевна улаханнык кэлэйбитэ. «Ол аата миигин сымыйаччы диир буоллаххыт. Ити уол барбат буоллаҕына бэйэм барабын!» – диэн уурайан тахсан барбыта.
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, саҥата суох таалан олордум. Ама, Арыйаан оннук үһү дуо… Михаил Семенович мин санаабын таайбыт курдук, «Дьэ, ситигирдик…» – диэн хатылаа да хатылаа буолла.
– Аны ити Анастасия Федоровнаны эмиэ уураттарыан баҕарар быһыылаах. Тохтуура буолуо. Билигин баҕас мин киниэхэ иннибин биэрэн эрэ бэрт.
– Итиннэ Арыйаан туох да сыһыана суох ээ…
– Кини!!! Барытыгар кини сыһыаннаах!!! Ити кини оҕолору кигэр. Көрбөккүн дуо, оскуола хоруола дии! Уон биирис кылаас уолаттара киниттэн куттанан чугуруҥнаһаллар эрэ. Ким да кинини утары барбат!!! Ону билэ-билэ, убаастанар кырдьаҕас учууталларбытын барыларын тарбаҕын төбөтүгэр эргитээри оҥостор!
– Дьэ, мин ону билбэтим. Ол эрэн, Михаил Семенович, учуутал оҕону уруучуканан оройго охсоро – бу ханна да баппат суол буолбатах дуо? – синэ биир диэбиттии аны аахсан бардым.
– Ким да кими да оройго уруучуканан охсубатах. Эн ити түөкүн оҕолорго олох итэҕэйимэ! Соруйан үөрэнимээрилэр, уруогу ыһаарылар албынныыллар. Саатар диэни билбэт буолбут оҕолор! Нина Ивановна, эн ити оҕолоргор итэҕэйэҥҥин кырдьаҕас учууталы албынныыр диэри гынаҕын дуо? Ити Борисованы уруокка утуйа олорор, ыйыттахпына өс саҕа буолан эппиэттээбэт. Онуоха кыыһырбыппар бүтүн кылааһынан саба түстүлэр диир. Туох да суобас диэн суох оҕолоро. Суут-сокуон суоҕа буоллар былыр үйэҕэ барыбытын кырган кэбиспит буолуо этилэр!
Мин бу түгэҥҥэ Михаил Семенович иннин ылар кыаҕым суоҕун сэрэйбитим уонна саҥата суох суоһурҕанарын истэ олорбутум.
– Чэ, ситигирдик, Нина Ивановна. Бараҥҥын оҕолоргун кытта кэпсэт. Учууталтан бырастыы көрдөөтүннэр.
Дириэктэр хоһуттан арбы-сарбы буолан тахсан бардым. Михаил Семенович Арыйаан туһунан, ону тэҥэ субу буолбут айдааны атыннык кэпсээбитин төбөбөр буһара сатаатым. Хайалара кырдьыгы этэр буоллаҕай? Ол эрэн, хайдах оҕо, хайдах бүтүн кылаас албынныаҕай, хайдах?.. Оҕолорбор киирэммин, дьэ, туох диибин?
Ахсыс кылаастарбар киирдим. Үөрэнээччилэрим олоро сатаан баран мэниктээн ырааппыттар. Санаам буолбата, сорудах биэрэн баран бэйэм онустарбар бардым. Ааны аһан киирбиппэр тугу эрэ суугунаһа, ботугураһа олорбут оҕолор чуумпура түстүлэр. Мин сирэйбин-харахпын маныыллар.
– Оҕолоор, Анастасия Федоровна мин кинини уруучуканан охсубатаҕым, көннөрү билбэккин диэн кыыһырбыппар бары бүтүн кылааһынан саба түспүттэрэ диэбит, – оҕолорум сирэйдэрин-харахтарын үөрэтэрдии кэриччи көрдүм. – Онон, бырастыы көрдөөтөххүтүнэ биирдэ аны үөрэтэр үһү.
Онуоха ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук айдаара түстүлэр. Кырдьыгын балыйтарбыт эрэ киһи бу курдук айманар кыахтаах.
– Оҕолоор, – кылааһым чуумпурарын кэтэһэ сатыыбын. – Оҕолоор, эһиги миигин өйдөөбөтүгүт. Мин эһиэхэ итэҕэйэбин. Миигин албынныа суох этигит. Хайдах да бүтүн кылаас албынныа дии санаабаппын.
Кылааһым чуумпурда. Кэлин эрээттэн Любам туран кэллэ.
– Нина Ивановна, мин уруокка кырдьык утуйа олорбутум. Өйдөөн истибэтэх буруйдаахпын. Ол иһин Анастасия Федоровна кыыһыран оҕустаҕа дии. Мин баран бырастыы гын диэн көрдөһүөм.
Кылаас эмиэ айдаара, аймана түстэ.
– Люба, эн хайдах буолаҕыный?! Ол тугу эрэ билбэтибит, туохха эрэ сатаан эппиэттээбэтибит да уруучуканан оройго чокулла сырыттахпытына ханна ыраатабытый?! Билэрбитин да билбэт мас акаарылар буолан бүтэр буоллахпыт дии! – Наташа кыһыытыттан паарта сирэйин тоҥсуйан көрдөрдө.
– Оннук, оннук! Атаҕастыыр, сэниир кылаастарын булбуттар дии! Наар биһигиттэн иҥнэллэр! – оҕолор олох уоскуйбаттар.
– Чуумпуруҥ! – Арыйаан саҥата күүгээн быыһыгар иһиллэн эрэрэ да, кылаас уу чуумпу буолан хаалла. – Биһиги бырастыы көрдөөбөтөхпүтүнэ, кылааспыт салайааччытын сирэй-харах анньан саҕалыахтара. Онон бырастыы гын диэн көрдөһүөххэйиҥ. Онтон кэлин, Анастасия Федоровна бэйэтэ суобастаах буоллаҕына, өйдүөҕэ дии саныыбын. Билигин биһиги кылааспыт салайааччытын түһэн биэрэрбит туох да иһин табыллыбат. Эбэтэр атын учуутал илиитигэр киириэххитин баҕараҕыт дуу?
Бу түгэҥҥэ мин туох да диэн хардарыахпын булбатым. Онуоха, көрөн турбут курдук, чуораан тыаһа төлө барда, көрүдүөр оҕо саҥатынан биирдэ туола оҕуста. Арай, мин эрэ оҕолорум олбохторуттан харыс да хамсаабатылар.
– Оҕолоор, мин бэйэм Анастасия Федоровнаны кытта кэпсэтэн көрүөм.
– Суох, табыллыбат, Нина Ивановна. Манна баар кырдьаҕас учууталларга сыыһаларын ыйдаххына, кинилэр эйигин хаһан да бырастыы гыныахтара суоҕа. Хастар хаһан, хастар хаһан курдаттыы сиэхтэрэ… – Наташа сүүһүн аннынан көрөн кэбистэ.
– Нина Ивановна, биһиги сыыһабытын билинэбит, бырастыы гыныҥ диэхпит. Оннук дии, оҕолоор? – Вова кылааһы кэриччи көрөн кэбистэ.
– Оннук, оннук! – оҕолор көйгүөрэ түстүлэр.
…
– Оҕолоор, бу бээтинсэҕэ киэһэ биэс чаастан төрөппүт мунньаҕа буолар, дьоҥҥутугар этээриҥ, – бүтэһик алтыс уруогу бэйэм кылааспар ыыттым. – Осипов, эн тохтуу түһээр эрэ.
Арыйаанныын ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан кэпсэтиэхтээхпин билэбин эрээри, туохтан саҕалыахпын билбэппин.
Оҕолор хомунан тахсан барыыларыгар, мин остуолум иннигэр турар паартаҕа кэлэн олордо.
– Эн… интэринээккэ олороҕун дуо? – уол кэҕис гынар. – Бэйэҥ хантан кэлэ сылдьаҕыный?
– Маннааҕыбын, – мин бу хардаттан наһаа соһуйдум. Атын нэһилиэктэн үөрэнэ кэлэр эрэ оҕолор интэринээккэ олороллоро буолуо дии саныырым.
– Онтон… төрөппүттэриҥ?
– Суохтар…
Мин оҕолорум тус дьыалаларын сыныйан көрбөтөхпүттэн кэмсинним. Төрөппүтэ суох оҕо баар эбит диэн тоҕо эрэ бэлиэтии көрбөтөҕүм. Аҕыйах оҕо аҥаардас төрөппүттээх диэн сурулла сылдьара, үгүстэр ийэлээхтэрэ-аҕалаахтара.
– Ийэм суох, аҕам Капитоновка диэн сиргэ кырдьаҕастар дьиэлэригэр баар, – Уоһукап мин мух-мах туттарым иһин, санаабын таайда быһыылаах, ситэрэн биэрдэ.
– Аҕаҥ ол хаһан онно барбытай? Оччоҕуна хаһааҥҥыттан интэринээккэ олороҕун?
– Ахсыс кылааска сырыттахпына барбыта. Ыалдьара бэрдин иһин онно ыыппыттара. Миигин детдомҥа ыытаары гынан баран… убайдаахпын ээ манна. Кини миэхэ опекун буолбута. Арыт кинилэргэ, ол эрээри үксүн интэринээтинэн, бэйэм дьиэбинэн сылдьабын. Бэйэм бэйэбин көрүнэр, иитэр киһибин. Кыра оҕо буолбатахпын.
Мин күөмэйбэр кыбыс-кытаанах туох эрэ кэлэн бүөлүү турунан кэбистэ. Бэйэбиттэн атына суох дьылҕалаах оҕо барахсаны наһаа аһына санаатым. Ол курдук үгүһү кэпсэттибит эрээри, ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан сатаан ыйыппатым. Тылым тахсыбата.
– Оччоҕо билигин интэринээккэр баран аһыыгын дуо? – диибин.
– Дьиэбэр барыам, – уол хоруйа миигин соһутар да, сөхтөрөр да.
– Дьиэҕэр баран тугу аһаахтыыгын? Онтон ол дьоҥҥор аһаабаккын дуо?
– Ыксал тирээтэҕинэ, убайым да аахха баран аһыахпын сөп. Ол эрэн, дьиэбэр син ол-бу ас баар. Бэйэм астанан аһыам дии, – бу курдук ускул-тэскил сылдьарга номнуо үөрэнэн хаалбыт, маны барытын буолуохтааҕын курдук судургутук ылынар сиэринэн хардаран кэбистэ.
– Суох, Арыйаан, эн миигинниин барсаҕын, – эмискэ төбөбөр көтөн түспүт быһаарыыны ылына охсон саҥа аллайабын.
– Ээ, дьиэлиэм дии. Марина Романовна…
– Марина Романовна суох, атын сиргэ эбиэттиир. Баар да буоллаҕына, эйигин хайдах да гыммат, – уолу харытыттан харбаан, күүспүнэн кэриэтэ таһырдьа таһаарабын.
Марина, кырдьык, эбиэккэ дьиэтигэр көстүбэт үгэстээх. Егор үлэтиттэн киэһэ биирдэ кэлэрин иһин Андрейдыын кинилэр дьиэлэригэр чэйдииллэр.
Балаҕан ыйын 14 күнэ, өрөбүл
Суруйбатаҕым быданнаабыт. Этэҥҥэ үлэлии сылдьабын. Барыта кэминэн. Дьонум ааҕы кытта кэпсэтэ сырыттым. Дьонум диэн Галина Петровналыын бииргэ олорбут дьиэбит таһыгар ыаллыы олорор кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин. Төһө да хаан-уруу аймахтарым буолбатахтарын иһин, миигин тэҥҥэ көрсүбүт-харайсыбыт кырдьаҕас дьону эбэлээх эһэм диэн ааттыыбын. Хата, барахсаттар баччаҕа тиийдилэр. Эһэм оҕонньор сотору-сотору күөлүгэр киирэн балыктыыра. Онтон туппутун хайаан да биһиэхэ өлүүлээччи. Билигин мин төһө да атын улууска көспүтүм иһин, хайаан да хатырыктаан, арыыга ыһаарылаан баран бэлэми суулаан кэлэр-барар дьонунан булгу биэрэн ыытаахтыыллар. Сотору-сотору төлөпүөнүнэн кэпсэтэбит. Бүгүн аны «Хайа, хаһан эргэ тахсыах курдуккун?» – диэн соһуттулар. Арай кыыстара ол эрэ туһунан долоҕойугар тохтоппот.
…
Бу ааспыт бээтинсэҕэ төрөппүт мунньаҕын ыыппытым. Төһө да аҕыйах төрөппүт кэллэр, билсибиппит. Кылааспытыгар туох наадатын испиэһэктээн, сыанатын торумнаан, харчы кыттыһан хомуйарга сүбэлэспиппит. Арба, Уоһукап убайа суоҕа. Хаһан эрэ бэйэм бара сылдьарым дуу?
Бэҕэһээ Михаил Семеновиһы кытта Арыйаан туһунан кэпсэппитим.
– Осипов балаһыанньатын бары билэбит, өйдүүбүт. Араас миэрэни бары ылына сатаабыппыт. Социальнай харалта эмиэ үлэлээбэт буолбатах. Арыйаан манна убайдаах, Аскалон Дмитриевич диэн. Туох да куһаҕана суох үчүгэй ыаллар. Бу Аскалон Дмитриевич уолга опекун. Онон, көрөр-истэр киһилээҕин иһин, кинини ханна да атын сиргэ ыытар кыах суох.
– Оттон ол убайын аахха олорбот дии.
– Ол уол бэйэтин быһаарыныыта оннук, – дириэктэр идэтинэн илиитин даллах гынан кэбистэ. – Көрөҕүн дии, кини хайдаҕын… ээ… ураты майгылаах оҕо. Осиповтар бырааттарын олордо сатыыллар. Уол бэйэтэ буолуммат. Оннооҕор ахсыс кылааска тахсыбыт күһүнүгэр, дьиэтиттэн күүстэринэн таһааран, убайын аахха олохтообуттара. Суох, уһаабатаҕа. Дьиэтигэр булан киирбит этэ. Төһө да убайын аахха олордор, дьиэтигэр син биир кэлэ-бара сылдьара киниэхэ наһаа наада быһыылаах эбит этэ.
– Арай туох эрэ буолан хааллын? – мин тылбыттан бэйэм куттаммыттыы остуол аннын үстэ тоҥсуйан тобугураттым. Дириэктэр сылайбыт киһилии сирэйин-хараҕын уҥа илиитинэн соттумахтаан ылла.
– Эппиэтинэстээх убайа аах бааллар. Ол эрэн кинилэр тылларын истибэт. Оскуола туох баарынан көмөлөһөр. Уол баҕатын хоту, үөрэх дьыла саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри интэринээккэ олорорун көҥүллүүбүт. Сайынын убайын аахха атаарыахтаах.
Дьэ, дьикти быһыы-майгы. Убайын көрсөн кэпсэппит киһи дуу.
…
Мариналаах Андрей сыһыаннара олус тэтимнээхтик сайдан иһэр курдук. Бэҕэһээ киэһэ гречка ыраастыы олордохпуна, кыыһым аттыбар кэлэн тугу эрэ этиэх курдук кылап-халап көрө-көрө элиэтии сылдьыбыта. Мин тугу кэпсэтээри гынарын сэмээр кэтэһэн көрөн баран, тулуйбаккабын «Тугуй?» диэбитим. Кыыһым хардарбатаҕа, кыбыстыбыттыы сирэйин ытыстарынан саба тутта-тутта күлэн бычыгыраабыта.
– Нинкаа, кыыһырыма сөөп, – кэмниэ кэнэҕэс атаахтаабыт куолаһынан унаарытан кэбиспитэ. – Баһаалыста бүгүн… Егордаах дьиэлэригэр хоноҕуун?
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ соһуйан тиэрэ кэлэн түһэ сыспытым.
– Ээй суох! Ол-бу буолума! – сөбүлэспэппин биллэрэн кыыспар сапсыйан кэбиспитим, онуоха кыыһым ытаабат эрэ, ааттаһар да ааттаһар.
– Ол Егоргут бэйэтэ МАННА киирдин уонна ЭН хоскор утуйдун. Мин ханна да хоноһолуу барбаппын! – кыыһырбыттыы куоласпын улаатыннаран ылбытым, мөккүһэр табыллыбатын биллэрэн кытаанахтык тобулу көрбүтүм. Марина мин этиибин сөбүлээбэтэҕэ сирэйиттэн көстөрө. Ол да буоллар хайыыр да кыаҕа суоҕун өйдөөн тахсан барбыта. Киэһээҥҥи аһылыкпытыгар Арыйааны чэйдии кэлээр диэн ыҥырбытым.
Ааспыт кэпсэтиибит кэннэ хаста да аҕалан чэйдэттим. Маҥнай кыбыстар, туттунар курдук этэ. Кэлин син сылдьа үөрэннэ. Барахсан, аһаан мотуйарын көрдөхпүнэ сүрэҕим ыалдьар. Иһитин ып-ыраас гына аһын барытын сиэн кэбистэҕинэ эбии кутаары гынарбын буолуммат. Ол эрээри, аһаа диэн өссө куттахха сиэн кэбиһээхтиир. Маны тэҥэ, кинигэ аахтарар буола сылдьабын. Иллэрээ күн Николай Заболоцкай «Мааппатын» уларсан барбыта.
– Былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар аахпыккыт буолуо, – ис хоһоонун кылгастык кэпсээн, саната сатаабытым да, Арыйаан ып-ырааһынан көрөн кэбиспитэ.
– Өйдөөбөппүн ээ. Атыттар аахтахтара буолуо, мин ол эрэ туһунан толкуйдаабакка сырыттым ини. Арай, урут киинэтин көрбүтүм быһыылааҕа, – уол кинигэни эргим-ургум тута-тута күлэн кэбиспитэ.
– Чэ, бэрт, көрбүт буоллаххына аны аах, – диэн биэрэн ыыппытым.
Киэһэ аһылык аҕай иннинэ матасыыкылын тыаһа тиэргэн иннигэр кэлэн тохтоото. Онуоха Марина бэрт дьиктитик көрөн ылаат: «Эн акаарыгын быһыылаах» – диэбитэ уонна остуолтан сулбу ойон турбута. Мин кыыс ити быһыытын өйдөөбөккө, соһуйан эрэ хаалбытым. Ол икки ардыгар Арыйаан киирэн кэлбитэ.
– Үтүө киэһэнэн! – уол киирэн атаҕын таҥаһын уста турбута.
– Здравствуйте! – Марина тоҥуй куолаһынан хардараат, дьиэттэн тахсан барбыта.
– Киир, Арыйаан. Маринаа, аһаарыый, – кыыһым кэнниттэн ыҥыран көрдүм да кэлбэтэ.
– Хайа, кинигэҕин аахтыҥ дуу? – аһыы олорон ыйытабын.
– Ээ, арба, аҕаллым ээ. Бөлүүнү быһа аахпытым. Кинигэтэ быдан интэриэһинэй эбит дуу дии санаатым. Инньэ гынан, хойут утуйбут буолан эбиэт саҕана биирдэ турбутум, – уол аһаан мотуйа-мотуйа сэһэргиир. – Урут кинигэни ааҕыы эрэй буолааччы, билигин утуйар уубун умнан туран ааҕан, бэйэм-бэйэбиттэн соһуйа сылдьабын.
– Маладьыас, сэҥээрэр, таттаран олорон ааҕар ис хоһоонноох айымньыны түбэһэн ааҕар диэн дьол буоллаҕа дии. Кинигэ киһини олоххо үөрэтэр.
– Нина Ивановна, биири этэбин? – Арыйаан эмискэ аһыырын тохтотон уун-утары хап-харанан көрөн кэбистэ.
– Эт.
– «Саҥа кэлбит учуутал Нина Ивановна оскуолаҕа баппат бандьыыт Арыйааны күн ахсын дьиэтигэр аҕалар буолбут. Ол Уоһукап күнү супту учуутал кыргыттар дьиэлэригэр кэлэн хорҕойон олорор үһү» диэн сурах-садьык дэриэбинэ устун кынаттаах көтөр буолан көтө сылдьар. Сурах буолан баран киэргэтиитэ суох буолуо дуо, мин манна кэлэн хоно-өрүү сытарбын кытта көрбүттэр үһү.
Мин соһумар сураҕы истэн, сии олорбут гречкабын сыыһа ыйыһыннаҕым дуу, харахпыттан уу-хаар бычалыйан тахсыар диэри ыбылы сөтөлүннүм. Арыйаан ыксаан ойон туран көхсүгэ тоҥсуйда. Мин тоҕо эрэ күлэн тоҕо бардым. Уол мин күлэрбиттэн маҥнай муодарҕаата быһыылаах, онтон тэҥҥэ күлсэн барда. Ол курдук күлсэ олорон өйдөөн көрбүтүм, Егор киирэн турар эбит.
– Ээ, Егор, киириий, чэйдиигин дуо? – күлэрбин тохтото сатыы-сатыы иһит ылан гречка кутан биэрдим. – Марина?
– Ээ, биһиэхэ бааллар, – илиитин сууна охсон баран остуолга кэлэн Арыйаанныын илии тутуста уонна сэргэстэһэ олордо. – Хайа, үөрэх хайдаҕый?
– Этэҥҥэ.
– Эн курдук Нина Ивановна үөрэнээччитэ буолбут киһи баар ини, – Егор үөннээхтик көрө-көрө күлэн кэбистэ уонна салгыы туох да буолбатаҕын курдук аһыы олордо. Оттон Арыйаан, сибилигин аҕай үөрэ-көтө олорбут бэйэтэ дьэбин уоһуйа түстэ, туран кэллэ.
– Баһыыба, Нина Ивановна, кинигэни долбуурга ууруом.
– Тоттуҥ дуо ити аата? Аһаа ыл, – диибин.
– Ээ, суох, тоттум ээ. Баһыыба, – уол кинигэлэрдээх долбуурга «Мааппатын» ууран кэбистэ.
– Итиннэ Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамаана сытар. Аны итини ылаҥҥын аах, – итии чэйбэр саахар кутан булкуйа олорон саҥа аллайдым. Арыйаан кэмниэ кэнэҕэс «аата халыҥын!» диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ. Мин күллүм.
– Хайаан да сэҥээриэҥ, ылан аах. Оруобуна бу биһиги олохпутугар буола турар кэккэ кыһалҕалар итиннэ дьэнкэтик көстөллөр. Сорох-сорох персонажтарга билэр дьоҥҥун да булан көрүөҥ», – диибин.
– Ыллым бу. Чэ, мин бардым, баһыыба. Көрсүөххэ диэри.
– Сарсыҥҥа диэри, Арыйаан!
Осипов тахсан барбытын кэннэ, Егор саҥата суох чэйдии олордо. Онтон:
– Ити оҕо дьиэлээх-уоттаах дуу, суох дуу? – диэн ыйытыылаах буолла. Кини куолаһыгар сөбүлээбэтэх дорҕооннор иһиллэн аастылар.
– Опекуннардаах эбит. Төрөппүт мунньаҕар кэллэхтэринэ кэпсэтиэм, билсиэм уонна дьиэлэригэр да бара сылдьыам этэ. Ол гынан баран, Арыйаан тоҕо эрэ кинилэргэ сылдьарын сөбүлээбэт дуу, хайдах дуу. Арыт интэринээккэ, арыт бэйэтин дьонун дьиэтигэр баран аһыыр үһү. Барахсаны, ийэтэ-аҕата суох оҕону, кылаас салайааччыта буолан баран аһатаары ыҥырабын. Ону ол диэбэккэ, дьон-сэргэ атыннык толкуйдуур үһү дуу? – Егор диэки көрөн ылабын. Сэрэйбит сэрэх. Уоһукап билигин аҕай кэпсээбит сураҕа-садьыга ама хайаан нэһилиэк учаскыабайын тумнан көтөн ааһыаҕай…
– Этэрбэс араадьыйаҕа итэҕэйээччи эрэ итэҕэйэрэ буолуо, эн онно кыһаллыма, – учаскыабай санаа көтөҕөрдүү мичээрдээн эрэ кэбистэ.
Тоҕо да итинник этэрбэс араадьыйата хайа да СМИ үлэһитинээҕэр күүскэ, дьаныһан туран үлэлиирэ буоллар?! Миэстэтигэр күлэн аһаран кэбиспитим иһин, наһаа да абалаах… кинилэр билбэттэр буоллаҕа дии, биһиги майгыннаһар олохтоохпутун. Улахан киһи көрүүтэ суох ускул-тэскил сылдьар оҕону аһыныахтарын, киниэхэ кыһаллыахтарын билиминэ, араастаан хоп-сип тарҕатарга эрэ тиллэллэр!
…
Бииргэ олорор киһитигэр мэһэй буолумаары «үүрүллэн» киирбит Егордуун чэйдээн, иһит хомуйан баран, тугу да гынарбыт суох буолан хаартылыырга быһаарынныбыт.
– Баҕа санааҕа оонньуубут дуо? – Егор этии киллэрэр.
– Ээ, суох, – мин сөбүлэспэппин.
– Тоҕо тута куһаҕаны толкуйдаатыҥ? Көннөрү оонньуур чуҥкук баҕайы дии. Кыайан баран бөтүүктүү да саҥартахха, хоһоон да аахтардахха үчүгэй буолбат дуо? – Егор күлэн кэбиһэр.
– Чэ, сөп. Оонньуохха даҕаны.
Маҥнайгы оонньууга хоттум, үөрдүм аҕай.
– Миэхэ итии үүттээх чэйдэ кут эрэ, – кыайбыт киһи буолан дьаһайабын.
– Нет проблем, – туран чэй кутаары гыммыта, итии уу суох буолан, билиитэҕэ чэй өрө уурда. Салгыы оонньоотубут, эмиэ хоттум.
– Пахай, олох да сатаан оонньообот эбиккин дии, – киһибин барбах эрэ хантайан көрөбүн. – Били, күн тахсыытын түһэрбит хаартыскаҕын миэхэ бэлэхтээ.
– Сөп, ылаар, – Егор хаартыны буккуйа олорон хардара охсор уонна бэрт дьиктитик, туохтан эрэ тиэхэлэммиттии көрүтэлиир. Дьэ, саҕаланна ээ. Мантан салгыы оонньууларга субуруччу хотторо эрэ олордум.
– Чэйгин бэйэҥ кутун – маҥнайгы баҕата бу буолла. Ол кэннэ устуул үөһэ тахсан хоһоонно аах диэтэ. Хайыахпыный, Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлүттэн» быһа тардыыны ааҕан иһитиннэрдэҕим дии. Тиһэх оонньууга хотторбуппар, саҥата суох туран кэллэ уонна илиибин батарыайаҕа ылан наручниктаан кэбистэ. Мин тугу да өйдөөбөтүм, туохтан эрэ куттанан, уолуйан хааллым.
– Чэ, бээ. Эн сарсыҥҥа диэри маннык олор. Мин дьиэбэр таҕыстым, – сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх. Чахчы, баран эрэр киһилии сонун ылан кэтээри гыммытыгар, мин өлө куттаммыт санаабар хатанан олорор тимирбинэн батарыайаны лаһыгыратан, хаста да күүскэ тардыалаан ыллым. Эмискэ бычалыйан тахсыбыт хараҕым уутун симириктээн аһара сатаатым. Онуоха Егор күлэ-күлэ: «Куттаныма ээ», – диэтэ.
– Мин баарбын дии, чыычаах. Куттаныма, оонньоон этэбин, – Егор кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан сибигинэйэ быластаан саҥарда. Сып-сырдык күөх харахтара уратытык чоҕулуҥнаһан ыллылар. – Өйдүүгүн, аан бастаан көрсүбүт күммүтүн? Мин онно… көрдө-көрөөт эйигин сөбүлээбитим.
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, эмиэ да соһуйан, эмиэ да куттанан кумуйуохпунан-кумуйан баран саҥата суох олордум.
– Нинаа… – Егор мин тимирдээх илиибин бэйэтин илиитигэр кистии тутта.
– Кэбис, Егор. Биһиги бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билбэппит. Ыыт миигин, – салгыы туох диэҕин истимээри, кытаанахтык саба саҥаран кэбистим. Онуоха кини сирэйгэ бэрдэрбиттии чинэрис гына түстэ. Бука, маннык харданы күүппэтэх быһыылаах, саҥата суох умса көрөн олордо.
– Чэ… бырастыы гыныҥ, Нина Ивановна, – Егор уларыйбыт тоҥуй куолаһынан алҕаһын билиннэ. Илиибин босхолоот, таһырдьа тахсан баран хаалла.
Балаҕан ыйын 22 күнэ, чэппиэр
Утуйаары сытабын. Урут күннүкпүн күн көтө-көтө син толорор буоларым. Билигин бириэмэ да тиийбэт курдук. Дьэ, оҕолорум дьиэлэрин кэрийэн бүттүм. Үгүстэрэ ийэлээх-аҕалаах оҕолор эбит. Аҕыйах оҕом аҥардас ийэлээх уонна Арыйаан аҕалаах эрэ эбит. Аҕата суох чороҥ соҕотох диэхпин тылым барбат. Ийэтэ уол түөрт эрэ саастааҕар атын киһини батыһан оҕотун, кэргэнин, дьиэтин-уотун хаалларан барбыта үһү. Аҕата суос-соҕотоҕун иитээхтээбит. Кэлин улаханнык ыалдьан, хаста да балыыһаҕа киирэн сыппыт. Көрөр-харайар киһитэ суох буолан, кырдьаҕастар дьиэлэригэр ыыппыттара үһү. Убайын ааҕы ыйдаран бара сылдьыбытым да, ааннара дьиэ харбыыр суокканан баттыктаах турара. Дьиэлэрэ нэһилиэк килбэйэр киинигэр турар ат сүүрдүөххэ сөп улахан уораҕай эбит. Арай, мин уолҕамчы санаабар уол бэйэтэ да, аҕата да бу дьиэҕэ батан олоруох эбиттэр… Ол убайын кытары кэлин көрсөр инибин.
…
Егор туох да буолбатаҕын курдук сылдьар. Ол эрэн икки ардыбытыгар истиэнэ үүннэрэн таһаарбыт. Мариналаахпыт аны этиһэллэрэ күн-түүн элбээн иһэр. Сотору-сотору туохтарын эрэ быһаарсаллар, хаһыытаһаллар. Онтон өр буолбаттар, эмиэ куустуһан баран эйэ-дэмнээхтик сылдьар буолаллар. Итинник омуннаах түһүүлээх-тахсыылаах сыһыан сылаппат буоллаҕа дуу? Ол эрэн, киһи барыта мин курдук толкуйдуур буолбатах буоллаҕа.
Дэриэбинэ иһэ мин уонна Арыйаан туспутунан хоп-сип холбуката буолан үллэҥниирин кимтэн да истэ, илэ көрө иликпин. Буолумуна, утары көрөн туран ким туох диэҕэй?.. Айа, туох да диэтиннэр. Ис дьиҥэ кинилэр хобугунаһалларын курдук буолбатах буолла да бүттэҕэ дии…
Балаҕан ыйын 26 күнэ, бээтинсэ
Наһаа акаарыбыын… Хайдах туох диэн манна суруйуохпун билбэппин. Бүгүн оскуолаҕа көрдөөх стартар буоллулар. Оскуола оҕолорун икки хамаандаҕа араарбыттара. Бастакы хамаанда хаппытаана уон биирис кылаас уола Ньургун, иккис хамаандаҕа Арыйаан буолбуттара. Күрэх түмүгэр, хас да очукуонан иккис хамаанда бастаан тахсыбыта. Оонньуу кэнниттэн спортивнай саалаҕа буолар оҕолор дискотекаларыгар мин омук тылын учуутала Евгения Егоровнаны кытта дьуһуурустубалыыр буолбуппут. Женя бэйэм курдук кыра уҥуохтаах, хатыҥыр кыыс. Михаил Семенович эппитигэр дылы, «оскуола улахан кылааһын кыргыттарыттан туох да атыммыт суох». Кини саннын байаатынан сылдьар сырдык баттахтаах, хойуу кыламан быыһынан кип-киэҥинэн тэрбэччи көрбүт хара харахтаах. Арба, били дьаһалтаҕа үлэлиир Рома кини кэргэнэ эбит. Быйыл кыыс үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ, соторутааҕыта эрэ ыал буолан, манна уол дойдутугар көһөн кэлбиттэр.
Улахан уолаттар аппаратура холбуу сылдьар бириэмэлэригэр Женя дьиэбэр бара охсон кэлиэм диэн барбыта. Мин тренердэр хосторугар соҕотоҕун олордохпуна, Арыйаан киирэн кэлбитэ.
– Эҕэрдэ, Арыйаан, бастаабыккытынан! – диэн үөрэ-көтө эҕэрдэлии тоһуйабын.
– Нина Ивановна… – Осипов тугу эрэ этиэх курдук гынар эрээри эппэт. Таайтарыылаахтык мичээрдээн кэбиспитигэр, үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн көһүннүлэр. Хап-хара харахтара дьиктитик чоҕулуҥнастылар. Эмиэ да оҕолуу ыраастык, эмиэ да улахан киһилии, дириҥник…
– Истэбин? – бу уол тугу этээри гына-гына толлон турар буоллаҕай диэн утары көрдүм.
– Мэ… бу эйиэхэ, – кэмниэ кэнэҕэс Арыйаан спортивнай көстүүмүн сиэбиттэн «Альпен голд» билииккэ сакалааты таһааран утары уунна. Мин көһүппэтэх буоламмын соһуйан, саҥата суох таалан турдум. Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын, тугу хоруйдуохтаахпын билбэккэ:
– Б-баһыыба, – эрэ диэтим. Осипов миэстэтигэр тэпсэҥэлээн ылла уонна киэр хайыһаат тахсан баран хаалла. Онуоха туох эрэ улахан бөрүкүтэ суох кистэлэҥи таайбыттыы ытырыктата санаатым… Сотору Женя кэллэ. Иккиэн саалаҕа тахсан оҕолору көрдүбүт. Ол турдахпытына, алтыс кылаас кыргыттара «…биһиэхэ кып-кыралыыны биэрдилэр дии. Алта билииккэ сакалаат биэрбиттэрэ хайдах тиийбэтий…» дэһэр саҥалара иһиллэн ааста. Мин тымныы уунан саба ыстарбыттыы дьик гына түстүм. Үлтү кыбыһынным, сааттым. Арыйаан доҕотторун кытта саала биир муннугар хаадьылаһа тураллар.
– Осипов! – музыка холбоно илик буолан Арыйаан тута иһиттэ. – Кэл эрэ.
Тренердэр хосторун иһигэр уу чуумпу сатыылаата. Туохтан саҕалыахпын билбэккэ, уолу утары көрөн олордум.
– Арыйаан, хамаандаҥ оҕолоро сакалааттан матан хомойон тураллар ээ, – тургутардыы, сирэйин-хараҕын одуулуубун. Онуоха Осипов мух-мах тутунна.
– Кинилэр сиэхтээх сакалааттарын миэхэ биэрбиккин дии… Арыйаан, билэбин, эн миэхэ махтаныаххын баҕарбытыҥ буолуо. Ол эрэн… кинилэр бириистэрэ ээ. Итинник гыммат буол. Миэхэ эн махталыҥ – эн этэҥҥэ эрэ сылдьарыҥ. Этэҥҥэ үөрэнэриҥ, аһаан-сиэн, чэгиэн сылдьарыҥ…
– Тугуй ол, оччоҕуна, миигин уоруйах диэри гынаҕын дуо? Ол аата, оҕолорго биэрбиттэрин эйиэхэ аҕалан биэрбит диэн толкуйдуур буоллаҕыҥ. Мин ити сакалааты маарыын бэйэм харчыбынан маҕаһыынтан атыыласпытым. Манна биэрбит сакалааттарын оҕолого барыларыгар түҥэттим. Хайдах кыалларынан үллэрдим. Бэйэм биир тооромоһу сиэбэтим. Ама да мин куһаҕаным иһин, уоруйах буолбатахпын ээ, – уол хаастара түрдэстэн, харахтара уоттанан, сирэйэ бэл кырыыламмыкка дылы буолла уонна кэлэйбиттии көрөн ылаат тахсан баран хаалла…
Акаары… тугун-ханныгын быһаарсыбаккабын эрэ… оо, дьэ хайыахпын билбэппин. Дискотека саҕаламмыта да, Арыйаан биирдэ да көстүбэтэҕэ. Женя биһикки улахан кылаас уолаттара табахтаабыттарын тутан мөҕөн-этэн ыллыбыт. Ол кэмҥэ улахан, оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт көрүҥнээх уол киирэн кэллэ. Хайалара оскуола оҕотун үҥкүүтүгэр кэллэҕэй диэммин көрө турдахпына, мин Сайыынам утары сүүрэн тиийдэ. Ол уолу кытары ыга куустустулар, уурастылар да быһыылаах. Дьон баар диэн толлубатылар… Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын тобулбатым. Уопсайынан, учуутал үлэтэ наһаа ыарахан эбит. Оҕону кытары алтыһарга, бастакы уочарат, психолог буолуохха наада. Оҕо уйулҕатын билэр, киниэхэ сөпкө сыһыаннаһар эрэ буоллахха үлэ тахсыылаах буолуох курдук. Чэ, бэйи, Сайыыналыын кэлин, утары көрсөн олорон кэпсэтиэм. Ол эрэн бу туора киһи оскуола оҕолорун үҥкүүтүгэр сылдьара табыгаһа суох. Мин Женяҕа имнэнэн кэбистим. Кини туора киһи кэлэн турарын көрөөт, тугу гыныахтаахпытын тута өйдөөтө. Иккиэн сулбу хааман тиийэрдии бэлэмнэнэн эрдэхпитинэ, хата, биһиги дьолбутугар, Сайыынабытын кытта бакаалаһан баран, бэйэтэ тахсан барда. Тоҕус чааска дискотеканы тохтоттубут. Дьуһуурунай сэттис кылаастар сааланы хомуйа сырыттахтарына, санаам буолбата – оскуола төлөпүөнүттэн интэринээккэ эрийдим. Арыйаан кэлбэтэҕэ диэтилэр.
– Чэ, Нина, мин дьиэбэр ойдум, сөп, – Женя эмиэ ыксал муҥунан бакаалаһа охсоот барда.
Барыларын атаарталаан баран, бүтэһигинэн оскуолаттан таҕыстым. Күрэҥсийбит баттахтаах, ынайбыт истээх харабыл оҕонньор аанын иһиттэн хатанна. Мин санаам туой Арыйааҥҥа иэҕиллэ турар. Төһө да бэйэм илэ харахпынан көрбөтөрбүн, кини күлүгээнниирин, баппатын, табахтыырын, арыгы да иһэрин туһунан үгүстэ иһиттим. Онно-манна тиийэн хаалыа диэн испэр куттана саныыбын. Кэбис, дьиэтигэр бара сырыттахпына табыллар. Уулуссаҕа оҕолор үҥкүү кэннэ бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһа-хаадьылаһа, мэниктии-мэниктии дьиэлээн иһэллэр эбит. Миигин бачча киэһэ ханна барар буоллаҕай диэбиттии, муодарҕаабыттыы көрөллөрүттэн иһим түүрүллэн ылла. Аны оҕолор хоп-сип тарҕаталлара итэҕэс этэ. Осипов дьиэтигэр чугаһаан иһэн көрбүтүм, түннүктэрэ барыһан хабыс-хараҥалар, уот суох. Маны көрөн куттанным даҕаны… ханна баран хаалыан сөбүй?
Аан аһаҕас… Хараҥаттан куттаннарбын да, сымыһахпын быһа ыстаан баран иһирдьэ атыллаатым. Уот холбуур ханан баарын хантан билиэмий, илиим иминэн эркини тарбыы сатаан баран, ыксаан, суотабайбар банаар холбоотум. Арай, доҕоор, уун-утары туох эрэ уп-улахан барыйан аҕай турар эбит. Мин куйахам күүрдэ, баттаҕым чахчы турбукка дылы буолла, көхсүм хараҕа тымныйда… Хаһыы-ыһыы суох, биир кэм тахсар ааммын аһа сатаан булумахтанным. Ити түгэҥҥэ эмискэ уот холбонон кэллэ. Бу барыта кыл түгэнин иһигэр буолла. Көрбүтүм, Арыйаан турар эбит. Күлэрин кыатана сатаан буолуо, илиитин сутуруктуу туттан баран айаҕын бүөлүү туттубут. Харахтара туох эрэ көрүдьүөһү көрбүттүү чаҕылыҥнаһаллар. Бүгүнү быһа кини иннигэр саака-суукка киирэн да биэрдим. Саҥа таһааран бэйэм бэйэбиттэн күлэн ыллым. Арыйаан тэбис-тэҥҥэ күлэн тоҕо барда. Онтон өр буолбатыбыт, иккиэн сүбэлэспиттии тэбис-тэҥҥэ тохтоон хааллыбыт.
– Сыыһа өйдөөбүппүн, Арыйаан. Бырастыы гын.
– Чэ, хааллын, – Арыйаан мичээрдээн кэбистэ. Онтон илиитинэн ыҥырардыы даллах гынан кэбистэ. – Ааһыый.
Ааспыкка да сырыттахпына, бүгүн даҕаны уол дьиэтэ ып-ыраас, хомуллуулаах. Биллэн турар, ийэ суоҕа биллэр эрээри, барыта бэйэтин миэстэтигэр, орун оннугар турар. Куукунаҕа биир да кирдээх иһит суох.
– Интэринээккэ эрийэ сылдьыбытым, эйигин суох диэбиттэрэ, – саалаҕа киирэн дьыбааҥҥа олордум.
– Ээ, сылайаммын кэлэн утуйан хаалбытым.
– Арыйаан, эн дьоҥҥор олоро барыаҥ этэ. Халлаан мантан инньэ тымныйыа дии. Хайдах манна соҕотох олоруоххунуй? – дьиэ ортотугар турар маҥан оппуохата онон-манан саккыраан хаалбыт оһоҕу көрөн ыллым уонна эбэн эттим. – Дьиэҥ ититиигэ холбоммотох эбит дии.
– Алтынньыга дылы олоруом. Оттук мас баар. Ол кэннэ интэринээккэ кыстыы барыам.
– Интэринээккэ дуо? – мин соһуйан хааллым. – Тоҕо дьоҥҥор барбакка, ол интэринээккэ бараҕын?
– Миэхэ онно ордук. Дьоммун сирбэппин, сыыһа толкуйдаамаар. Кинилэр наар ыҥыраллар да, бэйэм көҥүл сылдьарбын сөбүлүүбүн. Маны тэҥэ, мин баспын батара сатыылларын, кыра оҕо курдук ньээҥкэлэһэллэрин сөбүлээбэппин, – уол бу бүтэһик таайтаран эппит этиитин миэхэ эмиэ анаабытын мин тута сэрэйбитим.
– Эн сааскын ситиэххэр диэри хайаан да көрүүгэ-истиигэ сылдьыахтааххын ээ, Арыйаан. Онуоха, мин кылаас салайааччыта буоларым быһыытынан, эппиэтинэстээхпин.
– Өйдүүбүн. Ол эрэн аймалҕан тардыбакка эрэ бэйэҥ сэмээр көрө-истэ сырыт, – уол миигин уоскутардыы сып-сылаастык көрөн олорон оргууй хардарда. – Мин баарбын, үчүгэйбин. Долгуйума.
– Ол интэринээккэ эйигин ылаллар дуо? – мин кини туһугар долгуйарым хайдах да уостан хаалбат.
– Ылаллар. Онно кыстаабытым хас да сыл буолла. Нина Ивановна, – уол мичээрдээбитинэн миигин тобулу көрө түстэ. – Долгуйан бүт.
Мин бу бэйэтин иннин бэйэтэ бэлиэр быһаарынар буолбут, улахан киһилии халбаҥнаабат кытаанах толкуйдаах эдэр киһини көрөн олорон салгыы туох да диэхпин булбатым. Онуоха Арыйаан эйэ-дэмнээхтик саҥа таһааран күлэн ылла, онтон таайтарыылаахтык: «Уонна… дьиҥэр, интэринээккэ миигин көрдөөн эрийиэҥ суоҕа этэ» диэтэ.
– Тоҕо? – мин соһуйа иһиттим.
– Хоп-сип итинник кыраттан оҕуруо курдук тиһиллэр ээ. Манна кэлбиккин эмиэ ким эрэ көрдөҕө буолуо… – уол харсыһыннары туппут тарбахтарын сыныйан одуулуурдуу туттан олордо. – Ол иһин, мантан инньэ аны киэһэ чэйдии барыам суоҕа.
Мин туох да диэн хардарыахпын булбатым.
– Арыйаан, мин эйигин кытары атыны кэпсэтэрдээхпин, – бу сатамньыта суох кэпсэтии тутулун уларытаары уонна аһаҕастык кэпсэтэргэ уолдьаста дии санааммын күөмэйбин оҥостон ыллым. Уол аттыбар саҥата суох дьыбааҥҥа утары көрөн олордо. – Былырыын… маайдааҕы өрөбүллэргэ оскуолаҕа туох буолбутай? Миэхэ кэпсээ эрэ…
Арыйаан маны эрэ ыйытыа диэбэтэхтии соһуйан хаалла, сирэйин суунан эрэрдии сууралаамахтаан ылла, өрө тыынна. Тугу эрэ этиэх курдук саҥаран иһэн бөтөн ылла. Санаатын сааһылыыр курдук умса туттан олордо.
– Билбэппин… Мин олох билбэппин. Мин суох этим онно. Хантан ылан миигин сылдьыбытыҥ дииллэрин өйүм хоппот… Тоҕо миигин буруйдуулларын сатаан санаабаппын.
Уол ити тыллары нэһиилэ ыган таһаарардыы сибигинэйэ былаастаан хардарда уонна умса туттан сири одуулаан олордо. Эмискэ баҕайы кыччаан, тулаайахсыйан хаалбыт көрүҥнэннэ. Наһаа аһынным эрээри тугунан да көмөлөһүөхпүн булбатым. Кини кэтит көхсүгэр илиибин ууран таптайан ылбыппар Арыйаан эмискэ хайыһа түстэ уонна кууһан ылла. Төбөтүн санныбар өйөөн, баттаҕым быыһыгар сирэйин кистии тутта…
Хаарыан оҕону наһаа да аһына санаатым. Тоҕо? Көмүскэһэр төрөппүтэ суоҕун иһин дуо? Тыыннаахтар тулаайахтара буолан, көрүүтэ-истиитэ суох хаалбытын иһин дуо?
– Арыйаан, барыта кэминэн буолуо, истэҕин? Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат! Хаһан даҕаны! Ааспыкка биэрбит кинигэбин аахпытыҥ буолуо дии. Кырдьык син биир хаһан эрэ тахсыаҕа, оннук буолбат дуо, ээ, Арыйаан?
…Кини тугу да саҥарбат, өрө уһуутаан ылар, кыбыстыбыттыы сирэйин кистиир.
Мин быһаарсыаҕым. Кырдьык өрөгөйдүөҕэ. Туохтан саҕалыырбын билбэппин, ол эрэн, сымыйаны суурайыаҕым, хайаан даҕаны…
Алтынньы 1 күнэ, оптуорунньук
Эмиэ өр да суруйбатым. Бэҕэһээ оскуола түмэлигэр тахса сырыттым. Юрий Поликарпович диэн кырдьаҕас киһи үлэлиир. Тахсан билистим, түмэлгэ туох-туох баарын көрдүм-иһиттим, нэһилиэк устуоруйатын ыйыталастым. Биирдэ эмэ манна оҕолору киллэрэн уруок ыытыам диэбиппэр, хата, үөрдэ аҕай.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596166?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Татьяна Анатольевна Поскачина
Төбөтүн толкуйунан салайтара сатыыр, сиэрдээх санаалаах, кырдьыгы тутуһар, сымыйаны саралыыр баҕалаах сабыс-саҥа идэтийбит киһиэхэ туох харгыс баарый? Кини – учуутал. Кырата суох кыһалҕалаах кырачаан дьоҥҥо билиини иҥэрэр үөрэхтээх эдэр учуутал кыыс барахсан тус бэйэтин олоҕор болҕомтото тиийбэтэ баар суол. Ол эрээри, үтэн-анньан уйуһутан көрөр салалта киниэхэ туттарбыт “уустук” кылааһын хайдах урууллуурун, бэйэтин тус көрүүтүн хайдах сааһыланарын ким сэрэйиэй, арай учуутал күннүгэ эрэ билэн эрдэҕэ.
Оттон ол күннүк күннэтэ кэпсиир кистэлэҥин арыйдахха – дьиҥнээх олох. Түбүк. Дьарык. Таптал. Кэлэйии. Киэптэтии. Мунуу. Быһаарыныы. Дьылҕаҕа бэринии…
Татьяна Анатольевна Поскачина
Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ
Атырдьах ыйын 31 күнэ, субуота, 2016 с.
Аанньа утуйбатым, барыны бары түһээтим. Ол сытаммын, арааһа, бу дьиэ абааһылаах быһыылаах диэх санаа көтөн түстэ да, уһукта биэрдим. Хабыс-хараҥа хоско көлөһүнүм сарт түһэн, сарсыардааҥҥа диэри сыттым. Бэҕэһээ эрэ бу Налыы нэһилиэгин оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан үлэлии кэлбитим. Нэһилиэк дьаһалтатыгар үлэлиир Рома диэн эдэр уол малбын тутуһан, сирдээн, бу учууталлар уопсайдара диэн ааттанар түөрт кыбартыыралаах эргэ уопсайга аҕалбыта. Миигин кытта бииргэ олоруохтаах саҥа учуутал кыыс бүгүн кэлиэхтээх. Хаһан эрэ кэлэ охсор…
Бибилэтиэкэҕэ баран кэллим. Бибилэтиэкэр – сааһыра барбыт хатыҥыр дьахтар эбит. Сөбүлээбэтэхтии сүүһүн аннынан көрөр, хааһын түрдэһиннэрэн баран олорор. Бу саҥа киһи кэллэ диэн сээн диэбэтэ. Формулярбын быраҕан биэрдэ. Баҕар, бүгүн санаата холлон сылдьара буолуо.
Бииргэ олоруохтаах кыыһым кэлимээри гынна дии. Хайыы-үйэ хараҥаран эрэр. Иккис түүммүн соҕотоҕун хонорбун санаатахпына этим тардар. Дьиҥэр, наһаа эргэтэ суох дьиэ ээ. Түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэттэн биирэ. Ол эрээри, биир эрэ эркин нөҥүө дьон саҥата иһиллэр, оҕо ытыыр. Атын дьиэлэргэ ким да суох быһыылаах – уу чуумпу. Дьиэбит, киирээти кытта тута куукуна. Онно төгүрүк остуол турар. Арба, ол остуолбар ыскаатар ылыам этэ. Манна дэриэбинэҕэ атыылаабаттар эбит. Түөрэҥэлэспит да буоллар, үс олоппос, былыргы ыскаап. Хата, гаас билиитэтэ баар. Маны таһынан утуйар икки хостоох. Биирэ син кэҥэс, атына кыараҕас соҕус. Маҥнайгынан кэлбит киһи сиэринэн, улахан хоско киирэн олоробун. Ити долбуур үрдүнэн ыйаммыт былыргы сиэркилэни ханна эрэ гыныыһыкпын. Бу кыыс сүттэ. Тоҕо кэлбэт буоллаҕай?
…
Сарсын балаҕан ыйын 1 күнэ. Дириэктэр сарсыарда тоҕус ааһыыта кэлээр диэбитэ. Чугаһаатаҕын ахсын долгуйарым күүһүрэн иһэргэ дылы. Миигин онус кылаас салайааччыта буолаҕын диэбиттэрэ. Хайыы-үйэ улаатан, сиппит оҕолор. Саллабын. Хайдах эрэ биир тылы була сатаабыт киһи. Оо, ким эрэ кэллэ!
…
Утуйаары сытабын. Дьукаах кыыһым, хата, кэллэ. Дириэктэр били Романы кытта сирдээн аҕаллылар.
… Хата, үчүгэйкээн кыыс быһыылаах. Орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, сып-сырдык ис-киирбэх дьүһүннээх. Марина Романовна диэн. Нуучча тылын уонна литературатын учууталынан ананан кэлбит.
Чэ, утуйарга уолдьаста. Сарсын ураты күн. Бу түүн этэҥҥэ утуйар инибин…
Балаҕан ыйын 1 күнэ, өрөбүл
Билии күнүнэн! Бүгүн олус үчүгэй күн ааста!
Бастатан туран, этэҥҥэ хоммутум. Били сиэркилэни эргэ сыттык хаатыгар суулаан күүлэҕэ таһааран уурбутум. Баҕар, ол иһин буолуо, баҕар, аттыбар киһи баарын иһин эрэх-турах сананан буолуо, баттаппакка утуйбутум. Ол эрээри, долгуйбут омуммар, сарсыарда эрдэ уһуктан хаалан баран салгыы сатаан утуйбаккабын туран кэлбитим.
Тоҕус чааска Марина биһикки аргыстаһан оскуолаҕа тиийбиппит. Дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччы Вячеслав Николаевич: «Дьэ, маладьыастар», – диэн хайгыы көрсүбүтэ. Быйыл бу оскуолаҕа саҥа үлэлии кэлбит учууталлар элбэх эбиппит. Мин саха тылын уонна литературатын учууталынабын, Марина нуучча тылын уонна литературатын, Евгения Егоровна омук тылын, Ванесса Ивановна алын кылаас, оттон Андрей Ильич физкультура учууталлара. Ванесса аймахтарыгар олорор. Евгения кэргэниниин бэйэлэрэ дьиэлээхтэр эбит. Оттон Андрей Ильич саҥа кэлиэхтээх учаскыабайы кытта биһиги уопсайбыт биир кыбартыыратыгар олорор буолаллар үһү. Арба, били эркин нөҥүө дьон олорор диэбитим, история учуутала Октябрь Александрович кэргэниниин, оҕотунуун икки кыбартыыраны холбоон, дьиэ оҥостон олороллор эбит.
Дьэ, оруобуна уон чааска үөрүүлээх линейкабыт саҕаланна. Дириэктэр, завуч тыл эттилэр. Оскуолаҕа саҥа киирбит оҕолор учууталларын кэнниттэн субуруһан киирэн турдулар, хоһоон аахтылар.
Линейка кэнниттэн Вячеслав Николаевич онустарбын кытта билиһиннэрээри кылааска батыһыннаран киллэрбитэ. Сорох оҕолор сонурҕаабыттыы, сорохтор бу эмиэ киммит тиийэн кэллэ диэбиттии көрдүлэр. Кэнники эрээккэ олорор икки кыыс тугу эрэ ботугураһан ылаат, улаханнык күлэн тоҕо бардылар. Кыбыстыбыт, толлубут санаабар таҥаһым дуу, сирэйим, баттаҕым дуу туох эрэ буоллаҕа диэн көннөрүнэн ыллым.
– Чэ эрэ, сүгүн олоруҥ! – Вячеслав Николаевич тоҕо эрэ киирдэ-киирээт бардьыгынаан кэбистэ. – Бу эһиги саҥа салайааччыгыт Нина Ивановна диэн.
– Оттон Тамара? – киэптээбиттии устуулугар тиэрэ түһэн олорор, хара көстүүмнээх, маҥан кроссовкалаах уол ыйытааччы буолла.
– Осипов, Тамара Андреевна тоҕо мантан барбытын бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо, – завуч уол диэки хайыһан да көрбөккө, хатыылаахтык хардарда уонна туох да буолбатаҕыныы салгыы саҥарда. – Нина Ивановна саха тылын уонна литературатын үөрэтиэ. Быйыл сайын син өйгүтүн-төйгүтүн тутан кэллигит ини диэн эрэнэбин.
Вячеслав Николаевич мин диэки тоҕо эрэ аһыммыттыы көрөн ылла уонна тахсан барда.
– Үтүө күнүнэн, оҕолоор!
– Драасьте! – били уол аат эрэ харата дорооболосто. Онтон атыттар ууну омурдубуттуу саҥата суох мин сирэйбин-харахпын кэтэһэ-манаһа олордулар.
– Вячеслав Николаевич эппитин курдук…
– Оо дьэ, иһиттибит ээ, туох ааттаах хатылаан хааллыгыт, – били кэнники эрээккэ олорор кыргыттартан биирдэстэрэ сэнээбиттии хантаччы туттан олорон саҥа аллайда.
Мин оскуолаҕа саамай баппат кылааска киирэн турарбын бүтэйдии сэрэйдим. Били Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамааныгар кэпсэнэр онус кылаастары санаан кэллим, олоппоспор чочумча саҥата суох олордум.
– Мин бэйэм оскуоланы уон алта сааспар бүтэрбитим. Биэс сыл учуутал буоларга үөрэнним уонна бу, эһиги иннигитигэр кэлэн олоробун. Эһигиттэн мин баара-суоҕа түөрт-биэс эрэ сыл аҕа буолуом. Бу мин учуутал быһыытынан бастакы күнүм. Ол иһин олус долгуйабын. Бүгүн эһиэхэ киирээри туран эрэ долгуйдум буолбатах. Миигин манна аныахтарыттан ыла үөрэх дьыла хаһан саҕаланарын туой кэтэһэ, күммүн-дьылбын ааҕа сылдьыбытым. Ол тухары долгуйарым күнтэн күн күүһүрэн испитэ. Бу эһиги иннигитигэр кэлэн олорорбуттан мин бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Тоҕо диэтэххэ, мин оскуола саҕаттан учуутал буолуохпун, саха баай тылын-өһүн, литературатын оҕолорго үөрэтиэхпин баҕарар этим. Ол ыра санаам бүгүн туолла. Маныаха миэхэ саамай күүс-көмө буолбут киһим – кылааһым салайааччыта Галина Петровна этэ. Киниэхэ махталым муҥура суох… Учууталым барахсан ийэбин, эдьиийбин солбуйбута. Мин оҕо эрдэхпиттэн кини курдук билиини тарҕатааччы буолуохпун баҕарарым. Ол курдук, эһиэхэ олоххутугар сөптөөх суолу таба тайанаргытыгар сүбэ-соргу биэрэр, күүс-көмө, тирэх буолар чугас киһигит дэниэхпин баҕарабын, – диэтим.
Маҥнай оҕолор эмиэ күлсэн, сөбүлээбэтэхтии ботугураһан эрэллэрэ, онтон бэйэбин кылгастык билиһиннэрэн бүтэн, кэриччи көрөн ылбытым – уу чуумпу. Бары тугу эрэ толкуйдаабыттыы, оттомурбуттуу туттубуттар. Били тиэрэ түһэн олорбут уол олоппоһугар көнөтүк туттан олорбут уонна миигин тонолуппакка одуулуур. Мин дьоһуннана, бэйэ бодолорун тардына охсубут оҕолору астына көрөн ыллым, остуолбар сытар сурунаалы иннибэр тардынан арыйа баттаатым уонна: «Чэйиҥ, оҕолор, билсиһиэҕиҥ», – диэтим.
Кылааспар уон түөрт оҕо баар. Аҕыс кыыс уонна алта уол. Хас биирдиилэрин туһунан өссө кэпсээн иһиэм.
…
Дьиэбитигэр төннөн иһэн Марина биһикки бэйэ-бэйэбитигэр үлэбит бастакы күнүн туһунан санааларбытын үллэстэбит. Марина бэһис кылаастарга салайааччынан анаммыт. Хата, бары элэккэй майгылаах үчүгэйкээн оҕолор түбэспиттэр диэн үөрэ кэпсээтэ.
– Арба, Нинаа, саҥа физрук уолу туох дии санаатыҥ? – Марина эмискэ кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста, омуннаахтык көрө-көрө ыйытта.
Мин ити эмискэччи ыйытыыттан наһаа соһуйдум. Бу санаатахха, үлэһит буолбут долгуйбут омуммар биир идэлээхтэрбин да өйдөөн көрбөтөхпүн.
– Ээ оттон… үчүгэй быһыылаах, – сымыйанан хардарбыта буолабын.
– Үчүгэй буолан, – кыыһым мин сымыйа хардабын астыммата быһыылаах, үтүктэн ылла. – Кып-кыраһыабай эр бэрдэ буолбат дуо?! Сырдык хааннаах, арылхай харахтаах, көбүс-көнө үрдүк уҥуохтаах! Бастакы көрүүттэн таптал диэн баара буолуо дуу? Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Хата, кини кэпсээниттэн мин ол учуутал дьүһүнүн-бодотун удумаҕалаттым. Марина чахчы таптаатаҕа дуу… таптаатым диэн хайдах буолаллара эбитэ буоллар…
Балаҕан ыйын 2 күнэ, бэнидиэнньик
Төһө да көмүс күһүн күлүмүрдээн тиийэн кэллэр, бүгүн сайыҥҥылыы сып-сылаас күн буолбут. Дьахтар быттанар кэмэ диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Саха дьахтара барахсан аҕыс ыйдаах унньуктаах уһун кыһын иннинэ маннык сайыҥҥы ылааҥы күннэри баттаһа дьиэтин-уотун хомунан, таҥаһын-сабын тэбэнэн, сааһыланан дьаһанара эбитэ үһү. Ол сиэринэн Марина биһикки олорор уопсайбытын тупсарарга сананаммыт улуус киинигэр киирэн таҕыстыбыт. Батарыайа уонна түннүк холуодатын кырааската, ыскаатар, чаанньык, ол-бу кыра мал-сал атыыластыбыт. Киэһэ төннөрбүтүгэр аттыбар орто саастаах дьахтар олорбута. Саҥа кэлбит киһини кытары билсэр сиэринэн ааппын, тугу үөрэтэрбин, хантан кэлбиппин туоһуласпыта.
– Салайар кылаас биэрдилэр дуу?
– Биэрэн. Быйылгы онустарга салайааччы буоллум, – мин киэн туттубуттуу үөрэ-көтө хардарбытым. Онуоха ол дьахтар: «Оо», – диэбитэ уонна сапсыйан кэбиспитэ, аһыммыттыы көрөн ылаат киэр хайыспыта.
Дьахтар ити быһыытыттан соһуйан эрэ хаалбытым. Кылааһым оҕолорун кытары үчүгэйдик билсиэхпин, кинилэр тустарынан толору билиэхпин баҕарбытым.
Массыына дьиэбит иннигэр тохтообутугар малбытын-салбытын сүөкүү сылдьан көрбүппүт, тиэргэҥҥэ били физрук история учууталын кытары кирилиэстэригэр кэпсэтэ олороллор эбит. Биһиги тутуур бөҕөлөөх түспүппүтүн көрөн, иккиэн ойон туран, саҥата-иҥэтэ суох көмөлөһөн барбыттара. Андрей Ильич – кугас будьурхай баттахтаах, үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, сырдык хааннаах уол эбит. Мин тутан иһэр ыарахан бакыаттарбын утары кэлэн ыла охсубутугар, Марина сөбүлээбэтэхтии хатыылааҕынан көрөн кэбиспитэ. Күнүүлээтэҕэ дуу?..
Ону баара миэхэ билигин ханнык да сыһыан наадата суох… Таптал диэн аатырдар иэйиилэрэ кинигэҕэ эрэ кэпсэнэр, олоҥхоҕо эрэ хоһуйуллар, ону тэҥэ хомоҕой тыллаахтар хоһооҥҥо тиспиттэрин ырыа гынан ыллыыллар.
Өйүүн оскуоланан бары похуоттуу барар үһүбүт.
Балаҕан ыйын 3 күнэ, оптуорунньук
Бүгүн учаскыабай кэлбит. Сыта суох маҥан кыраасканан батарыайаларбын сотон баран уу тоҕо тахсыбытым, арай тиэргэммит иһигэр пуормалаах киһи, суотабайынан кэпсэтэ-кэпсэтэ, хаамыталыы сылдьар. Маҥнай, соһуйбут омуммар, туох эрэ быһылаан тахсыбыт буоллаҕа дуу дии санаатым. Өйдөөбөккө, биэдэрэбин туппутунан таалан турдахпына бэттэх хайыста: сып-сырдык күөх харахтаах, ис киирбэх дьүһүннээх, нуучча аҥаардаах бааһынай уол эбит. Кини миигин көрөн баран эмиэ соһуйда дуу, чочумча саҥата суох көрөн турда, онтон кэпсэтээччитигэр: «Чэ, сөп, онтон билсэ сылдьыахпыт», – диэтэ, төлөпүөнүн ылан сиэбигэр уктан кэбистэ. Онно, дьэ, саҥа учаскыабай олоро кэлэрин туһунан эрдэттэн эппиттэрин саныы биэрдим. Мин кыратык тоҥхох гынан дорооболоһоот, тиэтэйэ-саарайа баран уубун тохтум. Ити тугу гынаары акаары киһи курдук өрө даллайан турбутум буоллар. Дьэ, саат. Төннөн истэхпинэ бэйэтин кирилиэһигэр олороро.
– Бырастыы гыныҥ, бу манна олорор уол ханна барбыта буолуой, билэҕит дуу? – диир. Өйдөөн көрбүтүм, дьиэ аана хатааһыннаах эбит. Кирилиэскэ биир спортивнай суумка сытар.
– Билбэтим ээ, оскуолаҕа буолуо, – итинтэн атын тугу да саҥарыахпын булбакка, дьиэбэр киирэн хааллым. «Ити аата хайдах буолар баҕайыбыный?» диэн бэйэм-бэйэбиттэн бэркиһээтим. Күүлэм аанын сэгэтэн өҥөс гыммытым – олорбутун курдук олороохтуур.
– Манна киирэн кэтэс ээ, – киһи эрэ буолларбын, үтүө санаабын киллэрэн ыҥырдым. Онуоха учаскыабай махтанан бэрт эйэҕэстик мичээрдээтэ уонна дьиэҕэ кииристэ.
– Мин Егор диэммин, манна учаскыабайынан кэллим, – диэн илиитин уунна.
– Мин Нина диэммин, учууталбын, – утары илиибин уунан илии тутустубут. – Манна аас.
Егор өс киирбэх куукунаҕа киирэн биир түөрэҥэлээбит олоппоско сэрэнэн олордо. Марина бу кэмҥэ оскуолаҕа сылдьааччы, ол иһин билэрдии киниэхэ эрийдим: «Андрей итиннэ көстөр дуо?» – диэн ыйыттым. Онуоха кыыһым саҥарбакка иһиллээбиттии тутан баран саҥата суох турда. Онтон чочумча буолан баран: «Ону?!» – диэн ыгылыйбыт дуу, кыыһырбыт дуу куолас иһилиннэ. Ээ, дьэ, кыра оҕоҕо дылы күнүүлээн куруубайдана турарын билбэккэ олорор эбиппин дии! Хайыахпыный, манна Андрейдыын бииргэ олоруохтаах учаскыабай кэлэн хааттаран олорор диэн быһааран биэрдим. Онно биирдэ дьэ: «Ээ сөп, этиэм билигин» диэн күө-дьаа буола түстэ. Кэтэһэ таарыйа, ыалдьыппар итии чэй кутан биэрдим. Егор кыбыстар дуу, хайдах дуу – чааскытын эргим-ургум тутан көрөр, ньуосканан да булкуйан ылар, уоһугар даҕайан испитэ буолар. Төһө өр маннык өстөөх дьоҥҥо дылы саҥата суох олоруохпутуй, кэмниэ кэнэҕэс син айахпыт аһыллан билсэн, кэпсэтэн бардыбыт. Кини улуус кииниттэн сылдьар эбит. Эрдэ куорат эҥээр үлэлээбит. Онтон быйыл манна көһөрөннөр үлэлии кэлбит. Ити курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдии олордохпутуна түннүк аннынан Андрей ааста. Егор ону көрөн, чэйин иһэ охсоот, махтанан баран тахсан иһэн Маринаҕа кэтиллэ сыста. Кыыспыт Егору көрөн эмиэ соһуйда быһыылаах, «Уой, маамаа!» диэн өмүрбүт саҥата дьиэни биирдэ ылан кэбистэ. Учаскыабай уол аан айаҕыттан хаһыытаан-ыһыытаан көрсүбүт кыыһы соһуйбуттуу көрөн ылла, «бырастыы гыныҥ» диэт, таһырдьа ойон хаалла. Мин бэрт көрүдүьүөһү көрбүттүү күлэн быарбын тыытынным. Маринам ааны сабаат да үрдүбэр түстэ. «Наһаа астык харахтаах! Уой, үчүгэй да уо-ол!» диэн һуу-һаа бөҕөтүн түһэрдэ.
– Хайа, оттон Андрей? – истибиппэр итэҕэйбэккэ саҥа аллайдым.
– Андрей буолан! Сүүс төгүл кыраһыабай буолбат дуо?! Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Дьэ, омуннаах да кыыс…
…
Сарсын оскуоланан айылҕаҕа тахсарбытыгар анаан алаадьы буһардым уонна дьонум биэрэн ыыппыт соболорун ыһаарылаатым. Марина эн бүттэххинэ аны мин астаныам диэн баран физругун дуу, учаскыабайын дуу көрөөрү таһырдьа тахсан олордо. Кэмниэ кэнэҕэс, собобун ыһаарылаан бүтэн эрдэхпинэ, кыыһым уоһа мэрбэҥнээн киирэн кэллэ.
– Туох ааттаах ас астаатыҥ? – сөбүлээбэтэхтии, атаах куолаһынан чаҕаара түстэ.
– Оттон сарсын айылҕаҕа илдьэ бараары астыыбын дии, – туохтан санаата алдьанан киирбитин ситэ өйдөөбөккө туран холкутук хардардым.
– Дьэ, үчүгэйкээн да кыыс аатын ыллыҥ дии. Егор кэпсэтэ олорон миэхэ эрэ наадыйбат. «Наһаа минньигэс сыт кэлэр дии, ити Нина Ивановна ас астыы сылдьар дуо?» – диир. «Ону хабан ылан үһүөн уу иһэ-иһэ хайҕаатылар! Оттон миэхэ биирдэрэ да хараҕын хатаабат быһыылаах», – Маринам кыһыытыттан монолог ааҕар артыыс курдук, куолаһын уларыта-уларыта кэпсээтэ, кэмпиэтин былдьаппыт оҕолуу уоһа толлойдо.
– Оо дьэ, инньэ диэммин сарсын аһа суох барыам дуо? – мин киниэхэ төрүт кыыһырбаппын. Дьээбэлэнэн илиилэрбин өттүкпэр уурдум уонна: «Уопсайынан мин адьас буккулуннум, эн кими таптаабыккын өйдөөбөтүм. Аны үһүс киһинэн Октябрь сүрэххин сүүйдэ дуо?» – диибин.
Маринам, киһи эрэ буоллар туттуммата, күлэн бычыгыраата.
– Суо-ох, ама да мин буолбутум иһин барыларын таптаатахпыный. – Дьүөгэм аттыбар кэлэн остуолга олордо уонна сыҥаах баттанна.
– Ити Егор харахтарын көрдөхпүнэ, олох ууллан хаалыах курдукпун дии. Эчи сырдыгыын, дириҥиин! Олох, муора курдук угуйар харахтардаах… Оттон Андрей… – Марина өрө тыынар. – Андрей… наһаа үчүгэй…
Маринаа, хас биирдии ис киирбэх дьүһүннээх эр киһини барытын таптаатым диир буоллаххына, арааһа, чахчы таптал диэн суох эбит. Таптал диэн кэрэ кэпсээҥҥэ кэпсэнэр, омуннаах олоҥхоҕо туойуллар буоллаҕа…
Балаҕан ыйын 5 күнэ, чэппиэр
Бэҕэһээ сатаан суруйбатым. Сатаан буолуо дуо – бириэмэ тиийбэтэҕэ. Сарсыарда эрдэ тураммыт сээкэйбитин дьаһанан, тоҕус аҥаар чааска оскуолаҕа мустубуппут. Кылааспыттан Оля диэн кыыһым үөрэх саҕаланыар диэри улуус киинигэр киирбитин туһунан эрдэ илдьиттээбиттэрэ. Саргыны ийэтэ барбат диэн эрийэн сэрэппитэ уонна Валентин диэн уол, дьоно аах отторо бүтэ илик буолан, оттоһо барбыт этэ. Онтон атыттар бары бааллара.
Кылаас саамай лидерэ, туллар тутааҕа Арыйаан эбит – били олоппоско киэптээбиттии тиэрэ түһэн олорбут уол. Бары кини тылын истэллэр, киниттэн сүбэ-соргу көрдүүллэр. Арыйаан эппитэ оҕолоругар сокуон быһыылаах. Куһаҕаҥҥа эрэ таппатар, кылаас ыстаарыстата да оҥоруохха сөп эбит. Чэ, көстөн иһиэ. Хата, ол уол ватсапка кылаас бөлөҕүн арый диэн этии киллэрбитэ. Ити сүбэни сөбүлүү истэммин, оҕолорум суотабайдарын нүөмэрин ылаттаабытым уонна «Дьолуо» диэн бөлөх арыйбытым. Оҕолор «дьолуо диэн ол аата тугуй?» – дэһэллэр.
– «Дьолуо нууччалыыта «успех, везение» диэн. Биһиги кылааска ситиһии сиэттиһэн кэлэ турдун диэн ити курдук ааттаатым», – мин быһааран биэрэбин. Бу билигин да ол бөлөҕүм өрө умайыктанан олорор. Дьэ, ватсап курдук социальнай ситими хото баһылаабыт оҕолор диэн бу бааллар эбит. Олох тохтоон көрбөккө күнү быһа суруйсаллар. Маннык эйэлээх, үөрүнньэҥ оҕолору оскуола кэлэктиибэ тоҕо эрэ аанньа ахтыбат курдук…
Похуоппутугар оскуола оптуобуһунан, сорохтор УАЗ микроавтобуһунан, улахан уолаттар матасыыкылынан, массыынанан айаннаатыбыт. Марина биһикки оптуобуска кыбыллыбыппыт. Тиийиэхтээх сирбитигэр тиийэн, онус кылаастар түһүлгэлэрин киэргэппитинэн бардыбыт. Уолаттар, хата, балаакка ылбыттар. Илдьэ кэлбит чаппараахтарбытын балааккаҕа ииллибит уонна биһиги кылааска анаабыт сири саламанан күрүөлүү тардан кэбистибит. Үөрэх саҕаламмытын уруйдуур үгэскэ кубулуйбут айылҕаҕа тахсыы туомун кэннэ кылаастар бэйэ-бэйэлэрин кытары араас куонкурустарга курэхтэстилэр. Кылаастар хамаандаҕыт аатын толкуйданыҥ диэбиттэригэр мин оҕолорум тута «Дьолуо» диэн ааттаммыттара. Валялаах Сашаны отунан, бэс, харыйа эриэхэтинэн, сэбирдэҕинэн наһаа үчүгэйдик симээн кэбиспиппит. Спорт күрэхтэһиитигэр наар үксүн Арыйаан уонна Вова кыттыбыттара. Сүүрүү, тустуу, тутум эргиир уонна мас тардыһыыта курдук көрүҥнэрдээх многоборьеҕа Арыйаан кыайыылаах тахсыбыта. Ырыа күрэҕэр Сайыына норуот ырыатын ыллаан эйээрбитэ. Киниэхэ Арыйаан гитараҕа доҕуһуоллаабыта. Күрэхтэр түмүктэммиттэрин кэннэ, уопсай түмүгү таһааралларын кэтэһэ олорон сиргэ ас тардынан аһаабыппыт. Оҕолор олох бастаатыбыт диэн бүк эрэллээхтэр этэ. Ол эрэн, үһүс миэстэ буолбуппут. Кырдьыгынан эттэххэ, элбэх күрэххэ кыайбыт кылаас үһүс миэстэ буолбутун мин эмиэ өйдөөбөтөҕүм. Оҕолорум түмүгү истээт айдаара, кыыһыра түспүттэрэ. «Эс, хайдах итинник буолуоҕай? Итинтэн атыннык дьүүллүөхтэрэ дуо? Син биир хотторорбут биллэр этэ! Куруук баттыыллар!» диэн араас быдьар тыллаах-өстөөх сөбүлээбэтэхтэрин биллэрбиттэрэ. Кыыһыран кыынньа сылдьар оҕолорбун нэһиилэ уоскуталаабытым. Оҕолор санаалара наһаа да түспүт этэ. «Наар итинник сэнииллэр. Өрүү биһигиттэн иҥнэн тахсаллар. Бу оскуолаттан хаһан эрэ бара охсобун!» – дэһэллэр.
– Оҕолоор, мин эмиэ ити дьүүллээбиттэрин сөбүлээбэтим. Эһиги саамай бастыҥнар этигит. Ол эрэн, хаһан да, ханнык да түгэҥҥэ бэйэ бодоҕутун тардынан сылдьар буолуҥ. Итинник үөхсүбэт, быдьар тылынан этиспэт баҕайыта. Ама хайаан соруйан сэнээтэхтэрэй. Хаһан баҕарар, ханнык баҕарар күрэххэ дьүүллүүр сүбэ этиитэ бүтэһиктээх буолар, – диибин. – Киэҥ көҕүстээх буолуҥ. Син биир эһиги бастыҥнар этигит, бэйэҕит да ону билэҕит. Атын кылаас оҕолорун харахтарын көрбүккүт? Саамай сөхпүт-махтайбыт кинилэр этэ дии! Хата, мин бүгүн эһиги тускутунан элбэҕи да биллим. Наташа дизайнер буолуоххун сөп эбит. Түһүлгэни эн ыйаҥҥын-кэрдэҥҥин олус үчүгэйдик киэргэттибит. Аны Валялаах Сашаны хайдах курдук авангарднайдык таҥыннардыҥ? Оттон Сайыына куолаһа кэрэтиин. Киһи эрэ истэ олоруох курдук куоластааххын. Арыйааннаах Вова эчи сымсаларын, түргэннэрин. Олох олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыырдар курдуктар. Оттон, Леня, эн оскуолаҕа буолар тэрээһиннэри ыытааччыгын дуу?
– Суох, – уол тоҕо ыйытарбын өйдөөбөккө да хаалла быһыылаах.
– Мин эйигин хайаан да сыанаҕа таһааран хоһоон аахтарыаҕым. Улахан тэрээһиннэр диктордарын курдук үчүгэй куоластааххын дии… – үөрэнээччилэрбин хас биирдиилэрин эр-биир хайҕаатым, санааларын көтөхтүм. Ол хайгыы олорон оҕолорбун кэриччи көрдүм уонна түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла. Кинилэр миигин истэ олорон бэйэ-бэйэлэрин саҥа, сонун харахтарынан көрсүбүттэрэ, истиҥ мичээр бэлэхтэспиттэрэ, түмсүүлээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Бу буоллаҕа учуутал дьоло диэн…
…
– Нина Ивановна, үтэһэлээх эт сиигин? – кэннибин хайыһан көрбүтүм Арыйаан икки үтэһэлээх эт тутан турар эбит. Биирин миэхэ биэрдэ уонна аттыбар сэргэстэһэ олордо. Мин үрдүк сыыртан күөлү одуулуу олорбутум. Бу маннык олорорбун, айылҕаны кытта алтыһарбын туохтааҕар да ордоробун.
– Баһыыба, Арыйаан.
– Нина Ивановна, туохтан санаарҕаатыҥ?
– Суо-ох, санаарҕаабаппын ээ. Көннөрү айылҕаны кэрэхсээн көрө олоробун, – саҥа таһааран күлэн кэбистим. Арыйаан үрдүк уҥуохтаах, бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх. Спордунан дьаныһан туран дьарыктанар быһыылаах. Улахан киһилии көрбүт-истибит хап-харанан чоҕулуҥнуур харахтардаах. Оттомноох баҕайы эбит. Оттон оскуолаҕа тоҕо эрэ уларыйан хаалар.
– Нина Ивановна, эн ааспыкка учууталым ийэбин уонна эдьиийбин солбуйбута диэбитиҥ дии… – уол мин диэки ыйытардыы көрөн кэбистэ.
– …Галина Петровна диэн этэ, – мин ааспыт кэмнэрбин санаан чочумча саҥата суох олорон ыллым. – Биһиги эдьиийбиниин иккиэн мааны да мааны кыргыттар этибит. Ийэлээх аҕабыт олус таптаан, атаахтатан ииппиттэрэ. Ийэбит быраас, аҕабыт дьаһалта тутаах үлэһитэ этэ. Мин алын кылааһы бүтэрэн бэһис кылааска Галина Петровна диэн саха тылын уонна литературатын үөрэтэр учуутал салайар кылааһыгар киирбитим. Галина Петровна оҕоҕо тиийимтиэ гына наһаа үчүгэйдик үөрэтэрин таһынан оҕону кытта оҕо буолар, куруук өйдүүр-өйүүр, ол эрээри билиини ирдиир учуутал этэ. Ол бэһис кылааска тахсыбыт сылбар, кыһын саҥа дьыл саҕана, ийэм эдьиийбиниин куораттан кэлэн иһэннэр суол сааххалыгар түбэһэн… суорума суолламмыттара… Аҕам тулуйбатаҕа, арыгынан саатанар буолбута, үлэтиттэн уураппыттара. Галина Петровна баар буолан… кини миигин киһи-хара гыммыта. Бэйэтэ улахан кыыстааҕа Петербурга ыал буолан олороро. Онон, миэхэ туох баар ийэ, аҕа тапталын кини биэрбитэ. Кинигэни, саха литературатын, култууратын, фольклорун, айылҕаны таптыырга үөрэппитэ. Кини иллэрээ сыл ыалдьан бу орто дойдуттан бараахтаабыта. Оттон аҕам барахсан былырыын быстыбыта…
Арыйаан биһикки тугу да саҥарбакка, бэйэбит санааларбытыгар киирэн олордубут.
– Нина Ивановна, манна олорор эбиккин дуу, мин эйигин көрдүү сылдьабын, – кэннибин хайыспытым Андрей Ильич кэлэн турар эбит. Арыйааны эн манна тугу гына олороҕун диэбиттии батары көрбүтүгэр уол туран кэллэ уонна учууталы түҥнэри көтө сыһан ааһа барда.
– Ити уол өссө күүскэ дьарыктанара буоллар, олох дьиҥнээх многоборецтары да кытта киирсиэх уол эбит. Ээ, ол эрэн, баппат уол быһыылаах. Дьиссипилиинэни тутуспат, арыгыны, табаҕы эккирэтэр буоллаҕына туһата суох. – Андрей эппит бүтэһик тылларын сөбүлээбэтэҕим сирэйбэр суруллан таҕыстаҕа буолуо, тута кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста. – Нинаа, мин тугу ыйытаарыбын… Онтон ити… киэһэ көрсүһэ, билсиһэ диэн биһиэхэ эбэтэр эһиэхэ олоро түһүөххэ. Туох дии саныыгыт?
– Билбэтим, оттон олоруохха да сөп буоллаҕа дии, – физрук диэки эйэ дэмнээхтик көрөн кэбистим.
Ол киэһэ, оскуола похуодун кэннэ, дьиэбитигэр кэллэ-кэлээт, салгыы уолаттар олорор дьиэлэригэр тахсыбыппыт. Биһиги кэннэ оҕолорун дьонноругар ыытан баран Октябрь кэргэниниин Люсялыын киирбиттэрэ. Саҥа билсибит дьон сиэринэн күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, күлэн-салан бириэмэбитин бэркэ атаарбыппыт. Егор олус интэриэһинэй киһи буолан биэрдэ. Бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын олус сөбүлүүр буолан, тугу кэрэхсии көрбүтүн барытын хаартыскаҕа түһэрэр идэлээх эбит. Бэйэтэ түһэрбит наһаа кэрэ, ураты тыыннаах хаартыскаларын көрдөрбүтүгэр бары да сүрдээҕин сэргии, сөҕө-махтайа көрбүппүт.
Оттон Люся сып-сырдык арылыччы көрбүт киэҥ харахтаах, бэрт бэһиэлэй киһи эбит. Чуораан чугдааран эрэрин курдук оҕолуу лыҥкынастык күллэҕинэ киһи сүргэтэ көтөҕүллэр. Кинини кытары тута тапсан, уруккуттан билсэр дьон курдук бэрт чэпчэкитик алтыспыппыт.
Киэһэ иһити-хомуоһу дьаһайан баран тарҕаспыппыт. Мариналаах Андрей ханна эрэ баран хаалбыттар этэ…
Балаҕан ыйын 7 күнэ, субуота
Бэнидиэнньиктэн үөрэнэр буоллубут. Ититиини холбообуттар. «Дьолуоҕа» суруйбутум, оҕолорум араас хомойбут, ытаспыт сирэйдэри ыыталаатылар.
…
Мариналаах Андрей күнү быһа икки дьиэнэн бэйэ-бэйэлэригэр сылдьыһалларын дьиктиргии көрөн, кинилэр икки ардыларыгар ааспыттааҥҥыттан ыла истиҥ сыһыан үөскээбит дуу дии санаатым. Бэҕэһээ утуйаары сытан, эркин нөҥүө Маринаттан ыйыталаспытым.
– Ким билэр, билигин туох да диир кыаҕым суох. Ол эрэн кини аттыгар наһаа үчүгэй, – кыыс салгыы тугу да саҥарбатаҕа.
– Оттон Егор? Кини харахтара? – мин күлбүтүм. Кыыһым тэҥҥэ күлэн эрэ кэбиспитэ. Уу чуумпу сатыылаабыта.
…
Арыйааннаах Вова кэлэн бардылар. Таах, дьаарбайа сылдьабыт дииллэр. Марина ол кэмҥэ Андрейдаахха сылдьыбыта. Оҕолорбун киллэрэн чэйдэттим. Испэр наһаа үөрэ санаабытым – оҕо сөбүлээбэт учууталыгар мээнэ кэлэн ыалдьыттаабат. Ол аата мин кинилэргэ чугас доҕор, эдьиий кэриэтэ буолуохпун сөп эбит. Чэйдии олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ күлүстүбүт аҕай. Сотору Мариналаах Андрей киирэн кэллилэр. Оҕолору көрөн олус соһуйдулар.
– Хайа, здравствуйте, – Марина кытаанах учуутал хаанын киллэрэ оҕуста.
– Драсьте, – онуоха Арыйаан олорбут олбоҕуттан туран кэллэ. – Баһыыба, Нина Ивановна.
– Баһыыбаларыҥ, – Вова эмиэ туран, барардыы хомуннулар. – Чэ, биһиги бардыбыт.
Кирилиэскэ тахсан оҕолорбун атаардым. Кырачаан дьон эбиттэрэ буоллар, оройдоруттан сырылаччы сыллаан ылыам этэ. Ону баара уп-улахан дьон. Иккиэннэрин төбөлөрүттэн кыра оҕолуу имэрийэн ыллым. Уолаттар матасыыкылларын мэҥэһиннилэр.
– Чэ, сэрэнэн айаннаарыҥ. Көрсүөххэ диэри!
– Көрсүөххэ диэри, Нина Ивановна!
Уолаттар суол устун көтүтэ турдулар. Мин түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла, истиҥ да истиҥ сып-сылаас иэйии уһугунна.
Балаҕан ыйын 9 күнэ, бэнидиэнньик
Маҥнайгы үөрэх күнэ. Бэҕэһээ долгуйбут омуммар уруогум былаанын сыныйан көрбүтүм, уруоктарбар бэлэмнэммитим, иккис кууруска сылдьан ылыммыт көстүүммүн өтүүктээн, эркиҥҥэ сааллыбыт тоһоҕоҕо ыйаан кэбиспитим. Барахсаным эргэрбит ээ. Маҥнайгы хамнаспын ыллахпына үлэҕэ кэтэр таҥас ылыныам этэ. Сүрэ бэрт, наар икки таҥаһы уларыта сылдьан кэтэр диэхтэрэ.
…
Бүгүн бэһис, сэттис, ахсыс уонна бэйэм онус кылааспар уруоктардаах этим. Үһүс уруогунан ахсыс кылаастары үөрэтэ турдахпына, эркин нөҥүө баар бэйэм кылааспар айдаан бөҕө таҕыста. Дьахтар хатан куолаһа мөҕөн-этэн эрэр курдуга да, оҕолор айдааннара саба бүрүйэн кэбистэ. Кылааһым өрө көбдьүөрэн олорор. Маҥнай утаа, соһуйбут омуммар, хайдах да буолуохпун булбатым. Үөрэтэ турар оҕолорум миигин истибэккэ, айдаан тахсыбытын иһиллээн бүтүннүү кулгаах-харах иччитэ буолан олордулар. Оҕолору хааллартаан онустарбар сулбу хааман тиийдим. Ааны аһан истэхпинэ, Анастасия Федоровна диэн орто саастаах, толору эттээх-сииннээх биология учуутала сүр эрчимнээхтик ойон таҕыста, миигин эн уопсайынан кимҥиний диэбиттии кырыылаах хараҕынан көрөн ылла уонна кынчарыйан ылаат дириэктэр хоһун диэки олус сорунуулаахтык бара турда. Мин саҥата суох көрөн хааллым уонна кылааспар киирдим. Уу чуумпу, арай түгэх эрээккэ Борисова Люба паартаҕа умса сытан ытаан сыҥсыйар.
– Тоҕо уруучуканан оройго охсуохтааҕый?! Тиийиммэт что ли, хата, бэйэтэ?! – Любалыын биир паартаҕа олорор Иванова Наташа одуулаан турбут буруйбар миигин уун-утары өстүйбүт хараҕынан көрөөт хаһыытаан бытарытта.
– Кэпсээҥ, оҕолор, туох буоллай? – мин ити хаһыыны истибэтэх курдук учуутал остуолун иннигэр баран турдум.
Бүгүн тугу эбии билбиттэрин чиҥэтээри, уруогу быһа утуктуу олорбут Любаҕа учуутал ыйытык биэрбит. Кыыс сатаан хоруйдаабакка олордоҕуна, учуутала кыйаханан турбут да, уруучука тумсунан кыыһы оройго охсубут уонна: «Тиийиммэккин дуо эн, уопсайынан?!»– диэн хаһыы былаастаах мөҕөн барбыт. Маны көрө-истэ олорбут оҕолор өрө көбдьүөрэ түспүттэр. Кыыстарын көмүскэһэн: «Хата, бэйэҥ тиийиммэккин! Ити дьыалаҕар эппиэттиэҥ! Психопатка!» – дии-дии айдаарбыттар.
Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин быһа түһэ-түһэ кэпсээн бүтэллэрин кытта, дириэктэр уонна завуч киирэн кэллилэр. Онуоха үөрэнээччилэр биир киһи курдук бары олбохторуттан турдулар.
– Онус кылаастар, дорооболоруҥ, – дириэктэр Михаил Семенович кылаас ортотугар киирэн турда. Оҕолор ити эҕэрдэҕэ аат эрэ харата хардарбыта буоллулар. – Бүгүн саҥа үөрэх дьылын маҥнайгы күнэ. Быһайын оскуола аанын хайдах сабан барбыккытын өйдүүр инигит? Дьэ, мин өйдүүбүн. Үөрэх дьылын хайдах түмүктээбиккит да, соннук саҕалаан эрэҕит. Бу эһиги сааскытыгар оҕо син өйүн-төйүн тутар, улаатар, оттомурар кэмэ дии! Аҕыйах сылынан бэйэҕитин итинник оскуола оҕото үөхтэҕинэ сээн диэбэккит буолуо! Туох ааттаах бу таҥнары кырыыламмыт оҕолор эбиккит буоллар?! Ааспыкка айылҕаҕа тахсан баран эмиэ учууталлары үлтү үөхпүт этигит дии! Эһиги ханна бааргыт да онно айдаан! Анастасия Федоровна эһигини үөрэтэртэн аккаастанар! Дьэ, хайдах буолабыт?!
– Анастасия Федоровна бэйэтэ сыыһалаах. Кини үөрэнээччини уруучуканан оройго охсоро, соччото суох тылынан үөҕэрэ сөп үһү дуо? – үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх Арыйаан Уоһукап туран кэлбитигэр, дириэктэр хайдах эрэ кыччаан, мэктиэтигэр кумуччу туттарга дылы гынна, соһуйбуттуу кыл түгэнэ тылыттан матан ылла. Ол кэннэ күөмэйин көннөрүннэ, көстүүмүн тимэхтэннэ, хаастарын түрдэһиннэрдэ уонна:
– Анастасия Федоровна үйэтин тухары учууталлаата. Кини учууталлар учууталлара! Үтүөлээх учууталы хобулуур, эбэн кэпсиир бу туох аатай ээ?!! – дириэктэр үллэ кыыһырбыт куолаһа кылааһы биирдэ сабардаан кэбистэ. – Уоһукап, Тамара Андреевнаны ууратан баран, аны Анастасия Федоровнаҕа көстүҥ дуо?!! Мин эн дьылҕаҕын быһаарыам. Быйыл баҕас тохтууруҥ буолуо!
Үллэ кыыһырбыт дириэктэр аҕыйахта хардыылаан кылаастан тахсан барда. Кэнниттэн Вячеслав Николаевич тилэх баттаһан иһэн: «Нина Ивановна, дириэктэргэ киирээр эрэ», – диэтэ. Саҥата суох оҕолорбун кэриччи көрөн кэбистим. Бу түгэҥҥэ мин туох да диэхпин булбатым. Оттон оҕолорум харахтара биһигини көмүскээ диэбиттии чоҕулуҥнастылар. Турбахтыы түһэн баран, саҥата суох кылаастан тахсан бардым. Көрүдүөр устун хааман истэхпинэ, кэннибиттэн Арыйаан ситэн кэллэ.
– Бырастыы гын, Нина Ивановна, – кини мантан ордук өссө тугу эрэ этиэх курдук тутунна да, салгыы саҥарбата, утары көрөн тылыттан матан турда.
– Арыйаан, миигин кэтэһээриҥ, Михаил Семеновичка киирэ сылдьыам, онтон кэлиэм, сөп? – уолу санныттан таптайан ыллым.
…
– Нина Ивановна, киирэн олорунан кэбиһиҥ. – Дириэктэр били үллэ кыыһырбыта ханан да суох буолан хаалбыт. – Хайа, үлэҕин төһө сөбүлээн эрэҕин? Билэбин, бүгүн саҥа бастакы күнүҥ. Ити ыйытыыбар хоруйдуур, биллэн турар, эрдэ буолуо, буолан баран… кылааһыҥ оҕолорун сыһыаннара хайдаҕый?
– Үлэбин сирбэппин. Билиҥҥитэ барыта кэминэн.
– Кырдьыгынан эттэххэ, эйиэхэ оскуолаҕа эрэ буолуо дуо, бүтүн нэһилиэккэ баппат оҕолор кылаастара тигистэ. Биллэн турар, ити соруйан эйиэхэ анаабатахпыт. Кыһалҕаттан. Быһаас, үөрэх дьылын бүтүүтэ нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр Тамара Андреевнабыт ити кылаастан сылтаан уурайарга күһэллибитэ. Атын да учууталлар кинилэри салайартан батыммыттара. Ол эрэн, хайдаҕын да иһин, кылаас салайааччыта суох хаалыахтара дуо? Онуоха оруобуна эн биһиги оскуолабытыгар анаммытыҥ, ол иһин ити кылааһы эйиэхэ туттарбыппыт. Олох кыаныа суохпун диэтэххинэ мин өйдүөм уонна кимиэхэ эмит, холобур, ити физкультура учууталыгар Андрей Ильичкэ да туттаран көрүөм. Эр киһи син тутуо этэ. – Михаил Семенович, дьэ, тугу хардарар эбит диэбиттии мин сирэйбин өрө мыҥаан олордо.
– Оччоҕуна миигин ити кылаастан аккаастан диэри гынаҕын дуо? – Бу ыйытыыбар дириэктэр бэйэҥ бил диэбиттии икки илиитин даллах гынна, мичээрдээтэ.
– Мин ити кылааһы сөбүлээтим. Салгыы кинилэргэ кылаас салайааччытынан хаалабын. Уонна… Михаил Семенович, былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар туох буолбутун миэхэ кэпсиэҥ буолаарай?
Дириэктэр көхсүн этиттэ, туохтан саҕалаабыт киһи диэбиттии чочумча олоро түстэ.
– Былырыын саас, ыам ыйын өрөбүллэригэр, Осипов Арыйаан оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт, туох да үлэтэ-хамнаһа суох ускул-тэскил сылдьар маннааҕы иһээччи уолу кытта, ону тэҥэ өссө биир атын нэһилиэк киһитэ буоланнар арыгылаан баран, оскуола хатыырын алдьатан киирбиттэр этэ. Ол кэмҥэ Тамара Андреевна кэргэнэ оскуола харабылынан үлэлиирэ. Өлүү түбэлтэлээх, ол күн ыалдьан хаалбытын иһин, кэргэнэ солбуйаары оскуолаҕа тиийбит. Арай көрбүтэ, аана алдьанан баран аһаҕас турар эбит. Киирбитэ, ити үс уол көрүдүөргэ арыгылыы олороллоро үһү. Тамара Андреевна, биллэн турар, айдаан тардыбыт этэ. Онуоха итирикситтэр суоһурҕанан турбуттар да, бу кырдьаҕас учууталы тиэрэ баран түһүөр диэри садьыйан кэбиспиттэр. Ол садьыйааччыта, киһи абарыах, бэйэтин үөрэнээччитэ, кылааһын оҕото Арыйаан. Дьэ, уонна күрээбиттэр. Сатахха, сарсыныгар биирдэ айдаан тахсыбыта. Полицияламмыппыт, Уоһукабы уонна ол маннааҕы уолу ыҥыран ылан силиэстийэлээбиттэрэ. Үһүстэрэ суола сойбута ырааппыт этэ. Ол эрэн, Арыйаан бэҕэһээ интэринээккэ хоммут, күнү супту онно сылдьыбыт аатырбыта. Онуоха эбии, интэринээт үлэһиттэрэ күнү быһа манна баара, ханна да бара сылдьыбатаҕа диэбиттэрэ. Кылааһын оҕолоро көмүскэспит аатыран аны бууннаан турбуттара. Соруйан сэнии, атаҕастыы сатааҥҥыт Арыйааны булсаҕыт диэн төрөппүттэрин, учууталлары утары бараннар хас да күн үөрэммэтэхтэрэ. Уолбут, эппиккэ дылы, «железнэй алибиламмыта». Полиция да, туох да кини иннин ылбатаҕа. Ол эрэн, сылдьыспыт уола, маҥнай утаа, «эн баар этиҥ буолбат дуо» диэн баран, бүтэһигэр «ээ, өйдөөбөппүн, билбэппин» аатырбыта. Бука Уоһукап суоһурҕанан, куттаан айаҕын бүөлээтэҕэ буолуо. Онон, суут-сокуон хоппотоҕо, уолу оскуолаттан ууратар табыллыбатаҕа. Тамара Андреевна улаханнык кэлэйбитэ. «Ол аата миигин сымыйаччы диир буоллаххыт. Ити уол барбат буоллаҕына бэйэм барабын!» – диэн уурайан тахсан барбыта.
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, саҥата суох таалан олордум. Ама, Арыйаан оннук үһү дуо… Михаил Семенович мин санаабын таайбыт курдук, «Дьэ, ситигирдик…» – диэн хатылаа да хатылаа буолла.
– Аны ити Анастасия Федоровнаны эмиэ уураттарыан баҕарар быһыылаах. Тохтуура буолуо. Билигин баҕас мин киниэхэ иннибин биэрэн эрэ бэрт.
– Итиннэ Арыйаан туох да сыһыана суох ээ…
– Кини!!! Барытыгар кини сыһыаннаах!!! Ити кини оҕолору кигэр. Көрбөккүн дуо, оскуола хоруола дии! Уон биирис кылаас уолаттара киниттэн куттанан чугуруҥнаһаллар эрэ. Ким да кинини утары барбат!!! Ону билэ-билэ, убаастанар кырдьаҕас учууталларбытын барыларын тарбаҕын төбөтүгэр эргитээри оҥостор!
– Дьэ, мин ону билбэтим. Ол эрэн, Михаил Семенович, учуутал оҕону уруучуканан оройго охсоро – бу ханна да баппат суол буолбатах дуо? – синэ биир диэбиттии аны аахсан бардым.
– Ким да кими да оройго уруучуканан охсубатах. Эн ити түөкүн оҕолорго олох итэҕэйимэ! Соруйан үөрэнимээрилэр, уруогу ыһаарылар албынныыллар. Саатар диэни билбэт буолбут оҕолор! Нина Ивановна, эн ити оҕолоргор итэҕэйэҥҥин кырдьаҕас учууталы албынныыр диэри гынаҕын дуо? Ити Борисованы уруокка утуйа олорор, ыйыттахпына өс саҕа буолан эппиэттээбэт. Онуоха кыыһырбыппар бүтүн кылааһынан саба түстүлэр диир. Туох да суобас диэн суох оҕолоро. Суут-сокуон суоҕа буоллар былыр үйэҕэ барыбытын кырган кэбиспит буолуо этилэр!
Мин бу түгэҥҥэ Михаил Семенович иннин ылар кыаҕым суоҕун сэрэйбитим уонна саҥата суох суоһурҕанарын истэ олорбутум.
– Чэ, ситигирдик, Нина Ивановна. Бараҥҥын оҕолоргун кытта кэпсэт. Учууталтан бырастыы көрдөөтүннэр.
Дириэктэр хоһуттан арбы-сарбы буолан тахсан бардым. Михаил Семенович Арыйаан туһунан, ону тэҥэ субу буолбут айдааны атыннык кэпсээбитин төбөбөр буһара сатаатым. Хайалара кырдьыгы этэр буоллаҕай? Ол эрэн, хайдах оҕо, хайдах бүтүн кылаас албынныаҕай, хайдах?.. Оҕолорбор киирэммин, дьэ, туох диибин?
Ахсыс кылаастарбар киирдим. Үөрэнээччилэрим олоро сатаан баран мэниктээн ырааппыттар. Санаам буолбата, сорудах биэрэн баран бэйэм онустарбар бардым. Ааны аһан киирбиппэр тугу эрэ суугунаһа, ботугураһа олорбут оҕолор чуумпура түстүлэр. Мин сирэйбин-харахпын маныыллар.
– Оҕолоор, Анастасия Федоровна мин кинини уруучуканан охсубатаҕым, көннөрү билбэккин диэн кыыһырбыппар бары бүтүн кылааһынан саба түспүттэрэ диэбит, – оҕолорум сирэйдэрин-харахтарын үөрэтэрдии кэриччи көрдүм. – Онон, бырастыы көрдөөтөххүтүнэ биирдэ аны үөрэтэр үһү.
Онуоха ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук айдаара түстүлэр. Кырдьыгын балыйтарбыт эрэ киһи бу курдук айманар кыахтаах.
– Оҕолоор, – кылааһым чуумпурарын кэтэһэ сатыыбын. – Оҕолоор, эһиги миигин өйдөөбөтүгүт. Мин эһиэхэ итэҕэйэбин. Миигин албынныа суох этигит. Хайдах да бүтүн кылаас албынныа дии санаабаппын.
Кылааһым чуумпурда. Кэлин эрээттэн Любам туран кэллэ.
– Нина Ивановна, мин уруокка кырдьык утуйа олорбутум. Өйдөөн истибэтэх буруйдаахпын. Ол иһин Анастасия Федоровна кыыһыран оҕустаҕа дии. Мин баран бырастыы гын диэн көрдөһүөм.
Кылаас эмиэ айдаара, аймана түстэ.
– Люба, эн хайдах буолаҕыный?! Ол тугу эрэ билбэтибит, туохха эрэ сатаан эппиэттээбэтибит да уруучуканан оройго чокулла сырыттахпытына ханна ыраатабытый?! Билэрбитин да билбэт мас акаарылар буолан бүтэр буоллахпыт дии! – Наташа кыһыытыттан паарта сирэйин тоҥсуйан көрдөрдө.
– Оннук, оннук! Атаҕастыыр, сэниир кылаастарын булбуттар дии! Наар биһигиттэн иҥнэллэр! – оҕолор олох уоскуйбаттар.
– Чуумпуруҥ! – Арыйаан саҥата күүгээн быыһыгар иһиллэн эрэрэ да, кылаас уу чуумпу буолан хаалла. – Биһиги бырастыы көрдөөбөтөхпүтүнэ, кылааспыт салайааччытын сирэй-харах анньан саҕалыахтара. Онон бырастыы гын диэн көрдөһүөххэйиҥ. Онтон кэлин, Анастасия Федоровна бэйэтэ суобастаах буоллаҕына, өйдүөҕэ дии саныыбын. Билигин биһиги кылааспыт салайааччытын түһэн биэрэрбит туох да иһин табыллыбат. Эбэтэр атын учуутал илиитигэр киириэххитин баҕараҕыт дуу?
Бу түгэҥҥэ мин туох да диэн хардарыахпын булбатым. Онуоха, көрөн турбут курдук, чуораан тыаһа төлө барда, көрүдүөр оҕо саҥатынан биирдэ туола оҕуста. Арай, мин эрэ оҕолорум олбохторуттан харыс да хамсаабатылар.
– Оҕолоор, мин бэйэм Анастасия Федоровнаны кытта кэпсэтэн көрүөм.
– Суох, табыллыбат, Нина Ивановна. Манна баар кырдьаҕас учууталларга сыыһаларын ыйдаххына, кинилэр эйигин хаһан да бырастыы гыныахтара суоҕа. Хастар хаһан, хастар хаһан курдаттыы сиэхтэрэ… – Наташа сүүһүн аннынан көрөн кэбистэ.
– Нина Ивановна, биһиги сыыһабытын билинэбит, бырастыы гыныҥ диэхпит. Оннук дии, оҕолоор? – Вова кылааһы кэриччи көрөн кэбистэ.
– Оннук, оннук! – оҕолор көйгүөрэ түстүлэр.
…
– Оҕолоор, бу бээтинсэҕэ киэһэ биэс чаастан төрөппүт мунньаҕа буолар, дьоҥҥутугар этээриҥ, – бүтэһик алтыс уруогу бэйэм кылааспар ыыттым. – Осипов, эн тохтуу түһээр эрэ.
Арыйаанныын ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан кэпсэтиэхтээхпин билэбин эрээри, туохтан саҕалыахпын билбэппин.
Оҕолор хомунан тахсан барыыларыгар, мин остуолум иннигэр турар паартаҕа кэлэн олордо.
– Эн… интэринээккэ олороҕун дуо? – уол кэҕис гынар. – Бэйэҥ хантан кэлэ сылдьаҕыный?
– Маннааҕыбын, – мин бу хардаттан наһаа соһуйдум. Атын нэһилиэктэн үөрэнэ кэлэр эрэ оҕолор интэринээккэ олороллоро буолуо дии саныырым.
– Онтон… төрөппүттэриҥ?
– Суохтар…
Мин оҕолорум тус дьыалаларын сыныйан көрбөтөхпүттэн кэмсинним. Төрөппүтэ суох оҕо баар эбит диэн тоҕо эрэ бэлиэтии көрбөтөҕүм. Аҕыйах оҕо аҥаардас төрөппүттээх диэн сурулла сылдьара, үгүстэр ийэлээхтэрэ-аҕалаахтара.
– Ийэм суох, аҕам Капитоновка диэн сиргэ кырдьаҕастар дьиэлэригэр баар, – Уоһукап мин мух-мах туттарым иһин, санаабын таайда быһыылаах, ситэрэн биэрдэ.
– Аҕаҥ ол хаһан онно барбытай? Оччоҕуна хаһааҥҥыттан интэринээккэ олороҕун?
– Ахсыс кылааска сырыттахпына барбыта. Ыалдьара бэрдин иһин онно ыыппыттара. Миигин детдомҥа ыытаары гынан баран… убайдаахпын ээ манна. Кини миэхэ опекун буолбута. Арыт кинилэргэ, ол эрээри үксүн интэринээтинэн, бэйэм дьиэбинэн сылдьабын. Бэйэм бэйэбин көрүнэр, иитэр киһибин. Кыра оҕо буолбатахпын.
Мин күөмэйбэр кыбыс-кытаанах туох эрэ кэлэн бүөлүү турунан кэбистэ. Бэйэбиттэн атына суох дьылҕалаах оҕо барахсаны наһаа аһына санаатым. Ол курдук үгүһү кэпсэттибит эрээри, ааспыт үөрэх дьылыгар тахсыбыт быһылаан туһунан сатаан ыйыппатым. Тылым тахсыбата.
– Оччоҕо билигин интэринээккэр баран аһыыгын дуо? – диибин.
– Дьиэбэр барыам, – уол хоруйа миигин соһутар да, сөхтөрөр да.
– Дьиэҕэр баран тугу аһаахтыыгын? Онтон ол дьоҥҥор аһаабаккын дуо?
– Ыксал тирээтэҕинэ, убайым да аахха баран аһыахпын сөп. Ол эрэн, дьиэбэр син ол-бу ас баар. Бэйэм астанан аһыам дии, – бу курдук ускул-тэскил сылдьарга номнуо үөрэнэн хаалбыт, маны барытын буолуохтааҕын курдук судургутук ылынар сиэринэн хардаран кэбистэ.
– Суох, Арыйаан, эн миигинниин барсаҕын, – эмискэ төбөбөр көтөн түспүт быһаарыыны ылына охсон саҥа аллайабын.
– Ээ, дьиэлиэм дии. Марина Романовна…
– Марина Романовна суох, атын сиргэ эбиэттиир. Баар да буоллаҕына, эйигин хайдах да гыммат, – уолу харытыттан харбаан, күүспүнэн кэриэтэ таһырдьа таһаарабын.
Марина, кырдьык, эбиэккэ дьиэтигэр көстүбэт үгэстээх. Егор үлэтиттэн киэһэ биирдэ кэлэрин иһин Андрейдыын кинилэр дьиэлэригэр чэйдииллэр.
Балаҕан ыйын 14 күнэ, өрөбүл
Суруйбатаҕым быданнаабыт. Этэҥҥэ үлэлии сылдьабын. Барыта кэминэн. Дьонум ааҕы кытта кэпсэтэ сырыттым. Дьонум диэн Галина Петровналыын бииргэ олорбут дьиэбит таһыгар ыаллыы олорор кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин. Төһө да хаан-уруу аймахтарым буолбатахтарын иһин, миигин тэҥҥэ көрсүбүт-харайсыбыт кырдьаҕас дьону эбэлээх эһэм диэн ааттыыбын. Хата, барахсаттар баччаҕа тиийдилэр. Эһэм оҕонньор сотору-сотору күөлүгэр киирэн балыктыыра. Онтон туппутун хайаан да биһиэхэ өлүүлээччи. Билигин мин төһө да атын улууска көспүтүм иһин, хайаан да хатырыктаан, арыыга ыһаарылаан баран бэлэми суулаан кэлэр-барар дьонунан булгу биэрэн ыытаахтыыллар. Сотору-сотору төлөпүөнүнэн кэпсэтэбит. Бүгүн аны «Хайа, хаһан эргэ тахсыах курдуккун?» – диэн соһуттулар. Арай кыыстара ол эрэ туһунан долоҕойугар тохтоппот.
…
Бу ааспыт бээтинсэҕэ төрөппүт мунньаҕын ыыппытым. Төһө да аҕыйах төрөппүт кэллэр, билсибиппит. Кылааспытыгар туох наадатын испиэһэктээн, сыанатын торумнаан, харчы кыттыһан хомуйарга сүбэлэспиппит. Арба, Уоһукап убайа суоҕа. Хаһан эрэ бэйэм бара сылдьарым дуу?
Бэҕэһээ Михаил Семеновиһы кытта Арыйаан туһунан кэпсэппитим.
– Осипов балаһыанньатын бары билэбит, өйдүүбүт. Араас миэрэни бары ылына сатаабыппыт. Социальнай харалта эмиэ үлэлээбэт буолбатах. Арыйаан манна убайдаах, Аскалон Дмитриевич диэн. Туох да куһаҕана суох үчүгэй ыаллар. Бу Аскалон Дмитриевич уолга опекун. Онон, көрөр-истэр киһилээҕин иһин, кинини ханна да атын сиргэ ыытар кыах суох.
– Оттон ол убайын аахха олорбот дии.
– Ол уол бэйэтин быһаарыныыта оннук, – дириэктэр идэтинэн илиитин даллах гынан кэбистэ. – Көрөҕүн дии, кини хайдаҕын… ээ… ураты майгылаах оҕо. Осиповтар бырааттарын олордо сатыыллар. Уол бэйэтэ буолуммат. Оннооҕор ахсыс кылааска тахсыбыт күһүнүгэр, дьиэтиттэн күүстэринэн таһааран, убайын аахха олохтообуттара. Суох, уһаабатаҕа. Дьиэтигэр булан киирбит этэ. Төһө да убайын аахха олордор, дьиэтигэр син биир кэлэ-бара сылдьара киниэхэ наһаа наада быһыылаах эбит этэ.
– Арай туох эрэ буолан хааллын? – мин тылбыттан бэйэм куттаммыттыы остуол аннын үстэ тоҥсуйан тобугураттым. Дириэктэр сылайбыт киһилии сирэйин-хараҕын уҥа илиитинэн соттумахтаан ылла.
– Эппиэтинэстээх убайа аах бааллар. Ол эрэн кинилэр тылларын истибэт. Оскуола туох баарынан көмөлөһөр. Уол баҕатын хоту, үөрэх дьыла саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри интэринээккэ олорорун көҥүллүүбүт. Сайынын убайын аахха атаарыахтаах.
Дьэ, дьикти быһыы-майгы. Убайын көрсөн кэпсэппит киһи дуу.
…
Мариналаах Андрей сыһыаннара олус тэтимнээхтик сайдан иһэр курдук. Бэҕэһээ киэһэ гречка ыраастыы олордохпуна, кыыһым аттыбар кэлэн тугу эрэ этиэх курдук кылап-халап көрө-көрө элиэтии сылдьыбыта. Мин тугу кэпсэтээри гынарын сэмээр кэтэһэн көрөн баран, тулуйбаккабын «Тугуй?» диэбитим. Кыыһым хардарбатаҕа, кыбыстыбыттыы сирэйин ытыстарынан саба тутта-тутта күлэн бычыгыраабыта.
– Нинкаа, кыыһырыма сөөп, – кэмниэ кэнэҕэс атаахтаабыт куолаһынан унаарытан кэбиспитэ. – Баһаалыста бүгүн… Егордаах дьиэлэригэр хоноҕуун?
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ соһуйан тиэрэ кэлэн түһэ сыспытым.
– Ээй суох! Ол-бу буолума! – сөбүлэспэппин биллэрэн кыыспар сапсыйан кэбиспитим, онуоха кыыһым ытаабат эрэ, ааттаһар да ааттаһар.
– Ол Егоргут бэйэтэ МАННА киирдин уонна ЭН хоскор утуйдун. Мин ханна да хоноһолуу барбаппын! – кыыһырбыттыы куоласпын улаатыннаран ылбытым, мөккүһэр табыллыбатын биллэрэн кытаанахтык тобулу көрбүтүм. Марина мин этиибин сөбүлээбэтэҕэ сирэйиттэн көстөрө. Ол да буоллар хайыыр да кыаҕа суоҕун өйдөөн тахсан барбыта. Киэһээҥҥи аһылыкпытыгар Арыйааны чэйдии кэлээр диэн ыҥырбытым.
Ааспыт кэпсэтиибит кэннэ хаста да аҕалан чэйдэттим. Маҥнай кыбыстар, туттунар курдук этэ. Кэлин син сылдьа үөрэннэ. Барахсан, аһаан мотуйарын көрдөхпүнэ сүрэҕим ыалдьар. Иһитин ып-ыраас гына аһын барытын сиэн кэбистэҕинэ эбии кутаары гынарбын буолуммат. Ол эрээри, аһаа диэн өссө куттахха сиэн кэбиһээхтиир. Маны тэҥэ, кинигэ аахтарар буола сылдьабын. Иллэрээ күн Николай Заболоцкай «Мааппатын» уларсан барбыта.
– Былырыыҥҥы үөрэх дьылыгар аахпыккыт буолуо, – ис хоһоонун кылгастык кэпсээн, саната сатаабытым да, Арыйаан ып-ырааһынан көрөн кэбиспитэ.
– Өйдөөбөппүн ээ. Атыттар аахтахтара буолуо, мин ол эрэ туһунан толкуйдаабакка сырыттым ини. Арай, урут киинэтин көрбүтүм быһыылааҕа, – уол кинигэни эргим-ургум тута-тута күлэн кэбиспитэ.
– Чэ, бэрт, көрбүт буоллаххына аны аах, – диэн биэрэн ыыппытым.
Киэһэ аһылык аҕай иннинэ матасыыкылын тыаһа тиэргэн иннигэр кэлэн тохтоото. Онуоха Марина бэрт дьиктитик көрөн ылаат: «Эн акаарыгын быһыылаах» – диэбитэ уонна остуолтан сулбу ойон турбута. Мин кыыс ити быһыытын өйдөөбөккө, соһуйан эрэ хаалбытым. Ол икки ардыгар Арыйаан киирэн кэлбитэ.
– Үтүө киэһэнэн! – уол киирэн атаҕын таҥаһын уста турбута.
– Здравствуйте! – Марина тоҥуй куолаһынан хардараат, дьиэттэн тахсан барбыта.
– Киир, Арыйаан. Маринаа, аһаарыый, – кыыһым кэнниттэн ыҥыран көрдүм да кэлбэтэ.
– Хайа, кинигэҕин аахтыҥ дуу? – аһыы олорон ыйытабын.
– Ээ, арба, аҕаллым ээ. Бөлүүнү быһа аахпытым. Кинигэтэ быдан интэриэһинэй эбит дуу дии санаатым. Инньэ гынан, хойут утуйбут буолан эбиэт саҕана биирдэ турбутум, – уол аһаан мотуйа-мотуйа сэһэргиир. – Урут кинигэни ааҕыы эрэй буолааччы, билигин утуйар уубун умнан туран ааҕан, бэйэм-бэйэбиттэн соһуйа сылдьабын.
– Маладьыас, сэҥээрэр, таттаран олорон ааҕар ис хоһоонноох айымньыны түбэһэн ааҕар диэн дьол буоллаҕа дии. Кинигэ киһини олоххо үөрэтэр.
– Нина Ивановна, биири этэбин? – Арыйаан эмискэ аһыырын тохтотон уун-утары хап-харанан көрөн кэбистэ.
– Эт.
– «Саҥа кэлбит учуутал Нина Ивановна оскуолаҕа баппат бандьыыт Арыйааны күн ахсын дьиэтигэр аҕалар буолбут. Ол Уоһукап күнү супту учуутал кыргыттар дьиэлэригэр кэлэн хорҕойон олорор үһү» диэн сурах-садьык дэриэбинэ устун кынаттаах көтөр буолан көтө сылдьар. Сурах буолан баран киэргэтиитэ суох буолуо дуо, мин манна кэлэн хоно-өрүү сытарбын кытта көрбүттэр үһү.
Мин соһумар сураҕы истэн, сии олорбут гречкабын сыыһа ыйыһыннаҕым дуу, харахпыттан уу-хаар бычалыйан тахсыар диэри ыбылы сөтөлүннүм. Арыйаан ыксаан ойон туран көхсүгэ тоҥсуйда. Мин тоҕо эрэ күлэн тоҕо бардым. Уол мин күлэрбиттэн маҥнай муодарҕаата быһыылаах, онтон тэҥҥэ күлсэн барда. Ол курдук күлсэ олорон өйдөөн көрбүтүм, Егор киирэн турар эбит.
– Ээ, Егор, киириий, чэйдиигин дуо? – күлэрбин тохтото сатыы-сатыы иһит ылан гречка кутан биэрдим. – Марина?
– Ээ, биһиэхэ бааллар, – илиитин сууна охсон баран остуолга кэлэн Арыйаанныын илии тутуста уонна сэргэстэһэ олордо. – Хайа, үөрэх хайдаҕый?
– Этэҥҥэ.
– Эн курдук Нина Ивановна үөрэнээччитэ буолбут киһи баар ини, – Егор үөннээхтик көрө-көрө күлэн кэбистэ уонна салгыы туох да буолбатаҕын курдук аһыы олордо. Оттон Арыйаан, сибилигин аҕай үөрэ-көтө олорбут бэйэтэ дьэбин уоһуйа түстэ, туран кэллэ.
– Баһыыба, Нина Ивановна, кинигэни долбуурга ууруом.
– Тоттуҥ дуо ити аата? Аһаа ыл, – диибин.
– Ээ, суох, тоттум ээ. Баһыыба, – уол кинигэлэрдээх долбуурга «Мааппатын» ууран кэбистэ.
– Итиннэ Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамаана сытар. Аны итини ылаҥҥын аах, – итии чэйбэр саахар кутан булкуйа олорон саҥа аллайдым. Арыйаан кэмниэ кэнэҕэс «аата халыҥын!» диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ. Мин күллүм.
– Хайаан да сэҥээриэҥ, ылан аах. Оруобуна бу биһиги олохпутугар буола турар кэккэ кыһалҕалар итиннэ дьэнкэтик көстөллөр. Сорох-сорох персонажтарга билэр дьоҥҥун да булан көрүөҥ», – диибин.
– Ыллым бу. Чэ, мин бардым, баһыыба. Көрсүөххэ диэри.
– Сарсыҥҥа диэри, Арыйаан!
Осипов тахсан барбытын кэннэ, Егор саҥата суох чэйдии олордо. Онтон:
– Ити оҕо дьиэлээх-уоттаах дуу, суох дуу? – диэн ыйытыылаах буолла. Кини куолаһыгар сөбүлээбэтэх дорҕооннор иһиллэн аастылар.
– Опекуннардаах эбит. Төрөппүт мунньаҕар кэллэхтэринэ кэпсэтиэм, билсиэм уонна дьиэлэригэр да бара сылдьыам этэ. Ол гынан баран, Арыйаан тоҕо эрэ кинилэргэ сылдьарын сөбүлээбэт дуу, хайдах дуу. Арыт интэринээккэ, арыт бэйэтин дьонун дьиэтигэр баран аһыыр үһү. Барахсаны, ийэтэ-аҕата суох оҕону, кылаас салайааччыта буолан баран аһатаары ыҥырабын. Ону ол диэбэккэ, дьон-сэргэ атыннык толкуйдуур үһү дуу? – Егор диэки көрөн ылабын. Сэрэйбит сэрэх. Уоһукап билигин аҕай кэпсээбит сураҕа-садьыга ама хайаан нэһилиэк учаскыабайын тумнан көтөн ааһыаҕай…
– Этэрбэс араадьыйаҕа итэҕэйээччи эрэ итэҕэйэрэ буолуо, эн онно кыһаллыма, – учаскыабай санаа көтөҕөрдүү мичээрдээн эрэ кэбистэ.
Тоҕо да итинник этэрбэс араадьыйата хайа да СМИ үлэһитинээҕэр күүскэ, дьаныһан туран үлэлиирэ буоллар?! Миэстэтигэр күлэн аһаран кэбиспитим иһин, наһаа да абалаах… кинилэр билбэттэр буоллаҕа дии, биһиги майгыннаһар олохтоохпутун. Улахан киһи көрүүтэ суох ускул-тэскил сылдьар оҕону аһыныахтарын, киниэхэ кыһаллыахтарын билиминэ, араастаан хоп-сип тарҕатарга эрэ тиллэллэр!
…
Бииргэ олорор киһитигэр мэһэй буолумаары «үүрүллэн» киирбит Егордуун чэйдээн, иһит хомуйан баран, тугу да гынарбыт суох буолан хаартылыырга быһаарынныбыт.
– Баҕа санааҕа оонньуубут дуо? – Егор этии киллэрэр.
– Ээ, суох, – мин сөбүлэспэппин.
– Тоҕо тута куһаҕаны толкуйдаатыҥ? Көннөрү оонньуур чуҥкук баҕайы дии. Кыайан баран бөтүүктүү да саҥартахха, хоһоон да аахтардахха үчүгэй буолбат дуо? – Егор күлэн кэбиһэр.
– Чэ, сөп. Оонньуохха даҕаны.
Маҥнайгы оонньууга хоттум, үөрдүм аҕай.
– Миэхэ итии үүттээх чэйдэ кут эрэ, – кыайбыт киһи буолан дьаһайабын.
– Нет проблем, – туран чэй кутаары гыммыта, итии уу суох буолан, билиитэҕэ чэй өрө уурда. Салгыы оонньоотубут, эмиэ хоттум.
– Пахай, олох да сатаан оонньообот эбиккин дии, – киһибин барбах эрэ хантайан көрөбүн. – Били, күн тахсыытын түһэрбит хаартыскаҕын миэхэ бэлэхтээ.
– Сөп, ылаар, – Егор хаартыны буккуйа олорон хардара охсор уонна бэрт дьиктитик, туохтан эрэ тиэхэлэммиттии көрүтэлиир. Дьэ, саҕаланна ээ. Мантан салгыы оонньууларга субуруччу хотторо эрэ олордум.
– Чэйгин бэйэҥ кутун – маҥнайгы баҕата бу буолла. Ол кэннэ устуул үөһэ тахсан хоһоонно аах диэтэ. Хайыахпыный, Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлүттэн» быһа тардыыны ааҕан иһитиннэрдэҕим дии. Тиһэх оонньууга хотторбуппар, саҥата суох туран кэллэ уонна илиибин батарыайаҕа ылан наручниктаан кэбистэ. Мин тугу да өйдөөбөтүм, туохтан эрэ куттанан, уолуйан хааллым.
– Чэ, бээ. Эн сарсыҥҥа диэри маннык олор. Мин дьиэбэр таҕыстым, – сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх. Чахчы, баран эрэр киһилии сонун ылан кэтээри гыммытыгар, мин өлө куттаммыт санаабар хатанан олорор тимирбинэн батарыайаны лаһыгыратан, хаста да күүскэ тардыалаан ыллым. Эмискэ бычалыйан тахсыбыт хараҕым уутун симириктээн аһара сатаатым. Онуоха Егор күлэ-күлэ: «Куттаныма ээ», – диэтэ.
– Мин баарбын дии, чыычаах. Куттаныма, оонньоон этэбин, – Егор кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан сибигинэйэ быластаан саҥарда. Сып-сырдык күөх харахтара уратытык чоҕулуҥнаһан ыллылар. – Өйдүүгүн, аан бастаан көрсүбүт күммүтүн? Мин онно… көрдө-көрөөт эйигин сөбүлээбитим.
Мин истибиппэр итэҕэйбэккэ, эмиэ да соһуйан, эмиэ да куттанан кумуйуохпунан-кумуйан баран саҥата суох олордум.
– Нинаа… – Егор мин тимирдээх илиибин бэйэтин илиитигэр кистии тутта.
– Кэбис, Егор. Биһиги бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билбэппит. Ыыт миигин, – салгыы туох диэҕин истимээри, кытаанахтык саба саҥаран кэбистим. Онуоха кини сирэйгэ бэрдэрбиттии чинэрис гына түстэ. Бука, маннык харданы күүппэтэх быһыылаах, саҥата суох умса көрөн олордо.
– Чэ… бырастыы гыныҥ, Нина Ивановна, – Егор уларыйбыт тоҥуй куолаһынан алҕаһын билиннэ. Илиибин босхолоот, таһырдьа тахсан баран хаалла.
Балаҕан ыйын 22 күнэ, чэппиэр
Утуйаары сытабын. Урут күннүкпүн күн көтө-көтө син толорор буоларым. Билигин бириэмэ да тиийбэт курдук. Дьэ, оҕолорум дьиэлэрин кэрийэн бүттүм. Үгүстэрэ ийэлээх-аҕалаах оҕолор эбит. Аҕыйах оҕом аҥардас ийэлээх уонна Арыйаан аҕалаах эрэ эбит. Аҕата суох чороҥ соҕотох диэхпин тылым барбат. Ийэтэ уол түөрт эрэ саастааҕар атын киһини батыһан оҕотун, кэргэнин, дьиэтин-уотун хаалларан барбыта үһү. Аҕата суос-соҕотоҕун иитээхтээбит. Кэлин улаханнык ыалдьан, хаста да балыыһаҕа киирэн сыппыт. Көрөр-харайар киһитэ суох буолан, кырдьаҕастар дьиэлэригэр ыыппыттара үһү. Убайын ааҕы ыйдаран бара сылдьыбытым да, ааннара дьиэ харбыыр суокканан баттыктаах турара. Дьиэлэрэ нэһилиэк килбэйэр киинигэр турар ат сүүрдүөххэ сөп улахан уораҕай эбит. Арай, мин уолҕамчы санаабар уол бэйэтэ да, аҕата да бу дьиэҕэ батан олоруох эбиттэр… Ол убайын кытары кэлин көрсөр инибин.
…
Егор туох да буолбатаҕын курдук сылдьар. Ол эрэн икки ардыбытыгар истиэнэ үүннэрэн таһаарбыт. Мариналаахпыт аны этиһэллэрэ күн-түүн элбээн иһэр. Сотору-сотору туохтарын эрэ быһаарсаллар, хаһыытаһаллар. Онтон өр буолбаттар, эмиэ куустуһан баран эйэ-дэмнээхтик сылдьар буолаллар. Итинник омуннаах түһүүлээх-тахсыылаах сыһыан сылаппат буоллаҕа дуу? Ол эрэн, киһи барыта мин курдук толкуйдуур буолбатах буоллаҕа.
Дэриэбинэ иһэ мин уонна Арыйаан туспутунан хоп-сип холбуката буолан үллэҥниирин кимтэн да истэ, илэ көрө иликпин. Буолумуна, утары көрөн туран ким туох диэҕэй?.. Айа, туох да диэтиннэр. Ис дьиҥэ кинилэр хобугунаһалларын курдук буолбатах буолла да бүттэҕэ дии…
Балаҕан ыйын 26 күнэ, бээтинсэ
Наһаа акаарыбыын… Хайдах туох диэн манна суруйуохпун билбэппин. Бүгүн оскуолаҕа көрдөөх стартар буоллулар. Оскуола оҕолорун икки хамаандаҕа араарбыттара. Бастакы хамаанда хаппытаана уон биирис кылаас уола Ньургун, иккис хамаандаҕа Арыйаан буолбуттара. Күрэх түмүгэр, хас да очукуонан иккис хамаанда бастаан тахсыбыта. Оонньуу кэнниттэн спортивнай саалаҕа буолар оҕолор дискотекаларыгар мин омук тылын учуутала Евгения Егоровнаны кытта дьуһуурустубалыыр буолбуппут. Женя бэйэм курдук кыра уҥуохтаах, хатыҥыр кыыс. Михаил Семенович эппитигэр дылы, «оскуола улахан кылааһын кыргыттарыттан туох да атыммыт суох». Кини саннын байаатынан сылдьар сырдык баттахтаах, хойуу кыламан быыһынан кип-киэҥинэн тэрбэччи көрбүт хара харахтаах. Арба, били дьаһалтаҕа үлэлиир Рома кини кэргэнэ эбит. Быйыл кыыс үөрэҕин бүтэрбитин кэннэ, соторутааҕыта эрэ ыал буолан, манна уол дойдутугар көһөн кэлбиттэр.
Улахан уолаттар аппаратура холбуу сылдьар бириэмэлэригэр Женя дьиэбэр бара охсон кэлиэм диэн барбыта. Мин тренердэр хосторугар соҕотоҕун олордохпуна, Арыйаан киирэн кэлбитэ.
– Эҕэрдэ, Арыйаан, бастаабыккытынан! – диэн үөрэ-көтө эҕэрдэлии тоһуйабын.
– Нина Ивановна… – Осипов тугу эрэ этиэх курдук гынар эрээри эппэт. Таайтарыылаахтык мичээрдээн кэбиспитигэр, үрүҥ тиистэрэ кэчигирэһэн көһүннүлэр. Хап-хара харахтара дьиктитик чоҕулуҥнастылар. Эмиэ да оҕолуу ыраастык, эмиэ да улахан киһилии, дириҥник…
– Истэбин? – бу уол тугу этээри гына-гына толлон турар буоллаҕай диэн утары көрдүм.
– Мэ… бу эйиэхэ, – кэмниэ кэнэҕэс Арыйаан спортивнай көстүүмүн сиэбиттэн «Альпен голд» билииккэ сакалааты таһааран утары уунна. Мин көһүппэтэх буоламмын соһуйан, саҥата суох таалан турдум. Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын, тугу хоруйдуохтаахпын билбэккэ:
– Б-баһыыба, – эрэ диэтим. Осипов миэстэтигэр тэпсэҥэлээн ылла уонна киэр хайыһаат тахсан баран хаалла. Онуоха туох эрэ улахан бөрүкүтэ суох кистэлэҥи таайбыттыы ытырыктата санаатым… Сотору Женя кэллэ. Иккиэн саалаҕа тахсан оҕолору көрдүбүт. Ол турдахпытына, алтыс кылаас кыргыттара «…биһиэхэ кып-кыралыыны биэрдилэр дии. Алта билииккэ сакалаат биэрбиттэрэ хайдах тиийбэтий…» дэһэр саҥалара иһиллэн ааста. Мин тымныы уунан саба ыстарбыттыы дьик гына түстүм. Үлтү кыбыһынным, сааттым. Арыйаан доҕотторун кытта саала биир муннугар хаадьылаһа тураллар.
– Осипов! – музыка холбоно илик буолан Арыйаан тута иһиттэ. – Кэл эрэ.
Тренердэр хосторун иһигэр уу чуумпу сатыылаата. Туохтан саҕалыахпын билбэккэ, уолу утары көрөн олордум.
– Арыйаан, хамаандаҥ оҕолоро сакалааттан матан хомойон тураллар ээ, – тургутардыы, сирэйин-хараҕын одуулуубун. Онуоха Осипов мух-мах тутунна.
– Кинилэр сиэхтээх сакалааттарын миэхэ биэрбиккин дии… Арыйаан, билэбин, эн миэхэ махтаныаххын баҕарбытыҥ буолуо. Ол эрэн… кинилэр бириистэрэ ээ. Итинник гыммат буол. Миэхэ эн махталыҥ – эн этэҥҥэ эрэ сылдьарыҥ. Этэҥҥэ үөрэнэриҥ, аһаан-сиэн, чэгиэн сылдьарыҥ…
– Тугуй ол, оччоҕуна, миигин уоруйах диэри гынаҕын дуо? Ол аата, оҕолорго биэрбиттэрин эйиэхэ аҕалан биэрбит диэн толкуйдуур буоллаҕыҥ. Мин ити сакалааты маарыын бэйэм харчыбынан маҕаһыынтан атыыласпытым. Манна биэрбит сакалааттарын оҕолого барыларыгар түҥэттим. Хайдах кыалларынан үллэрдим. Бэйэм биир тооромоһу сиэбэтим. Ама да мин куһаҕаным иһин, уоруйах буолбатахпын ээ, – уол хаастара түрдэстэн, харахтара уоттанан, сирэйэ бэл кырыыламмыкка дылы буолла уонна кэлэйбиттии көрөн ылаат тахсан баран хаалла…
Акаары… тугун-ханныгын быһаарсыбаккабын эрэ… оо, дьэ хайыахпын билбэппин. Дискотека саҕаламмыта да, Арыйаан биирдэ да көстүбэтэҕэ. Женя биһикки улахан кылаас уолаттара табахтаабыттарын тутан мөҕөн-этэн ыллыбыт. Ол кэмҥэ улахан, оскуоланы бүтэрбитэ ырааппыт көрүҥнээх уол киирэн кэллэ. Хайалара оскуола оҕотун үҥкүүтүгэр кэллэҕэй диэммин көрө турдахпына, мин Сайыынам утары сүүрэн тиийдэ. Ол уолу кытары ыга куустустулар, уурастылар да быһыылаах. Дьон баар диэн толлубатылар… Бу түгэҥҥэ хайдах быһыыланыахтаахпын тобулбатым. Уопсайынан, учуутал үлэтэ наһаа ыарахан эбит. Оҕону кытары алтыһарга, бастакы уочарат, психолог буолуохха наада. Оҕо уйулҕатын билэр, киниэхэ сөпкө сыһыаннаһар эрэ буоллахха үлэ тахсыылаах буолуох курдук. Чэ, бэйи, Сайыыналыын кэлин, утары көрсөн олорон кэпсэтиэм. Ол эрэн бу туора киһи оскуола оҕолорун үҥкүүтүгэр сылдьара табыгаһа суох. Мин Женяҕа имнэнэн кэбистим. Кини туора киһи кэлэн турарын көрөөт, тугу гыныахтаахпытын тута өйдөөтө. Иккиэн сулбу хааман тиийэрдии бэлэмнэнэн эрдэхпитинэ, хата, биһиги дьолбутугар, Сайыынабытын кытта бакаалаһан баран, бэйэтэ тахсан барда. Тоҕус чааска дискотеканы тохтоттубут. Дьуһуурунай сэттис кылаастар сааланы хомуйа сырыттахтарына, санаам буолбата – оскуола төлөпүөнүттэн интэринээккэ эрийдим. Арыйаан кэлбэтэҕэ диэтилэр.
– Чэ, Нина, мин дьиэбэр ойдум, сөп, – Женя эмиэ ыксал муҥунан бакаалаһа охсоот барда.
Барыларын атаарталаан баран, бүтэһигинэн оскуолаттан таҕыстым. Күрэҥсийбит баттахтаах, ынайбыт истээх харабыл оҕонньор аанын иһиттэн хатанна. Мин санаам туой Арыйааҥҥа иэҕиллэ турар. Төһө да бэйэм илэ харахпынан көрбөтөрбүн, кини күлүгээнниирин, баппатын, табахтыырын, арыгы да иһэрин туһунан үгүстэ иһиттим. Онно-манна тиийэн хаалыа диэн испэр куттана саныыбын. Кэбис, дьиэтигэр бара сырыттахпына табыллар. Уулуссаҕа оҕолор үҥкүү кэннэ бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһа-хаадьылаһа, мэниктии-мэниктии дьиэлээн иһэллэр эбит. Миигин бачча киэһэ ханна барар буоллаҕай диэбиттии, муодарҕаабыттыы көрөллөрүттэн иһим түүрүллэн ылла. Аны оҕолор хоп-сип тарҕаталлара итэҕэс этэ. Осипов дьиэтигэр чугаһаан иһэн көрбүтүм, түннүктэрэ барыһан хабыс-хараҥалар, уот суох. Маны көрөн куттанным даҕаны… ханна баран хаалыан сөбүй?
Аан аһаҕас… Хараҥаттан куттаннарбын да, сымыһахпын быһа ыстаан баран иһирдьэ атыллаатым. Уот холбуур ханан баарын хантан билиэмий, илиим иминэн эркини тарбыы сатаан баран, ыксаан, суотабайбар банаар холбоотум. Арай, доҕоор, уун-утары туох эрэ уп-улахан барыйан аҕай турар эбит. Мин куйахам күүрдэ, баттаҕым чахчы турбукка дылы буолла, көхсүм хараҕа тымныйда… Хаһыы-ыһыы суох, биир кэм тахсар ааммын аһа сатаан булумахтанным. Ити түгэҥҥэ эмискэ уот холбонон кэллэ. Бу барыта кыл түгэнин иһигэр буолла. Көрбүтүм, Арыйаан турар эбит. Күлэрин кыатана сатаан буолуо, илиитин сутуруктуу туттан баран айаҕын бүөлүү туттубут. Харахтара туох эрэ көрүдьүөһү көрбүттүү чаҕылыҥнаһаллар. Бүгүнү быһа кини иннигэр саака-суукка киирэн да биэрдим. Саҥа таһааран бэйэм бэйэбиттэн күлэн ыллым. Арыйаан тэбис-тэҥҥэ күлэн тоҕо барда. Онтон өр буолбатыбыт, иккиэн сүбэлэспиттии тэбис-тэҥҥэ тохтоон хааллыбыт.
– Сыыһа өйдөөбүппүн, Арыйаан. Бырастыы гын.
– Чэ, хааллын, – Арыйаан мичээрдээн кэбистэ. Онтон илиитинэн ыҥырардыы даллах гынан кэбистэ. – Ааһыый.
Ааспыкка да сырыттахпына, бүгүн даҕаны уол дьиэтэ ып-ыраас, хомуллуулаах. Биллэн турар, ийэ суоҕа биллэр эрээри, барыта бэйэтин миэстэтигэр, орун оннугар турар. Куукунаҕа биир да кирдээх иһит суох.
– Интэринээккэ эрийэ сылдьыбытым, эйигин суох диэбиттэрэ, – саалаҕа киирэн дьыбааҥҥа олордум.
– Ээ, сылайаммын кэлэн утуйан хаалбытым.
– Арыйаан, эн дьоҥҥор олоро барыаҥ этэ. Халлаан мантан инньэ тымныйыа дии. Хайдах манна соҕотох олоруоххунуй? – дьиэ ортотугар турар маҥан оппуохата онон-манан саккыраан хаалбыт оһоҕу көрөн ыллым уонна эбэн эттим. – Дьиэҥ ититиигэ холбоммотох эбит дии.
– Алтынньыга дылы олоруом. Оттук мас баар. Ол кэннэ интэринээккэ кыстыы барыам.
– Интэринээккэ дуо? – мин соһуйан хааллым. – Тоҕо дьоҥҥор барбакка, ол интэринээккэ бараҕын?
– Миэхэ онно ордук. Дьоммун сирбэппин, сыыһа толкуйдаамаар. Кинилэр наар ыҥыраллар да, бэйэм көҥүл сылдьарбын сөбүлүүбүн. Маны тэҥэ, мин баспын батара сатыылларын, кыра оҕо курдук ньээҥкэлэһэллэрин сөбүлээбэппин, – уол бу бүтэһик таайтаран эппит этиитин миэхэ эмиэ анаабытын мин тута сэрэйбитим.
– Эн сааскын ситиэххэр диэри хайаан да көрүүгэ-истиигэ сылдьыахтааххын ээ, Арыйаан. Онуоха, мин кылаас салайааччыта буоларым быһыытынан, эппиэтинэстээхпин.
– Өйдүүбүн. Ол эрэн аймалҕан тардыбакка эрэ бэйэҥ сэмээр көрө-истэ сырыт, – уол миигин уоскутардыы сып-сылаастык көрөн олорон оргууй хардарда. – Мин баарбын, үчүгэйбин. Долгуйума.
– Ол интэринээккэ эйигин ылаллар дуо? – мин кини туһугар долгуйарым хайдах да уостан хаалбат.
– Ылаллар. Онно кыстаабытым хас да сыл буолла. Нина Ивановна, – уол мичээрдээбитинэн миигин тобулу көрө түстэ. – Долгуйан бүт.
Мин бу бэйэтин иннин бэйэтэ бэлиэр быһаарынар буолбут, улахан киһилии халбаҥнаабат кытаанах толкуйдаах эдэр киһини көрөн олорон салгыы туох да диэхпин булбатым. Онуоха Арыйаан эйэ-дэмнээхтик саҥа таһааран күлэн ылла, онтон таайтарыылаахтык: «Уонна… дьиҥэр, интэринээккэ миигин көрдөөн эрийиэҥ суоҕа этэ» диэтэ.
– Тоҕо? – мин соһуйа иһиттим.
– Хоп-сип итинник кыраттан оҕуруо курдук тиһиллэр ээ. Манна кэлбиккин эмиэ ким эрэ көрдөҕө буолуо… – уол харсыһыннары туппут тарбахтарын сыныйан одуулуурдуу туттан олордо. – Ол иһин, мантан инньэ аны киэһэ чэйдии барыам суоҕа.
Мин туох да диэн хардарыахпын булбатым.
– Арыйаан, мин эйигин кытары атыны кэпсэтэрдээхпин, – бу сатамньыта суох кэпсэтии тутулун уларытаары уонна аһаҕастык кэпсэтэргэ уолдьаста дии санааммын күөмэйбин оҥостон ыллым. Уол аттыбар саҥата суох дьыбааҥҥа утары көрөн олордо. – Былырыын… маайдааҕы өрөбүллэргэ оскуолаҕа туох буолбутай? Миэхэ кэпсээ эрэ…
Арыйаан маны эрэ ыйытыа диэбэтэхтии соһуйан хаалла, сирэйин суунан эрэрдии сууралаамахтаан ылла, өрө тыынна. Тугу эрэ этиэх курдук саҥаран иһэн бөтөн ылла. Санаатын сааһылыыр курдук умса туттан олордо.
– Билбэппин… Мин олох билбэппин. Мин суох этим онно. Хантан ылан миигин сылдьыбытыҥ дииллэрин өйүм хоппот… Тоҕо миигин буруйдуулларын сатаан санаабаппын.
Уол ити тыллары нэһиилэ ыган таһаарардыы сибигинэйэ былаастаан хардарда уонна умса туттан сири одуулаан олордо. Эмискэ баҕайы кыччаан, тулаайахсыйан хаалбыт көрүҥнэннэ. Наһаа аһынным эрээри тугунан да көмөлөһүөхпүн булбатым. Кини кэтит көхсүгэр илиибин ууран таптайан ылбыппар Арыйаан эмискэ хайыһа түстэ уонна кууһан ылла. Төбөтүн санныбар өйөөн, баттаҕым быыһыгар сирэйин кистии тутта…
Хаарыан оҕону наһаа да аһына санаатым. Тоҕо? Көмүскэһэр төрөппүтэ суоҕун иһин дуо? Тыыннаахтар тулаайахтара буолан, көрүүтэ-истиитэ суох хаалбытын иһин дуо?
– Арыйаан, барыта кэминэн буолуо, истэҕин? Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат! Хаһан даҕаны! Ааспыкка биэрбит кинигэбин аахпытыҥ буолуо дии. Кырдьык син биир хаһан эрэ тахсыаҕа, оннук буолбат дуо, ээ, Арыйаан?
…Кини тугу да саҥарбат, өрө уһуутаан ылар, кыбыстыбыттыы сирэйин кистиир.
Мин быһаарсыаҕым. Кырдьык өрөгөйдүөҕэ. Туохтан саҕалыырбын билбэппин, ол эрэн, сымыйаны суурайыаҕым, хайаан даҕаны…
Алтынньы 1 күнэ, оптуорунньук
Эмиэ өр да суруйбатым. Бэҕэһээ оскуола түмэлигэр тахса сырыттым. Юрий Поликарпович диэн кырдьаҕас киһи үлэлиир. Тахсан билистим, түмэлгэ туох-туох баарын көрдүм-иһиттим, нэһилиэк устуоруйатын ыйыталастым. Биирдэ эмэ манна оҕолору киллэрэн уруок ыытыам диэбиппэр, хата, үөрдэ аҕай.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596166?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Татьяна Поскачина
Тип: электронная книга
Жанр: Современная русская литература
Язык: на
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 30.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Төбөтүн толкуйунан салайтара сатыыр, сиэрдээх санаалаах, кырдьыгы тутуһар, сымыйаны саралыыр баҕалаах сабыс-саҥа идэтийбит киһиэхэ туох харгыс баарый? Кини – учуутал. Кырата суох кыһалҕалаах кырачаан дьоҥҥо билиини иҥэрэр үөрэхтээх эдэр учуутал кыыс барахсан тус бэйэтин олоҕор болҕомтото тиийбэтэ баар суол. Ол эрээри, үтэн-анньан уйуһутан көрөр салалта киниэхэ туттарбыт “уустук” кылааһын хайдах урууллуурун, бэйэтин тус көрүүтүн хайдах сааһыланарын ким сэрэйиэй, арай учуутал күннүгэ эрэ билэн эрдэҕэ.