Главная страница | Современная русская литература | Тыын былдьаһыгар

Тыын былдьа?ыгар
Егор Картузов
??тээн ???йээннэрэ
Кинигэ?э Саха сирин араас улуу?ун чулуу булчуттара уонна биллиилээх тустууктар Герман Контоев, Петр Бурцев, Владимир Кириллин уо.д.а. ?б?гэлэрбититтэн хаалбыт ?т?? ?гэ?и, сиэри-туому туту?ан, тулалыыр эйгэни харыстаан, айыл?а таайыллыбатах кистэлэ?ин, дьиктитин да к?рс?н, бы?ылааннаах, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэр, ойуур адьыр?аларын кытта ты?аа?ыннаах к??н к?рс??лэрэ, кии эбэтэр ки?и буолар кыл т?гэннэрэ, тыын былдьа?ыга сытыытык, арылхайдык ойууланна.

Егор Картузов
Тыын былдьа?ыгар

КИИРИИ ТЫЛ
Би?иги ?б?гэлэрбит былыр-былыргыттан ?т?? дьон эбит. Т?р??б?т-??скээбит аар айыл?аларын харахтарын харатын курдук харыстыыллара. Сиргэ-уокка сиэри-туому туту?аллара, бэйэ-бэйэлэригэр харыстабыллаахтык сы?ыанна?аллара. Сахалар ?рк?н ?йд??х, сылайбат сындаа?ыннаах дьон буолан, бу томороон тымныыга силис-мутук тардан, ??нэн-чэчирээн, сайдан-сириэдийэн олордохпут. Бы?ый атахтаах б?р?н? туут хайы?арынан ситэн бултуур сындалыйбат сындаа?ыннаах дьон эбиттэр. Оннук ситэн бултуулларын итэ?эйбэт этим да, Сунтаар сорсуннаах булчуттарын ту?унан кинигэ суруйа сылдьан б?р?н? сиппит Аппырыкаан Миитэрэйэби к?рс?н, атах тэпсэн олорон, кэпсэтэн итэ?эйбитим.
?б?гэлэрбит ?рк?н ?йд??х дьон буолан, ньуолбар сэрэх са?ылы айа кылыытын эстэрэн, маалтаар оно?о?унан с?ннь?н тосту т??эрэн, сымара таас курдук ?р? с?г?лл?б?т аакка киирбит суостаах-суодаллаах ардьай ана?астаах адьыр?аны а?аардас тайыынан ар?ахха киирэн бултууллара. Дьэ оннук хорсун санаалаах, эр с?рэхтээх дьон этэ.
Сахалар мындыр буолан айаны, тыатаа?ы сохсотун, тиргэни, чааркааны, кыра кыылларга сохсолору айдахтара уонна сатабыллаахтык ту?аннахтара. Дьэ ити сатабылбыт, сылайбат сындаа?ыммыт, ?рк?н ?йб?т, эр с?рэхпит барыта холбо?он, аан дойдуга биллэбит. Омук хайда?а аан дойду араас к?рэхтэ?иитигэр к?ст?р эбит. Тустууктарбыт ?б?гэлэриттэн бэриллибит булчут хааннаах буолан, сири сиксигинэн ар?аран, кыайыы-хотуу к?т?лл??х эргийэн кэлэллэр. Ол курдук, икки олимпиада уонна аан дойду ч?мп?й??ннэрдээхпит. Билигин норуоту ахсаанынан буолбакка, чулуу дьонунан сыаналыыллара биллэр.
Ол эрээри билигин о?олор айыл?аттан тэйэн м?лт?? бы?ыытыйдылар. К?мп??тэргэ, тэлэбиисэргэ хам хатанан олорор буоллулар. Кыра саастаах о?олорбут сатаан сахалыы са?арбакка, тэлэбиисэргэ к?ст?р дьон, кыыл са?атын ?т?ктэллэр. Дьиэ?э-уокка т?р?пп?ттэр сахалыы сайа?астык кэпсэппэккэ, о?олор ийэ тылларын, ийэ ?йд?р?н эмиэ с?тэрдилэр. Мин Б?л?? Л?к?ч??н?гэр сырыттахпына биир о?о, кыыллар са?аларын ?т?ктэ-?т?ктэ, нууччалыы са?ара сатаахтаабыта. Бу о?о нуучча диэни илэ к?рб?т?х, тэлэбиисэр о?ото. Хомойуох и?ин маннык о?о элбэх. Тыа?а да олорор дьон нууччалыы са?араллар. Тыл ?лл???нэ – норуот ?л?р.
Мин ити к?ст??н? утаран, улуустары кэрийэн, кырдьа?ас булчуттары к?рс?н, атах тэпсэн олорон, кинилэр сылдьыбыт бы?ылааннаах сырыыларын, тылларын-?ст?р?н уу?ун-уранын, булт сиэрин-туомун, ?гэстэрин хомуйан суруйан эрэбин. Булт тыла – саха тылын с??гэйэ-с?мэтэ.
Билигин тылбытын-?сп?т?н умнан мо?уогуруох курдук буоллубут. Аны уолаттарбыт эр ки?илии иитиллибэт буолан, кыыс курдук сара?наабыт, сыбыахайдаан хаамар уол элбээн и?эр. У?уйаантан са?алаан дьиэ?э, оскуола?а тиийэ дьахтар иитэр-??рэтэр. Уол о?ону хайдах дьи?нээх эр ки?и гына иитиэй? Дьахтар эр ки?и ?лэтин сатаабат, булду-алды билбэт. Кини кыыс о?ону к?н к?бэй ийэ буоларга бэлэмниир.
Кыыс о?о айыл?аттан к?рс??-сэмэй буолан кы?амньылаах, онон ??рэ?и ылла. Эр дьон тыа?а сопхуостар эстэннэр ?лэтэ суох хаалбыта. Онон сорох ыалга эр дьон дьыбаан киэргэлэ буолла, санаата т??эн а?ыы утахха убанна. Сорох дэриэбинэлэргэ сарсыардаа??ы сахсаан, киэ?ээ??и кэпсэл арыгы эрэ тула эргийэр буолла. Ким, ханна т???н? испитэ. Арыгы?ыты ?р? тутуунан, а?ыммыта, м?хп?тэ буолуунан к?н б?тэр. Сорох эр дьон у?уктаат, хантан арыгы булан и?эбит диэн сыаллаахтар-соруктаахтар. Куоракка да?аны итинник дьон а?ыйа?а суох.
Дьи?инэн, сахалар а?ыйах сыллаа?ыттан бэттэх, сопхуос буолан баран, арыгыны элбэхтик испиппит. Билигин тэрээ?ин барыта арыгылаах, а?ыы ута?ы испэтэххэ табыллыа суох курдукпут. А?ыйах сыл и?игэр дьон санаата уларыйар эбит. Аны билигин наркотик диэн адьарай а?а тиийэн кэллэ. Бу саха норуотун улаханнык эмсэ?элэтэр дьаат буулаата. Арыгыга, наркотикка эдэр ыччат убанар т?рд?н, т?р??т?н билиэххэ уонна туоратыахха. Эдэр дьон к???л босхо баран, олус иллэ? буолан, кытаанахтык ыга тутар а?а суох буолан, ку?а?ан дьаллыкка ылларда. Мин тус санаабар арыгыттан быы?анар суол ?лэ, спорт, айыл?а уонна булт буолар. О?о т?б?т?н и?игэр арыгы, наркотик диэн ?йд?б?л суох буолуохтаах. О?о кыратыттан булка, спорка убаныахтаах. Аар айыл?ата дьарыга суох сатаммат турукка киириэхтээх, к?н солото суох сылдьыахтаах. Ити мин этэр итэ?эстэрим баар кы?ал?а, ону билинэн к?нн?р?н??х тустаахпыт. Билигин эдэр ыччат ?ксэ спорка олус к?хт??х буолан и?эрэ биллэр. Спортивнай саалалар киэ? уора?айдарыгар сарсыардаа??ыттан киэ?ээ??э диэри ыччат толору мустан дьарыктанар. Арыгыны и?эр, таба?ы тардар ыччаттары омнуолуу к?р?лл?р.
Мин оскуола?а ??рэммит кылааспыттан ылан к?рд?хх?, улуу тириэньэрбит Миитэрэй Б?т?р??б?с Куоркун уонна тустуу к?м?т?нэн, чулуу дьон иитиллэн тахсыбыттара. Холобур: биир атаспыт бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан ?лэлээбитэ, ?с милииссийэ полковнига, ?т??лээх тутааччылар, ?т??лээх тириэньэрдэр бааллар. Дьэ бу спорт иитэр-??рэтэр ча?ылхай холобура буолбатах дуо? Б?т?р??б?с ?лэлииргэ ??рэппитэ.
Уол о?о уон т??рт саа?ыгар диэри сатабыл, эт-сиин, к??с-к?дэх, ?й-санаа ?тт?нэн саастаахтарыттан хаалсыа суохтаах. Тугу да?аны сатаабат, м?лт?х, унньу-санньы т?сп?т уолу о?олор ата?астыыллар. Уол о?ону а?ата кыра эрдэ?иттэн баты?ыннара сылдьан сиэргэ-туом?а, булт ?гэстэригэр ??рэтиэхтээх. Ол сорох ыалга кыаллыбат. Хомойуох и?ин а?аардас ийэлэр бааллар, ыал а?ата да барыта булка, сиргэ-уокка сылдьыбат. Онон бу кинигэбин уол о?о иитиитигэр к?м?л??х буоллун диэн суруйдум. Ба?ар биир эмэ уол аа?ан баран, дьи?нээх эр ки?и буолла?ына, кинигэм сыалын ситтэ дии саныам этэ.
Бу кинигэ?э уонтан лаппа тахса булчут араас мо?олу туораан, ?л?-?л? тиллэн, м?чч?-хаччы туттаран, эр санаалаах дьон буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аммыттара сурулунна. Аан дойду ааттаахтарын уонна тыа боростуой дьонун оло?у к?р??лэрэ, сиэрдэрэ-майгылара, уол о?о ыксаллаах, ?л?р-тиллэр м?кк??р?гэр хайдах бэйэ бодотун тардынан, ?л?р ?л??н? кытта туруула?ыахтаа?а ойууланна. Ха?ан ба?арар атах анныттан алдьархай ада?ыйыан с?п, онно бэлэм буолуохтаахпыт. Кураанах куолутаа?ар, тус мин санаабар, дьи? олохтон ылыллыбыт кэпсээннэр, о?о с?рэ?эр-быарыгар, ?й?гэр-санаатыгар тиийимтиэ буолаллар. Ыал а?ата эрэ барыта бултаабат, онон кинигэ?э баар умсул?аннаах кэпсээннэри аа?ан, уол о?ону к?лдь?н, ээл-дээл бы?ыыттан, арыгыттан тэйитэн ч?л олоххо сы?ыарда?ына, саха дьоно дьолбут буолуо этэ.
К?нд? аа?ааччы, сынньала??ар умсул?аннаах кэпсээннэри аа?аргар с?бэлиибин, дьоллоох-соргулаах буол!

    Ааптар

Ма?найгы т???мэх

Олохпор ?йд??н хаалбыт т?гэннэрим

Ма?найгы булт
Ханнык да ки?иэхэ о?о саа?а ордук к?нд?, исти? буолар эбит. Кыра сырыттахха буолбут сырдык ча?ылхай т?гэн ?йг?р с???н хаалар. Миэхэ, саа?ыран эрэр ки?иэхэ, ойор-тэбэр о?о саа?ым дьикти т?гэннэрэ сотору-сотору харахпар к?ст?н кэлэллэр. ?йб?р одо?-додо? с???н хаалбыты сурукка ти?эргэ холоннум, онон э?иги исти?, мин кэпсиим.
Кыра сылдьан с?рдээх мэник-тэник, биир сиргэ т?птээн-таптаан олорбот о?о ???б?н. Т??ртээх-биэстээх бэдик ынах этэрбэстээх уонна Кочубей курдук бэргэ?элээх этим. Кочубей диэн киинэ?э к?ст?р ?р??нэри кытта сэриилэспит ?р?? папаахалаах кы?ыл хамандыыр. Онтон миэнэ ма?ан каракуль бэргэ?э этэ. Торбос тириитэ ботуо?калаа?ым, онно «бултуур тэрилбин»: арагаайканы уонна бадараанынан о?о?уллубут, о?оххо хатарыллыбыт буулдьаны уктарым. Маннык та?нан-симэнэн, хорсун кы?ыл хамандыырыныы сананан, тэлгэ?эм и?игэр мас аты миинэн с??р да с??р буоларым. Былыргы ынах этэрбэс барахсан, быата эрэ с?лл?бэтэр, с??рэргэ чэпчэкитэ с?рдээх буолара. Убайдарым мо?отойдуу баралларыгар куруук кыра диэн хааллараллара, онуоха ытыы-ытыы эккирэтэрим. Улаатан борбуйбун к?т?хп?т?м да кэннэ, ыраах бултуу баралларыгар хаалларар этилэр. Хаалар с?р?н сылта?ым: т??рт ки?и «ИЖ-56» диэн к?л??ск?т? суох матасыыкылга баппаппыт.
Арай биирдэ, биэс саастаахпар, киэ?э мас аппын миинэн тэлгэ?э и?игэр с??рэн элээрэ сырыттахпына, а?ам ы?ыран ылан: «Сарсын бултуу барыахпыт», – диэтэ.
Аны бэрээдэги кэстэхпинэ сарсын илдьиэхтэрэ суо?а диэн боччумурдум. Бэл, аны куота барыахтара диэн сээбэ?нээн утуйбатым.
Сарсыарда эрдэ эбэбин кытта тэ??э турдум. Торбо?ун этэттэрэригэр1 к?м?л?ст?м, о?кучахтан к??рчэх ??т?н та?аардым, илии-атах буоллум. ?лэ-хамнас, бэрээдэк б???т?б?н, «барсар инибин» диэн испэр эрэл санаалаахпын. Убайдарым ийэбитин кытта кирпииччэ ?кт??хтээхтэр, ол и?ин эдьиийбин Маайы?ы илдьэ барар буоллубут.
Б????лэктэн чугас, урут би?иги дьоммут олорбут Мээндийэ диэн сайылыктарыгар тирилэтэн тиийдибит. К??х сайын сатыылаан турар кэмэ буолан, Эбэбит барахсан тупсубут а?ай. Алаас была?ын тухары сибэкки, к?р??ххэ эриэккэс, кэрэмэн кэрэ. Халлаа??а к??рэгэй ыллаан дьирибиниир, с??рэр-к?т?р араа?а манна мустубут. А?аардас салгыныттан, отун-ма?ын сытыттан-сымарыттан туймаарыах курдукпун, тулам чап-ча?ылхай, сып-сырдык. Мин ыллыах-туойуох санаам кэлэр эрээри, а?абыттан саллан «мык» да диэбэппин.
Би?иги матасыыкылбытын сайылыкка хаалларан, ыллык устун тыа?а та?ыстыбыт. Оту-ма?ы то?уппакка са?ата суох ?р хаамтыбыт, мин умайар уот куйааска дэлби утаттым, тама?ым хатта уонна кумаар да сиэн кэ?эттэ. Кэлэр сырыыга илдьэ кэлиэ суо?а диэн а?абар кы?кыйдаабаппын. Дьэ кэмниэ кэнэ?эс, кэтэ?эн кэлтэгэй буолтум кэннэ, сэндэ?э тыа к???ннэ.
Бары д??дэ2 кытыытыгар б?кч?чч? туттан, тыа?а-уу?а суох ч?м-ч?м ?ктэнэн ??мэн киирдибит. Д??дэ ортотугар биир улахан кус хороллон олорор. А?ам ол эрэ куска кы?аммат. Мин ку?у к?рб?т диэн ыйан к?рд?рд?м, ки?им сапсыйан кэбистэ. Синньигэс билии н???? иккис д??дэ баар эбит, онно ??мэн суксуру?ан тиийдибит. А?ам тохтоон, д??дэ кутуругун халампаа?ынан кы?астаста.
Эмискэ к?р? т?сп?т?м: уу кытыытыгар улахан ньолбойбут т?б?л??х, таллайбыт кулгаахтаах кугас ынах сытар. ??нтэн-к?й??ртэн к?м?скэнэн даллайбыт кулгаа?ынан сапсынар.
А?абын са?ата суох ойо?оско астым уонна: «А?аа, ынах сытар», – диибин. «Бачча ыраах хайаларын ына?а кэллэ?эй, араа?а, ыалбыт Настааччыйа ына?а буолла?а дуу» дии саныыбын.
Онуоха а?ам сибигинэйэн: «Тайах, айдаарыма», – диэтэ уонна оройго о?уста.
Биир уостаах отут икки халыыбырдаах саатынан ?р со?ус ыксаабакка кы?аан баран ытан хабылыннарда, онтон тута с?р??н, икки?ин ытта. Кыылбыт б?д?р?йэ-б?д?р?йэ туран кэллэ.
Мин куотар буолла дии санаатым уонна: «Барда-а-а! Ыт-ыт!» – диэн ха?ыы б???т? т??эрдим.
Онуоха а?ам холку ба?айытык: «Ууга о?унна?ына, хайдах хостуохпутуй?» – диэтэ.
Мин икки д??дэ билиитинэн тайах диэки хатыс ууннаран туос б?т?р???нэн т???нэн кэбистим. Арай с??рэн элээрэн тиийбитим, кыылым ойуур быы?ынан миигин утары бу турар эбит. Хааннаах хара?ынан халыччы к?рб?т, дагдаллан улахана да с?рдээх, харах да харах, кулгаах да кулгаах, т?б? да т?б?. Мин к?рб?т?хп?н к?р?н, ??йбэтэхпэр т?бэ?эн, сарылаат, т?тт?р? с??рд?м. Эмискэ, ычык быы?ынан ыллык устун с??рэн марайан и?эн а?ам т????гэр кэтиллэ т?ст?м.
????н тайахха тиийбиппит – кыылбыт охтубут, а?ам сааны уунан баран: «Баай Байанай биэрдэ, сал?аан с??скэ ыт», – диэтэ.
Мин саа эстэригэр санныбын к??скэ анньыа диэн уонна тайахтан дьулайан, куттанан ыппатым. Онуоха эдьиийим сааны ылан ытан бур?ас гыннарда.
Ол сыл эдьиийим алын с????х оскуолатын б?тэрэн, Хатылыга ??рэнэ барбыта. Онно тиийбитигэр Дь?г??ссэ тайах бултаабыт кыы?а бэ?ис кылааска ??рэнэ кэлбит диэбиттэр. Ол курдук эдьиийим Маайыс са?а оскуола?а ма?най булчутунан биллэн, онтон дуобаттаан, о?олорго Арассыыйа хамаандатыгар киирэн, Сойууска тиийэ к?рэхтэ?э сылдьыбыта.
Ити ма?найгы булдум кэннэ оруобуна ?йэ а?аара ааста. Кы?ал?ата суох о?о саа?ым биир ча?ылхай т?гэнэ ?йб?р сотору-сотору эргийэн кэлэр, ол и?ин бу кэпсээни суруйдум. Би?иги ийэлээх а?абыт дьоллоох о?о саа?ы бэлэхтээбиттэрэ, онон махталым му?ура суох.

Куобахха ту?ахтаа?ын
Мин оскуола?а киирэ иликпинэ, убайдарбын кытта сарсыарда эрдэ турар этим. Кинилэр оскуола?а барбыттарын кэннэ, маспын, мууспун киллэрэн, ынахтарбын уулаты?ан, ?лэни-хамна?ы ?м?р?т??эн баран у?анарым.
Сэрии сэбин ту?унан халы? кинигэ баара, онтон ?т?ктэн бэстилиэт о?орорум. С?рэ?элдьээтэхпинэ, сылайдахпына эбэм оронугар олорон, кини хотонтон киирэрин кэтэ?э таарыйа, утуйан буккураан хааларым.
Соро?ор ыалларбытыгар аймахпыт уолга С?р??скэ?э, эбэтэ Даайа эмээхсин хото??о та?ыста?ына, до?ор буоларым. Оонньуу сылдьан сотору-сотору ойон кэлэн илин т?нн?г?нэн дьиэм о?о?ун буруотун кэтиирим. Эбэм хотонуттан киирэн о?о?ун отунна?ына, кы?ы??ы дьыбардаах сарсыарда буруота халлаа??а ?р? тыргыйан тахсара дьикти ?ч?гэй к?ст?? этэ. Даайа эмээхсин хотонтон киирдэ да, мин та?аспын сыы?а-халты кэтээт, дьиэбэр ыстанарым.
Билигин кы?ын дойдубар дьыбардаах сарсыарда о?охтор буруоларын кэтээн к?р?б?н да, эбэм о?о?ун буруотун курдук кэрэ, ки?и с?рэ?иттэн-быарыттан с?ппэт кэрэ к?ст??н? к?р? иликпин. То?о оннуга эбитэ буолла? О?о барыны кэрэтитэн к?р?р?ттэн эбитэ дуу?
Биирдэ кы?ын а?ам Тараа?ка ?т???р куобахха ту?ахтаа диэтэ. Тараа?ка ?т??? диэн би?иги дьиэбититтэн к?ст?н турар тыаны этэллэр. Мин, бултуу барар ки?и бы?ыытынан, айгыстыы б??? буоллум. Эбэм та?аспын-саппын к?р?н, то?мот гына та?ыннарда. Эбэм Ылдьаана у?уо?унан кыра эрээри, т?ргэн-тар?ан туттунуулаах, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх эмээхсин этэ. Кини эдэригэр Таатта улуу?ун Дь?лэй нэ?илиэгиттэн с?ктэн кэлбитэ ???.
Мин ?р гыныам дуо, к?ст?н турар сиргэ начаас ойон тиийдим. Куобах суола б???, т?тт?р?-таары барбыттара-кэлбиттэрэ элбэх. (Тараа?ка ?т???р хайа да дьылга куобах баар буолааччы). С?б?л?? к?рб?т сирбэр ту?ахтарбын баайталаан истим. Син бодьууста?ан уонча ту?а?ы ииттим. К?н аайы ?лэбин-хамнаспын ?м?р?тэн баран ту?ахпын к?р? ыстанабын. Киэ?э утуйаары сытан хас куобах и?нибитэ буолуой диэн толкуйдуубун, куобах ту?ахха и?нэн олорорун т?б?б?р о?орон к?р?б?н. Онноо?ор биир улахан да улахан муус ма?ан куобах и?нэн олорорун т??ээн к?рд?м. Дьэ хас да хонукка мэлийэн кураана?ы куустум, ма?найгы омунум-т?л?н?м аа?ан, санаам т??эн барда.
А?ам биир к?н барыста, ту?ахтарбын к?р?н баран: «Маннык иитэн куоба?ы ?йэ?эр ылыа? суо?а», – диэн со?утта уонна ту?ахпын са?алыы иитэн, к?нн?р?н биэрдэ. Сарсыныгар тиийбитим ойуур быы?ыгар биир куобах хаары ха?ар курдук м?хс?р. Мин ма?най куобах хаары ха?ан а?ыы олорор диэх курдук санаатым, онтон ?йд??н-дь??ллээн, сыныйан к?рб?т?м: ту?ахха и?нэн м?хс?р эбит. Куобахпын туппутунан дьиэбэр к?т?н т?ст?м. Эбэм олус ??рдэ, уотун а?атта, миигин ал?аата.
Ол кэмтэн ыла ?йэ а?аарын устата эбэм алгы?ынан, а?ам с?бэтинэн сыл аайы ту?ахтыыбын. Куобах суох да?аны дьылыгар Баай Байанай кыратык ?л??лээччи. К??????, кы?ы??ы чэбдик салгы??а к???л с??рэ-к?т? сылдьан бултууртан, сир-дойду кэрэтин к?р?рт?н ордук туох баар буолуой.

А?ыма?а
?рд?к ??рэ?и б?тэрэн баран Горнай улуу?угар А?ыма?а учууталынан ?лэлии сырыттым. Сандал саас эргийэн, саха эр дьонугар саамай к??т??лээх – кус кэмэ тиийэн кэлбитэ. Мин уруокпун б?тэрэн баран, эбиэттэн киэ?э Чэкээ ?рэ?ин кэрийэбин. Саас эрдэ, к??лгэ уу тахса илигинэ, ?рэххэ кус мустар. ?рэх кытыытыгар кыра ууга дурда туттубутум. Киэ?э дьиэм диэки т?нн?н и?эн, онно хонон аа?абын. Сарсыарда уруокпун биэрээт, к?н?с кустуу ыстанабын. Оччолорго эдэрбин, бултуур ба?а ба?аам.
Дьэ биир к?н куолубунан ?лэлээн баран, ?рэ?и кэрийэн, Чэкээ муостатыгар тиийдим. Манна ?рэх кэ?иир сирэ, ?с кыра к?л?ччэлээх. Мин ???ээ сыыр быарыгар сынньана олордум. Арай элбэх кынат ку?угураан тыа?аата. ?рд?к мэ?э халлааны ?р? хантайан к?рб?т?м: отучча кус ортоку ууга т??эн барылаата. Мин аргыый а?айдык ??мэн киирдим. На?аа сымна?ас кустар эбит. Барыта чыркымайдар. Арай от быы?ыттан атыыр судьу т?б?т? к???ннэ, ону хаптаччы ыттым. Онтон ты?ыта дайан тахсыбытын охтордум.
Салгыы баран истим. Биир атыыр чыркымай иннибиттэн к?т?н тахсан ?рэх то?ойугар тиийэн т?стэ. Аргыый хааман киирдим. Арай к?рб?т?м: атын чыркымайдар хоро?он а?ай олороллор эбит. Ма?най хаастар дуу дии санаатым, ?р толкуйдуу барбакка, биир чуга?ын ыттым. К?т?рд?р?м ?рэх то?ойун эргийэ дайдылар. Мин, ботуруон укта-укта, бы?а с??рд?м. К????? ???с гыммытым, хайа сах аа?ан эрэллэр эбит. Кэнники ку?у ыттым – умса кэлэн т?стэ. Онтон инникини ыттым – тиэрэ кэлэн т?стэ. Ылан к?рб?т?м: хаас са?а кустар. Мин «туох кустара буолла?ай?» диэн толкуй б????? т?ст?м. Онтон улуннар бы?ыылаах диэн сэрэйэ санаатым.
Муоста?а тиийэн баран, т?нн?н кэлэн дурдабар хоннум. К?л?ччэм кыра ба?айы да, кэлбит кус бы?а ааспат. К?н тахсыыта кэлэллэр. К?н сарда?атын утары к?рд?хх?, халба атыыра т???э са?аран бастаан и?эр буолар. Эбэтэр чааппара к???нн?р барахсаттар т??лэрэ-??н?р? кэрэтин. Мородулар, чыркымайдар астыктарын. Хайа булчут маннык кэрэ к?ст??ттэн долгуйан нохтолоох тойон с?рэ?э к??скэ тэбиэ, хай?ахтаах хара быара хамсыа суо?ай. К?л?ччэм кыра буолан, халлаан сырдаабытын кэннэ кэллэхтэринэ, туох баар кэрэ ??н?р?-дь???ннэрэ бу баар курдук дьэрэлийэн к?ст?р. Ууга т??эллэригэр кынаттарын араастаан хамсаталлара этиэхтэн эриэккэс. Аны кынаттарын тыа?а дьикти кэрэ дор?оон буолан и?иллэр. Айыл?а барахса??а сынньанан, ол саас олус ?ч?гэйдик бултаабытым.

?ллэ?ик
Хайахсыкка ?лэлии сылдьабын. Учуутал к?н?гэр ?р??т?б?т. ?р?б?л? ту?анан, матасыыкылынан дойдубар тиийдим. Ийэм «убайдары? Нуучча ?рэ?ин ба?ын ??тээнигэр бааллар» диэбитигэр, ?л хабаат, онно ыстаннардым.
??тээ??э киэ?э тиийдим, дьонум ??рэ к?р?ст?лэр. Убайдарым, аба?ам, таайым Мэхээлэ уонна а?ам булка ??рэппит ки?итэ ?нд?р?й бааллар. ?нд?р?й турбут-олорбут, к??стээх-уохтаах, ата?ынан лаппа кыанар ки?и этэ. (Билигин уола Тимка улахан булчут).
Киэ?э а?аан баран утуйдубут. Сарсыарда у?уктубуппут – аба?абыт ?л?к?й чэйин оргуппут, а?ын тардыбыт. Би?иги ??тээн та?ыгар остуолга олордохпутуна, о?онньорбут аал уотун арыылаах алаадьынан айах тутта, онтон ньыкырыйан кэлэн остуолга олордо. А?ыы олорон т??лб?т?н ыйыппытыгар ким да са?арбата. Онтон ?л?кс?й т??лбэр ?лг?мн?к бултуохпутун мэ?эйдээтилэр диэтэ. Имири-хомуру а?аан баран, икки а?ыы хайды?ан, хаама бардыбыт.
Син балайда хаампыппытын кэннэ ыттар тайа?ы туруордулар. Сотору со?ус буолаат, саа тыа?а тас-тас гынна. Би?иги саа тыа?ын диэки туос б?т?р???нэн т???нэн кэбистибит. Тиийбиппит, биир эдэр ки?и кыра тайа?ы охторбут. Билистибит. Дьоммут таатталар эбит. Иккиэлэр, биир эдэр уонна саа?ыра барбыт о?онньор. ??рэ-к?т? астыы сырыттахпытына, ыттар ?рд?лэр. Кыра убайым Куока уонна Таатта кырдьа?а?а онно бардылар. Би?иги булпутун астаан баран, дьоммутугар тиийдибит. Ыттар ?рэ сырыттахтарына, убайым урут кэлэн, ты?ы тайа?ы охторбут. Булпутун астаан баран а?аатыбыт. Ол олорон кырдьа?аспыт хайдах ?ллэстэрбитин ту?унан тыл к?т?хт?.
Саастаах ки?ибит ?нд?р?й кырдьа?аска бэйэтэ бы?аарарыгар к?рд?ст?. Кырдьа?ас: «Э?иги ыттаргыт туруорбут тайахтарын с??рдэн и?эн ытыалаан кыра тайа?ы би?иги охтордубут. Оттон э?иги ыттаргыт бууру эккирэтэн, ты?ы тайа?ы ?рс?бэтилэр. Би?иги ыттарбыт ?рэ сырыттахтарына, э?иги ки?игит охтордо. Онон хара тыа суруллубатах ?гэ?инэн маннык: э?иги ыттаргыт ?рс?бэтилэр, онон би?иги э?иэхэ бэйэбит к?р?н эт бэрсэбит, онтон ?рс?б?ттэрэ эбитэ буоллар, т?б? тыыран, а?аарда?ыахпыт этэ», – диэтэ.
Би?иги, эдэр дьон, хомойон с??м т?ст?б?т, урукку о?о дьон сиэринэн, м?кк?спэтибит. Мин «а?аарда?арбыт буолуо» дии санаатым. Онтон о?онньор сирэйбитин-харахпытын к?р?н баран эттэ: «А?а?ыт Дь?г??ссэ бэрт ыллыктаах ки?и этэ, уолаттара бары бултуулларын к?р?н ??рд?м. Онон эдэр дьону санааларын к?т???н, ты?ы тайах к?хс?н а?аарын уонна кыра тайах а?аарын биэрэбит. Эдэр дьон этэ??э сылдьан бултаа?-алтаа?», – диэн ал?аата.
Би?иги ??рэн-к?т?н, булпутун суол кытыытыгар кистээн баран, ??тээммит диэки т???нн?б?т.
Сорохтор сарсыарда туран тайах этин тиэйиэхтээхтэр, онон ?нд?р?й би?иги хаамар буоллубут. ?нд?р?йд??н ?р хаамтыбыт, туох да суол-иис суох. Сотору Сылгы Салайар ?р?йэтин уута кэлиэхтээ?ин, онно чэйдиэхтээхпитин ту?унан эттэ. Мин ол ууну кэтэ?эбин, аччыктаатым.
Арай ол и?эн к?рб?т?м: ?р?йэ у?уор, 300—350 хаамыылаах сиргэ, биир буур тайах утуктуу турар. Айыл?а м?чч?р?йбэт сокуонунан, хаанын тэнитээри, тапталлаа?ын к?рд??н т??н? бы?а хааман баран, ?лт? сылайан, ?р?йэ кындаатыгар сынньана турар эбит. Кыратык ??мт?б?т, ыар?а б?тэн, ыраас сиргэ кэлэн тохтоотубут. Ыар?а мэ?эйдээн, ыттар тайа?ы билбэттэр. Хата дьоммут туох буолан б?кч???-б?кч??? ??мт?лэр диэбиттии дьиктиргии к?р?лл?р-истэллэр. Сааларбытын маска ууран ытыалаан тибиргэттибит. Уончата ыппыппытын кэннэ, кыылбыт с??рдэ. Илин холун со?о сылдьар. Ону к?р?н ??рд?м уонна тайах диэки буутум быстарынан ойдум. Дул?аттан б?д?р?йэ-б?д?р?йэ, ?р?йэни с??рэн туораатым. Ыттар урут тиийэн ойуурга киллэрэн тохтоттулар. Кинилэри ??рэтээри, кыратык ?рдэрэ т??эн баран охтордум.
Дьэ манна буолла ?р?г?й, ??р?? кылаана. Баай Байанайбытын уот оттон арыылаах килиэбинэн к?нд?лээтибит. Тайахпытын астаан, быарын ?тэн, холкутуйан а?аатыбыт.
Киэ?элик борук-сорукка Бассынаай ??тээнигэр тиийбиппит, дьоммут кутаа аттыгар а?аары сабдыгыра?а сылдьаллар. Бултаан сылайан истэххэ, бииргэ бултуур дьону? кулу?уннарын уотун халлаа??а харба?ар кыымнара кэрэ к?ст?? буолан с?рэ?и ?р?к?тэр, быары сылаанньытар. Бултаабыппытын к?р?н дьоммут ??рэн харахтара ча?ылыста. ?л хаба т??ээт, хайдах бултаабыппытын кэпсээтибит.
Онно кырдьа?аспыт ?л?кс?й: «Бэ?э?ээ Таатта булчута ал?аан, б?г?н бултуйбуккут», – диэн ??ртэ. Алгыс ба?а сыалаах диэн итини этэн эрдэхтэрэ.

Амма?а
Хайахсыкка учууталлыы сылдьан, к?????? у?ун ?р?б?лгэ ?лэбиттэн к???ллэтэн, аар айыл?а маанылаан айбыт кэрэ кыыс Амма?а бултуу бардым. Дьэримиэй ??рэ-к?т? к?р?стэ.
Дьэримиэй диэн саар-тэгил у?уохтаах, бэйэтин кыанар ки?и, и?иттэр истэ олоруох элбэх кэпсээннээх, устар ууну сомо?олуур, хомо?ой тыллаах эр бэрдэ. У?ун т??н? бы?а ата?ым кэпсээнин истэн Соморсу??а хоннум. Сарсыарда ты? хатыыта туран икки атынан айаннаатыбыт.
Амма Эбэ?э тиийбиппит – у?уоргу кытыыта ?сс? да?аны то?мокко с??р?г?рдэ турара. Ки?им с??рдэн кэллэ да, с??р?ктээх ууну ?рд?нэн ойутта, у?уор тиийэн т????лэригэр ата халтарыйан ууга бар гынна. Хата эр бэрдэ, кыанар ки?и буолан, атыттан арахсан муус ?рд?гэр ??к?р?йдэ. Уу чычаас буолан, муус анныгар барбатылар. Онтон мин аппын кэстэрэн туораттым.
Ки?ибэр: «Та?а?ы? сиигирдэ, онон т?нн??ххэ», – диибин.
Онуоха: «Булчут то?уохтаах-хатыахтаах, оччо?о эрэ булду бултуугун. Т??рэх ?ч?гэй, б?г?н бултуохпут», – диэн хардарда.
У?уор биэрэккэ уот оттон та?аспытын кыратык куурдубута буоллубут. Амма Эбэ?э т??эр Хаты? ?рэ?и ?р? тахсан бардыбыт. Са?а киис суола ааспытын к?р?н, ыппыт ол устун ойдо. Арай сотору хайа ?рд?гэр ?рэн баргыйда. Аттарбытын сиэтэн, хайаны ?р? с??рэн тахсыбыппыт: ыппыт саарба бэрийэр бэрдин улахан баай тииккэ та?аарбыт. Айыл?а мааныылаах кыыла барахсан мутуктан-мутукка ыста?алыы сылдьара. К?р??хтэн кэрэ бы?ыы-та?аа, т??-??, сытыы сирэй-харах. Баай Байанай биэрбитин бултаан баран, салгыы айаннаатыбыт.
Амма хайатын ?рд?нэн хаамтардыбыт. Дьэримиэй киис суолун ирдээн, миигиттэн арахсан, ту?унан барда. Салгына минньигэ?э, сибиэ?эйэ, ??нээйитэ, ото-ма?а кэрэтэ мин с?рэхпин с??йдэ. Айыл?а абыла?ар ылларан, бултуу сылдьарбын да умнан бардым.
Арай к?рб?т?м: аллараа хайа анныгар икки тайах турар. Аппыттан аргыый т??эн маска баайдым. Ыксаабакка холкутук кы?аан иккитэ ыттым да, та?ы-бы?а сыы?ан кэбистим. Кыылларым онуоха талах кэннигэр аргыыйдык киирэн хааллылар.
Мин тайахтарга чуга?аары, саабын ииттэ-ииттэ т?ргэн хаамыынан хайаттан т??эн истим. Тайахтар суохтар. Талахтан тахсалларын кэтиибин. ?йд??н к?рб?т?м, биир б?лк?й талах кэннигэр тураллар эбит. Маннык чуга?атыахтара диэбэтэх ки?и, со?уйан, саабын эмискэ ?р? к?т???рб?н кытта, тайахтар ыстанан кэбистилэр. Ма?найгы ойууларыгар куобахтаан бачыр?аттылар, и?эхтэрэ ыраахха тиийэ бырда?алаан олордо. У?а диэки ыстаммыты ытан саайдым. Онуоха эргиллэ т?стэ да, миэхэ утары с??рдэ. Мин тамайа сиэлэн эрэр иккис тайа?ы ыттым.
Ма?найгы, утары с??рэн кэлэн чугас, с??рбэччэ хаамыы сиргэ, хорус гынна. Долгуйан, ботуруоммун м?чч?-хаччы уган, кыылбын кы?ааппын кытта тайах кэннигэр ыппыт с??рэн кэллэ. Ыты дэ?нээтэххэ аана суох алдьархай, иитэ суох иэдээн буолар, онон ыппатым. Тайа?ым ыты к?р?н эргилиннэ да?аны, ?рэ?и туораан, ?р?йэни ?р? батан бара турда. Тайах кэнниттэн Дьэримиэй ытын кытта с??рэн бур?атта.
Мин ма?найгы ыппыт тайахпын суоллаабытым ырааппакка охтубут этэ. Тайах и?ин хостоон баран, хайа ?рд?гэр тахсан аппын ыллым. Битигирэтэн ки?ибэр тиийбитим, Дьэримиэй анараа тайа?ы охторон сытыарара. Ата?ым уоскуйан то?о хойутаабыппын туо?уласта, онуоха тайах астыы сылдьыбыппын кэпсээбиппэр со?уйда да, ??рдэ да.
Кыылбытын астаан баран ата?ым эттэ: «Бу си?инэн Эбэ?э бы?а т????ххэ». С??счэкэ хардыыны барарбытын кытта билигин эрэ ааспыт киис суолун к?рд?б?т. ?р буолбата, ыппыт ?рэн то?о барда. Тиийбиппит – кии?и сытар тиит к??д?й?гэр хаайбыт эбит. С?гэнэн хайа?ас о?орон кыылбытын ыллыбыт. Сотору хара?аран барда, онон ?рэххэ киирэн суол устун дьиэлээтибит.
Баай барыылаах Байанай наарын о?орон оннук к?нд?лээн со?утан да, ??рдэн да турардаах. А?ыйах да хонукка буоллар, кэрэ кыыс Амма Эбэ барахсан дуо?уйа сынньатан, астына бултатан турар. Кэлин Дьэримиэй дойдутугар, Хатарчыма ??тээнигэр бултаан турабын, ол ту?унан туспа кэпсээн.

Т?гэнэ?э
Би?иги биир саас Горнай улуу?ун Т?гэнэ ?рэ?эр Кыайыы к?н?ттэн Ньукуолу??а диэри кустаабыппыт. Баай Байанай мичик гынан, кус б???н? ?лг?мн?к бултаан, сарсыныгар айаннаары тото-хана а?аан баран, утуйаары сыттыбыт.
Ол сытан сылгы?ыт Бииктэртэн: «Дьэ бу олорор дьиэ? аартык айа?а эбит, айан суолунан т???л??х ки?и аа?ара буолуой. Туох эмэ ки?и ?й?гэр хаалар т?бэлтэ буолбута дуо?» – диэн ыйыппытым.
Бииктэр, улахан курбуу курдук у?ун хара бараан саа?ыран эрэр ки?и, оронуттан туран о?о?ун иннигэр тиийэн талах олоппоско олорон эрэ табах ууруммута уонна оргууй тарда-тарда кэпсээнин ыраа?ынан э?сэн са?алаабыта…
«Т?гэнэ Эбэ – мин би?икпин ыйаабыт т?р?т сирим. Бу Эбэ?э саас кус са?ата ки?ини утуппат буолара. Мин саас кус кэлиитэ, ити э?иги сыппыт к?л?ччэ?итигэр, ууну атах сыгынньах кэ?э сылдьан куска тиргэлиирим, к??нэххэ туу угарым. Дьэ, кырдьык, бу суолунан араас дьон аа?ар.
Биирдэ ?гэспинэн сылгыбын к?р? сырыттым. Мантан тэйиччи со?ус к??л ?рд?гэр быра?ыллыбыт ??тээн баар. Ол ??тээн та?ыгар чэйдээри тохтоотум. Арай До?ор диэн ытым ырдьыгыныы-ырдьыгыныы ??тээ??э ойон тиийдэ. Эргэ, быра?ыллыбыт ??тээн аана суох этэ. Ытым боруокка туран ?рэн то?о барда. Мин туох ааттаа?ы ?рдэ диэн со?уйдум. Дьиксинэн саабын бэлэм туттум уонна дьаархана-дьаархана аргыый ??тээни ???йд?м. Арай, до?оор, к?р? т?сп?т?м: кугас батта?а арбайан, сирэйин саба т?сп?т дьахтар умса туттан наара орон сы?а?атыттан тайанан олорор эбит. Т?б?м оройуттан ата?ым тилэ?эр диэри тымныы с??рээн дьырылаата. Куйахам ?м?р?тэ тутта, этэллэригэр дылы, батта?ым турда. К?рб?пп?н итэ?эйбэккэ таалан, мах бэрдэрэн турдум. Ма?най абаа?ы дии санаатым. К?н?стэри хайдах илэ барда?ай диэн дьиктиргээтим. Ити санааттан ты?аабыт ньиэрбэм уоскуйан, туос амабар т?ст?м. Со?уйбутум-?м?рб?т?м аа?ан, ?йд??н-дь??ллээн к?рб?т?м: нуучча дьахтара эрэйдээх умса туттан олорор эбит. У?уох-тирии буолуор диэри ырбыт, батта?а сирэйин саба т?сп?т, ыт да ?рэригэр кы?аммат турукка киирбит. Дьэ онтон, Саха сирин к??ллэрин ??рэтэр учуонай дьахтар муммут диэбиттэрин ?йд??т?м. Онон, дьахтарым сибиэн буолбата?ын сэрэйэн, уоскуйдум. Куттанан, саллан, дьахтарбын сэрэнэн таарыйдым. Ма?най миигин буспатах балык миинин курдук мээнэнэн к?рд?, онтон са?а у?уктубут ки?илии тобулу одуулаата. Ол кэннэ эмискэ ?йд?н?н сарылыы т??ээт, миигин кууста уонна кыра о?олуу ытаан то?о барда. Хам куу?ан олорон, ытыырын быы?ыгар ?р?т-?рд?гэр эттэ: «Муммутум ый а?аара буолла, б?г?н бэйэбэр санана олорбутум, эйигин миэхэ та?ара ыыппыт». Дьахтарым ытаан уоскуйбутун кэннэ аппар олордон, бэйэм сиэтэн, т?л?п??н быыскатыгар кэлэн, Бэрдьигэстээххэ эрийдибит.
Чаас а?аара буолбата, кинини к?рд?? сылдьар дьон б?рт?л??т?нэн кэлэн ылан барбыттара. Дьахтарым махтанан б???, т?л?п??н?н н??мэрин биэрбитэ да?аны, ?рэх ба?ыгар олорон, хантан эрийиэхпиний. Дьэ итинник, биирдэ муммут ки?ини быы?аан турардаахпын.
Иккис т?бэлтэ. Биирдэ к???н, Бокуруоп са?ана, ма?найгы хаар т????тэ, ?гэспинэн эмиэ сылгы к?рд?? сырыттым. Т?гэнэ ?рэх халдьаайытынан хаамтаран и?эн ытым ?рб?т?гэр к?рб?т?м: улахан у?уохтаах, сирэйэ бар т?? буолбут нуучча о?онньоро д?л?? ?рд?гэр акыллан олорор эбит. О?онньор кэпсииринэн, Дьокуускайтан Ма?аныга суол о?о?уутугар ?лэлиир кыыстаах к?т??т?гэр баран и?эн муммут. Мин эмиэ аппар олордон суолга киллэрдим. Ол са?ана урут манан ?ч?гэй кутуу суол суо?а, к???н-саас хаайтарыы б??? буолара. Дьиэбэр хонноро ы?ыра сатаабыппын, кэмчиэрийэн с?б?лэспэтэ. С?б?лэспэт ки?ини хайдах дьиэбэр к??сп?нэн со?уохпунуй, онон кыра ?тэлээхпин биэрдим, суолун ыйдым. Ки?им до?оло?нуу-до?оло?нуу суол устун бара турда. Хас да хонон баран ки?и с?ттэ диэн айдаан б??? буолбута. Милииссийэлэр хаста да?аны т?хт?р?йэн кэлэн миигиттэн ыйыппыттара. Дьэ итинник айманан кы?ыммыт ааспыта.
Биирдэ, саас хаардаахха, улахан массыыналаах эдэр нуучча уола кэллэ. Эдэр суоппар о?онньор к?т??тэ эбит. Миигиттэн о?онньор ту?унан ыйытта, мин барытын ыраас мууска тиэрэ ууран си?илии кэпсээтим. О?онньор к?т??тэ т??л т??ээбитин кэпсээтэ: «Т??ээтэхпинэ массыынабынан айаннаан и?эбин. Арай суол кытыытыттан хаар анныттан о?онньор туран кэллэ уонна манна баарбын диэтэ. Мин ол сири к?рд?? сылдьабын».
О?онньор «хаар анныттан турбут» сиригэр эргэ пилорама баара. Бу эргин сири билэр б??? буолла?ым. Уолу илдьэн ол сири к?рд?рд?м. Ки?им олус ??рдэ, оруобуна бу сири т??ээн к?рб?т?м диэтэ. Ол сир суолтан туора со?ус этэ. Кини илэ к?рб?т?х сирин хайдах т??ээбитэ буолла, дьэ дьикти. О?онньор к?т??тэ кэлин, хаар уулунна?ына, к?рд??х буолан барбыта».
Бииктэр икки муммут дьон ту?унан кэпсээнин итинник т?м?ктээбитэ. На?аа уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээн, дуу?абыт кылын таарыйан, ороммутугар эргийэ-урбайа утуйбакка сыттыбыт. Миигин ордук иккис кэпсээнэ долгутта.
Сарсыарда эрдэ Бииктэр сылгытын а?ата барда. Би?иги чэй оргуйарын кэтэ?э сыттыбыт. ?йб?ттэн бэ?э?ээ Бииктэр кэпсээбит ата?а суох о?онньоро тахсан биэрбэт. Дьонум эмиэ ол о?онньору саныы сыталлар бы?ыылаах. Саныы сыппыт санаам ситимин бы?ан, эмискэ ааны то?суйан тобугураттылар. Би?иги бары о?онньору санаан сирдиргии т?ст?б?т. Мин дьээбэлэнэн: «Эдик, ааны ас эрэ, били до?оло? о?онньор кэллэ», – диэтим. Испэр Бииктэр дьээбэлэнэр дии саныыбын. Эдик ааны а?а баттаата уонна со?уйан ?р? ха?ыытыы т?стэ. К?рб?пп?т – бэ?э?ээ Бииктэр ойуулаабыт о?онньоро кэлэн турар: сирэйэ бар т??, а?аар ата?а до?оло?нуур. Бэ?э?ээ??и кэпсээн уххана аа?а илик буолан, би?иги бары тэ?инэн ха?ыытаспытынан оронтон ойон турдубут. Нууччабыт би?игиннээ?эр ордук куттанна, туох буолан ки?ини к?р??т ха?ыытастылар диэтэ?э. Онтон уоскуйан билбиппит, ?л??нэ ?р?с ба?ыттан устар аалынан кэлэн баран, Мииринэйгэ аа?ан и?эр ки?и эбит. Ыалдьыппытын тото а?атан, ?й??лээн, суолун ыйан атаардыбыт.
Бачча хаайтарыы кэмигэр хантан кэлэн, ханна барар ки?и буолуой? Дьикти ки?и кэлэн ааспыта. Айан суолун аарыгырар аартыктарынан хас дьон аа?арын тойон та?ара бэйэтэ эрэ билэн эрдэ?э.
Дьэ итинник, Т?гэнэ Эбэ?э ?лг?мн?к бултаан Бииктэр сэргэх кэпсээннэрин истэн турабыт. Кини кэпсээнин ?р кэм с???рд?н илдьэ сылдьан баран суруйарга холоннум.

К???нн?р
Сандал саас у?уннук к??ттэрэн тиийэн кэллэ. Саха дьоно булт ма?а?ыыныгар ууттан тахсар илим хото?о?унуу субурустулар. Саатар, к??х экра??а Сайа «Кэпсиэ» биэриитигэр сааскы булт ту?унан кэпсээн, дьону эбии к??ртээтэ. Ха?аайкалар харчыларын т??? да?аны хары?ыйдаллар, эр дьон ботуруон, та?ас-сап, ас-??л б??? ыллылар.
Мин биир ?т?? к?н «Бэргэн» ма?а?ыынтан, атаспыттан Сэргэйтэн, ботуруон атыыла?ан Горнайга бултуу барарга бэлэмнэнним.
Арай т??л т??ээн т??к?л?йд?м: бултуу сылдьабын, ньалыар уулаах хотоолго турабын. Ол турдахпына до?оор, эмискэ к??стээх кынат тыа?а ?р? ку?угураата. Халлаан диэки хантайан к?рб?т?м: алта-сэттэ к???н ?рд?к мэ?э халлаантан кынаттарын араастаан хамсата-хамсата, миигин к?рб?т?нэн т??эн и?эллэр эбит. Кынаттарын тыа?а с?рдээх, халлаан хайдар алдьархайа. Мин хамсаабакка сотом ортотунан ууга турабын, к?рб?тт?р дии саныыбын. Ыкса кэннибэр ууга т??эр тыастара ?р? барылаата. Мин саабын да устар кыа?ым суох, к?т?н хаалыахтара диэн куттанабын. Саабын с?кп?т?нэн кэннибинэн ыстанаат, кустар ?рд?лэригэр саба т?ст?м. Онуоха к??стээх кынаттарынан к?хс?б?н ла?ыйдылар. Кустарым ?рд?лэригэр сытан эрэ икки к???н моонньутун булгу эрийдим. Онтон ??рэн а?ай у?угуннум.
Сарсыарда кэргэмминээн чэйдии олорон, саха дьонун ?гэ?инэн т??лб?н кэпсээтим, онуоха кэргэним: «?ч?гэй т??л эбит. Б?г?н Уулаах диэки тахса сырыт», – диэтэ.
Мин саабын ыллым, хомуннум да?аны автовокзалга ыстаннаран тиийдим. Покровскай такситыгар олорсон, Уулаах Аан та?ыгар тиийэн т?ст?м. ?р?? Бастан кэлэр ?рэ?и баты?ан мырааны ?р? бардым. ?рэх с??рд?б?т эрээри, биир да ку?у харахтаабатым.
Киэ?э хойут ?лт? сылайан, маа?ын сылдьыбыт уум халдьаайытыгар сынньана олордум. Бултаан б?тэн, саабын ы?ан хаатыгар уктум. Ол олорон хайаан да бултуохтаах этим диэн саныыбын. Бараары туран к?рб?т?м, оттоох ньалыар ууга алта к???н устан киирбит. Ону к?р?н хаптайдым, с?рэ?им битиргэччи тэптэ, тириттим а?ай, мэктиэтигэр тобугум сал?алаата. Хамсалаах табах бысты?а олорон уоскуйдум. Саабын хаатыттан ороон хос хомуйдум, икки ботуруону уктум. Аргыый сэрэнэн ???й?н к?рб?т?м, икки атыыр к???н хос олорор, к?т??р? хонойуохтарынан хонойбуттар. Мин ?г???-элбэ?и толкуйдуу барбакка ытан саайдым, онтон к?т?н тахсыыларыгар ойон туран ыттым. К??рэтэн сыы?ан кэбистим. Ууга с??рэн киирбитим – икки к???н т?б?л?р?н ууга уган, кынаттарынан ла?ыйа сыталлар. Дьэ манна ??р?? б???н? ??рд?м, Баай Байанайбар махтал тылларым эттим. Кустарбын с?гэ?эрбэр уктан, суолтан массыына тутан дьиэлээтим.
Саха ?гэ?инэн, Ньукуолу??а сиир кустанным, салгыы Горнайга бултуу барбытым. Кус булда диэн айыл?а?а сылдьан дуо?уйуу, сынньаныы буолла?а. Куорат булчуттарыгар сыл тахсар ас буолбатах.

Дьаа?ыга
Хас да сыл о?остон, бэлэмнэнэн, уоппуска ылан, эт-ас то?ор буолбутун кэннэ сэтинньи ыйга, аалым ба?а хо?нон, Дьаа?ыга куобахха ту?ахтыы барар буоллум.
Баата?ай пуордугар убай курдук саныыр Б??т?р?м к?р?стэ. ???ээ Дьаа?ы куоратыгар хонон туран, халлаан айа кылыыта к?ст?р буола су?уктуйа сырдыыта, сарсыарда эрдэ Тэккэни Эбэ ??тээнигэр массыынанан айаннаабыппыт. Халлаан сырдаан, утары сандааран тахсан аламай к?н кытары кыы?ан эрдэ?инэ, халлаа??а харбаспыт Дьаа?ы хайаларын ?рд?нэн айаннаан истэххэ, аан айыл?а кэрэмэн к?ст??тэ арылыйар. Чо?куйа кырыаран турар мастар ?р?? к?м?с м????рэ симэ?и кэтэн тупсан к?ст?лл?р. Хаарынан б?р?лл?б?т хаты?нар, байбаралаах мааны ырбаахылаах хотуттар курдук, лагла?ан тураллар.
Харах ыларын тухары тула хайалар, д?р?н-д?р?н тайах у?ун дьоро?ор ата?ынан атаралаан ааспыт суола к?ст?р. Хаар анныттан хара улар к?т?н ла?ыйан тахсар, киис обургу мас к?т?р?гэр ??мэн сыбдыйбыт суола дыргыйар. Кини обургу утуйа сытар куртуйахтары, бочугурастары биллэрбэккэ эрэ т??лэрин бур?атан эрдэ?э. Албын са?ыл куобахха и?ээ?нээн, ч?м-ч?м ?ктээн ааспыт суола к?ст?р. Кырынаас кутуйах к?рд??н биир тэ?ник лэкэчэктээн ойбут. Хаххан, хаппыт маска олорон, аарыма т?б?т?н эмискэ с?р т?ргэнник эргитэн, ??н тиэрбэ?ин са?а эрилкэй хара?ынан тулатын к?р?нэр. Улуу Суорун уола хара суор би?игини уруйдаан, баты?а к?т?н халаахтыыр. Мин бултуйдахпына уос-тиис ?ллэстэр буолла?а.
Тулам кырса т??т?н курдук кылбархай хаар. Ки?и тылынан ойуулаабат кэрэ к?ст??тэ. Ама, бу кэрэ к?ст??н? к?р? олорон хайа да дьиппиэн бэйэлээх манньыйан, нохтолоох тойон с?рэ?э толугуруу м?хс??, хай?ахтаах хара быара хамсыа суо?ай? Т??? да кы?ы??ы кылгас к?н киириэр диэри айаннаатарбыт, бииртэн биир кэрэ к?ст??н? уонна кыра?а суругун к?р?н к?н биллибэккэ ааста.
Борук-сорукка Тэккэни Эбэ ??тээнигэр тиийэн кэллибит. ??тээн саха бала?аныныы тутуллубут, та?ынан буору хаайан сабараанньалаабыттар уонна ????т?гэр дылы буор куппуттар. Буор чи?ээн миэтэрэ а?аара т?сп?т, ма?ын быы?ынан ?рд?к мэ?э халлаа??а сулустар бала?аны эргиччи бачыгыра?ан, кылапачы?ан к?ст?лл?р. Хара?а?а харбыала?ан уоппутун отуннубут, хата, булт ?гэ?ин туту?ар дьон сылдьыбыт буолан, а?ыйахта оттор ма?ы хаалларбыттар.
То? турар ??тээни отуннубут, о?охпут ??рэн-к?т?н умайан сирилээтэ. ?рэххэ киирэн ойбон алларан, уу ба?ан, ас астанныбыт. Эбии, тэйиччи сиртэн хаппыт ма?ы кэрдэн, т??н отторбутугар мас бэлэмнээтибит. Хойукка диэри т?б?г?рд?б?т. ??тээммит ки?и тыына бур?а?наабат эрэ буола сылыйыыта Баай барыылаах Байанайтан, сир-дойду иччилэриттэн к?рд???н, Дьокуускай куораттан анаан-минээн кэргэммэр астатан а?албыт арыылаах алаадьыбынан аал уоппун айах тутан к?нд?лээтим. Ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ а?аатыбыт. Тото-хана а?аан баран, утуйар та?аспын бэрийдим. Баата матараас ?рд?нэн таба тэллэх тэлгээтим, ол ?рд?нэн ??тээ??э баар олохтоох нэк буолбут куобах суор?аны уурдум уонна эмиэ нэк буолбут куобах суор?анынан, онтон кус т??тэ суор?анынан сабынным.
??тээммит истиэнэтин быы?ынан ыраах кылахачы?ар сулустары к?р?н, тыыммыт бур?а?ныы-бур?а?ныы, кэпсэтэ сыттыбыт.
«Бэрт дии, дьи?нээх булт диэн маннык буолар: хайа эмтээх сибиэ?эй салгына, кылыгыраан с??рэ сытар таас Дьаа?ы ?рэ?ин дьэ?кир уута, сибиэ?эй булт этэ. ?сс? мантан ордук булчукка туох наада. Хата, доруобуйа?ын к?нн?р?н, эмтэнэн бар», – диир Б??т?р…
Мин маннык хардарабын: «Ээ, эмп-томп б???н? а?албытым, б?т?н биир м????чч?к».
Ки?им тута ?йд??б?т?хп?р с??рг?лээн: «Ити аата айыл?а эмин этэбин. Онтум ыалдьар, мантым ыалдьар диэн ??сэргиигин, мин луохтуур буолбатахпын. Эн бэйэ?ин харыстаммакка, ыалдьабын диэбэккэ, то?уу хаары кэ?эн ?лт? сылайар гына хаамп, айыл?а бэйэтэ к?р?н эмтиэ?э, эн сибиэ?эй салгы??а хаамп эрэ», – диэн хомуруйа со?ус с?бэлээн эттэ.
Кэпсэтэ сытан этим атыйан, дьагдьайан бардым. Туран чараас бэргэ?э кэттим уонна уота с???р?йб?т о?охпор мас эбэн баран: «??тээммит кыра салгыннаах, с?р??н со?ус дуу», – диэн сэрэнэн эттим.
Ки?им с?б?лээбэтэх куола?ынан с???д?йдэ: «Кы?ы??ы булка кэлэн баран мантан сылаас тыа дьиэтигэр хонуом дии санаабыты? дуо? ??л мутук тосту то?ор тымныытыгар манна хапкаан к?р? сатыы кэлэр, кырдьык, саллыылаах. Аара то?уурдаргын к?р?н, хара?а?а харбыала?ан, туос сатыы бырды? быстан к?лгэдийэн кэлэ?ин, илии иминэн мас мастыыгын. Ол сылдьан с?гэ? уга тосту ыстанан ыксатар. Дьэ, бы?атын эттэххэ, дьи?нээх эр ки?и булда бу буолар. Маннык булка уол о?о уйана-хатана биллэр, у?аарыллар-хатарыллар», – диэн са?арбыппын кэмсиннэрдэ.
Саха былыргы булчуттара т??лээх соноругар т???л??х то?муттара-хаппыттара, эрэйи э?ээрдэринэн тэлбиттэрэ буолуой диэн бэйэм эппинэн-хааммынан билэн олус с?хт?м. Т??? ичигэс та?астаах буолуохтарай, уонунан к?ск? салаасканан сатыы бултуу тахсар дьон. Былыргы улуу булчуттары ытыктаан, кинилэртэн саллан, са?ата суох с???н сыттым.
?б?гэлэрбит ?рк?н ?йд??х буолан бу дойдуга олохсуйан олордохторо. Булт тэрилин айан, ону ту?анан, бултаан-алтаан тыыннаах ортохторо. Холобур, айаны о?оруу, тыатаа?ы сохсотун охсуу, хандааны туруоруу т???л??х мындыр ?йт?н тахсара буолуой. Саха былыргы булчуттара аар айыл?а?а у?аарыллан-хатарыллан, куо?анан, сындалыйбат сындаа?ыннаах буолаллар. Кинилэр удьуордара – тустууктарбыт аан дойду улахан к?б??рдэриттэн кыайыы к?т?лл?н?н сири-сиксигинэн эргийэн кэлэллэр.
Арай сарсыарда у?уктубутум: о?ох тигинэччи оттуллубут, харбыыл истиэнэ быы?ынан сулустар к?ст?бэттэр, халлаан су?уктуйан эрэр. Куоракка курдук буолбатах. На?аа чэбдигирэн у?угуннум. ??рэ-к?т? ойон туран, курданарбар дылы сыгынньахтанан, хаарынан сууннум-тараанным.
Ити к?н ?р??н, маспытын бэлэмнээтибит. Эргэ ??тээн буолан, хаппыт мас биэрэстэ ыраах ?рэх куулатыгар ордубут. Ону булан охторон, соро?ун та?ан, бы?а холоон биир ыйга тиийэр гына, бысталаан кэбистибит. ?лэни б?тэрэн киэ?э а?ыы олордубут. Мин бала?ан ба?анатыгар ?й?н?н, наара оро??о олорон, куруускаттан итии чэйи сыпсырыйан и?эбин. Б??т?р миэхэ к?хс?нэн олорон остуолга а?ыыр.
Ол олордохпуна, эмискэ, т??? да аан а?ыллыбатар, «киирдилэр» диэн сэрэйэ санаатым. С?рэ?им эмискэ к??скэ тэптэ, кулгаа?ым чу?кунаата, мэйиим эргийдэ. Кыайан хамсаабат турукка киирдим. Б??т?р тугу эрэ кэпсиир, ону ?йд??н истэр кыа?ым суох, са?ата ханна эрэ ыраах и?иллэр. Кыахпын былдьатан, далбааран, хамсалаах табах бысты?а да? курдук олорбутум кэннэ «та?ыстылар» дии санаатым. Дьэ онтон уоскуйан туос амабар т?ст?м. Киэ?э ??т?н тохпут о?олуу уку-сакы сырыттым. Онноо?ор до?ордоох ки?и кыа?ын ылар буоллахтарына, б?т?н биир ыйы бы?а билбэт сирбэр хайдах со?ото?ун олоробун диэн санаа т?б?б?р эриллэн киирдэ.
Киэ?э хойут, утуйаары сытан, с??м т?сп?пп?н к?р?н ки?им с?бэлээтэ: «??тээ??э со?ото?ун хоноргуттан дьаарханар буоллаххына, к?н? бы?а ?лт? сылайыах-хар диэри тыа?а хаамп, киэ?э хойут кэлэн ?лэ?ин-хамнаскын б?тэрэн баран, тугу да санаабакка утуйан хаал. Бу дойдуга тугу эмэ сыы?а-халты туттан холдьо?улуннаххына, т??н туран куотума, то?он ?л???, халлаан сырдыыта айаннаар. Ки?и эрэ буолларгын сэрэнэн сырыт, илиигин-атаххын дэ?нээтэххинэ ким да ?р???йбэт, мин биир ыйынан кэлиэхпэр диэри суолу? сойуо, буларым да саарбах. Бу дойду с?б?лээбэтэ?инэ тута биллэрэр».
Сарсыныгар Б??т?р дьиэлээтэ. Биир ый со?ото?ун аар тай?а ба?ыгар хайалар быыстарыгар хааларбыттан санаар?аан, санаа эргимтэтэ о?осто сытан, утуйан хаалбыппын. Оро?уйа5 сытан т??л т??ээн т??к?л?йд?м. ??тээ??э баар курдукпун. Б??т?р утары истиэнэ?э баар оронугар сытарын курдук сытар. Дэлби хаба?арбыппын, дьиэ та?ыгар та?ыстым. Арай к?рб?т?м: ??тээним дойдубар, ыалларым ?нд?р?йд??х далларын кэннигэр, баар эбит. Мин на?аа ??рд?м. Дьэ хата дойдубар бултуу сылдьар эбиппин дии санаатым. Ол быы?ыгар дойдубар куобах суох, чэ, туох буолуой дии саныыбын.
Ол сытан ки?им турбутугар у?угуннум. Тута т??лб?н кэпсээтим. Б??т?р балайда са?арбакка дьо?умсуйан сытан баран т??лб?н тойонноон эттэ: «Дьэ, Дь?г??р, бу дойду эйигин кырыы хара?ынан кынчарыйбатах, аты?ыраабатах, дойдугар сылдьар курдук санан диэбит».
Тото-хана а?аан баран, дьиэ та?ыгар тахсан ки?ибин, а?атын сайыспыт о?олуу, икки хайа икки ардыгар саппа?ыран туран атаардым. Б??т?р куула тыа?а киирэн к?хс? а?ыйахтык к?ст?н хаалла. Мин т??лб?н саныы-саныы, онтон дуо?уйан ??рэ-к?т?, сарда?алаах сарсыарданы уруйдуу, аламай к?н утары ту?ахтарбын иитэ, сарсыардаа??ы дьыбары бур?а?натан, алыы диэки хаама турдум.
Киэ?э хара?арбытын кэннэ ту?ахтарбын иитэн ?лт? сылайан кэлэн, то? турар ??тээн о?о?ун отуннум, куобахпын астаан бу?ара уурдум, ыйда?а сырдыгар оттор маспын а?ала бардым. Ыйда?а тунаархай сырдыгар ки?и ахтатыттан ыйанар ?рд?к дул?а?а мэ?эйдэтэ-мэ?эйдэтэ ?стэ кырынным, кэлэ-бара алта биэрэстэни адыр?айдаах6 сиринэн хаамтым. Онтон сарсы??ыбар бэлэмнээн, ?рэхтэн уу бастым. Тото-хана а?аан о?охпун ыбылы оттон, туох баар кыра да тыа?ы-уу?у и?иллии-и?иллии, сиэгиргээн сулустары к?р? сыттым.
Аар айыл?а на?аа да кэрэ, улуу да буолар эбит. Адаардаах ар?астаах таас Дьаа?ы хайалара хас м?л?й??н сыл турбуттара буолуой? Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх т??? да ??рэхтэнэн бэрдимсийбитин, т?р??б?т ийэ айыл?аны аанньа ахтыбакка дьаабыламмытын и?ин, бу орто туруу бараан дойдуга кэлэн аа?ар ыалдьыт, хонон аа?ар хоно?о буоллахпыт. Икки атахтаахтар к?н тура-тура таптаабыппытынан айбардаан, ааргытык дьа?анан, бэйэбит олорор мутукпутун кэрдэр сыаллаахпыт-соруктаахпыт.
Иччитэх улуу хайалар быыстарыгар то?о сытан анаардахпына, икки атахтаах ки?и диэн бу улуу аар айыл?а?а хаар биир кыырпа?а эбит. Аламай к?н к??скэ тыктын, хахсаат тыал т?ст?н – с?тэн-симэлийэн хаала?ын.
Улуу Дьаа?ы аты?ырыы к?рб?т?. Сиэри-туому туту?ар ки?ини ара?аччылыыр, б??бэйдиир эбит. Сорох к?н сыыстаран, чараастык та?нан бардахха халлаан л??к?рэн былыты а?алан хаар т??эрэр, бытар?ан тымныы имийэн, то?муппун а?арар. ???эттэн ким эрэ к?р?-харайа, харыстыы сылдьарын этим-сииним сэрэйэр. Сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэн, доруобуйабын алларыппыт ки?ини Дьаа?ы хайалара эмтээбиттэрэ, ону аа?ан суруйар кыдьыкка сы?ыарбыттара. Дьаа?ыга барыахпар диэри сурук да суруйбат ки?и, сурук ?лэтинэн куудьуйан7 тиигинээн турдум. Ба?ар, сиэри-туому, булт ?гэ?ин, айыл?аны харыстыыр ту?унан хайа иччитэ соруйан суруйтараары дьээбэлээбитэ буолуо. Биэс уон сааспар диэри тустар эрэ кыдьыктаах ки?ини тосту уларыппыта.
Ыалдьан нэ?ииччэ салла?наан кэлбит ки?и, с??рбэччэ куоба?ы с?гэн, с??рэ сылдьар буолбутум.
Хайа иччитэ киирэ сылдьыбыт киэ?этигэр, ким-туох ки?и кэлбитин к?р?н та?ыста?а. Онно с?б?лээн атарахсыппакка бэйэ ки?итэ, сиэри-туому, булт ?гэ?ин туту?ар, ???к эбит диэн к?р?н-харайан, ?й??н-убаан этэ??э сырытыннаран ?лг?мн?к бултатта. ??тээ??э со?ото?ун туох эмэ буоллахха ытаа да ыллаа, арба?астаах да абырыа суо?а. Аар тай?а ба?ыгар ким кэлэн быы?ыай?
Дьэ итинник, айыл?а?а эмтэнэн Баай Байанай ?лг?мн?к бэрсэн, эбиитин суруйар ?лэ?э сыстан, то?он-хатан, хатарыллан, этэ??э сылдьан турабын. Э?иилигэр эмиэ амта?ыйан, Дьаа?ы Эбэ хоту??а бултаабытым, ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Билигини сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэрбин тохтотон, доруобуйабын тупсараары, чэбдигирдээри к?н аайы то?уу хаары тиритэ-хорута кэ?эбин.

Л?к?ч??н К??лэлээ?эр
Биир ?т?? саас Л?к?ч??н К??лэлээ?эр куска бултуу сытабыт. Эбэ быйыл ырбыыламмакка ортотунан сайан, кус к??л ортотугар т??эр. Киэ?э, сарсыарда кус к?т?р кэмигэр кыралаан ытабыт. Сандал саас кэлэн, айыл?а у?уктан, ки?и эрэ с?ргэтэ к?т???лл??х курдук. Ханна эрэ от быы?ыгар к??х т?б?л??х атыыр к???н ты?ытыгар бэрдимсийэн кэ?иэ?ирбит суон куола?ынан маатыр?ыыр, чыркымай ???энэн эрийэ-буруйа к?т?н и?эн чурустуур, сиэдэрэй ??н??х мороду бокуойа суох, кимтэн эрэ ?р???сп?тт??, мин а?айбын диэн уруттуур. Эбэни эргийэ к?т?н, моонньо?оннор д?р?н-д?р?н са?арсаллар, сотору-сотору хаастар айманан аа?аллар, хара тыа?а куртуйах ??р?н мунньан охсон кулдьугуруур, ханна эрэ хабдьы бэбээрэр.
Ити барыта, т??н? бы?а т??? да тары сиэбит ыт курдук то?он бабыгырыы олордоххо, кэрэ иэйии буолан с?рэххэ-быарга сылаанньыйа киирэр. Сааскы айыл?а кэрэ дь???й??т?н истэ олордоххо т??н биллибэккэ аа?ар, онно эбии сотору-сотору чыркымайдар обургулар сирэйгин бы?а охсо сы?ан аа?аллар, ону сыы?а-халты ытан хаала?ын. Итинник т??н?н кус то?уйабыт, к?н???н сири-уоту к?р? таарыйа уу кэрийэбит. Баай Байанай кыралаан бэрсэр.
Соро?ор ыалларбыт билсэ кэлээччилэр. Биирдэ, эбиэт са?ана, ыалбыт Куочукка кэллэ. ?гэс бы?ыытынан чэйдии-чэйдии булт-алт ту?унан кэпсэттибит. Ол олорон манныгы сэ?эргээтэ:
«Би?иги урут, сопхуос са?ана, к???н Баппа?аайы уонна К??к?с ?рэхтэр холбо?ор сирдэригэр Самахха оттообуппут. Ол оттуу сылдьан, харабыт б?тэн, миигин матасыыкылынан бултата ыыттылар. Тыа са?атыгар тохтоон тэйиччи баар элгээ??э, ба?ар туох эмэ суол-иис баара буолуо диэн, к?р? бардым. То? к??с бысты?а хаампытым кэннэ, арай иннибэр икки таба и?эр. Мин суон бэс кэннигэр са?ан хааллым. Кыылларым аа-дьуо чуга?аан баран, сыппын ылан таныыларын тардыр?ата-тардыр?ата, тула к?р?н, сиэгиргээн, олоору?наатылар.
Икки уостаах доруоп саабын аргыый ылан, биир улаханын саам сыалыгар киллэрэн баран, чыыбыспын сыыйа тартым. Онуоха саам уот биэрбэккэ чап гына т?стэ. Кыылларым сэргэхтэрэ с?рдээх, ойон хааллылар. Иккис уоспунан ыттым да хантан табыахпыный, суох буолла?а. Ол туран «бу биир уостаах саанан ханна баран тугу бултаары, адьыр?а суола элбэх, аны ки?ини былдьыа?а» дии санаатым, онон ?т?хп?н быстым. Борук-сорук буолуута тимир к?л?б?р кэллим.
Ыллык устун баран и?эн к?рб?т?м: матасыыкылым аттыгар, ыллык кытыытыгар, сыгынах к?ст?р. «Эс, манна маа?ын к?н?с сыгынах суо?а» дии санаатым. Онтон ?йд??н к?р??т, тыыным кылгаан, тиритэн-хорутан бардым. Хара тыа му?ур тойоно – тыатаа?ы, т?б?т?н ньылатан, бэйэтэ накыйан, миэхэ саба т??эргэ бэлэм сытар эбит. Санаабар аралдьыйан, к?рб?кк?, ыкса чуга?аан хаалбыппын. Т??рт с?ннь??х хаалбытын сиэппиттэн хостоон ылан тарбахтарым быы?ыгар – ыыраахтарбар кыбыттым. Бэйэм да ?йд??б?кк?, биир харыстаах саха бы?а?ын тииспэр ытырдым. Эмиэ то?о ытырбытым буолла, бы?а?ым кыыныгар да?аны сылдьыан с?б?. Ыксаан, ?й?м бааллан, ханнык эрэ бы?ылааннаах киинэни к?рб?пп?н ?т?г?ннэ?им буолуо. Мин диэки кыара?ас сытыы уоттаах хара?ынан кырыктаахтык к?р?-к?р? а?ыыларын килэтэн, суос бэринэн, к?хс?н т?гэ?эр кигинэйэн ырдьыгынаата. Ол туран адьыр?а миигин ы?ырар дуу, ??рэр дуу курдук, илин ата?ынан салгыны тарыйда. Аар тай?а улуу дьаалытын кытта киирсэр санаам суох. Эргийэн тумнан бараары санаммыппар кыылым туран кэллэ, часкыйа т??эн баран, аарыма бэ?и ма?ан субата кылбайыар диэри ньылбы о?уста.
Миигин кытта к??н былдьа?аары, ааппын ааттаан о?остон кэлэн, матасыыкылым аттыгар то?уйа сыппытын, дьэ онно биирдэ ?йд??т?м. Бэйэ бодобун тардынан, эр хааммын ылынан киирсэргэ бэлэм турдум, кыылым суос бэринэн часкыйа т??ээт, утары ыстанна. Уолугун ??т?н к?р??т, саабын т?л? тардан кэбистим. Кур ботуруон т?бэстэ бы?ыылаах, с?ннь????м тыатаа?ы ата?ын анныгар бур?ас гынна, адьыр?а со?уйан ку?а?ан а?айдык са?а аллайаат, хаа?а?ы бырахпыттыы тиэрэ хойуостан, т?тт?р? с??рдэ. Онтон ?й ылан, уолуйбута аа?ан, эргиллэ т?стэ да, уун-утары ыстанна. Сарсы??ы аламай к?н? иккиттэн биирбит к?рб?т дьыл?аланна. Булчут ?б?гэм хаана тардан, муус холкубар т?ст?м. А?аар атахпар тобуктаан олорон бу утары ойон и?эр хара тыа адьыр?атын к?м?г?й?н кы?аан баран чыыбыспын сыыйа тартым. Саам ?с киирбэх, хата э?иннэ. С?ннь????м тиийэн п?л гына т?сп?т?н и?иттим, кыылым ньахчас гынна. Тэйиччи ойон тиийэн, кыа?ын былдьатан, ыраас сиргэ сытынан кэбистэ. Ол сытан улам уостан, ньалбыйдар ньалбыйан, хаптайан хаалла, сири кытта сир буолла. Арай т?б?т? эрэ биллэр биллибэттик к?ст?р. Ону к?р?н тыатаа?ы сатаан са?арын итэ?эйдим. Саабын бэлэм тутан, кыылбын эргийэн матасыыкылбар тиийдим. Отууга тиийэн туохха т?бэспиппин кэпсээтим, дьонум ?уу-?аа буоллулар. Сарсыныгар убайдарбынаан саа-сэп бэлэмнэнэн тахсыбыппыт: хара тыа амырыын адьыр?ата сыппыт сиригэр у?уктубат унньуктаах у?ун уутун утуйа сытара. Туох буолан миэхэ таала кырыыланан бэйэтин былдьаппыта буолла.
Ол саас К??лэлээх Эбэ?э олус ?ч?гэйдик дуо?уйа бултаан турабыт».

Т??лээхтээ?ин
Ааспыт ?йэ б?т??тэ дойдубуттан Дьокуускай куоракка к???н киирбитим. Бэргэ?эни хабахха хаайбаккын дииллэринии, кыдьыгым батарбакка, куорат та?ыгар оптуобу?унан сылдьан кы?ынын ту?ахтыыбын. Ата?ым Б??т?р с?бэтинэн кэлин, к???л атыыла?ан, т??лээхтиир буоллум.
Былыр-былыргыттан саха?а т??лээхтиир дьону ?р? туталлара. Ыраахтаа?ы суолун – т??ээни т??лээ?инэн т?л??ллэрэ. Ки?и барыта к?нд? т??лээ?и эккирэтиспэт. Кырдьык, ки?и эрэ барыта санаммат, элбэх сыраны-сылбаны, мындыры ылар булт к?р??э буолар. То? мутук тосту то?ор тымныытыгар, тобуккар диэри то?уу хаары кэ?эн са?ылы, кии?и эккирэти?ии сыанан-арыынан а?аабат. Бу дьи?нээх эр ки?и идэтэ, олус к??стээх абыла?наах эбит, ?йг?н-санаа?ын к?ст?бэт ситиминэн б??с-б?т?нн?? бэйэтигэр хам баайар. Т??? да?аны киэ?э кыайан са?арбат буола сылайан, сииккэ-сиэлэн, хаарга-хааман эстэн-быстан кэлэн утуйан баран, сарсыарда эрдэ у?уктаат ойон туран «ба?ар Баай барыылаах Байанай б?г?н мичик гынаарай» дии санаан, син биир хара тыа?а тахса тура?ын.
?г?с ки?и кы?ы??ы айыл?а кэрэтин, тыа чэбдик салгынын, к???л-босхо сылдьары билбэт. Бу орто дойдуга туох барыта к???лгэ тарды?ар. Сирдээ?и к???л диэн тугун дьи?нээх булчут эрэ билэр.
Дьи?инэн, т??лээх тириитин сыаната сыраны-сылбаны боруостаабатын да и?ин, булт абыла?ар билиэн барбыт ки?и сиэринэн, к?н аайы то?ору-хатары аахсыбакка бара?ын. Улуу тириэньэр Б?т?р??б?с тустуу абыла?ар у?уйбутун курдук, булт абыла?ар а?ам у?уйан, к?н аайы сибиэ?эй салгыны т??спэр толору э?ирийэн, то?уу хаары кэ?эн, туос сатыы то?уурдарбын к?р?б?н.
Мин саха ки?итин сиэринэн т??л?-бити итэ?эйэбин. О?о эрдэхпиттэн бары булчуттар курдук, т??лбэр бултуубун. Дьэ т??л диэн дьикти, ки?и ?й?гэр баппат.
Атын эйгэ баарын улуу эмчити Гурий Уйбаанабы?ы кытта чугастык билсэн баран итэ?эйбитим. Кини Хатас арыытыгар с?тэрбит са?ылбын Бээрийэ?э олорон хапкааны со?он хайдах айаннаабытын, ханна баарын этэн биэрбитэ. Былырыын матасыыкылынан Болто?оттон Бээрийэ?э айанныы сатаабыппын икки ый буолан баран бэйэбэр кэпсээбитэ.
«Ити Танда ба?ыгар киириигэ суол ха?ас ?тт?гэр ма?ан туох турарый?» – диэн со?уппута.
Икки ый анараа ?тт?гэр буспут хап-хара моонньо?ону ?ргээри тохтообут массыынаны хайдах к?рд?? Ол массыына 4—5 чаа?ынан барда?а дии. Боро?он о?онньорун к?р??лэрэ ки?ини салыннараллар, со?уталлар-?м?рдэллэр.
Эдэрбэр сир-дойду иччитэ баарын хаста да биллэрэн турар, ону эдэр, дохсун буолан аахайбатах эбиппин. Дьи?инэн сэрэтэ, ??рэтэ-такайа сылдьаллар, ону би?иги куойабытыгар-ма?кыбытыгар о?устаран аанньа аахайбаппыт. Дьэ буолар буолтун кэннэ биирдэ «бабат» диибит.
Биирдэ кы?ын, киэ?э утуйаары ороммор сыттахпына, хапкаан тыа?а илэ-чахчы тас гынна. Са?ыл хапкааммар и?нибитин сэрэйдим, ол эрээри ханныгын билбэппин. Ол кэм?э хапкааным алта сиргэ баар этэ, онон барыахтаах сирбэр бардым. Дьи?инэн ырытан, толкуйдаан баран барыах баар эбит. Онтукам мыраан ?рд?гэр баа?ына кытыытыгар ииппит хапкааммар и?нибит. Суолга тахсан биэрбитин «булчуттар» илдьэ барбыттар.
Итинник дьону ки?и булчуттар диир кыа?а суох. Туртастыы, мас к?т?рд?? сылдьан баран дьонугар са?ылы хапкаа??а бултаабыттарын хайдах бы?аарбыттара буолла. Хара тыа иччитэ т??лээх уллу?ахтар са?ылгын уоруохтара, онон сэрэн диэтэ?э. Ону ?йд??б?т ки?и буолла?ым. Уоран иннилэрин сарбынар, олохторун огдолутар дьону а?ына саныыбын, кинилэргэ кыы?ырбаппын. Хомойорум диэн, Байанай миэхэ анаабытын уордаран булдум ханынна. Онон кинилэр буруйдарын содулугар мин эрэйдэнним. Дьи?инэн мин туох буруйдаах буолуохпунуй. Биир ыйы бы?а сииккэ сиэллим, хаарга хаамтым. Хата Байанай биир эрэ ыйга ыстарааптаата. Хайдах оруобуна биир ыйга ыстарааптыыра буолла? Са?ылбын ха?ан с?тэрбиппин ким к?р?н олороруй? Ки?и эт ?й?нэн бы?аарбат суола. Биир ый мэлийэн баран дьэ бултуйар буолбутум. Кырдьа?ас булчуттар улахан буруйга-сэмэ?э ?с сылга диэри ыстарааптыыр дииллэр. Дьэ дьикти. Сиргэ-уокка бэйэ бодотун тардынан, иннигин-кэннигин кэтэнэн, сиэри-туому туту?ан, Баай Байанайтан к?рд???н сылдьыллыахтаах.
Сиэри-туому тутуспатахха, олус элбэх дэ?-о?ол тахсар. Ол и?ин эдэр дьо??о сэрэтэн этэбин.
Биирдэ Б??т?р этэн турар: «Са?ыл – олус ?йд??х, киитэрэй кыыл. Бултуургар кинитээ?эр мындыр буолуохтааххын. Аны бултатар ки?итигэр бултатар, булчут эрэ барыта ылбат. Са?ылы бултуур – ?рк?н ?й былдьа?ыыта. Элбэхтэ сыраластаххына, то?ноххуна-хаттаххына эрэ бултуо?. Ма?найгы са?ылы ылыы син биир ма?найгы тустуу маастарын охторуу кэриэтэ. Кэлин, сатабылы? улаатта?ына, куккунан-с?рг?нэн баттаан, тустууга курдук к??стээх маастар буоллаххына, эдэр са?ылы Байанай биэрдэ?инэ хото ылыа?».
Итини Б??т?р с?пк? эппит дии саныыбын. Биир к???н арыыга икки хапкааны уураат, эр-биир икки са?ылы ылбытым. Э?иилигэр ол арыыга к??сп?н эрдэттэн ?р?нэн баран, ?р ылбакка эрэйдэммитим. Онон туох эрэ к?ст?бэт к??с баар.
Бултууру? бэйэ? бэрди? буолбатах, Байанай бы?аарар эбит. Т???н?н т??лээх булдугар убанан истэ?им аайы ?йд??б?т?м ?ксээн тахсар. Т??лээх булда ту?унан б?л????ктээх, куттаах-с?рдээх. Ону ыры?алаан сурукка тиспит ки?и…
Мин биирдэ ?гэспинэн куорат оптуобу?унан айаннаан тиийэн, са?ылга биэс чааркааны ииттим. Уонча хонон баран то?уурдарбын к?р? барар буоллум. Хайаан да?аны биир эмэ и?нибитэ буолуо диэн атаспын Уйбааны массыынанан илдьэригэр к?рд?ст?м. Ата?ым нэдиэлэ?э биирдэ ыраах бултуурбар барсар, эмиэ ту?унан куттаах-с?рдээх, т??ллээх-биттээх ки?и.
К?н? бы?а хаамар сирбэр улахан омук массыынатынан начаас сирилэтэн тиийдибит. Ма?найгы чааркаан та?ыгар тохтоотубут. То?уу хаары кэ?эн иккиэн суксуру?ан, ?рэх ?рд?гэр тиийдибит. ?рэ?и ???й?н туран атаспыттан ыйытабын: «Уйбаан, тугу к?р???н?»
Ки?им хардарар: «Са?ыл ?рэххэ ойон киирэн икки илин ата?ыттан хапкаа??а и?нэн сытар».
Мин са?арбаппын. Бултаабыт а?ай ки?и буолан и?иэттэн эрэ кэбистим.
Тохтуу т??эн баран со?уйбут куола?ынан эттэ: «Чааркаа??а и?нибит са?ыл та?ынан иккис са?ыл чааркааны со?он ааспыт». Уйбаан чэ?кээйититтэн талахха и?нибит иккис са?ылы тыыннаах олорорун булан а?алла.
???с чааркаа??а киирэн и?эн: «Былырыын ?рэх и?игэр ииппит чааркааммар са?ыл и?нэн баран бу манан ааспыта», – диэт, инним диэки хаары ыйан к?рд?рд?м.
Уйбаан мин ыйбыт сирбин к?р?н баран ха?ыытыы т?стэ: «Быйыл эмиэ чааркаан со?уулаах са?ыл ааспыт».
Дьэ ол улахан са?ылы сырабыт-сылбабыт баранан, к?н? бы?а эккирэппиппит. Уйбаан ата?ар кыанар ки?и буолан сиппитэ. Ол сыл иккитэ иккилии са?ылы тэ??э с?гэн дьиэбэр кэлбитим.
Дьэ оннук, Баай барыылаах Байанай биэрдэ?инэ, ки?и сымыйалаан эппитин курдук биэрэр. Дьи?инэн итини суруйуо суохтаахпын суруйдум. Улахан булчуттар бултаабыккын кэпсиэхтээххин, Байанай ??р?нньэ? дииллэр. Онон кыратык быктаран, биир к?н ?лг?мн?к бултаабыппын суруйдум, к?н аайы итинник бултаабаккын. ?кс?гэр сииккэ сиэлэ?ин, хаарга хаама?ын.
Бултаатарбын эрэ Б?л?? Л?к?ч??н?гэр олорор улуу булчукка, аарыма кырдьа?аска Дьэпсиэйэп Сэмэ??э эрийэн, кэпсээн ??рдэбин. О?онньоттор булт ту?унан олус сэргииллэр, эдэр-сэнэх кэрэ кэмнэрин, сылдьыбыт сырыыларын санаан эрдэхтэрэ. Са?ылы кыайан ылбатахха о?онньоттор с?бэлииллэр, алгыыллар. Дэлэ?э да?аны этиэхтэрэ дуо «кырдьа?астан алгы?ын, эдэртэн эрчимин ыл» диэн.
?лг?мн?к бултаабыт сылбар т??йдэ диэн куттаммытым, онно Боро?он о?онньор эппитэ: «Дь?г??р, эн сиэри-туому туту?ан булка ?р сыраласты?, онон т??йдэ диэн куттаныма. Ити эн Байанайга, тыа иччитигэр бэйэ ки?итэ буолбуту? бэлиэтэ».
Син биир урукку чааркааннарбын, дэйбиирбин, мас лаппаакыбын, ата?ым та?а?ын, ?т?л?кп?н илдьэ сылдьабын. Чааркааммын уруккум курдук ииттэрбин да, то?о эрэ ала-чуо ол сыл ?лг?мн?к бултаабытым буолла. Ба?ар, кырдьык, улуу ки?и эппитин курдук «бу ки?и элбэх сыратын-сылбатын биэрдэ» диэн кыратык дук гыналлара дуу?
Биирдэ Сэмэн кырдьа?ас этэн турар: «Дь?г??р, аар тай?а ба?ын тайанан, сылдьыбыт сирдэрбинэн бултаабыты? буоллар улаханнык бултуйуох эбиккин, ону куоракка хаайтаран сыта?ын».
Миэхэ бу улахан сыанабыл буолбута.
Кэлин буойуу-хааччах элбээн, ки?и бултуох санаата кэлбэт буолла.
Тустууга эмиэ элбэх сыл утумнаахтык дьарыктаннахха кыайа?ын. Мин улуу тириэньэргэ Б?т?р??б?скэ уон биэс сааспыттан са?алаан биэс уон сааспар диэри эрчиллибитим. Саа?ыран баран араас к?рэхтэ?иигэ кыттыбытым. Ол кэм?э туста сылдьар Саха сирин сэттэ му?утуур кыайыылаахтарын охторбутум. Итини хайдах ?йд??ххэ с?б?й, саастаах ки?и эдэр, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар уолаттары охторорун? Бу ки?и тустууга олус элбэх к?л???н?н тохто диэн, эмиэ ???ээттэн к?м?л?ст?хт?р?. Онон сырам-сылбам сыаналаммыта, хапса?айга уонна к???л тустууга аатым ааттаммыта.
Биирдэ к?рэхтэ?иигэ, ма?найгы т???мэх кэннэ сынньана турдахпына, Б?т?р??б?с эппитэ: «?лэлээ, ?лэлээ, туох барыта ?лэттэн тахсар». Ити этиитин ма?най соччо ахсарбата?ым, хайдах тустан хоторбун этиэ дии санаабытым.
Кэнники, саа?ыран баран ?йд??т?хх?, кырдьык, туох барыта ?лэттэн тахсар эбит. Улуу ки?и ити эппитэ сырдык сулус буолан сыдьаайан, сити?иигэ сирдиир.
Манан сирдэтэн эдэр дьо??о этиэм этэ: сиэри-туому туту?ан бултаа?-алтаа?, ?лэлээ?-хамсаа?, ч?л оло?у туту?ан у?уннук, дьаныардаахтык дьарыктаны?, к?рэхтэ?и?. Ха?ан эрэ э?иги к?л??????т тиллиэ, ааккыт ааттаныа, норуоккутугар туох эмэ ту?алаа?ы о?оруоххут.

Иккис т???мэх

Убайым Борокуопай кэпсээнэ

Хабараан
Ноху ?рэх диэн Алда??а т??эр Нуотара ?рэх салаата баар. Ол ?рэх э?ээр булчутугар – Чиккэ Уйбаа??а бииргэ бултуур до?отторо со?урууттан ыт о?отун а?албыттар. Ыттарын о?ото т??рт харахтаах, эриэн дь???ннээх, бэйэтин саа?ыгар улахан у?уохтаах-ар?астаах бэртээхэй нуучча боруодата ыт эбит. Ону ардай а?ыылаах адьыр?аттан куттаммакка, тэ??э туруула?арын ту?угар Хабараан диэн ааттаабыттар. Кырдьа?ас булчуттар тутан-хабан баран, ата?ар кыанар буолсу диэн билгэлээбиттэр.
К???н буолбутугар тыа?а тайахха хаама тахсыбыттар. Чиккэ Уйбаан ыта буолан, Хабараан с?рдээх мааны ???. Ол к???н булт б???н? бултаабыттар да?аны, мааны ыттара бултаспатах. Ыттар тайа?ы ?рэн тохтоттохторуна, тугу ?рэллэрий диэн к?р?н турара ???. Бука, тайа?ы ынахха маарыннатара буолуо. Булчуттар дьиктиргииллэр эбит. Чуга?аан к?рд?хт?р?нэ, ыттар ?рэ сылдьар тайахтарыттан Хабараан чугас олорор уонна уонна ?рс?бэт ???.
Уйбаан саа?ыран кулгаа?ынан м?лт?хт?к истэр буолбут, онон тайахха биирдэ эмэ барсар идэлэммит. Сарсыарда аайы ханан хайдах сылдьыахтаахтарын бы?аарар уонна астарын астаан абырыыр эбит.
Алтынньы са?аланан, сир ?рдэ, к??л муу?а добдугураччы то?мут. Хаар кыыдамнаабыт. Биир ?т?? к?н ар?ахха т?бэспиттэр. Хабараан бу сырыыга, тыатаа?ыны ынахха майгыннаппакка буолуо, ?р?? б???н? ?рб?т, бултуйбуттар. Ол к?н Уйбаан тыа?а барсыбыт. Киэ?э малаа?ыннаабыттар, о?онньордоро ??р?? б???т?н ??рб?т, ытым булчут буолла диэн улаханнык астыммыт.
Дьэ э?иилигэр ыттарын илдьэ тахсыбыттар. Бу сырыыга Хабараан букатын атын майгыламмыт: тайа?ы к?рд??р, булла?ына урутаан туруоран ?рэр, хаайан тохтотор. Ол к???н Баай Байанайдара ?лг?мн?к бэрсибит. Нуотара Эбэ хотун устун ??тээнтэн ??тээ??э Чиккэ Уйбаан ?ч?гэй ыттаммытын ту?унан сурах-садьык тар?анар. Алаас-алаас аайы, атыыр о?устуу айаатаата диэбиккэ дылы, ??тээн аайы булчуттар уостарыттан Хабараан диэн аат т?спэт буолар.
Ол са?ана би?иги а?абыт ытын булка ??рэттэрээри, уонна аатырдар Хабарааннарын к?р??р?, ата?ыныын Б?т?р??п Б??т?рд??н Ноху ?рэххэ Чиккэ Уйбаа??а бултуу тахсыбыттар. Болто?оттон бы?а т??эн Мырыла?а матасыыкылынан тиийбиттэр. Хата ат булан, малларын онно ындыылаан, Ноху диэки сатыы т???мм?ттэр. Хас да хонук айаннаан Чиккэ ??тээнигэр чуга?аабыттарын кэннэ, арай биир т??рт харахтаах ма?ан эриэн улахан ыт утары кэлэн, ??тээ??э баты?ыннаран а?албыт.
Киэ?э ??рэ-к?т? а?ыы олорбуттар. Ол олордохторуна о?онньор: «Дь?г??р, эн урут бултуур эти? дуо? Мин ытым мээнэ ки?ини утары тиийэн арыаллаабат», – диэн ыйыппыт.
Ону а?абыт билбэт сиригэр, улахан ?рэххэ, кэллэ-кэлээт бэйэбин кэпсэнэ олордохпунуй дии санаан: «Ээ, дьону баты?ан, тайахха биирдэ эмэ сылдьар этим», – диэбит.
Кулу?ун уота с???р?йэн эрдэ?инэ Хабараан уот кытыытыгар к?хс?нэн сытынан кэбиспит. Онно Уйбаан икки са?а кэлбит ки?иттэн хайаларын кэргэнэ ыарытыйарын ыйыппыт. Дьэ итинник, тиийээттэрин кытта Хабараан дьикти ыт буоларын к?рд?рб?т.
?рэххэ булчут да, ыт да элбэх буолар. Сарсыарда хас да б?л?хх? хайдан, хас да хайысханан хаама бараллар. Сорохторо о?онньор ыйбыт сиригэр к??лгэ тиийэн то?уйаллар эбит. Тайах, ыттан м?чч? туттарда?ына, ууга т??эн куотар идэлээх.
Т??? да?аны мэлдьэстэр, о?онньор булчут ки?и кэлбитин туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн, хаама барарыгар ытын Хабарааны биэрэн ыытар. Биир ?т?? к?н бултуу баран истэхтэринэ, ыттара мэлис гынан хаалар.
Ол к?н булка сылдьа илик оскуоланы са?а б?тэрбит хара?ынан м?лт?х уол Чиккэ ыйбыт к??л?гэр то?уйа олорбут. Уол к??л халдьаайы ?тт?гэр о?онньор ыйбыт тиитин анныгар тохтообут эбит. К?н ортото аа?ыыта Хабараан куулаттан кэлбит уонна икки илин ата?ынан охтубут маска ууран, тирэнэн, халдьаайыны одуулаабыт. Сыл аайы бултуур буолан, то?уурга ханан олоруохтаахтарын билэн эрдэ?э.
Уол хамсаабытын к?р?н, Хабараан с??рэн кэлбит. ??рэн уол сирэйин салаабыт уонна барыахха диирдии, сонун тэллэ?иттэн тардыбыт. Уол ыты батыспыт. Ыта к??лгэ чуга?аат, ?рэн то?о барбыт. Арай с??рэн тиийэн к?рб?тэ, туох эрэ к?хс? к?рд?рг??р эбит. Аны адьыр?а буолуо диэн сирдиргии, салла санаабыт. А?ылаан ачыкыта к?л???нн?рб?т?н ырбаахытын тэллэ?инэн соппут, саатын бэлэм туппут. Хабараа??а эрэнэн, адьыр?а да?аны буолла?ына киирсэр санаалаах эбит. Хата, кини ??р??х быатыгар, ойуур быы?ынан тайах барыс гыммыт. Уол у?уну-киэ?и толкуйдуу барбакка ытан саайбыт. Тайа?а мэлис… Уол сыы?а тутуннум дии саныы турда?ына, тайа?а эмиэ к?ст?б?т?гэр ытан ылбыт. Тиийэн тайа?ын астаабыт уонна ытын а?аппыт. Т?нн?н истэ?инэ, ыта кэлэн эмиэ сонуттан тардыбыт. «Бу ыт туох буолан ки?ини ы?ырда?ай» диэн саныы-саныы баты?ан тиийэн к?рб?тэ, ?сс? биир тайах сытар эбит. Ол тайа?ы астаан, дьонугар ??рэн-к?т?н кэлбит. Хабараан к??л кытыытыгар ы?аахтаах ты?ы тайах турбуттарын эрдэ билэн, сирдээн илдьэ барбыт. Уол ма?най ийэтин охторбут, онтон о?отун. Эдэр ки?и улахан ты?ы тайа?ы ы?аахтан араарбата с?п. К???н ы?аах ийэтин са?а буолар, омос к?р?н ки?и билбэт.
* * *
Биирдэ ыттар тыатаа?ыны ар?ахха ?рб?ттэр. Ууларыгар-хаардарыгар киирэн, икки уохтаах ыт о?ото дьиэ?э киирэ-киирэ тахсыбыттар. Адьыр?а ар?ах т?гэ?эр кырыктаахтык ырдьыгыныыр эбит. Эдэр ыттар уох-кылын б???л?р? буоллахтара, синньигэс бииллэригэр диэри дьиэ?э киирэн, с?тэ-с?тэ к??рэйбиттэр. Хабараан ма?най са?ата суох к?р?н турбут, онтон ыттары тии?инэн сабыр?ахтарыттан ылан, утуу-субуу ыраах элитэлээбит. Бэйэтэ тэйиччи туран, ыксаабакка, ?р буола-буола ?рэн ло?кунаппыт. Дьоно эдэр уохтаах ыттары ыспытын к?р?н со?уйбуттар, онтон былырыын бэйэтин адьыр?а ар?ахха соспутун ?йд??б?ттэр. Уруккуну умнубат эбит диэн саллыбыттар. ?сс? Хабараан бэ?э?ээ ?рэ?и куулатынан барбыт буолла?ына, сарсыныгар ?рэх халдьаайытынан барарын с?хп?ттэр.
Биирдэ а?ам Уйбаанныын к?н? бы?а хааман баран киэ?элик ??тээннэригэр т?нн?н истэхтэринэ, ыттар тайа?ы ?рэн баргыйбыттар. Чиккэ Уйбаан: «Дь?г??р, ыттар ба?ар м?чч? тутуохтара, онон ?рэххэ киирэн то?уй», – диэбит.
А?ам хойуутук ??нэр ыар?аны силэйэ-силэйэ, ?рэххэ с??рэн киирбит. Тыа ба?ын сатарытан, саалар тыастара то?ута барбыт. Ону истэн, а?ам «охтордулар» дии санаабыт. Арай т?нн?н и?эн к?рд???нэ, ?рэ?и та?нары уонтан тахса салаа муостаах аарыма буур, харыс у?уннаах соллура биэтэ?нээн, тамайа сиэлэн а?ай и?эр эбит. А?ам ыар?а быы?ыгар хаптайбыт, саатын бэлэм тутан ?нд?йб?т. ?рэх халдьаайытын кындаатынан икки с??счэкэ хаамыылаах сиринэн аа?ан эрэр эбит. К??н?н к?р?н баран, харабыынынан ытан хабылыннарбыт. Буур с??рб?т уо?ар, хойуоста-хойуоста, охтон т?сп?т. Хабараан тилэх уопсан кэлэн, омунугар тайа?ы а?ары т?сп?т, онтон сытын с?тэрэн т?нн?б?т. Тохтуу т??эн баран атын ыттар а?ыла?ан кэлбиттэр.
* * *
Биирдэ ыттар ойуурдаа?ыны ?рэн тохтоппуттар. А?ам аах ???? буолан сылдьыбыттар. Икки ?тт?нэн киирбиттэр. А?ам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быы?ыгар ыттар ?рэллэр, онтон тыатаа?ы к?ст?бэт ???. Биир т?гэ??э к?л?к?с гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сы?арыйбыт. Адьыр?а к?ст?н аа?ыытыгар а?ам быыс булан ыппатах.
Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. А?ам тиийэн к?рб?тэ: хайыы ?йэ охторбуттар, тыатаа?ы б?тэ?ик м?хс??т?н м?хс? сытар эбит. Ыттар бары м?????ннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта а?ам ма?ан ытын о?ото к?хх? ыйааста сылдьарын к?р?н ??рб?т.
??тээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол к?т???н илдьиэххэйи? диэн этии киллэрбит. Ону саастаах ки?илэрэ: «Т?б?т?н к?т???н к?р эрэ», – диэн хардарбыт. Эдэр уол ?с киирбэх, тыатаа?ы т?б?т?н сы?а?астаан нэ?ииччэ ?нд?пп?т. К?рд?хх? кыра эрээри, ыйаа?ына лис курдук буолар эбит.
* * *
Кыра?а хаар т?сп?т?н кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, т?нн?н и?эн, таарыйбыттар. Дьи?э, ыттаах дьо??о кэлээт да?аны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьа?амматахтар. Ол дьон ?ч?гэй бы?ыылаах-та?аалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт ма?най биир ыт о?отун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан ?рд?гэр саба т?сп?т. К?р??х бэтэрээ ?тт?гэр Хабараан ойон туран к??н?нэн т??нэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа ба?ын сатарытан, ый-хай б??? т??эрбит.
Ыт иччитэ: «Сиэтэ», – диэн кыланаат, мас ылан Хабараа??а ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуо? кэриэтэ миигин кырбаа», – диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон и?эн, ыар-н??эр са?аттан т??скэ астарбыттыы, тохтуу т?сп?т. Чиккэ Уйбаан на?ыл, холку бэйэтэ, ытын к?м?скэ?эн, хаана бы?ытталанан, сирэйэ-хара?а тыйы?ырбыта с?рдээх ???. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон ты?аа?ын к???э с?лл?н, туос амаларыгар т??эн, уоскуйбуттар. Ыт айа?ын саа уо?унан олуйан нэ?ииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, ??ттэрин тохпут о?олор курдук дойдулаабыттар. ?т?мэн ?г?с сыл ааспытын кэннэ Хабараан ту?унан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. ?т?? ыт аата умнуллубат эбит.

Оттуу сылдьан
Бу т?бэлтэ ?рд????тэ, ааспыт ?йэ?э буолбута. Дойду сиргэ от ??ммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ у?уор Хочо?о оттото ыыппыттар. К?т?р аалынан к?пс?йэн кэлэн, оттуур сирдэригэр т??эрбиттэр. Борук-сорукка а?аары аамайда?а сылдьыбыттар. Арай биир уол к?рб?тэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри к?р?н турар эбит. Отчуттар сааларын ?рд?гэр т?сп?ттэр. Хантан, кэтэ?эн туруо дуо? Айыл?а о?ото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута с?р??н, кэлээттэрин кытта, маанылаах о?отун к?рд?рб?т. Сарсы??ы к?н?ттэн тыа дьоно барахсаттар к??стээх ?лэ?э туруммуттар. Астара-??ллэрэ татымсыйыыта, тайа?ы бултуурга к???л кэлэр.
Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах то?уйа барбыттар. Хас да т??н ууга то?уйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, к?н? бы?а хас да уон сыллаах сэтиэнэ?и эт илиигинэн эллэ?эн баран, ?л хабаат, борук-сорукка харбыала?ан, к?ст??х сиргэ сатыы тайах то?уйар сыанан-арыынан а?аабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка ба?алаах дьон буолан сырыттахтара.
Дьэ биир киэ?э, ?гэс бы?ыытынан, кыра ууга то?уйа кэлэллэр. Уочаратынан маныыллар. Ма?най Сахаар маныыр, онтон Оппуос уочарата кэлэр. Оппуос эдэригэр лаппа кыанар уонна сылбыр?а, хапса?ай туттуулаах эр бэрдэ этэ.
Оппуос к?н?ск? к??стээх ?лэттэн сылаар?аан, к?лгэдийэн, к?хс? сааллан, утуктаан, то?хо?ноон барар. Арай ол олордо?уна, туох эрэ хара к?л?к курдук барыйан, тыа?а-уу?а суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хара?ын сотто-сотто к?р?р. Дьиибэтэ диэн, кыыла т?р?т тыа?а суох, к?л?к эрэ курдук бары?ныыр, улаатар, кыччыыр. Би?иги ки?ибит дьиктиргии-дьиктиргии ки?итин у?угуннарар. ?р толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, ки?и куйахата к??рэр дуолан часкыыра. Адьыр?а эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, ?м?ттэ т??эллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тай?а му?ур тойоно ?л??-с?т?? аргыстаах идэмэрдээх буулдьа?а то?ута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, ?м?ттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан у?уурар сэптэрэ ытыс та?ынар хара?а?а эстэн ча?ылыйбыт уотун к?р?н, икки хара?ын ??тэ к?ст?бэт буола кыынньан, иннигэр т?бэспити то?ута-хайыта сынньан, ардай а?ыылаах айа?ын аллаччы аппытынан отчуттар диэки т???нэн кэби?эр.
Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ м?чч? т??эрэ-т??эрэ, сааларыгар нэ?ииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска с?р??стэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батыр?аталлар. Оттон-мастан и?нэ-и?нэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэм?э тыатаа?ы обургу билигин а?ай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, т????нэн сааллан ньилк гынар уонна ?ст????н тиит н???? турара буолуо диэн, куу?ардыы, дэгиэ ты?ырахтаах с?д? баппа?айынан охсон хабылыннарар. Хата сы?арыйбыт буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аналлар.
?л?р ?ст??хт?р? куотан биэрбит кы?ыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, ма?ан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол о?о уйана-хатана биллэр хабыр хапсы?ыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска с?р??стэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сы?арыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити куу?а т??эр. Эмиэ ?л?р ?ст??хт?р?н халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста да?аны т?хт?р?йэн кэннилэрин диэки бараллар, ?йд??н к?рб?ттэрэ – с?ннь??хтэрэ б?пп?т. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьыр?а биллибэт. Сыгынньах бы?ахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсу?уу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар т??н ???э кэлэллэр.
Дьоннорун туруоран, кулу?ун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук о?остон дуолан охсу?уу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьыр?аны булан ылаллар. Сыныйан к?рб?ттэрэ, б?тэ?ик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.
Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэм?э, ?л?р-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсы?ыыга ?р?? тыыннарын ?р???йдэхтэрэ.

Нуотара?а
Чурапчы улуу?ун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни к?рс?н, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэрин кэпсииригэр к?рд?ст?м. Хата ки?им кэтэмэ?эйдээ?инэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:
«Биирдэ к???н дьогдьоот буолан, к?н-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэ?э син бултуйбуппут. Онон хаар т????н иннинэ ?т?хп?т?н быспыппыт.
Нуотара Чачча?ар диэн салаатынан т?нн?н истибит. К?н?с биир ??тээ??э чэйдээн баран, айаннаары туран ата?ым: «Саа?ын чэ?кээйи гынан, к?хс?г?н то?ута сыстаран дь?лл?ргэ о?остума, аккар т?рг??лэн», – диэбитэ. Ол с?бэтэ идэмэрдээх иэдээни о?оро сыспыта.
«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас к?т?р? баар буолла?ына ата?ым дьа?айар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ы?ыырга иилэ бырахтым уонна туох да кы?ал?ата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ к?ст??т?н дуо?уйа к?р? истим. Т?б?б?р чардааттан тахсар му?ха хото?о?унуу8, араас санаа субуллар.
Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, булла?ына ки?и ту?аммат гына дьаабылыыр. На?аа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-а?ыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да к?лэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ м?л?к?ч?с гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччо?о ыттар айыл?аларынан билэллэрэ буолуо, ?рд?гэр саба т??эн и?эн тохтоон чугурус гыналлар. Онноо?ор б?р? обургуну и?ин хайа тэбэр. Б?р? ситэн кэллэ?инэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри т??эр уонна куу?ан ылар ???. Б?р? эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн т?б?т?н хампы ыстаабакка манньыйан, кыл т?гэнэ тохтуу т??эр ???. Ол кэм?э сиэгэн ороспуой икки кэлин ата?ынан б?р?н? тара?атын хайа тэбэр ??? дииллэр. Хас да ыт к?м?л??н баран, сатаан туппакка, куоттаран кэби?эллэр. Кини эмиэ би?иги курдук айыл?а о?ото. Эмиэ кырыалаах кы?ыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кы?ыны бы?а ?ссэнэр, ха?аас о?остор. Б?р? курдук у?ун ата?а суох, онон кы?ын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буолла?а.
Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас ана?астаах9 а?ыйах хаамыылаах сиргэ, ыар?а быы?ыгар куобах тутан, суолбутун б??лээн, атахпыт анныгар алдьархай аа?наан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыар?а быы?ыгар ыттарбыт охсу?ан ый-хай б???н? т??эрдилэр. Куобах сэмнэ?ин булан былдьа?ан эрдэхтэрэ дии санаатым.
Арай до?оор, тумус кэтэ?иттэн, ыар?а кэнниттэн умайар уот кугас дь???ннээх аарыма адьыр?а, ??лэс са?а айа?ын аппаччы атан, са?арбыт а?ыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына т?стэ. Би?игини к?р??т, со?уйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир си?нэстэр часкыырын т??эрдэ. Атым дьигис гынаат, ку?а?ан а?айдык ха?ы?ыраата, икки кэлин ата?ар туран хололоото. Мин харса суох ??мм?нэн айа?ын тартым да, тэ?ииргээбит дохсун миинэр ми?э хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники ата?ынан сиргэ дугунна да, ?р? тэбэн бур?атта. Мин ы?ыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыар?а быы?ыгар, тас уор?абынан таралыйдым. Дь???г?й о?олоро барахсаттар куттара к?т?н, ?л?? айа?ыттан м?чч? туттаран, ?р? тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан с??рэн та?кычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран к?хс?бэр баар саабын харбанан к?рб?т?м хантан кэлиэй, суох буолла?а, аты кытта ы?ыырга иилиллэн барса турда?а. Дьэ онно ?йд??т?м, тыыммын толук уурар алдьархайдаах ал?а?ы о?орбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да и?ин, аны туох кэлэн абырыай. Хара?ым кырыытынан кылап гына к?рб?т?м, ки?им саатын с?кп?т?нэн са?а туран эрэр эбит. Сааны к?р??т син чэпчээн ?уу гынным. Арба маа?ын хара улар к?т?н к?л?б?рээн тахсыбытыгар ки?им саатын ы?ыырыттан устан с?ктэ этэ дии.
Ба?ар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тай?а иччилэрэ би?игини ?л?р ?л?? айа?ыттан м?чч? тардан та?аарбыттара буолуо. Адьыр?а куобах у?уо?ун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сытта?ына, ?м?рдэн со?уппут ?ст??хт?р?н ????ннээх хара?ынан дьиэгэниччи к?рд?, бэлэммит суо?ун тута ?йд??т?. Турар т?гэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин ?р?? тыыммын ?р???йээри, ?л?р ?л?? айа?ын б??л?? турунан кэбистэ.
?л?? айа?ын нэтээгэнэн б??лээбит диэбиккэ дылы, адьыр?а обургу кыра ыт о?отун эрэйдээ?и аа?ан и?эн хайа дайбыыр буолла?а. Эрэллээх до?орум ?р?? тыыным ?лл?й? буолан, оло?ун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьыр?а Суолдьуту мэ?эйдэтэн, иннибэр икки-?с хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэм?э улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох ар?а?ыгар с?ктэрдэ. Адьыр?а со?уйан охсон к?рд? да, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айа кулгаа?ын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьыр?а кулгаа?ын к?м?ллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсу?уу, ааттаах араллаан. Тыатаа?ы ардай а?ыытынан хаба сатыыр, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уо?уттан-уоруттан с???н, чыпчылыйыах т?гэнэ к?р?н тура т?ст?м. Ол кэм?э ки?им ыта кэллэ да, тыатаа?ы борбуйугар хатанна. Ону к?р?н, кыра ытым Суолдьуту ?т?г?ннэ.
Тыатаа?ы охсор кэмигэр биир ыт а?аран биэрэр, ол кэм?э атына борбуйугар хатанар. С?бэлэспит курдук утуу-субуу борбуйда?аллар. Ити кэм?э ытарга с?п буолла диэбиттии, Булчут адьыр?а ар?а?ыттан ойон т?стэ. Эмискэ саа тыа?а сатараата, ону кытта да?аспытынан адьыр?а со?уйан тиэрэ баран т?стэ. Онтон туран, ?рэххэ киирэн хаа?а?ы бырахпыттыы ойон бур?ата турда. Инчэ?эй сиртэн тэбинэн, и?э?э кэнниттэн ы?ылла истэ. Ыттар тилэх батта?ан, саппай уобустулар.
Би?иги буолар буолтун кэннэ дьэ ?йд?н?н уу испит сылгы курдук у?уохпут халыр босхо баран, с????хп?т уйбакка, сиргэ лах гына олордубут. Уоскуйан табахтаан сыыйдыбыт. Ол олорон кыл т?гэнэ буолбут хабыр хапсы?ыыны эргитэ санаатыбыт. Сап са?аттан сал?анан, ситии са?аттан ситимнэ?эн, айыыларбыт аргыста?ан, иэйэхситтэрбит э?ээрдэ?эн тыыннаах орпут ??р??б?т ?р?г?й? хам кууста. Онтон Баай Байанай утары ууммут боччумнаах булдун м?чч? туппут хомолтобут курус тыына солбуйда. ?рэххэ аргыый киирэн кыылбыт дэгиэ ты?ырахтаах ата?ынан батарыта ?ктээн, ойбут олугун к?рб?т?м уоннуу ыллар хардыы этэ.
Булчуту, эр-бэрдин, сарда?алаах сарсы??ыга адьыр?а ардай а?ыыта дуу, булт ?л?скэн ??р??тэ дуу, сииккэ сиэлэн, хаарга хааман мэлийии курус тыына дуу к??тэрин, инникини тымтыктанан к?рб?т суох.

Соло?до
Талба-талыы хонуулаах Таатта Эбэ хонуутун устун булчут хайы?арын аргыыйдык сыр-сыр тэбэн истэ. Билигин тымныы кы?ын оройо ?гэннээн турар кэмэ, хонуу-сы?ыы ма?ан суор?анын саптан сытар.
Эдэр ки?и бултаабыта ха?ыс да сыла, онон булт кистэлэ?ин билиэн-к?р??н ба?арара с?рдээх. Кини андаатарга ииппит тууларын к?р?н баран дьиэлээн и?эр. Б?г?н да Байанайа мичик гынна, онон ?тт?к харалаах, илии тутуурдаах. Хайы?ара улгумнук иннин диэки дьулуруйар, салгын ыраа?а, чэбдигэ с?рдээх.
К??лтэн тахсан сы?ыыга киириитэ эмискэ куочай кугас соло?до суолугар кэтиллэ т?стэ. Субу барбыт суола мэктиэтигэр буруолуу сытар. Булчут ??рэн сэгэс гынна, бэргэ?этин с?м?йэтинэн ?р? ааста уонна сонордоото. Соло?до тэ?-тэ?ник лэбиргэччи ойон, к??л диэки барбыт. Булчут к??лгэ киирэн суоллаабыта – кыыла к??л муу?угар тиийэн, андаатар о?остубут бугулугар киирбит.
Булчут ?р толкуйдуу барбакка, ??р?йэхтик туттан, соло?до киирбит суолугар тимир чааркааны ииттэ уонна тугу эрэ ал?аан ботугураата. Бука, Байанайыттан к?рд?ст??? буолуо.
Нэдиэлэ буолан баран булчут аа?ан и?эн соло?дотун суолун хайбыта – тахсыбатах. Онтон эмиэ кэлэн к?рб?тэ – суол суох. То?о баччаа??а дылы тахсыбат ба?айытай диэн дьиктиргии санаата.
Кэмниэ кэнэ?эс, булчут кэтэ?эн кэлтэгэй буолтун кэннэ, соло?дото дьэ тахсар. Булчут ый а?аарыттан ордук кэм?э, соло?до бугул и?игэр туох айылаах ?р буолла диэн дьиктиргии санаата. Эдэр ки?и билиэх-к?р??х ба?ата ба?ыйан, с?гэ?эриттэн кыра чохороонун ылан андаатар бугулун ???ээ ?тт?н суоран ылла. Булчут балайда ыры?алаан барытын ?йд??т? уонна соло?до ?й?н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ. Онтуката маннык буолбут.
Куочай кугас ??н??х аарыма атыыр соло?до бэрийэр бэрдэ бугул уйа и?игэр киирэн, андаатар тахсар ойбонугар кэтэ?эн сыппыт. Сытар сиригэр кураанах оту та?ан тэллэх о?остубут. Тыын ыла ойбо??о быкпыт андаатардары ?м?т?ннэрэн, с?ннь?лэрин хадьыйар эбит. Дьи?инэн, андаатар ыраас сиргэ мээнэ туран биэрбэтэ буолуо. Бугул и?игэр туспа хос о?остубут, онно илдьэн сиир эбит. Ол хо?угар элбэх андаатар ты?ыра?а ордон сытар, атын у?уохтара к?ст?бэт, бука кистиирэ дуу, сиирэ дуу буолуо.
Соло?до чэнчис, ыраас му?утаан ?сс? биир хос о?остон к???рэттэр эбит. Онон утуйар, а?ыыр, к???рэттэр сирдэрэ эмиэ ту?унан. Бы?атын эттэххэ, соло?до андаатар бугул уйатын и?игэр толору хааччыллыылаах дьиэ о?остубут.
Би?иги аахайбакка аа?ар кыылларбыт, ??ннэрбит-к?й??рдэрбит бары тус-ту?унан олохтоохтор, бэрт дьиктилэр. Бары к?н сырдыгын былдьа?ан, олох и?ин охсу?аллар. Арай икки эрэ атахтаах тосту-туора бы?ыыланан, к?рб?т?н имири э?эр адьынаттаах. Сахаларга «олорор мутуккун кэрдимэ» диэн бэрт мындыр ?с хо?ооно баар. ?б?гэлэрбит сыы?а эппэтэх дьон буолуо.

Ньукулай Харытыанап кэпсээнэ
Харытыанап Ньукулай – эбэбитин кытта бииргэ т?р??б?т ки?и уола. Ньукулай а?ата Аргылла бэрт элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх икки хара?а суох о?онньор этэ. Аргылла о?онньор эдьиийигэр – би?иги эбэбитигэр кэлэн хоноон-?р??н, ыалдьыттаан барара. Онно Сэ?эн Боло кинигэтигэр киирбит былыргы ???йээннэри кэпсиирэ. Кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ Аргылла о?онньор куобах тириитин имитэ олорон Абаа?ы Да?ыр, Са?ыл М?нд??кээн тустарынан кэпсиирэ. Аргылла эдэр саа?ыгар у?ана сылдьан хара?ын дэ?нээбит, ол эрээри а?ыс о?отун иитэн атахтарыгар туруорбут. О?олоро билигин Таатта улуу?угар сис ыаллар, онтон биирдэрэ – Ньукулай. Кини биирдэ миигин к?рс?н а?ам ту?унан кэпсээбитэ. Онон, к?нд? аа?ааччы, ол кэпсээни истиэххэйи?.
«Мин оскуоланы б?тэрбит сылбар, к???н бала?ан ыйыгар, эн а?а?ар бултуу тиийбитим. Моойтоон диэн саастаах эриэн ыттаахпын. Убайым Дь?г??ссэ на?аа айма?ымсах, ?т?? ки?и этэ. ?й??-тайаа бэлэмнэнэн, ох курдук о?остон, биир ?т?? к?н Хопто ?рэ?эр бултуу та?ыстыбыт.
Хопто ?рэх ??тээнигэр хонон, сарсыарда ?рэ?инэн ?р? хааман, к?н?с ?рэх ба?ын уутугар кэлэн а?ыы олордохпутуна, ыттар ?рэн то?о бардылар.
А?а? миэхэ: «Ньукулай, эн ол аппанан к??йэ с??р, мин ыттар кэннилэриттэн баты?ыам», – диэтэ.
Мин оччолорго эдэрбин, атахпар кыанабын, аппаны ?р? с??рд?м. Ыттар са?аларынан сылыктаатахха, тайа?ы тохтоппуттар. Эмискэ ньим баран хааллылар. «Тайа?ы куоттардылар» дии саныы-саныы, аппаны ?р? с??рэн истим.
Ойо?оспор мас тостубутугар эргиллэ т?сп?т?м: уонча хаамыы сиргэ, дьэ до?оор, ?йэбэр харахтаабатах кыылым утары и?эр эбит. Ха?ан да к?р? илик ки?иэхэ улуу дьаалы илэ бэйэтинэн бу тиийэн кэллэ. Эчи мунна у?унун, ?сс? токурдаах, арбах муо?а улаханын, эбиитин икки ?тт?гэр эйэ?элиир бытыктаах. Саллыбыт санаабар, чааскы са?а хара?ын му?унан б?лтэччи к?рб?т. Мин кутталбыттан кыыл-с??л ыллыгыттан туора ойдум. Кыл м?чч? сыы?а ?ктээн батыччахтаан ааста, хата, б?т?н о?о?уулаах ки?и буолан таарыйбата. Тайа?ым ааспытын кэннэ ?й ылан, кэнниттэн ытан хааллым.
Онтон дьэ, кыл са?аттан тыыннаах ордубут курдук сананан, уоскуйаары олордум. У?уо?ум ууну испит сылгы курдук халыр босхо барда, к?л???н?м сарт т?стэ, с?рэ?им к?м?г?йб?нэн тахсыахтыы м???стэ. Олорон нэ?ииччэ уоскуйдум.
«Дь?г??ссэ тайа?ы ойуур ына?а диэн албыннаан улуу дьаалыга ?лт? тэбистэрэ сыста» диэн испэр ки?ибэр кыы?ырабын. Син балачча буолан баран ки?им кэллэ, ??рб?т а?ай.
«Мохсо?ол, уол о?ото байанайдаах, таба?айы? талааннаах эбит, барбат гына тапты?. Ыттар ?рэллэрин истэ?ин дуо?» – диэтэ. Дьэ онно ?йд??н истибитим, ыттар ?рэх куулатыгар ?рэллэр эбит. Мин долгуйан, ону да?аны истэр кыа?ым суох.
?рэх куулатыгар тахсан ыттар тохтотон турар буурдарын охтордум. Куттаммытым аа?ан, ??р?? ?л?скэнэ буолла. Дь?г??ссэ ма?най уотун а?атта, онтон тайа?ы астаан баран быар ?ттэ, чо?ку о?уста, ??с тардарын бу?арда. Тото а?аабыппытын кэннэ: «Ньукулай, дэриэбинэ?э киирэн атта та?аар. Саа?ын хааллар, чэ?кээйи о?остума», – диэтэ.
Мин, то?устаах тайа?ы охторбут ки?и, тута с?б?лэ?эн дэриэбинэ диэки с??рэ турдум. Сотору ??р??м кутталынан солбулунна, суол бадарааныгар кырдьа?ас ата?ын суола субу барбыт, мэктиэтигэр буруолуу сытар курдук. Куттана-куттана салгыы с??рэн истим, хас сыгынах барыта харахпар адьыр?а буолан к?ст?р. Ол аайы с?рэ?им парк гынар, куйахам дырдыр?ыыр.
«Дь?г??ссэ саабын хааллаттаран адьыр?а?а сиэтэр буолла» диэн испэр кыы?ыра саныыбын. Б????лэккэ этэ??э тиийэн, ат а?алан, ??рэ-к?т? дьиэлээбиппит».
Дьэ итинник, убайым Ньукулай Б?т?р??б?с 17 саастаа?ар буолбут т??рт уонтан тахса сыллаа?ы т?бэлтэни бу баардыы к?р?н олорор курдук кэпсээтэ.

???с т???мэх

Б??т?р Баттынаагын кэпсээнэ

Дьаа?ы чулуу булчута Дь?г??р Состокуоп
Сарта? ?р?с Дьаа?ыга т??эр сиригэр баар ??тээ??э киэ?э куобахха та?ыыларбытын к?р?н баран, тото-хана а?аан утуйаары сытан, Б??т?р кэпсээнин маннык са?алаата.
Мин Дьаа?ы Эбэ Хоту??а к?т??т буолан кэлбитим отуттан тахса сыл буолла. Билигин да?аны эт атахпынан сылдьан, ?лэм быы?ыгар кыра-кыралаан т??лээхтиибин. Ма?най кэллэ?им утаа Дь?г??р Состокуоп булка илдьэ сылдьар буолбута. Би?иги биир халы? аймахха к?т??ттэрбит, онон биллэхтиибит. Адаардаах ар?астаах киэ? нэлэмэн, уйаара-кэйээрэ биллибэт Дьаа?ы Эбэ Хоту??а т???л??х булчут аар тай?аны тайанан бултаан-алтаан ааспыта буолуой? Олортон уос номо?ор сылдьар чулуу булчуттар а?ыйахтар. Э?иэхэ чулуу булчут Дь?г??р Состокуоп ту?унан кэпсиэм.
Биирдэ Дьаа?ыга са?ардыы кэлбитим кэннэ ???? буолан ?с атынан бултуу та?ыстыбыт. Киэ?э с?пк? бултуур сирбитигэр тиийэн, сирбитин-уоппутун а?атан баран утуйдубут. Куруук буоларын курдук т??н? бы?а араас т??л? к?р?н, баттатан, тиритэ-хорута сыттым. Дь?г??р туран о?о?ун оттубутугар, дьэ у?угуннум. О?онньорум сирэйэ-хара?а турбут, ??рб?т-к?пп?т.
«Дьэ, уолаттар, т??л-бит ?ч?гэй, т??ээн нуучча дьахтарын таптаатым. Аата, буута кылбайан ма?ана с?рдээх», – диэн кэпсээтэ. Т??н? бы?а баттаппыт ки?иэхэ ити толоостук и?илиннэ, кулгаа?ым та?ынан а?ардым. Дь?г??р?м т??л?н истэ сытан, испэр кы?ыйа санаатым: «Соро?у т??н аайы утуппакка эрэйдииллэр, сороххо ма?ан бууттаах нуучча дьахтара к?ст?р. Ха?ан миэхэ минньигэс т??ллэр к?ст?лл?р. Дьэ, киэ?э бултуйбатахпына, ма?ан бууттаах дьахтарын санатарым буолуо».
?л хабаат, сып-сап хомунан, аттарбытын ы?ыырдан, о?онньорбут ыйбыт сиригэр алыыны ?р? батан бардыбыт. Би?иги хоммут тыабыт дьиэтиттэн тэйээт, кэпсээммитин то?о тардан кэбистибит. К?лс??-салсыы, кэпсээн-ипсээн б???. Сынньана сылдьар дьон курдукпут. Син балайда ?р хаамтаран биир улахан алыыга кэллибит. Би?иги са?абытыттан тэ?ииргээн, икки улахан аарыма тайах алыы у?уор ?тт?ттэн ойон к?н уотугар хара ??н?р? килэбэчийэн, би?иги барыахтаах ?р?йэбитинэн аргыый та?ыстылар. Дьэ ону к?р?н би?иги ?р? булумахтана т?ст?б?т.
Уолум тайахтары эккирэтээри санаммытыгар, сарсыардаа??ы кы?ыыбын та?ааран: «Нуучча дьахтардаах о?онньордоохпут, ???ээттэн куйаар н???? к?р?н и?эрэ буолуо. Ыксаама, би?иги аргыый баран и?иэххэ», – диэтим.
Ол курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ алыыны туораан тайахтар тахсыбыт ?р?йэлэрин ортолоон истэхпитинэ, иннибитигэр саа тыа?а хаста да ?р? хабылла т?стэ.
Уолум дьиктиргээбит куола?ынан: «Ити кимнээх ыттылар, бу ыраах т?? тыа?а дьон баар эбит дуу?» – диэтэ.
Онуоха мин: «Ити би?иги ки?ибит ытта, иннибитигэр хайдах урутаан тиийэн ыппытын билбэппин. Куйаары кытта кэпсэтэр ки?и хайдах ба?арар тиийиэ?э», – диэн Дь?г??р истибэтигэр к?лл?м.
Оччолорго, урукку дьон сиэринэн, кырдьа?астан толлобун, утары тугу да са?арбаппын. Эгэ к?л??м дуо, суох буолла?а дии, истибэтигэр эрэ тосту-туора тылла?абын. Балайда хаамтаран тиийбиппит: ки?ибит то?ус салаа муостаах хара ??н??х аарыма буур ?рд?гэр бэрт холкутук табахтыы олорор. Дь?г??р бултаабытын к?р?н мах бэрдэрдим, хомуруйуох буолбут санаам к?дэ??э к?тт?, ки?им т??л?ттэн саллан, с?р баттатан, са?ата-и?этэ суох турдум. Улахан булчуттар, айыл?а о?олоро т??ллээх буолалларын онно дьэ оройдоппутум.
Онтон ыла сарсыарда у?уктаат да, т??л? ырытар идэлэммитим. Аар тай?а таайыллыбатах дьикти к??стэрэ тугу этэллэрин билэ сатыыр буолбутум. Соро?ор хас да т??н т??лгэ таайтаран этэ, сэрэтэ сатыылларын ку? эт дьон сэрэйбэппит. Бэйэбитин на?аа сайдыбыт курдук сананан, аанньа ахтыбаппыт, т??лб?т?н сатаан тойоннообоппут. Былыр ?йэлэрин тухары аар тай?а?а олорбут, сиэри-туому тутуспут булчут ?б?гэлэрбит туох буоларын курдат билэллэр ???. Ол и?ин т???л??х элбэх мо?олу этэ??э туораан ?йэлэрин мо?ууллара буолуой. Былыргылар унньуктаах у?ун к???э ки?ини т??рт уон т??рт мо?ол к??тэр диэн этэллэрэ. Аныгы дьон сиэри-туому тутуспакка, сэрэммэккэ-сэрбэммэккэ, ууну-уоту ортотунан сылдьабыт. Улахан булду аанньа ахтан ки?илии бултаабакка, баа?ырдан баран тута охторбокко, ыттары ??рэтэбит диэн ааттаан оонньуу о?остуу, булт суруллубатах сиэрин кэ?ии, улахан аньыы буолар. Булт ?гэ?ин тутуспакка арыгылаан ампаалыкта?абыт, итирэн-кутуран, чуумпу эбэлэри аймыыбыт, т??? булду суо?арбыппытынан куотала?а-куотала?а ки?иргиибит. Ол и?ин, кэнники кэм?э дэ?, о?ол элбээтэ, айыл?а айманна. Туох барыта иэстэбиллээх, сыы?а-халты туттуу содуллаах дииллэрэ барыта баар, куоттарбат.

Дабдарыга
Саас кус са?ана ???? буолан сылгы?ыттар базаларыгар сытабыт. Ата?ым Ньукулай би?икки кустуубут. Оттон Дь?г??р к?н аайы тайахтары к?рд??н ыта суох атынан хаамтарар. К?н аайы мэлийэн кэлэр, соччо са?а-и?э суох, би?иги онно эрэ кы?аллыбаппыт. Уонча к?н кустаан с?п буоларбытын бултаатыбыт. Дьиэлиир кэммит тиийэн кэллэ, кустаан кэлэн киэ?э эрдэ ?рт??н ыыппыт аттарбытын тутан бэлэмнэннибит. Сарсыарда о?онньорбут эрдэ турда, сирэйэ-хара?а турбут, туттара-хаптара сыыдамсыйбыт. Мин Дь?г??р сирэйин-хара?ын к?р??т, тута байанайдаах т??л? т??ээбитин сэрэйдим. «О?онньор эмиэ ма?ан бууттаах нуучча дьахтарын т??ээтэ?э» диэн испэр омнуолуу санаатым.
Сарсын, дьи?э, ?лэм к?нэ са?аланар. Онон тардыллар, ?лэбэр «борогууллуур» ки?и буоллум.
О?онньор тото-хана а?аан, аа-дьуо туран о?о?ун а?атта, дьэ уонна сэрэйбитим курдук эттэ: «К?н?с Дабдарыга а?ыахпыт, онон билигин бу ?р?йэни ?р? батан, хайаны у?уордаан, ол сиргэ эбиэккэ тиийиэххит. Онон Дабдарыттан суолбутун к?нн?р??хп?т, ?т?хп?т?н бы?ыахпыт».
Испэр т??? да дьиэбэр ыксаатарбын, убай о?остон ытыктыыр ки?ибэр тугу да утары эппэтим.
??тээ??э наара оро??о кэтэх тардыстан сытар Ньукулуйбар киирэн ???ст?м, онуоха ки?им холку бэйэлээхтик хардарда: «Убай эппитин кэннэ хайыахпытый, барар буоллахпыт».
??тээнтэн тахсыбыппыт о?онньор аллаах атын хаамтаран ла?ыгыратан ырааппыт. Би?иги аттарбытын тутан айгыстан, син ?р бодьууста?ан ы?ыырдан, сарыы бэрэмэдэйбитигэр малбытын-салбытын хаалаан, кэмниэ кэнэ?эс дьэ аалбыт ба?а хо?унна. Ол баран и?эн «уонча хонукка таах халтайга хаамтара сырыттыбыт, тугу эрдэ бултаабакка сылдьыбытай, барар к???э дьэ буолан-хаалан турда» диэн испэр хомуруйан о?онньору м???ттэбин. Дьэ оннук санаалаах-оноолоох эбиэккэ Дабдарыга тиийдибит. Ки?ибит эрдэ кэлэн чэйин оргутан бэлэм олорор эбит.
Дь?г??р ?л хабаат суолбутун ыйда: «Бу алыыны туораан, ол ?р?йэни ?р? батан, итинэн бара туру?. Мин ити ?р?йэ ба?ын к?р?н баран э?игини эккирэтиэм. Ол гынан баран, саа тыа?аата?ына т?нн??р??».
Мин дьиэлээн и?эр буолан санаам к?т???л?ннэ, ол и?ин эттим: «Ньукулай, саа тыа?аата?ына мин истибэппин. Саа тыа?аабатар ханнык, на?аа хара?а?а харбыаласпакка эрэ аартыкка киирбит ки?и».
Ол кэпсэтэ истэхпитинэ, таас дьаа?ылар чуумпуларын уйгуурдан, харабыын хатан тыа?а сатараата.
Мин ?р? ха?ыытыы т?ст?м: «Эн и?итти? дуо? Мин истибэтим».
Ньукулайым на?ыл ки?и, холку бэйэлээхтик: «Истэн. Кырдьа?аспытын хаалларбат буоллахпыт», – диэн с???д?йдэ. То? к??с бысты?а аллаах аттарбытынан сиэллэрэн бытыгыратан кэллибит. О?онньорбут алыы кытыытыгар куула?а л?к?й? охторон, ?рд?гэр эмиэ бэрт холкутук табахтыы олорор. Баай Байанайбытын а?атан, кыратык сынньанан баран, ??рэ-к?т? кыылбытын астаатыбыт.
Дьаа?ы уос номо?ор киирбит чулуу булчута дьэ итинник бултуур этэ. Т??л?-бити олус итэ?эйэрэ, онон сирдэтэн бултуура, ыта таймата суох, куска ??мэр курдук, тайахха ??мэн ытара. Сэрэх б???л??х айыл?а маанылаах о?олоро харахтара, кулгаахтара б??лэнэн, хайдах оннук чуга?аталларын сатаан санаабаппын.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539844?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.