Главная страница | Книги для детей | Эртаклар: Тилла хумча, Шчелкунчик ва сичқон қироли

Эртаклар: Тилла хумча, Шчелкунчик ва сичқон қироли
Ernst Theodor Amadeus Hoffmann
Эрнст Теодор Амадеус Ҳофман ижодига мансуб ушбу эртак-қиссалар адиб ижоди ҳақида биз ўқувчиларда шундай таассурот қолдиради: Ҳофман инсон онгини бадиий тадқиқ қилишда ўз мақсадига эриша олган. Шунингдек, бу истеъдод соҳиби ниҳиби ниҳоятда зийраклик билан ўз даврининг барча қусурлари ва зиддиятларини пайқаган ҳамда буни бутун хаёлий салоҳиятини ишга солган ҳолда зукко китобхонни ларзага соладиган даражада маҳорат билан тасвирлаган.

Эрнст Теодор Амадей Ҳофман
ТИЛЛА ХУМЧА
ШЧЕЛКУНЧИК ВА СИЧҚОН ҚИРОЛИ

ЭРТАККА АЙЛАНГАН ҲАЁТ ВА ҲАЁТГА АЙЛАНГАН ЭРТАК
Жаҳон адабиётида Эрнст Теодор Амадеус Ҳофманни романтиклар сафига қўшиш қабул қилинган. Фикримизча, машҳур немис ёзувчиси классик романтизм вакиллари ўртасида оқ қарғадек ажралиб турса ҳам унинг ўзи бу фикр билан баҳслашиб ўтирмаган. Тик[1 - Людвиг Иоганн Тик (немисча «Johann Ludwig Tieck», 1773 – 1853) – немис шоири, ёзувчиси, драматурги, таржимон.], Новалис[2 - Новалис (тахаллуси, немисча «Novalis», ҳақиқий исмишарифи – Фридрих фон Гарденберг, немисча «Georg Friedrich Philipp Freiherr von Hardenberg», 1772 – 1801) – немис шоири ва ёзувчиси, немис романтизмининг таниқли вакили.], Вакенродер[3 - Вильгельм Генрих Вакенродер (немисча «Wackenroder W.H.», 1773 – 1798 – немис ёзувчиси.] каби илк романтиклар фақат халқдангина эмас, шунингдек, умуман, ўзлари яшаб турган муҳитдан ҳам узоқ турганлар. Улар руҳнинг юксак парвозлари билан пасткаш ва тубан оддий турмуш ўртасидаги зиддиятни ўз орзу ва умидларининг юксак чўққисига қочиб чиқиб, бу кундалик ҳаётдан яккаланиб олиш орқали ҳал қилишарди. Шунинг учун ҳозир XXI аср китобхонлари уларнинг руҳнинг энг муқаддас кечинмалари баён қилинган асарлари саҳифаларини зерикиб варақлашлари ажабланарли эмас.
Э.Т.А. Ҳофман эса романтизм билан реализм ўртасидаги илғаб бўлмас жуда нозик қиррада (кейинчалик мумтоз адабиёт вакиллари бу қиррада чинакамига жўяклар тортганлар) туришнинг уддасидан чиққан. Немис адиби учун ҳам романтикларнинг юксак ҳаёлий парвозлари, уларнинг ижод эркинлиги, бу дунёдан ўз жойини топа олмаганликлари тўғрисидаги фикрлари бегона бўлмаганлиги шубҳасиздир. Лекин, у ўзлигининг бир кишилик ҳибсхонасида ҳам, оддий турмушнинг туссиз каталагида ҳам бекиниб ўтириш тарафдори бўлмаган. Э.Т.А. Ҳофман: «Ёзувчилар яккаланиб яшамасликлари керак, аксинча, одамлар ичида бўлишлари, кундалик ҳаётнинг барча кўринишларини кузатиб боришлари зарур», деган.
Ижодкор оддий турмуш қандай эканлигидан жуда яхши хабардор бўлган. У ўша даврларда Шарқий Пруссиянинг пойтахти бўлган Кёнигсберг шаҳрида, Қирол адвокати Кристоф Людвиг Ҳофман оиласида 1776 йил 24 январда туғилган. Унга таваллуд топганида немислар учун хос бўлган уч қўшалоқ исм – Эрнст Теодор Вильгельм номи берилган. Аммо Эрнст ёшликдан бошлаб мусиқага шунчалик ихлос қўйганки, етук ёшида Вильгельм исмини ўзи сажда қиладиган бутун дунёга машҳур Вольфганг Амадей Моцартга[4 - Вольфганг Амадей Моцарт – тўлиқ исми-шарифи Иоганн Хризостом Вольфганг Теофил Моцарт (немисча «Joannes Chrysostomus Wolfgang Theophilus Mozart», 1756 – 1791) – австриялик композитор, капельмейстер, моҳир скрипкачи ва органчи.] тақлид тариқасида Амадей деб ўзгартирган.
Эрнст Ҳофман ёшлигиданоқ мусиқа ва расм солиш бўйича сабоқлар олган, бироқ ҳуқуқшунослик мазкур оила аъзоларининг асосий их-тисоси ва касби ҳисобланганлиги сабабли у 1792 йилда Кёнигсбергдаги Альбертина университетининг юридик факультетига ўқишга кирган. Ҳуқуқшунос мутахассислигига эга бўлган ўз соҳаси бўйича турли лавозимларда ишлаган, Варшавада Олий судда хизмат қилаётганида Наполеон бошчилигидаги француз қўшинларининг бу шаҳарга ишғол қилганидан кейинги уқубатларни бошидан кечирган, босқинчиларга содиқликка қасамёд қилишдан воз кечиб, ишдан қувилган.
Эрнст Теодор Амадей Ҳофман аслида узоқ йиллар давомида юраги тубида профессионал мусиқачи ва композитор бўлиш орзусини тугиб юрган. Болалигидан у ўзининг иқтидорини мусиқада деб ҳисоблаган. Мусиқа унинг учун ҳамма нарса – Тангри, мўъжиза, муҳаббат, барча санъатлар орасида энг жозибадори бўлган. «Мусиқа ижод қила бошлаган вақтдан буён ҳамма ташвишларимни, бутун дунёни ёддан чиқаришга муваффақ бўляпман. Хонамда, бармоқларим остида минглаб оҳанглардан яралган дунёни бу жой ташқарисида бўлган бирор нарса билан тенглаштириб бўлмайди», – деб ёзган у.
Ўн икки ёшидаёқ Эрнст Теодор Амадей Ҳофман орган, скрипка, арфа ва гитара каби мусиқа асбоблари чалган. У «Ундина» романтик операсининг муаллифи бўлган. Биринчи бадиий асари – «Кавалер Глюк» ҳам мусиқа ва буюк композиторга бағишланган. Кейинчалик ҳам мусиқа унинг адабий асарларига мавзу бўлиб хизмат қилган ҳамда адабий ижодга рағбатлантирган.
Бўлажак ёзувчига саҳналаштирувчи, декорация устаси, дирижёр вазифаларини бажаришига тўғри келган. Жумладан, Эрнст Ҳофман Дрезден ва Лейпциг шаҳарлари театрларида капельмейстерлик қилган, Наполеонни мазах қилувчи карикатуралар чизиб, уларни сотиб юрган. Бироқ унинг санъат орқали тирикчилик ўтказишга бўлган уринишлари фақат камбағаллик ва кулфатларга олиб келган.
Композитор сифатида шуҳрат қозонишга умиди катта бўлган Э.Т.А.Ҳофман қатор мусиқа асарлари яратган бўлса ҳам жаҳон маданияти тарихига ғоят ноёб истеъдодли адиб сифатида кирган. Ваҳоланки, унинг бадиий ижоди тарихи ниҳоятда қисқадир: 1814 йилда ёзувчининг немис китобхонларида ниҳоятда катта қизиқиш уйғотган дастлабки ҳикоялар тўплами – «Калло услубидаги хаёлотлар» чоп этилган, бундан атиги саккиз йил ўтгач эса у вафот этган. Бу даврга келиб унинг «Шайтон малҳамлари» романи (1816), «Тунги ҳикоялар» тўплами (1817), «Циннобер деб аталадиган жажжи Цахес» (1819), «Оға-ини Серапионлар» (1819-1821), «Мушук Муррнинг ҳаётий қарашлари ахлатга ташланган варақларда тасодифан сақланиб қолган капельмейстер Иоганнес Крейслернинг таржимаи ҳоли қисмлари билан бирга» тугалланмаган романи (1819 – 1821), «Бургалар ҳукмдори» қисса-эртаги (1822) каби асарларини фақат Германиядагина ўқишмаган. 1820 – 1830-йилларда ёзувчининг новеллалари, эртаклари, романлари Франция, Англия ва бошқа мамлакатларда таржима қилинган.
Ижодкор ўзининг энг яхши асарларида инсон қалби қаърига шунчалик чуқур кириб борганки, ҳатто психология ва психиатрия бўйича мутахассисларни ҳам лол қолдириш даражасига етган. Шу сабабли унинг ижоди тадқиқотчилари Эрнст Ҳофман психоанализ соҳасида Зигмунд Фрейд нинг[5 - Зигмунд Фрейд (немисча «Sigmund Freud», тўлиқ исми – Сигизмунд Шломо Фрейд, немисча «Sigismund Schlomo Freud», 1856 – 1939) – австриялик психолог, психиатр ва невролог, психоанализ асосчиси.] кашфиётларини ундан олдин кўра билган деган фикрга келганликлари тасодифий эмас.
Ёзувчининг кўпгина асарларида кундалик турмушнинг икки томонламалиги, орзу-умидлар билан ҳақиқий воқелик ўртасидаги аянчли тафовут ниҳоятда таъсирчан ва катта маҳорат билан тасвирланган. Э.Т.А.Ҳофманнинг ўзи ҳам, унинг асарлари қаҳрамонлари ҳам реал дунёдан эртаклар дунёсига ва аксинча эртаклар дунёсидан реал воқеликка кўчиб, бу икки оламнинг ҳеч бирига охиригача мансуб бўлмасдан ва уларнинг ҳар иккисида муайян мустақилликка эга бўлиб яшайди. Бу икки олам – инсоннинг ички олами ва ташқи дунё ўртасидаги низонинг адабий талқинидир. Адиб ижодининг ноёблиги бевосита худди шунда: ҳаётийлик ва ижодийликни, кундалик ва мўъжизавийликни бирлаштириш принцип даражасига кўтарилганидадир. Бунда аниқ тасаввур этиладиган воқелик ақл бовар қилмайдиган хаёлот билан тўқнаштирилади. Натижада эртак ҳаётга, ҳаёт эса эртакка айланади.
Адиб икки параллел дунёни яратар экан, фикр ҳаракатини яланғоч ҳолда тасвирлайди, унинг ривожланиши манзарасини гавдалантиради. Эрнст Ҳофманнинг параллел дунёларини таснифлашнинг мутлақо имконияти йўқ: уларнинг тузилиши, мавзуси, ниҳоят «руҳнинг тадрижий ривожланиши» хилма-хилдир. Уларни гавдалантиришда ёзувчи жиддий роль ўйнайди. Унинг асарларидаги параллел дунёларда бир турдаги ва бир турда бўлмаган онгларнинг қўшилиши кузатилади.
Э.Т.А.Ҳофманнинг дунёси – бу сербўёқ ниқобли томоша бўлиб, ҳар бир ниқоб остида бошқа ниқоб яширинган бўлади, чунончи «Тилла хумча»даги олма сотувчи жодугар, архивариус Линдгорст – Атлантиданинг бениҳоя қудратли ҳукмдори Саламандр бўлиши мумкин. Янада диққатга сазоворлиги, эртаклар қаҳрамони икки қиёфали, улар бир йўла икки – ҳақиқий ва хаёлий дунёда яшайди.
Адиб бу бемаъни инсоний оламни жуда яқиндан, ўзининг шахсий аянчли тажрибасида кузатган, романтикларни, айниқса, тўлқинлантирган санъат ва турмуш ўртасидаги зиддиятнинг ўқ томирлари учигача етиб борган. Серқирра истеъдод соҳиби ниҳоятда зийраклик билан ўз даврининг барча қусурлари ва зиддиятларини пайқаган ҳамда буни бутун хаёлий салоҳиятини ишга солган ҳолда зукко китобхонни ларзага соладиган даражада маҳорат билан тасвирлаган. Худди шу ноёб иқтидори учун Г.Гейне[6 - Христиан Иоганн Генрих Гейне (немисча «Christian Johann Heinrich Heine», 1797 – 1856) – немис шоири, публицисти ва танқидчиси.] Эрнст Ҳофманни Новалисдан устун қўйган: «Новалис ўзининг идеал қаҳрамонлари билан ҳамиша ложувард булутларда сузиб юрадиган бўлса, Гофман ўзининг аломат ҳажвлари билан ҳамиша ва доимо ҳаётий реалликка амал қилади».
Немис ёзувчиси учун адабий дунё ҳақиқий кундалик ҳаётдан устун туради, албатта, ва у ўзи-нинг ниҳоятда шоирона эртакларида орзулар дунёсини чинакам одатий турмушдан афзал кўрган ҳолда мадҳ этади. Бу эртакларнинг қаҳрамонлари болалар эканлиги («Шчелкунчик ва сичқонлар Қироли», «Номаълум гўдак») тасодифий эмас, зеро, дунёни бевосита шоирона тасаввур этиш фақат болалар ва аломат ижодкорлар учун хосдир.
Бироқ Ҳофманнинг эртаклари унинг ижоди маълум бир қиррасини намоён этиб қолмасдан, балки бош йўналиши бўлганида у жуда зиддиятли ва дунёни кўп жиҳатдан фожиона ҳис этадиган ижодкор сифатида эътироф этилмасди. Унинг бадиий тасаввури негизи асло шоирона дунёнинг ҳақиқий воқелик устидан тўла ғалабасини ифода этмайди. Фақат Серапион («Оға-ини Серапионлар») каби телбаларгина ана шундай дунёлардан фақат биттаси мавжудлигига ишонишган.
Немис ёзувчисининг эртаклари бизга моҳият жиҳатидан бир-бирига зид бўлган қаҳрамонларнинг «ишлари» тўғрисида эмас, балки кўпроқ инсон дунёсининг турфалиги, кўп қиёфалиги ҳақида ҳикоя қилади. У таҳлилчи сифатида китобхонга инсонни гўё йирик қилиб кўрсатадиган кўзгу орқали тақдим этади. Бундан-да муҳими – эртакларда, умуман, инсонни ва хусусан, унинг онгини бадиий тадқиқ этилишидир. Асар қаҳрамонларининг онги параллел бирлаштирилган: эртакдаги ва ҳақиқий дунёдаги ўз сўқмоқларини очиб берган.
Бу, энг аввало, «Тилла хумча» эртак-қиссасида ўзининг ёрқин ифодасини топган, муаллифнинг ўзи «Тилла хумча»ни ижодидаги энг яхши асар деб ҳисоблаган. Бу қиссага «Янги замонлар эртаги» кичик сарлавҳаси қўйилиши бежиз эмас. Бунинг маъноси: эртак-қиссанинг қаҳрамонлари ёзувчининг замондошлари эканлигидан, воқеалар эса ҳақиқий Дрезденда XIX аср бошида рўй беришидан англанади. Бу билан муаллиф асарнинг ғоявий-бадиий тузилиши ҳақиқий воқеликка алоқадорлигига ишора қилган.
«Тилла хумча»нинг қаҳрамони талаба Ансельм омади чопмаганлар тоифасидан. Унинг нони ҳамиша ерга сариёғ суртилган томони билан тушади. Янги камзул кийган заҳоти дарҳол унга хунук доғ туширади ёки қоқилиб, уни михда йиртмай қўймайди. Қаҳрамон эртак бошланишида ҳам шаҳар дарвозаларидан ўтар экан, олма ва гуммалар солинган саватга қоқилиб кетади.
Шу билан бирга хаёлпараст Ансельм «шеърий қалбга эга» ва бу унга эртаклар ва мўъжизалар оламига шўнғиш имкониятини беради. Ғаройиб дунё билан тўқнаш келган қаҳрамон бир йўла икки оламда ҳаёт кечираётгандек бўлади, яъни ўзининг аянчли кундалик ҳаётидан, бу ҳақиқий воқелик билан қўшни бўлган эртаклар салтанатига кириб қолади. Шунга мувофиқ, асарда эртакдаги хаёлий воқеаларнинг ҳақиқат билан чамбарчас бирлашиб кетиши кузатилади.
Немис адиби ижодининг тадқиқотчилари ушбу эртак-қисса орқали XIX аср бошидаги Дрезден кўчалари харитасини тиклаш мумкин, деб ҳисоблашларида жон бор. Айниқса, асар қаҳрамонларига тавсиф берилишида ҳақиқий белгилар муҳим роль ўйнайди. Масалан, бечора Ансельмнинг бир неча бор тилга олинган кийими: урфдан қолган чўртан–кулранг тус фрак ва қора атлас шим унинг ижтимоий ҳолати ва шахсий қиёфасининг энг муҳим белгиларидир.
Эрнст Ҳофман ижодий услубининг икки қирралилиги, дунёвий қарашларининг икки турлиги фақат ҳақиқий ва хаёлий дунёни бир-бирига қарши қўйилишидагина эмас, балки қаҳрамонларни тегиш-ли равишда икки гуруҳга ажратишда ҳам ўз ифодасини топган. Конректор Паульман, унинг қизи Вероника, рўйхатчи Геербанд – дрезденлик тор фикрли, фақат ўз ҳузур-ҳаловатини ўйлайдиган одамлар бўлиб, уларни, муаллифнинг фикрича, яхши кишилар, бироқ ёмон мусиқачилар ёки, умуман, мусиқачилар тоифасига мансуб бўлмаганлар, яъни шоирона ҳис-туйғуга эга бўлмаган шахслар қаторига киритиш мумкин. Уларга ҳақиқий дунёга хаёлий эртак оламидан келган архивариус Линдгорст, унинг қизи Серпентина ва беозор, ғалати табиатли, шоирона қалбига архивариуснинг мўъжизавий олами очилган Ансельм қарши қўйилган.
Ансельмга ўзининг одатий турмушида нав-ниҳол Вероникани севиб қолгандек туйилади, қиз эса, ўз навбатида, бугунги талаба тимсолида саройдаги бўлажак маслаҳатчи ва эрини кўради. Бироқ Ансельм эртакларнинг шоирона оламига шўнғиб, мўъжизавий тилла тус илонча – мовий кўзли Серпентинага ишқи тушади. Бечора йигит ўз қалби амалда уларнинг қайси бирига мойиллигини ҳал қила олмайди. Ансельм ва унга ҳомийлик қилаётган Линдгорстга қарши сеҳрли, кундалик ҳаётнинг қоронғу томонларини мужассамлаштирган ёвуз кучлар қарши туради. Улар одатий турмушни қўллаб-қувватлайдиганлар ҳисобланиб, бу Ансельм бехосдан саватини тўнтариб юборган жодугар кампир тимсолида гавдаланган.
Эрнст Ҳофманнинг «Тилла кўза» эртак-қиссасида параллел дунёни яратиш жараёни ниҳоятда эътиборга молик. Талаба Ансельм Эльба дарёси соҳилида ўзи учун кутилмаган ҳолда яшил илонлар, бута шоҳи, оқшом шабадаси тилини тушуна бошлайди: «Мана – шитирлашлар, шивирлашлар, жаранглар паст, аранг эшитиладиган сўзларга айланаётганлигини унинг ўзи билмасди: «Бу ва у ерда, шохлар орасида, гуллар узра биз ўраламиз, чамбарак бўламиз, айланамиз, тебранамиз. Сингилча, сингилча! Шуълада арғимчоқ уч! Тезроқ, тезроқ, тепага, пастга – оқшом қуёши шуълалари билан ўқ узади, шабада шивирлайди, япроқлар шитирлайди, шудринг тўкилади, гулчалар тилчаларини қимирлатиб куйлайди, биз гуллар, шохлар билан бирга куйлаймиз, тез орада юлдузчалар ялтирайди, биз у ёқ, бу ёққа тушадиган пайтимиз келди, биз ўралмоқдамиз, чамбарак бўляпмиз, айланаяпмиз, тебранаяпмиз, сингилчалар тезроқ!»
Эртак давомида Ҳофман қаҳрамонлари яшаётган параллел дунёнинг тузилиши ҳикоя қилинади. Шаҳарда ҳамма танийдиган кекса ёшли, аломат табиатли махфий архивариус Линдгорст чеккадаги эски уйда уч қизи билан яшайди, айни пайтда у руҳлар ҳоқони Фосфор ҳукмронлик қиладиган мўъжизавий Атлантида мамлакатидан бўлади. Унинг қизлари ҳам оддий эмас, балки ғаройиб тилла тус илончалардир.
Табиат ва буюмлар дунёси ҳам қўш хусусиятга эга. Оддий маржон мевали бута, оқшом шабадаси, қуёш шуълалари Ансельм билан суҳбат қуради. Ансельм уйга кириш учун рухсат сўраб, тақиллатмоқчи бўлган болғача ёвуз жодугар қиёфасига киради, боғич улкан оқ илонга айланади. Ҳаётий дунё маиший буюмларини бошқа олам ашёларига айлантириш жараёнини Н.Я.Берковский[7 - Наум Яковлевич Берковский (1901 – 1972) – рус адабиётшуноси, танқидчи, филология фанлари доктори, профессор.] «одатийликни қуюқлаштириш» деб атаганди. Унинг фикрича, бу «Сўнгги нуқтасига етказилган насрнинг шундан сўнг фантастика дунёсига ўтиши» бўлиб, «Ҳофман бадиий кашфиётлари»дан биридир».
Ҳақиқатан ҳам, кундалик ҳаёт ёки, адиб таърифи билан айтганда, «одатий турмушнинг юки» ижодкор тасаввури орқали ажойиб шоирона дунёга айлантирилган. Жумладан, архивариус Линдгорстнинг таърифича, «Ансельмнинг фароғати – барча мавжудотларнинг муқаддас уйғунлиги, табиатнинг энг яширин сирлари очиладиган шеърият ҳаётидан бошқа нарса эмас!» Бироқ ёзувчининг фантастикаси фақат ажойиб шоирона оламнигина эмас, шунингдек, руҳсиз дунёни, одатий турмушнинг жирканч томонларини ҳам очиб кўрсатади.
Муаллиф шоирона телбаликлар «зулук билан даволанадиган» манфаатпарастларнинг биқиқ оламини қаҳрли киноя билан тасвирлайди. Талаба Ансельм бу дунёчада бўғилади ва унинг оғзи бекитилган шиша идиш ичига тушиб қолиши – шеърий мажоздан бошқа нарса эмас, зеро, ёнидаги шиша идишларида унингдек қамалиб ўтирган шериклари ўзларини жуда яхши ҳис этадилар. «Биз ўзимизни ҳеч қачон ҳозиргидек яхши ҳис этмаганмиз, чунки тентак архивариусдан турли маънисиз нусхалар учун олаётган специес-талерлар фойдага қоляпти; энди итальянча хор ашулаларини ўрганишимизга хожат йўқ; энди биз ҳар куни Иозефнинг олдига ёки бошқа майхонага борамиз, ўткир пиводан маза қиламиз, қизлар билан кўз уриштирамиз, ҳақиқий талабаларга ўхшаб «Gaudeamus igitur…» деб куйлаймиз – ва вақтичоғлик қиламиз», дейди улардан бири.
Эртак–қисса ниҳоясидаги асар қаҳрамонларининг икки никоҳ тўйи муаллиф ғоясини аниқ ифода этган. Рўйхатчи Геербанд саройдаги маслаҳатчи бўлади. Вероника шундан сўнг ўзининг Ансельмга кўнгил қўйганлигидан воз кечиб, ҳеч ик-киланмасдан унга турмушга чиқишга розилик беради. Бу қизнинг бутун орзу-умидлари рўёбга чиқади: «Бир неча ҳафта ўтгач саройдаги маслаҳатчининг рафиқаси хоним Геербанд ҳақиқатан ҳам, аввал руҳий кўзлари билан кўрганидек, Янги бозор олдидаги кўркам уй деразаси олдида бу ердан ўтиб кетаётган, кўз ойналаридан боқиб: «Саройдаги маслаҳатчининг рафиқаси хоним Геербанд нақадар илоҳия аёл!» деб хитоб қилишларини кузатиб ўтирарди».
Ансельм эса Серпентинага уйланади ва шоир бўлиб, мўъжизавий Атлантидада қўним топади. У қаллиғининг сепи сифатида каттагина ер-мулкка эга бўлади, шу билан бирга архивариуснинг уйида кўрган тилла хумчани олади.
Бу ўринда муаллиф томонидан Ансельм ва Серпентинанинг бахтли бирлашиши Вероника ва Геербанд никоҳига параллел қўйилган, деб бўлмайди. Чунки Ансельм ўз шоирона орзусидан асло воз кечмайди, фақат уни амалга ошириш йўлини топади. Шу ўринда ёзувчи дўстларидан бирини ушбу эртак-қисса мазмуни тўғрисида хабардор қилар экан, Ансельм асар охирида «Қаллиғининг сепи сифатида қимматбаҳо тошлар билан безалган тунги тилла хумча олади» деб кўрсатганди. Бироқ асарнинг сўнгги таҳририда бу жумла тушириб қолдирилган. Яъни Эрнст Ҳофманнинг бу билан шоирона хаёлот салтанатини санъат, шеърият оламида мужассамлаштиришдан иборат фалсафий ғоясини аниқ ифода этиш нияти англанади. Бу эртак–қисса муаллифининг мўъжизавий Атлантидани тарк этиб, ўзининг аянчли каталак хонасига қайтиш ўкинчи Линдгорстнинг қуйидаги сўзларида ифодасини топган: «Бўлди, бўлди, муҳтарам жаноб! Бу қадар ўкинманг! Ахир ҳозиргина ўзингиз Атлантидада бўлмадингизми ва ахир сиз, ҳеч бўлмаганда, ақлингизнинг шоирона мулки сифатидаги қўрғонга эга эмасмисиз? Ахир Ансельмнинг фароғати ҳам сеҳрларнинг энг сеҳрлиси каби бутун мавжудотнинг муқаддас уйғунлиги бўлиб намоён бўладиган шеъриятдаги ҳаёт кечиришдан бошқа нарса эмасми?».
Э.Т.А.Ҳофманнинг «Оға-ини Серапионлар» тўпламига киритилган «Шчелкунчик ва сичқонлар Қироли» эртаги ушбу асар муаллифининг ўз дўсти Хитциг фарзандлари Мари ва Фриц билан вақтичоғлик қилишлари пайтларида пайдо бўлган. Эртакдаги моҳир соатсоз уста Дроссельмейер каби Эрнст Ҳофман ҳам дўстининг болаларига Роджество байрамига турли ўйинчоқлар ясаб берган.
Шуни айтиш керакки, «Шчелкунчик» – немисча «Nubknacker»нинг сўзма-сўз таржимаси бўлиб, «ёнғоқни чақувчи» маъносини беради. Ўз вақтида бу асарнинг таржималари жуда беўхшов чиққан: «Ёнғоқларни ғажувчи ва сичқонлар подшоҳчаси» ёки «Ёнғоқ учун қисқич тарихи» деб берилган. Эртак билан танишиб чиққан китобхон муаллиф ўз асарида қисқични умуман тилга олмаганлигидан таажжубга тушиши табиий, албатта. Гап шундаки, ўша даврларда Шчелкунчик жуда урф бўлган аломат – оғзи катта, соқоли ўрилган ва ўрама сочли аскарча-қўғирчоқ бўлган. Аскарчанинг оғзига ёнғоқ қўйилиб, орқасидаги ўрама соч тортилса, у жағларида ёнғоқ чақиб берган.
Немис ёзувчиси эртагини дўстининг фарзандлари учун ёзган бўлса ҳам уни фақат болалар мавзусидаги асар деб бўлмайди. Ушбу эртакда Эрнст Ҳофманнинг қатор асарларида («Қумли одам»даги автоматлар, механик қўғирчоқларни, «Автоматлар» ҳикояси ва бошқа асарларни эсланг) ўз ифодасини топган ҳаётни механизация-лаш, автоматлар мавзуси жуда янгроқ бўлмаса ҳам аниқ ҳис этилади.
Эртак муқаддимасида Дроссельмейер ўзи чўқинтирган болаларга Роджество байрамига ҳаракат қиладиган хонимлар ва жаноблар билан тўла ажойиб қаср ўйинчоғини совға қилади. Туҳфадан болаларнинг боши осмонга етади, бироқ ўйинчоқлардаги ҳаракатланишларнинг бир хиллиги кўп ўтмай жонларига тегади. Улар чўқинтирган оталаридан ўйинчоқдаги одамчалар бошқачароқ ҳам ҳаракат қилишларининг йўлини топишини сўрашади. «Бунинг сира иложи йўқ, – дейди Дроссельмейер.– Уларнинг мурвати шундайки, ҳеч нарсани ўзгартира олмайсан».
Болаларнинг шоир, ижодкор борлиқни идрок этишига ўхшаш бўлган жонли тасаввурида олам ўзининг бутун беқиёс бўёқлари ва қирралари билан очиқ бўлади. «Жиддий», катта ёшдаги одамлар учун эса дунё гўёки «бир марта ва бир умрга яратилган» ва улар, кичкинтой Фрицнинг таърифи билан айтганда, «уйларида қулфлаб қўйилган» (худди «Тилла хумча» қаҳрамони талаба Ансельм оғзи беркитилган шиша идишда қамаб қўйилгандек). Романтизм намояндаси бўлган Эрнст Ҳофман учун кундалик ҳаёт қамоқхонадек тасаввур этилади, бу жойдан чиқишнинг фақат бир йўли бор – бу шеърият, мусиқа, эртак оламига хаёлий саргузаштдир.
«Шчелкунчик ва сичқонлар Қироли»даги Дроссельмейер кўркам эмас: «у паст бўйли, қотма, ажин босган юзидаги ўн кўзи ўрнига катта қора мато ямоқ боғлаб олган ва буткул кал одам бўлиб, шунинг учун у бежирим оқ ясама соч тақиб юради». Ташқи кўринишидан муаллифга ўхшаш бўлган эртак қаҳрамони – бир кўзли суднинг катта маслаҳатчиси – катта ёшдаги одам оддий эмас, балки ғалати табиатли ва афсунгарлардан биридир. У айни вақтда ҳам ёқимтой, ҳам сеҳрли, ҳам қўрқинчлидир. Дроссельмейер немис ёзувчисининг кўпгина қаҳрамонлари каби икки қиёфалидир. Бизнинг ҳақиқий турмушимизда у жиддий, ўйинчоқлар ясашга уста, бироз маҳмадона. Эртаклар оламида эса у жуда фаол қаҳрамон, рўй бераётган мўъжизавий воқеаларнинг ўзига хос дирижёридир.
Эртакдаги ажабтовур воқеалар сичқонлар галаси томонидан Қиролича колбаса тайёрлаётган пайтда чўчқа ёғини паққос туширишларидан бошланади. Ғазаби ортган Қирол сичқонларга қарши уруш эълон қилади ва уларни қўлга тушириш учун қопқонлар қўйишни буюради. Сичқонлар Қироличаси бунга жавобан Қиролнинг қизи – гўзал малика Пирлипатни бадбашара қилиб қўяди. Уни ўз ҳолига қайтаришга Дроссельмейернинг навқирон жияни бел боғлайди. У Кракатут сеҳрли ёнғоғини чақишнинг уддасидан чиқади ва мажруҳ малика ўз ҳолига қайтади.
Бироқ, ёш Дроссельмейер тилсим шартини тўлиқ бажара олмайди. Белгилаб қўйилганидек, у чақилган ёнғоқ мағзини малика Пирлипатга узатиб, ортга қараб етти қадам қўяр экан, бехосдан сичқонлар Қироличасини босиб олиб, қоқилиб кетади. Оқибатта Дроссельмейернинг жияни ваъда қилинган инъомлар – маликага уйланиш, шаҳзода бўлиш ўрнига майриқ Шчелкунчикка айланиб қолади. Босиб янчилган Қиролича – Сичқонбека ҳаётдан кўз юмаётиб, Шчелкунчикка даҳшатли уруш эълон қилади. Ўлдирилган онаси учун унинг етти бошли меросхўр ўғли –сичқонлар Қироли ўч олиши керак бўлади.
Эртак охирида ойнаванд жавонда сақланаётган – кундалик ҳаётда ўйинчоқ, жажжи Мари хаё-лотида довюрак Шчелкунчик сичқонларнинг етти тожли Қиролини енгади. Бу ғалабасидан сўнг Шчелкунчик ўзига ҳомийлик қилиб келган, сичқонлар кемириб ташламаслиги учун ширинликлари ва ўйинчоқларини қурбон қилган Марини мўъжизавий салтанати – Ширин кулча шаҳарчаси, Цукат бутазори ва беқиёс пойтахт бўйлаб сайр қилдиради. Шуниси эътиборга моликки, Эрнст Ҳофманнинг ўзи вафоти олдидан нимагадир кўп бора ана шу хаёлотида яратган Ширин кулча шаҳарчасини ёдга олган. Эҳтимол, бу ёруғ дунё билан хайрлашаётган инсоннинг ўтмишда, Рождество байрамида безатиладиган арча остида қолган порлоқ ва шодон болалигининг соғинчидир…
«Шчелкунчик ва сичқонлар Қироли» бутун жаҳон кичкинтойларининг энг суюкли ва ёқимли Рождество эртаги ҳисобланади. Бу ниҳоятда серзавқ эртакни мусиқа ва рақслар билан янада безаш ғояси пайдо бўлди. «Шчелкунчик» балетини аввал Мариус Петипа саҳналаштирмоқчи бўлган. У буни Франция инқилобининг 100 йиллигига бағишлашни режалаган. Бироқ унга бундай спектаклни инқилобий қўшиқ – «Марсельеза» қисмлари ва рақслар билан император саҳнасида қўйиш режасидан воз кечишга тўғри келган. Петипа бу асарга мусиқа ёзиш учун Пётр Чайковскийга буюртма берган.
Ўша вақтда рус композитори ўз шуҳратининг чўққисида бўлган. Аммо бунда асос учун Ҳофман эртагининг аслияти эмас, балки унинг Александр Дюма[8 - Александр Дюма-ота (французча «Alexandre Dumas», 1802—1870) – саргузашт романлари билан машҳур француз ёзувчиси, драматург ва журналист.] томонидан французча қайта ишланган кўриниши олинган. Оқибатда эртак мелодрамага айланиб қолган. Бунда воқеалар ривожидан Кракатут ёнғоғи билан боғлиқ саҳналар тушиб қолган ва эртакни ўқимаганлар Шчелкунчик қаердан пайдо бўлиб қолганлигини англай олмаган. Аммо П.Чайковский ширинликлар салтанати бўйича саёҳатга антиқа рақслар учун ажойиб мусиқа – «Шоколад», «Қаҳва» ва «Гуллар вальси»ни ёзган.
Мусиқа илк бор 1892 йил 7 мартда рус мусиқа жамияти симфония концертларининг бирида, оркестрга муаллифнинг ўзи дирижёрлигида ижро этилган. 1892 йил 6 декабрда эса Петергбургдаги Мариинский театрида балетнинг премьераси катта муваффақият билан ўтган.
П.Чайковскийнинг мусиқаси 1873 йил яратилган Шчелкунчик тўғрисидаги ажойиб мультфильмга асос бўлган. Ҳозирги пайтда Шчелкунчик тўғрисида ўнлаб кино-, теле- ва видеофильмлар ишланган. Унинг сўнггиси 2011 йил 1 январда намойиш этилган Андрей Кончаловский режиссёрлигидаги 3Д шаклидаги фильм бўлди.
Э.Т.А.Ҳофман қалами остида дунё ҳайратомуз ўзгарар, одатий турмушда тасаввур этиб бўлмайдиган ажойиботлар рўй берарди. Немис ёзувчиси ижоди тадқиқотчиларидан айримлари унинг эртакларидаги китобхонни сеҳрлаб қўядиган мўъжизавий саргузаштлар муаллифнинг ўзи ихлос қўймаган хизмат вазифасидан, ҳаётининг охирги йилларида жуда азоб берган касалликдан чалғиш, ўйлаб топган оламида яширинишга интилиш тарзида талқин этади. Фикримизча, бу жуда юзаки ёндашув. Немис ёзувчиси асарлари билан синчиклаб танишган эътиборли китобхон унинг воқеликдан асло ўзини олиб қочмаслиги, ёвузлик, шафқатсизлик, қабиҳлик билан ҳажв тили орқали дадил курашишга қодир бўлганлигини яхши билишади.
Ёзувчига юзаки назар билан – фақат эртак айтувчи хаёлотининг бебошлиги, оммани овутиш нияти сифатида эмас, балки асарларида ниҳоятда долзарб, жамият, умуман, инсоният учун фожиавий муаммоларни нафис ниқоблар остига яширган ижодкор сифатида ёндашиш тўғри бўларди. Агар ҳатто кимгадир у қандайдир масалаларни ҳаддан ошириб юбораётган, буёқларни қуюқлаштираётган, хулосаларни ўз концепциясига бўйсундираётган бўлиб туюлса ҳам, буларнинг барчаси немис буюк адибининг аллақачон таниш бўлган асарларини қайтадан ўқишга ва у эртакларнинг сеҳрли салтанатига айлантирган ҳаётийликни илғашга ундайди.
Эрнст Теодор Амадей Ҳофман 1822 йилда, қирқ олти ёшида вафот этган. У бундан бироз олдин «Бурга ҳукмдори» эртаги учун суд таъқиби остига олинган. Ўша вақтда Германияда полиция вазири бўлган фон Кампц эртакдаги Кнаррпанти образида ўзи тасвирланган деган қарорга келган ва бу «зарарли асар»ни мусодара қилишни буюрган.
Немис ёзувчисига қарз берганлар унинг буюмлари: мебеллари, кийимлари, гитараси, скрипкаси, тилла соати, китоблари, адибни биринчи асарини ёзишга илҳомлантирган Калло гравюрасини ким ошди савдосида пуллашди. Турли, ҳатто катта давлат лавозимларида ишлаган ёзувчи вафотидан сўнг унинг рафиқасига қарзларидан бошқа ҳеч нарса ато қилмади.
Аммо у биз – китобхонларга дунёнинг сербўёқ, сероҳанг ва сермаъно ажойиботларини қолдирган. Бу оламда ҳақиқий воқелик билан муроса қилишни истамайдиган талаба Ансельм ўзини қўярга жой тополмайди, жасур ўйинчоқ Шчелкунчик ёвуз кучларга қарши мардона курашади.
Ўзбек китобхонлари буюк немис ёзувчиси Эрнст Теодор Амадей Ҳофман асарлари билан асосан бошқа тиллардаги нашрлар орқали танишлар. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист, моҳир таржимон Эркин Эрназаров[9 - Сўнгги йилларда Эркин Эрназаров томонидан Кобо Абэнинг «Худди одамдек» романи («Жаҳон адабиёти», 2011 йил, 6-сон), Франц Кафканинг «Эврилиш» (Тошкент, «Ўзбекистон» нашриёти, 2012 йил), Уильям Фолкнернинг «Айиқ» қиссалари (Тошкент, «Янги аср авлоди» нашриёти, 2013 йил) таржима қилинган.] биринчи марта унинг машҳур эртак-қиссалари – «Тилла хумча» ва «Шчелкунчик ва сичқонлар Қироли»ни ўзбек тилига таржима қилди. Ўйлаймизки, ноёб иқтидор соҳибининг бу машҳур асарларини ўзбек тилида ўқишга муяссар бўладиган китобхонларимизда Эрнст Ҳофманнинг жаҳон адабиёти хазинасидан муносиб ўрин олган бошқа роман, қисса ва ҳикояларини мутолаа қилишларига ҳам иштиёқ туғилади.

    Акмал САИДОВ, профессор

ТИЛЛА ХУМЧА: ЯНГИ ЗАМОНЛАР ЭРТАГИ
Рус тилидан Эркин Эрназаров таржимаси

БИРИНЧИ ВИГИЛИЯ[10 - Вигилия (лотинча «vigilia» – «бедорлик» сўзидан) – Кўҳна Римда тунги қоровуллар алмашадиган вақт: қуёш ботгандан ярим тунгача – икки вигилия, ярим тундан тонг отгунча – яна икки вигилия. Вигилия шоирлар томонидан баъзан хотира шеърларини номлаш учун ҳам ишлатилади (таржимон изоҳлари).]

Талаба Ансельмнинг[11 - Ансельм – католиклар авлиёси, унинг таваллуд топган куни 18 март – Э.Ҳофман ошиқ бўлиб қолган шогирди Юлия Маркнинг ҳам туғилган кунига тўғри келади.]мусибатлари… – Конректор[12 - Конректор – университет ректорининг ёрдамчиси.]Паульман тамакиси ва заррин-яшил илончалар
Меърож[13 - Меърож – пайғамбар Исо Масиҳнинг арш аълога кўтарилиши ва христианларнинг шунга бағишланган байрами.] куни, тушликдан кейин соат учлар чамаси, ёш йигит Дрездендаги Қора дарвозалар орқали шитоб билан келаётиб, тўппа-тўғри хунукдан-хунук кампир савдо қилаётган олма ва гумма солинган саватга шу қадар омадли йиқилдики, саватдаги нарсаларнинг бир қисми янчилди, бундай кўргиликдан бешикаст қолганлари ҳар томонга сочилиб кетди ва кўча болалари бу абжир йигитча уларга совға қилган ўлжага шодон отилишди! Кампирнинг чинқиришидан гумма ва ароқ сотаётган аёллар пештахталарини тарк этиб, ёш йигитни ўраб олишди ва уни шу қадар қўпол ва жазава билан сўка бошлашдики, у алам ва уятдан карахт ҳолатига тушиб, фақат кичкинагина ва у қадар тўла бўлмаган ҳамёнини чўнтагидан чиқара олди, холос; кампир кармонни очкўзлик билан юлиб олиб, дарҳол яшириб қўйди. Шунда сотувчи аёлларнинг зич давраси сурилди; лекин йигитча бу жойдан жуфтагини ростлаб қолганида кампир орқасидан қичқириб қолди: «Шайтон боласи, қочавер, ишқилиб тўзиб кетгин; шиша остига тушасан, шиша остига!..» Бу манжалақи кампирнинг кескин, қулоқни тешадиган чинқириғида қандайдир даҳшат яширинганди, шунинг учун сайр қилаётганлар ажабланганидан тўхташар ва аввал бошда эшитилаётган кулгу бирдан ўчганди. Талаба Ансельм (у худди ўша йигитча эди) кампирнинг ғалати гапларини умуман тушунмаган бўлса ҳам беихтиёр титраб кетганини ҳис этди ва текин томошабинларнинг ўзига қаратилган нигоҳларидан қочиш учун қадамини янада илдамлатди. Энди у башанг кийинган шаҳарликлар оқимидан ёриб ўтар экан, ҳамма ёқдан «Эҳ, бечора йигитча! Эҳ, лаънати манжалақи кампир!» деган ғўнғир-ғўнғирни эшитарди. Кампирнинг сирли сўзлари кулгули можарога ғалати тарзда қандайдир фожиона тус берганди, шу сабаб ҳамма олдин умуман назарига илмаган кимсага ҳамтақдирлик билан боқаётганди. Аёл зотига мансублар ўспирин дарозлиги ва истараси иссиқлигини яширин ғазаби янада алангаланаётганлиги боис унинг бесўнақайлигини, шунингдек, кийимининг ҳар қандай урфдан олис бўлганлиги кўзга ташланишини бажонидил кечиришарди; яъни, бевосита унинг шўртан-кулранг фраки шундай бичилган эдики, гўё буни тиккан чевар замонавий андозалар ҳақида орқаваротдан эшитган бўлиши керак, яхши сақланган қора атлас шими эса юриши ва бўй-бастига мутлақо мос тушмайдиган қандайдир магистр услуби тусини берарди.
Талаба Линковлар чўмиладиган жойига[14 - Линковлар чўмиладиган жой – ўша замонларда Дрезден дарвозалари ташқарисида, Эльба дарёси соҳилидаги хушманзара жой.] олиб борадиган хиёбон охирига етиб келганида деярли димиқиб кетганди. У одимини секинлаштириши керак эди; у кўзини хиёл кўтара оларди, чунки атрофида ҳамон олма ва гуммалар рақсга тушаётгандек туюларди ва йўловчи қизнинг ҳар бир дўстона нигоҳи унинг учун фақат Қора дарвозалар олдидаги заҳарханда тиржайиш аксидек кўринарди. Шу тарзда у Линковлар чўмиладиган жойига кираверишгача етиб келди; байрамона кийинган одамлар сафи у ерга бетўхтов йўл олаётганди. Духовой оркестр мусиқаси ичкаридан тараларди, қувноқ меҳмонларнинг сурони тобора ва тобора кучаяётганди. Бахтиқаро талаба Ансельм сал бўлмаса йиғлаб юбораёзди, зеро, у ўзи учун алоҳида байрам ҳисобланган Меърож кунида Линковлар жаннатининг шоду хуррамлигида иштирок этишни хоҳларди: ҳа, у ишни ром қўшилган ярим стакан қаҳва ва икки ҳиссали пиво шишасигача етказмоқчи бўлганди ҳамда чинакамига базм қуриш учун пулни керагидан кўпроқ ҳам олиб олганди. Ва мана, бир сават олма билан машъум тўқнашиш ёнидаги ҳамма нарсадан жудо қилди. Қаҳва тўғрисида, икки ҳиссали пиво тўғрисида, мусиқа тўғрисида, ясан-тусан қизларга маҳлиё бўлиш тўғрисида, лўнда қилиб айтганда, роса гашт қилиш тўғрисидаги ширин хаёлларни унутса бўлаверарди; у бу ердан секин ўтиб, Эльба ёқалаб ўтган мутлақо хилват йўлга чиқди. У қулаган девордан ўсиб чиққан маржон мевали бута остидаги майсада дилкаш жойни қидириб топди ва ўша ерда чўкиб, дўсти, конректор Паульман совға қилган тамаки билан сархонали мундштукини тўлдирди. Ёнгинасида латофатли Эльбанинг заррин тўлқинлари гувиллаб қирғоққа урилиб чайқаларди; дарё ортида шонли Дрезден ўзининг оппоқ минораларини яшнаб турган ўтлоқлар ва баҳридилни очадиган яшил дарахтзорга туташган тиниқ гумбаз сари дадил ва мағрур кўтарарди, улар ортида, кўз аранг илғайдиган ғира-ширада тишсимон тоғлар узоқ Богемиядан дарак берарди. Аммо, талаба Ансельм атрофга тунд боқар экан, ҳавога тутун булутини бурқситарди ва ниҳоят унинг ўкинчи ушбу сўзларда овозасини топди: «Дунёга турлитуман синовлар ва кулфатлар учун келганим, ахир, рост-ку! Ҳеч қачон менга туз қартаси чиқмаслигини, бирор марта жуфт ва тоқни топа олмаганимни, ҳамиша ноним ерга сариёғ суртилган томони билан тушишини гапирмай қўя қолай – бу кўргиликларимни дастурхон қилиб ўтирмайман; бироқ ҳамма иблисларга қасдма-қасд ниҳоят талаба бўлганимда, барибир, тасқаралигимча қолишим расво тақдир бўлмасдан – нима? Ахир, янги камзулни кийган заҳотимдаёқ бирор марта унга хунук доғ туширмай ёки лаънати, ўрни бўлмаган жойга қоқилган михда йиртмай қўйдимми? Бирор марта қайсидир хонимга ёки қандайдир маслаҳатчи жанобга шляпам қаёққадир учиб кетмасдан ёки ўзим теп-текис полда қоқилиб, тарс-турс этган ҳолда шармандаларча йиқилмасдан таъзим қила олдимми? Галлда ҳам ҳар бозор куни бозорда синдирган хумчалар учун уч тангадан тўрт тангача ўлпон тўлашимга тўғри келмаганми, ахир иблис мени худди дала каламушидек тўппа-тўғри улар томон югураклатмайдими? Университетга ёки қайсидир бир жойга ҳеч кечикмасдан бора олдимми? Ярим соат эртароқ отланишимнинг асло нафи тегмайди; эндигина остонага қадам қўйиб, қўнғироқ тугмачасини босаман деганимда, қайсидир малъун бошимга тоғорадаги ювиндини ағдаради ёки эшикдан чиқиб келаётган бирон жанобни қаттиқ туртиб юбораман, оқибатда фақат кечикибгина қолмасдан, бир арава ғалвага дуч келаман. Э, худойим! Э, худойим! Қанисиз, коллежский[15 - Коллежский – аввалги даврларда амалдорлар унвони номланишининг биринчи қисми, масалан, коллежский асессор.] котиб унвонини олишгача етиб бораман деб мағрур орзу қилган, бахтиёр келажак тўғрисидаги масъуд хаёллар? Эҳ, бахти қаро юлдузим энг яхши ҳомийларимни ўзимга қарши қилиб қўйди. Биламан, мени тавсия қилишган махфий маслаҳатчи калта олинган сочни кўргани кўзи йўқ; сартарош роса овора бўлиб бир тутам сочни энсамга ёпиштирди, лекин биринчи бор бош эгишимдаёқ шўрли боғич узилди ва мени искаб чиққан шўх мопс[16 - Мопс – тумшуғи ялпоқ лайча ит.] бир тутам сочимни махфий маслаҳатчининг олдига тантанавор олиб борди. Дахшатда итнинг кетидан отилдим ва махфий маслаҳатчи иш устида нонушта қилган стол устига йиқилдим; косачалар, ликобчалар, сиёҳдон, шакар солинган идиш жаранглаб учди, шоколад ва сиёҳ жилғаси эндигина тугалланган маълумот устига оқди. «Сиз, тақсир, қутуриб кетдингиз!» тўнғиллади махфий маслаҳатчи ва мени уйидан ҳайдаб солди. Энди конректор Паульманнинг менга котибликни ваъда қилганидан не фойда? Бунга ҳаммаёқда мени таъқиб этадиган бахтсиз юлдузим йўл қўймайди. Мана, бугунги кунни олайлик. Порлоқ меърож кунини рисоладагидек, қалбда қувонч билан байрам қилмоқчийдим. Линковлар чўмиладиган жойига келган ҳар қандай бошқа меҳмондек мағрур «Илтимос, бир шиша икки ҳиссали пиво, фақат яхшироғидан!» деб ҳайқиришим мумкин эдими? Ярим кечагача, тағин ўзларига жуда зеб берган дилбар қизлар даврасига яқин жойда ўтиришим мумкин эди. Нақадар ботир бўлиб кетишимни биламан; мутлақо бошқа одам бўлиб қолардим, ҳатто қизлардан бири: «Соат неча бўлган экан-а?» ёки «Қайси мусиқани чалишяпти?» деб сўраб қолганида, стаканимни тўнтармасдан ва ўриндиққа қоқилмасдан илдам ва боадаб сакраб туриб, эгилган ҳолатда бир ярим қадам олдинга сурилиб: «Ижозатингиз билан, mademoiselle[17 - Mademoiselle – мадемуазель, қизларга, турмушга чиқмаган аёлларга мурожаат шакли.], «Дунай қизлари»дан[18 - «Дунай қизлари» – немис композитори Фердинад Клауэрнинг (1751–1831) 1799 йил саҳналаштирилган операси.] увертюрани[19 - Увертюра – мусиқали муқаддима.] чалишяпти» ёки: «Ҳозир соат олтига бонг урилади» дейишгача бориб етардим. Бу ёруғ дунёда бирон одам буни бараҳмоқлик сифатида талқин қилган бўлармиди? Йўқ, дейман мен, ҳар сафар камина ҳам зодагонларнинг нозик оҳангидан нималардандир бохабарлигимни ва хонимлар билан муомала қилишни билишимни кўрсатиб қўймоқчи бўлганимда одатда рўй берадиганидек, қизлар нозли табассум билан ўзаро кўз уриштириб қолишади. Қайси иблис мени бу лаънати олма саватига дуч келтирди ва энди хилватда тамаки тутатиб ўтиришга мажбурман…» Шу жойга келганда талаба Ансельмнинг монологи шундоққина ёнгинасидаги майсадан кўтарилган аломат шитирлашлар ва шивирлашлар билан бўлинди, ле-кин тез орада боши узра ёйилган маржон мевали бута шохлари ва баргларига кўчди. Гоҳ бу оқшом шабодаси япроқларни шитирлаётгандек, гоҳ – қушчалар шохдан-шохга пириллаб учиб ўтаркан, қанотчалари баргларга тегиб кетаётгандек туюларди.
Дафъатан қандайдир шитир-шитир ва шалдиршулдир эшитилди ва гуллар худди биллур қўнғироқчалардек жаранглаб кетишди. Ва мана – у ўзи ҳам бу шитирлаш ва пичирлаш ва жаранглаши сокин, аранг эшитиладиган сўзларга қандай айланиб қолганини билмасди: «Бу ерда ва у ерда, шохлар орасида, гуллар узра биз аймашамиз, чирмашамиз, гир-гир айланамиз, чайқаламиз. Сингилча, сингилча! Шуълаларга арғимчоқ сол! Тезроқ, тезроқ ва тепага, ва пастга – оқшом қуёши ёғдуси билан ўқ узади, шабада шивирлайди, япроқларни шитирлатади, шудринг тушади, гулчалар куйлайди, тилчаларимизни қимирлатамиз, биз гуллар ва шохлар билан бирга қўшиқ айтамиз, ҳозир юлдузчалар ярқирай бошлайди, у ерга ва бу ерга тушиш пайтимиз келди, биз аймашамиз, чирмашамиз, гир-гир айланамиз, чайқаламиз, сингилчалар, тезроқ!»
Бу ёғига гангиратадиган гаплар оқа бошлади. Талаба Ансельм шундай ўйда эди: «Бу кечки шамолдан бошқа нарса эмас, албатта, аммо нима учундир бугун у жуда тушунарли тилда сўз қотмоқда». Лекин шу лаҳзада боши устида биллур қўнғироқчаларнинг жаранг-журинги янгради; у тепага қараб, шохлар орасига чирмашиб, бошчаларини ботаётган қуёш томон чўзган, яшил заррин тус билан ялтираётган учта илончага кўзи тушди. Ва яна шилдираш ва шитирлаш, ва ўша сўзлар эшитилди, ва илончалар сирпаниб, барглар ва шохлар орасидан тепага ва пастга чирмашарди;
ва улар шу қадар илдам ҳаракат қилишардики, бута ўзининг тим япроқлари орасидан минглаб зумрад учқунлар сочаётгандек туюларди.
«Бу ботаётган қуёш бутада шундай ўйин қиляпти», – хаёлидан ўтди талаба Ансельмнинг; бироқ яна қўнғироқчалар жаранглаб кетди ва Ансельм илончалардан бири бошчасини тўғри ўзи томон чўзганини кўрди. Бутун аъзолари бўйлаб электр зарбаси берилгандек бўлди, қалбининг қаъри титраб кетди, қимирламай нигоҳини юқорига қадади ва икки мафтункор тим мовий кўзлар унга тасвир ожиз майл билан боқарди ва ҳозиргача номаълум бўлган олий ҳузур ва чексиз қайғу ҳисси гўё кўксини тилка-пора қилишга чиранарди. Ва у лиммо-лим жўшқин хоҳиш билан ушбу мафтункор кўзларга тикилар экан, биллур қўнғироқчалар хироманд ҳамоҳангликда янада жаранглаб кетди, чақнаётган зумрадлар эса унга сочилиб, атрофида минглаб милтиллаётган чироқлардек учиб ва ўйинга тушиб борлиқни ялтироқ заррин иплар билан чирмаб ташлади. Бута шивирлади ва деди: «Соямда ётган эдинг, ифорим сени чулғаб олди, лекин мени англамасдинг. Ифорим – муҳаббат, мени аланга қилиб ёндиргандаги нутқим». Оқшом шабадаси ёнидан елиб ўтар экан, шивирлади: «Бошинг атрофида уфурардим, аммо мени тушунмасдинг; уфуришим – муҳаббат, мени аланга қилиб ёндиргандаги нутқим». Қуёш нурлари булутни тешиб ўтди ва шуъла гўё сўз бўлиб порлади: «Сени заррин ёғду билан чўмилтирардим, бироқ мени англамасдинг; чўғ – муҳаббат, мени аланга қилиб ёндиргандаги нутқим».
Ва тобора ва тобора ҳайратомуз кўзларнинг нигоҳига чўкиб борар экан, интилиш қайноқроқ, хоҳиш жўшқинроқ бўлиб борарди. Ва мана, ҳамма нарса шодон ҳаётда кўз очгандек, қимирлай ва тебранай бошлади. Чор атрофда гуллар анқир ва уларнинг ифори минглаб сурнайларнинг ажиб таронаси каби эди, ўтиб бораётган тилла тус булутлар бу куй акс-садоларини олис ўлкаларга ўзлари билан олиб кетаётганди. Лекин қуёшнинг сўнгги шуъласи тезда тоғлар орасида ғойиб бўлиб, ғира-шира ўз ўтруғи билан заминни қоплагач, узоқдан дағал, қуюқ овоз эшитилди: «Ҳей, ҳей, қандай гап-сўзлар, қанақа шивирлашлар бўляпти? Ҳей, ҳей, ким тоғ ортидаги шуълани қидиряпти? Исинганиз етар, куйлаганингиз етар! Ҳей, ҳей, буталар ва майсалар ора, ўтлар, сув устидан пастга! Ҳей, ҳей, уй-га-га, уй-га-га!»
Ва товуш олисдаги момақалдироқнинг акс-садосидек ўчди; биллур қўнғироқчалар кескин уйғунсизликда узилди. Ҳаммаёқ сукутга чўмди ва Ансельм уч илонча ялтираб ва товланиб, майса устидан оқим томон сирпанганлигини илғади; улар шитирлаб ва шалдираб Эльбага ташланишди ва улар ғойиб бўлган тўлқин устида яшил шуъла тарстурс этганча кўтарилди, шаҳар йўналишида ёй ясади ва сочилиб кетди.

ИККИНЧИ ВИГИЛИЯ

Талаба Ансельм қандай қилиб маст ва жазаваси тутгандек қабул қилинди. – Эльба бўйлаб сайр. – Капельмейстер[20 - Капельмейстер (немисча «Kapellmeister») – хор капелласи ёки оркестр раҳбари. XIX асрда хор ёки оркестр дирижёрига нисбатан ишлатилган. Қирол саройида хизмат қиладиган капельмейстерлар дирижёрликдан ташқари турли тантаналар муносабати билан мусиқалар ҳам битиши керак бўлган.]Граун[21 - Граун Карл-Генрих (1701 – 1759) – немис композитори, Берлин опера театрининг директори, Қирол Фридрих II саройидаги капельмейстер.]– нинг ўйноқи арияси. – Конрадининг ошқозон ликери ва бронзали кампир олмалар билан
«Бу жанобнинг мияси жойида эмасга ўхшайди!» – деди сайрдан оиласи билан бирга қайтаётганда тўхтаб, талаба Ансельмнинг телбанамо қилиқларини қорнида қўлини қовуштириб, маҳлиё бўлган ҳолда кузатаётган шаҳарлик муҳтарама аёл. Ансельм маржон мевали бутани қучоқлаб, бошини унинг барглари ичига яшириб, тин олмасдан бақирарди: «Оҳ, фақатгина яна бир марта чақнанг ва порланг, ёқимтой тилла илончаларим, фақатгина яна бир марта биллур овозчангизни эшитиш насиб этсин! Сиз, бениҳоя чиройли кўзчалар, фақатгина яна бир марта менга боқинг, фақат бир мартагина, акс ҳолда қайғудан ва ўтли истакдан ҳалок бўламан!»
Айни пайтда у чуқур нафас олар, ҳазин оҳ тортар, хоҳиш ва тоқатсизликдан жавоб қайтариш ўрнига япроқлари билан бўғиқ ғўнғир-ғўнғир қилиб, афтидан талаба Ансельмни тоза мазах қилаётган маржон мевали бутани силкитарди. «Бу жаноб-нинг мияси жойида эмасга ўхшайди!» – деди шаҳарлик аёл ва Ансельм ўзини қаттиқ уйқудан уйғотишгандек ёки тўсатдан устидан муздек сув қуйиб юборишгандек ҳис этди. Ҳозир у қаердалигини яна равшан англаган ва уни ҳатто танҳоликда бор овози билан сўзлашиш ҳолатига туширган ғалати шарпа ўзи билан қаергадир эргаштириб кетганига фаҳми етганди. У хижолатда шаҳарлик аёлга боқар ва ниҳоят тезроқ жуфтакни ростлаш учун ерга тушган шляпасини олди. Бу пайтда ушбу оила бошлиғи ҳам яқинлашиб, қўлидаги боласини ерга қўйиб, асосига таянган ҳолда унга ҳайратланиб қаради. Кейин талаба қўлидан тушириб юборган тамаки халтаси билан сархонали мундштукини олиб, ҳар иккисини унга узатар экан:
– Тақсир, айюҳаннос солманг, қоронғуликда бу ваҳимали, раҳмдил одамларни қўрқитманг: ахир, бутун кулфатингиз стаканингизга жуда термулиб қолганингизда; яхшиси уйингизга ён томондан йўлга тушинг.
Талаба Ансельм жуда уялиб кетди ва йиғлоқилаб «уф» тортди.
– Қўйсангиз-чи, – давом этди шаҳарлик оила бошлиғи, – ҳечқиси йўқ, бундай воқеа ҳамма билан бўлиб туради, севимли Меърож байрамида ортиқча бир қадаҳни сипқориш гуноҳ ҳисобланмайди. Бундай кор-ҳол тақводорларда ҳам рўй беради, ахир, сиз, тақсир, илоҳиёт номзодисизку. Аммо, ижозатингиз билан, мундштукимни тамакингиз билан тўлдириб олсам, меники буткул тугаб қолибди.
Талаба Ансельм мундштуки ва тамаки халтасини чўнтагига яширмоқчи бўлиб турганиди, бироқ шаҳарлик шошилмай ва эҳтиёткорлик билан ўз мундштукидаги кулни қоқа бошлади ва худди шун-дай шошилмасдан унга тамаки жойлашга киришди. Шу пайт улар олдига бир неча қиз яқинлашиб, Ансельмга қараган ҳолда шаҳарлик аёл билан пичир-пичир қилишишга ва ўзаро ҳиринглашишга тушишди. Талаба ўзини гўё ўткир тиканлар ва чўғ игналар устида тургандек ҳис этарди. У мундштуки ва тамаки халтаси қайтариб олган заҳотиёқ худди қамчи билан савалангандек, бу ердан қочишга тушди. Кўз олдида намоён бўлган ҳамма мўъжизалар хотирасидан буткул ўчган, фақат бута остида бутун бўлмағур нарсаларни бақир-чақир вайсаганини тушуниб турар, азалдан ўз-ўзи билан гаплашадиган одамлардан ниҳоятда жирканганлиги учун бу унинг учун чидаб бўлмайдиган ҳолат эди. «Улар тили билан шайтон алжирайди», – дерди ректор ва у худди шундайлигига ишонарди.
Уни байрам куни ичиб, маст бўлган илоҳиёт номзоди сифатида кўраётганликлари ҳақидаги фикр тоқатини тоқ қилаётганди. У Козельский боғи ёнидаги тераклар хиёбонига бурилмоқчи бўлиб турганди, ортидан: «Жаноб Ансельм, жаноб Ансельм! Худо ҳақи, бундай шошма-шошарлик билан қаёққа чопиб кетяпсиз?» – деган товушни эшитди. Талаба бошига яна бир кулфат ёғилишига комил ишончда қоққан қозиқдек тўхтади. Яна: «Жаноб Ансельм, орқангизга қайтинг. Сизни дарё олдида кутяпмиз!» – деган овоз келди. Шундагина талаба уни дўсти, конректор Паульман чақираётганини англаб етди; у Эльба томон юриб, конректор икки қизи ва рўйхатчи Геербанд билан бирга турганини кўрди; улар қайиққа ўтиришмоқчи бўлиб турганди. Конректор Паульман талабани Эльбада қайиқда сайр қилиш, сўнг оқшомни шаҳар четидаги Парнасдаги уйида бирга ўтказишга таклиф қилди. Талаба Ансельм шу баҳона бу кун ўзини қувиб юрган мусибатли қисматдан қутулишни ўйлаб, таклифни бажонидил қабул қилди.
Улар дарёда сузар эканлар, нариги қирғоқда, Антон боғи ёнида мушакбозлик бошланиб қолди. Ракеталар шатирлаб ва вишиллаб осмонга учар, ёғдули юлдузлар ҳавода порлар ва минглаб тарсиллаётган нур ва оловларни сачратарди. Талаба Ансельм эшкак эшувчи олдида хаёлларига чўмган ҳолда ўтирарди; бироқ унинг кўзи осмонда учиб юрган учқун ва оловларнинг сувдага аксига тушиб қолганда, бу заррин илонлар дарёда сузиб юраётгандек туюлди. Бута остида кўрган ҳамма аломат нарсалар яна ҳиссиётлари ва ўйхаёлларида қайта жонланди ва яна уни ифода этиб бўлмайдиган интизорлик чулғаб олди, қалбини руҳий изтиробга солган оловли истак талвасали қайғули шавққа айланди: «Оҳ, агар бу сиз, тилла илончалар бўлсангиз эди, оҳ! Куйласангизчи, куйланг! Сизнинг қўшиғингиз қанотларида яна мафтункор ёқимли мовий кўзчалар келади, оҳ, сизлар шу ерда, тўлқинлар остида эмасмисиз?» Талаба Ансельм шундай деб ҳайқирар экан, худди қайиқдан сувга сакрамоқчи бўлгандек, кескин ҳаракат қилди.
«Сиз, тақсир, қутуриб кетдингиз!» – қичқириб юборди эшкак эшувчи ва унинг камзули этагини ушлаб олди.
Талаба ёнида ўтирган қизлар ваҳимага тушганларидан бақириб, қайиқнинг нариги томонига ташланишди; рўйхатчи Геербанд конректор Паульманнинг қулоғига нималарнидир шивирлади, унинг жавобидан эса Ансельм фақат «Ҳали унда бундай тутқаноқ кузатилмаганди» деган сўзларнигина уқди. Шу ондаёқ конректор талаба Ансельмнинг ёнига ўтди, киноя билан, лекин бошлиққа хос жиддий тусда деди:
– Жаноб Ансельм, ўзингизни қандай ҳис қиляпсиз?
Талаба Ансельм сал бўлмаса ўзидан кетаёзди, зеро унинг қалбида ўзи жиловлашга беҳуда уринаётган телбанамо кураш бошланганди. У Антон боғи ёнидаги мушакбозликнинг сувдаги аксини тилла илончалар порлаши деб қабул қилганини тушунган эди, албатта, шунга қарамасдан қандайдир нотаниш туйғу – ўзи бу хуррамлик эканлигими, ситам эканлигими билмасди, – талвасали тарзда кўкрагини сиқарди; ва эшкак эшувчи эшкакини сувга урганида, сув ғазабдан чайқалар ва шовуллар, бу шовқинда унга сирли шивирлаш ва жилдираш эшитиларди: «Ансельм, Ансельм! Биз ҳаммамиз олдингда сузаётганимизни наҳотки кўрмаётган бўлсанг? Сингилча сенга боқмоқда ишон, ишон, бизга ишон!» Ва унга сув аксида уч мовий оловли тасмачани кўраётганига ўхшарди. Лекин кейин у сувга бу ердан мафтункор кўзчалар кўриниб қолмасмикин, деб қўмсаш билан тикилганида порлаш фақатгина яқин-орадаги ёруғ деразалар шуъласи эканлигига ишонч ҳосил қиларди. Ва у ўз-ўзи билан олишган ҳолда дамини чиқармай ўтирарди. Аммо конректор Паульман янада қатъийроқ такрорлади:
– Жаноб Ансельм, ўзингизни қандай ҳис қиляпсиз?
Ва талаба тўла тушкунликда жавоб қайтарарди:
– Эҳ, илтифотли жаноб конректор, агар сиз Линков боғи девори олдида, маржон мевали бута остида, кўзим очиқ ҳолида қандай ажойиб нарсаларни туш кўрганлигимни билганингизда эди, сиз, албатта, жазавадан ўзимни тутолмай қилганларимни кечирардингиз…
– Ҳей, ҳей, жаноб Ансельм! – унинг сўзини бўлди конректор, – сизни ҳамиша баобрў йигит деб ҳисоблаб келганман, лекин очиқ кўз билан туш кўриш ва кейин тўсатдан сувга сакраш истагингиз, мени кечиргайсизу, фақат ақлдан озганлар ёки аҳмоқлар билан рўй бериши мумкин!
Талаба Ансельм дўстининг қаҳрли нутқидан ниҳоятда хафа бўлганди, бироқ шу пайт гапга Паульманнинг катта қизи, ўн олти яшар, лобаргина, гулдай очилаётган Вероника аралашди.
– Лекин, азиз дадажон, – деди у, – жаноб Ансельман билан қандайдир антиқа бир нарса содир бўлган чамаси, ва у, эҳтимол, бу ўнгида бўлган деб ўйлаётган бўлиши мумкин, аслида эса у бута тагида ухлаб қолган ва миясида сақланиб қолган бирорта бемаънилик тушига кирган.
– Марҳаматли ойимқиз, мўътабар конректор! – шундай дея гапга қўшилди рўйхатчи Геербанд. – Бундан ташқари одам ўнгида ҳам қандайдир уйқу ҳолатига тушиши мумкин эмасми? Бир сафар тушликдан кейин қаҳва ичаётганимда ўзим билан шунга ўхшаш воқеа юз берган, яъни бевосита: овқатни жисмий ва маънавий ҳазм қилиш пайти учун табиий бўлган беҳафсала ҳолатимда гўё илҳом бўйича, мутлақо равшан ҳолда йўқотилган бир ҳужжат турган жой намоён бўлди; кеча эса кўзим очиқ ҳолида рўпарамда рақсга тушаётган ажойиб битилган лотинча матннинг бир қисмини кўрдим.
– Эҳ, муҳтарам жаноб рўйхатчи, – эътироз билдирди конректор Паульман, – сизда ҳамиша шеъриятга бироз мойиллик бор эди, бундай хусусият билан эса хаёлотга ва романтикага берилиб кетиш жуда осон.
Бироқ талаба Ансельмга ёнини олиб, маст ёки ақлдан озган деб қарашдек ўта қайғули аҳволдан олиб чиқишгани жуда кўнглини кўтарди; ва қош анча қорайиб қолган бўлса ҳам у Верониканинг кўм-кўк кўзлари мафтункорлигини биринчи бор пайқаганлигини ҳис этди, тағин ўйига маржон мевали бутада кўрган ёқимли кўзлар келмади. Умуман яна бир зумда бута остидаги барча саргузаштлар ғойиб бўлди; у ўзини бардам ва шодон ҳис этар ва довюраклигида шу даражагача бордики, қайиқдан тушишда тарафдори Вероникага қўлини узатди ва уни уйига шу қадар эпчиллик ва омадли кузатиб қўйдики, атиги бир мартагина сирпаниб кетди ва бу йўлдаги ягона ифлос жой бўлгани учун Верониканинг оқ кўйлагига бирозгина лой сачратди, холос. Конректор Паульман талаба Ансельмдаги бахтли ўзгаришни сезмай қолмади; унга яна ихлоси қайтди ва аввалги ғазабнок сўзлари учун узр сўради.
– Ҳа, – қўшиб қўйди у, – кўпинча шундай мисолларга дуч келинадики, одамни айрим хаёллар чулғаб, анчагина безовлантиради ва азоб беради; аммо бу тана хасталиги ва бунга қарши зулук ёрдам беради, уни, ижозатингиз билан айтсам – бир машҳур, вафот этиб кетган олим томонидан исботланганидек[22 - Бу ерда гап берлинлик маърифатчи ёзувчи ва ношир Кристоф Фридрих Николаининг (1733 – 1811) «Қатор фантастик кўринишлар пайдо бўлиши ва йўқолишининг мисоли» асари тўғрисида кетяпти. У ушбу мавзуда 1799 йилнинг февраль ойида Берлиндаги Қироллик фанлар академиясида маъруза қилиб, турли «ўта ҳиссиётли кўринишлар»дан азият чекадиган шахсларга даъво сифатида зулукларни тавсия қилган. Гўё унинг ўзини тириклар ва вафот этганларнинг арвоҳлари безовта қилаверганидан сўнг, орқа томонига зулук қўйганида улар шу заҳотиёқ ғойиб бўлишган. Николаининг ушбу маърузаси тез орада ҳазил-мутойибалар ва латифаларга сабаб бўлган, бу ҳатто Гётенинг «Фауст»ида Мефистофель тили билан мазах қилинади.], – орқа томонга қўйиш керак.
Талаба Ансельм энди ўзи ҳам маст, телба ёки касал бўлган-бўлмаганлигини билмасди, бироқ у зулукларни мутлақо ортиқча ҳисобларди, чунки аввалги хаёллари батамом йўқолган ва лобар Вероникага қанчалик кўпроқ навозиш кўрсатса, шу қадар ўзини хушчақчақ ҳис этаётганди. Одат бўйича камтарона кечки овқатдан сўнг мусиқа билан машғул бўлишди; талаба Ансельм фортепьяно чалиши керак эди, Вероника беғубор, жарангдор қўнғироқ овози билан қўшиқ айтди.
– Mademoiselle, – деди рўйхатчи Геербанд, – овозингиз – биллур қўнғироқчадек!
– Йўқ, бўлиши мумкин эмас! – бу талаба Ансельмнинг оғзидан бехосдан чиқиб кетди. Ўзи буни қандай айтиб юборганини билмай қолди ва ҳамма унга ҳайратланиб ва хижолат тортиб қаради. Кейин у пичирлаб минғиллади: – Биллур қўнғироқчалар маржон мевали дарахтларда ҳайратомуз, ҳайратомуз жаранглайди!
Шунда Вероника қўлини унинг елкасига қўйиб деди:
– Жаноб Ансельм, нималар деяпсиз?
Талаба дарҳол яна ҳушчақчақ бўлиб қолди ва мусиқа чалишни давом эттирди. Конректор Паульман унга нохуш боқди, лекин рўйхатчи Геербанд ноталарни пюпитрга қўйди ва капельмейстер Грауннинг ўйноқи ариясини қойилмақом қилиб ижро этди. Талаба Ансельм яна кўп марта мусиқа чалиб, жўр бўлди, конректор Паульманнинг ўзи томонидан битилган ва у Вероника билан ижро этган фуга[23 - Фуга (немисча «fuga» – «қочиш», «қувиш» сўзидан) – кўп овозли мусиқанинг энг олий шакли.] дуэти ҳаммага хуш кайфият бахш этди. Кеч бўлиб қолганди ва рўйхатчи Геербанд шляпаси ва асосини олаётганди, олдига конректор Паульман сирли қиёфада яқинлашди ва деди:
– Хўш, муҳтарам рўйхатчи, энди ўзингиз жаноб Ансельмга аввал сиз билан гаплашганимизни … хоҳламайсизми?
– Бениҳоя мамнуният билан, – жавоб берди рўйхатчи ва ҳамма давра шаклида ўтиришгач, қуйидаги нутқини бошлади: – Бу ерда, шаҳримизда, ажойиб қизиқ табиатли қария бор; айтишларича, у турлича сирли илмлар билан шуғулланади, аслини олганда бундайлар умуман мавжуд эмаслиги учун, ҳисоблашимча, у шунчаки архивариус олим, шу билан бирга тажрибалар ўтказадиган кимёгар шекилли. Мен бошқа бирор кимса тўғрисида эмас, балки ўзимизнинг махфий архивариусимиз Линдгорст тўғрисида гапиряпман. Билганингиздек, у ўзининг бир чеккадаги эски уйида ёлғиз яшайди, хизматидан бўш вақтида уни кутубхонадан ёки айтгандек, ўзи ҳеч кимни киритмайдиган кимёвий лабораториядан топиш мумкин. У кўплаб ноёб китоблардан ташқари муайян миқдордаги араб, копт[24 - Коптлар (юнонча «αιγντος» – «мисрлик» сўзидан) – мисрлик христианлар, улар ҳозирги вақтда мамлакат аҳолисининг 8-9 % ини ташкил этади.], шунингдек, маълум тиллардан бирортасига мансуб бўлмаган, қандайдир ғалати белгиларда битилган қўлёзмаларга ҳам эга. Линдгорст ана шу номаълум тилдаги қўлёзма моҳирона кўчирилишини истайди, бунинг учун пергаментга[25 - Пергамент (немисча «Pergament», юнонча «Περγαμον» – милоддан аввалги II асрда пергамент кенг қўлланган Кичик Осиёдаги Пергам шаҳри номидан) – қоғоз ихтиро қилингунга қадар матн ёзиш учун ишлатилган, ҳайвонлар терисидан қилинган материал, шунингдек, ушбу материалга битилган қадимий қўлёзма.] ана шу ғалати белгиларни олий даражада аниқлик билан ва тўғри, тағин тушда ту-ширишни уддасидан чиқадиган одамга муҳтож. У бу одамни ўз уйидаги махсус хонада, ўз назорати остида ишлатади, бепул овқат беришидан ташқари ҳар кунги иш учун специес-талер[26 - Специес-талер (лотинча «species» – «олтин, кумуш тангалар» ҳамда немисча «Thaler» – XV аср охири – XVI аср бошида кумуш тангалар зарб қилинган «Joachimstal» шаҳри номидан) – Германияда ХIХ аср бошига қадар ишлатиб келинган пул бирлиги, йирик кумуш танга, «специес» сўзи зарб қилинган метал танга ҳисоб-пул бирлиги эмас, балки ҳақиқий пул эканлигини билдирган.] беради ва бутун иш омадли тугагандан сўнг йирик совға ваъда қилмоқда. Иш вақти ҳар куни соат ўн иккидан олтигача. Бир соат – учдан тўртгача дам олиш ва газак учун. Линдгорст бир неча ёшлар билан муваффақиятсиз иш олиб бориш тажрибасини бошидан ўтказгандан кейин, ниҳоят менга мурожаат қилиб, моҳир хаттотни кўрсатишни сўради; шунда сиз, марҳаматли жаноб Ансельм хаёлимга келдингиз, чунки ҳуснихатинингиз ҳам бекаму кўст, расмларни ҳам жуда чиройли ва пухта чизасиз. Шунинг учун агар ҳозирги мушкул вақтда ва келажакда бирор лавозимга тайинлангунингизча кунига бир специес-талер ишламоқчи, бунинг устига совға ҳам олмоқчи бўлсангиз, эртага роппа-роса соат ўн иккида жаноб архивариус ҳузурида бўлишга ҳаракат қилинг, унинг турар жойини осонгина топасиз. Бироқ ҳар қандай сиёҳ доғидан эҳтиёт бўлинг: агар уни нусхага туширсангиз, сизни ҳеч раҳмдилликсиз ҳаммасини бошқатдан бошлашга мажбур қилишади; агар асл нусхани булғасангиз, жаноб архивариус жаҳлдор бўлганлиги учун сизни деразадан улоқтириб ташлаши мумкин.
Талаба Ансельм рўйхатчи Геербанднинг таклифидан самимий хурсанд бўлганди, чунки ёзуви чиройлиги ва яхши расм чизиши билан бирга мушкул ҳуснихатлардан нусха кўчириш – ҳақиқий эҳтироси эди, шу сабаб энг иқрорли сўзлар билан ҳомийларига миннатдорчилик билдирар ва эртага белгиланган соатга кечикмасдан етиб боришга ваъда берарди. Талаба Ансельм туни бўйи кўз ўнгида ярқироқ специес-талерларни кўрар ва уларнинг ёқимли жарангини эшитарди. Касофатли тақдирининг инжиқликлари билан кўп умидлари саробга айланган бу боёқишни қоралаб бўлмасди, у ҳар бир тийинни асраши ва шодмон ёшлик талаб этадиган кўнгил очишлардан воз кечишга мажбур бўларди. Эрта тонгданоқ у ўз қаламлари, перолари ва Хитой тушини жамлади; унинг ўзи ҳам, архивариус Линдгорст ҳам, албатта, булардан яхши ашёларни ўйлаб топа олмаган бўларди, деган хаёлда эди. У, энг аввало, архивариусга талаб этилаётганни бажаришга қобилияти борлигининг далили сифатида кўрсатиш учун ўзининг сара ҳуснихат ишларини кўздан кечириб, тартибга келтирди. Ҳаммаси муваффақиятли кечаётганди, уни алоҳида омадли юлдуз бошқараётганга ўхшарди; галстук дарҳол зарур ҳолатга келди; бирорта чок сўкилмади; қора ипак пайпоғидаги бирорта изма узилмади; тозаланган шляпа яна бир бор тупроққа тушмади, – қисқаси, роппа-роса соат ўн бир яримда талаба Ансельм чўртан-кулранг тус фракда ва қора атлас шимда, чўнтагида ҳуснихат ишлари ва расмлари ўрами билан Қулф кўчасида, Конради дўкони олдида турарди; бу ерда у бир-икки қадаҳ ошқозон ликерини сипқорди, зеро, у ўзининг бўм-бўш кармонини қоқиб қўяр экан, яқинда унда специес-талерлар жаранглай бошлайди деган ўйда эди. Архивариус Линдгорстнинг эски уйи жойлашган хилват кўчага олиб борадиган йўл олислигига қарамасдан, талаба Ансельм соат ўн икки бўлмасдан чол эшиги ёнида турарди. У тўхтаб, бронзадан ясалган кимса гавдасига маҳкамлаб қўйилган, эшик тақиллатиладиган катта ва чиройли болғачани кўздан кечирарди. Хоч черкови минорасидаги соатларнинг сўнгги бонги чалиниши билан у болғачани қўлига олмоқчи бўлганди, тўсатдан бронза башара бужмайиб, жирканч ишшайишга айланди ва метал кўзлари даҳшатли чақнаб кетди. Вой-вой! Бу Қора дарвозалар олдидаги олма сотаётган аёл эди! Чўзилган комида ўткир тишлари шақиллаб кетди, у ердан қарсиллаш ва ғичиллаш эшитила бошланди: «Аҳҳмоқ! Аҳҳмоқ! Қочачачасан! Қочачачасан! Аҳҳмоқ!» Талаба Ансельм даҳшатдан ўзини четга олди ва эшик ёндорига суянмоқчи бўлди, лекин қўли қўнғироқ боғичини тутиб, тортди ва мана, тамтароқ уйғунсизликда тобора ва тобора кучлироқ жаранглаб, бутун ҳувиллаган уй бўйлаб масхарали акс-садолар тарқалди: «Шиша, биллур ичида бўлиш вақтинг келди, шиша ичида бўласан!» Талаба Ансельмни ваҳима босди ва бутун аъзоларига қалтираётган титроқ тарқалди. Қўнғироқ боғичи пастга тушди ва у улкан тиниқ оқ илон бўлиб чиқди; илон уни чирмаб, ўз тугунларини тобора маҳкамроқ тортиб сиқа бошладики, мўрт аъзолари чирс-чирс қилиб синарди ва қони томирларидан сачраб, илоннинг тиниқ гавдасини қизил рангга бўярди. У даҳшатда «Мени ўлдир, мени ўлдир!» – деб қичқирмоқчи бўлганди, бироқ бақириши бўғиқ хириллаш бўлиб чиқди. Илон бошини кўтарди ва ўзининг оташ метал тилини Ансельмнинг кўксига қўйди; жазиллатган оғриқ бир мартадаёқ ҳаёт томирини узди ва у ҳушидан кетди. У яна ўзига келганида, ночор тўшагида ётарди, олдида эса конректор Паульман турарди ва шундай дерди:
– Худо ҳақи, айтинг-чи, марҳаматли жаноб Ансельм, нега бундай бемаъни қилиқлар қиласиз?

УЧИНЧИ ВИГИЛИЯ

Архивариус Линдгорст оиласи тўғрисида хабар. – Верониканинг мовий кўзлари. – Рўйхатчи Геербанд
– Руҳ сувга тикиларди ва, мана, у чайқалиб ва кўпик тўлқинлари билан кўтарилиб, очкўзлик ила ютиб юбориш учун кенг қора комини очган дарё тубига отилди. Гранит қоялар тантана қилаётган ғолиблардек, тишли тожлар безаган бошларини кўтариб, водийни қуёш ўз она бағрига олгунча ва ардоқлагунча, нурларининг оловли қучоғида иситгунча уни ҳимоя қилиш учун сафларини зичлаштирди. Шунда саҳро қумлари остида мудраётган минглаб пуштлар чуқур уйқудан уйғониб, оналарининг ёрқин чеҳраси сари кўм-кўк бандлари ва япроқчалари билан интилди, нафис гулчалар оналари томонидан уйғотилиб, у томонидан минглаб бўёқлар билан безаган нурли либосларга буркангунларича, ўз косачаларида яшил бешикларида кулаётган чақалоқлардек осуда ухлашарди. Аммо водий ўртасида қора дўнглик бўлиб, у оташ иштиёқдаги одам кўкрагидек кўтарилиб тушарди. Ер қаъридан буғ отилиб чиқар, буралиб улкан булутга айланганча, душманлик билан она чеҳрасини тўсишга уринарди; ва она бўронли қуюн ҳосил қилиб, булутни янчган ҳолда ёриб ўтди ва ўшанда мусаффо нур яна қора дўнгликка урилганда, тепалик шоду хуррамлик бағрига сиғмай оловли лилияни[27 - Лилия – лолагуллиларга мансуб нафис гул.] қаъридан чиқарди, у онасининг тотли бўсасидан баҳраманд бўлиш учун баргларини гўзал лаблардек очди. Шунда водийда ёрқин ёғду пайдо бўлди: бу бўз йигит Фосфор эди; оловли лилия уни кўрди ва қайноқ, ситамли муҳаббатга чулғаниб, илтижо қиларди: «Оҳ, кўркам бўз йигит, абадий меники бўлгин, чунки сени севаман ва агар мени ташлаб кетсанг, ҳалок бўлишим керак!» Ва бўз йигит Фосфор деди: «Оҳ, гўзал лилия, сеники бўлишни хоҳлайман; бироқ бу ҳолда бераҳм фарзанддек отанг ва онангни ташлаб кетишинг, ўз дугоналарингни унутишинг зарур, ўшанда бу ерда ҳозир сен билан бирга хурсанд бўлаётган ҳаммага қараганда юксакроқ ва қудратлироқ бўлишни истаб қоласан. Ҳозир бутун вужудингни роҳатбахш иситаётган муҳаббат соғинчи минглаб нурларга парчаланиб, сени тилка-пора қилади, чунки туйғу туйғуни уйғотади ва мен томонидан отилган учқун ёндирган энг олий ҳузур ноумид қайғуга айланади, бу ғусса бошқа қиёфада қайтадан туғилишинг учун сени ҳалок қилади. Ушбу учқун – фикрдир!»
– Оҳ, – ёлворарди лилия, – аммо ҳозир мени ёндираётган алангада сеники бўла олмайманми? Ахир сени ҳозиргидан ортиқроқ сева оламанми ва мени йўқ қилганингда, сенга ҳозиргидек қарай оламанми?» Шунда бўз йигит Фосфор лилияни ўпди ва ва лилия ловуллаб ёниб кетди ва ундан янги мавжудот ҳосил бўлиб, у водийдан тез учиб кетди ва аввалги дугоналари, ва севимли бўз йигити тўғрисида ғам чекмай, сарҳадсиз кенгликлар бўйлаб ела бошлади. Бўз йигит эса айрилган дугонасига аза тута бошлади, чунки уни ҳам танҳо водийга лобар лилияга чексиз муҳаббат бошлаб келганди ва гранит қоялар бўз йигитнинг мотамига шерик бўлиб бош эгди. Лекин қоялардан бири ўз қаърини очди ва у ердан шовқин билан қора қанотли аждар учиб чиқиб, деди: «Менинг биродар металларим ичкарида ухлашмоқда, бироқ ўзим ҳамиша қувноқ ва бардамман ва сенга ёрдам бермоқчиман». Аждар юқорида ва пастда елиб изғиркан, ниҳоят, лилиядан ҳосил бўлган мавжудотни тутиб олди, уни дўнгликка олиб келиб, қанотлари билан қучди; ўшанда яна лилия бўлиб қолди, бироқ уни ўжар фикр ўртарди, ва бўз йигит Фосфорга ишқи мусибатга айланди, бундан аввал нигоҳларини қувонтирган гулчаларни заҳарли парлар қуршаб ўнгтирди ва сўлдирди. Бўз йигит Фосфор минглаб ранго-ранг нурлар рақс тушаётган ялтироқ яроғлар билан қуролланди ва аждар билан жангга киришди; аждар қора қанотларини совутига уришидан қаттиқ жаранг янграётганди; бу қудратли бонгдан гулчаларга яна жон кирди ва улар ниҳоят, силласи қуриган аждар атрофида чипор қушчалардек қанот қоқишарди ва енгилган аждар ер қаърида яширинди. Лилия халос этилганди, бўз йигит уни самовий муҳаббатнинг оловли иштиёқи билан қучди ва барча гуллар, қушлар ва ҳатто баланд гранит қоялар тантанали мадҳ билан лилияни водийнинг шоҳбонуси деб эълон қилишди.
– Аммо, ижозатингиз билан, муҳтарам жаноб архивариус, буларнинг ҳаммаси борган-тургани шарқона мутаккабирлик, – деди рўйхатчи Геербанд, – биз эса сиздан, баъзан одатланганимиздек, олий даражадаги беназир ҳаётингиз, олам кезишларингиздаги бирор саргузашт ҳақида ҳикоя қилиб беришингизни, тағин бу ишонарли бўлишини сўраган эдик.
– Хўш, нима бўпти? – эътироз билдирди архивариус Линдгорст. – Ҳозир сизга гапириб берганларим эътиборингизга ҳавола этмоқчи бўлганларимнинг энг ишонарлиси, марҳаматли инсон-лар ва маълум даражада ўз ҳаётимга тааллуқлидир. Зеро, ўзим ўша водийданман, ва пировардида шоҳбону бўлган оловли лилия бувимнинг бувисининг бувисининг бувиси, шундай қилиб, аслини олганда мен – шаҳзодаман.
Ҳамма қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди.
– Ҳа, кулаверинг, – давом этди архивариус Линдгорст, – сизга озгина учини чиқарганим маънисиз ва телбанамо бўлиб кўриниши мумкин, шунга қарамасдан буларнинг ҳаммаси тутуриқсиз нарсалар ва ҳатто қочирим эмас, балки айни ҳақиқат. Бироқ агар дунёга келишимга сабаб бўлган мўъжизавор севги тарихи сизга у қадар ёқмаслигини билганимда, сизларга укам кечаги ташрифи пайтида мени хабардор қилган баъзи бир янгиликларни айтиб берган бўлардим, албатта.
– Йўғ-е, жаноб архивариус, укангиз борми? У қаерда? Қаерда яшайди? У ҳам қироллик хизматидами ёки, эҳтимол, олимми? – ҳар тарафдан саволлар ёғилиб кетди.
– Йўқ, – жавоб қайтарарди совуққина қилиб ва вазмин архивариус тамакини ҳидлар экан, – у ёмон йўлга кириб кетди ва аждарга айланди.
– Марҳамат қилиб нима дедингиз, муҳтарам архивариус, – илиб кетди рўйхатчи Геербанд, – аждарга айланди?
– Ҳа, аждарга айланди, – давом этди архивариус Линдгорст, – буни у, очиғини айганда, тушкунликка тушганидан қилди. Сизга маълумки, жаноблар, отам яқинда – атиги уч юз саксон беш йил илгари вафот этган, шунинг учун ҳали ҳам аза тутяпман: у менга, ўзининг суюкли фарзандига, укам жуда эга бўлгиси келган зийнатли ақиқни васият қилиб қолдирган. Укам билан бу ҳақда отам тобути олдида беадабларча баҳслашиб қолдик, шу сабаб ниҳоят тоқати-тоқ бўлиб кетган мурда тобутдан сакраб чиқди ва баджаҳл укамни ҳайдаб солди, бундан ғазаби жўшган укам шу заҳотиёқ аждар бўлиш учун йўлга тушди. Эндиликда у Тунис яқинидаги сарв ўрмонида яшайди, бу ерда у машҳур, ақл бовар қилмайдиган лаълни Лапландиядаги даладанҳовлисида истиқомат қиладиган бир некромант[28 - Некромант – Ўрта асрларда вафот этганлар арвоҳларини чақирадиган афсунгар.] қўриқлайди ва укам фақатгина некромант боғдаги жўякларда саламандрлари[29 - Саламандрлар – Ўрта асрлардаги халқ ривоятларида олов руҳи.] билан машғул бўлган қандайдир чорак соатга бирор жойга чиқа олади ва у мени Нил маншаида қандай янгиликлар борлигидан хабардор қилиш учун шошилади.
Бу ерда ҳозир бўлганлар яна хохолаб кулиб юборишди, фақат талаба Ансельмнинг кўнгли ғаш, ўзи учун номаълум қандайдир изтиробни ҳис этмасдан архивариус Линдгорстнинг қотиб қолган жиддий кўзларига қарай олмасди. Айниқса, архивариуснинг қуруқ оҳангдаги овозида унинг учун ажиб, титроққа соладиган, миясининг суяк-суягидан ўтиб кетадиган бир нарса бор эди. Геербанд аслида уни ўзи билан қаҳвахонага бошлаб келган мақсадга, афтидан, бу сафар эришиб бўлмасди. Гап шундаки, талаба Ансельм архивариус Линдгорст уйи олдида рўй берган ҳодисадан кейин ташрифини такрорлашга сира юраги дов бермасди, зеро, комил ишончига кўра, фақат бахтли тасодиф уни агар ўлимдан бўлмаса ҳам, ҳеч бўлмаганда ақлдан озишдан сақлаб қолди. У ҳушидан кетган ҳолда остонада ётган вақтда конректор Паульман кўчадан ўтиб кетаётганди ва қан-дайдир кампир гумма ва олма солинган саватини четга қўйиб, Ансельм атрофида уймалашарди. Конректор Паульман дарҳол портшез[30 - Портшез – енгил кўчма кресло.] чақиртирди ва шу тарзда уни уйига етказди.
– Мен ҳақимда нима хоҳлашса ўйлашаверсин, – деди талаба Ансельм, – майли, аҳмоққа чиқариб қўйишаберсин, аммо эшикдаги болғача тепасидан Қора дарвозалар олдидаги ўша лаънати жодугарнинг башараси тишининг оқини кўрсатиб турганини биламан; кейин нима рўй берганлиги тўғрисида яхшиси гапирмай қўя қолай; бироқ беҳушликдан кейин кўзимни очиб, рўпарамда лаънати кампирни олмалари билан кўрган бўлганимда (чунки худди у ёнимда ивирсирди), шу ондаёқ юрагим ёриларди ёки ақлдан озган бўлардим.
Конректор Паульман ва рўйхатчи Геербанднинг ҳеч қандай ишонтиришлари, ҳеч қандай тасаввурлари бирор натижа бермади ва ҳатто мовий кўзли Вероника ҳам уни чўмган чуқур ўйчанлик ҳолатидан чиқара олмади. У ҳақиқатан ҳам руҳий касалликка чалинган, деган фикрга бордилар ва Ансельмни овутиш йўллари ҳақида ўйлай бошлашди, рўйхатчи Геербанднинг ҳисоблашича эса, энг яхши даъво – унинг архивариус Линдгорст ёнида машғул бўлиши, яъни манускриптлардан[31 - Манускриптлар – қадимий қўлёзмалар.] нусха кўчириши бўларди. Фақат талаба Ансельмни архивариус билан яқинроқ таништириб қўйиш керак эди, Геербанд Линдгорст деярли ҳар оқшом ўзига маълум қаҳвахонада бўлишини билганлиги учун у талаба Ансельмга ўзи, яъни рўйхатчи ҳисобидан, ҳар оқшом – у ёки бу тарзда архивариус билан танишиб олиши ва ўз машғулотлари юзасидан бир фикрга келишмагунча қаҳвахонада бир стакан пиво ичиб ва сархонали мундштугини тутатиб ўтиришни таклиф қилди – талаба Ансельм буни миннатдорчилик ила қабул қилди.
– Сиз, илтифотли рўйхатчи, йигитчанинг ақлини жойига келтириб қўйсангиз худо марҳаматига лойиқ бўласиз, – иддао қилди конректор Паульман.
– Худонинг марҳаматига! – такрорлади Вероника кўзини ихлос билан осмонга тикар ва ҳозир талаба Ансельм қандай ёқимли ва ақли-ҳуши жойида йигитча эканлиги ҳақида ўйларди.
Ва архивариус Линдгорст шляпаси ва асоси билан қаҳвахонадан чиқаётганда рўйхатчи Геербанд тезда талаба Ансельмнинг қўлидан тутиб, у билан бирга архивариуснинг йўлини тўсиб, деди:
– Саодатли жаноб махфий архивариус, мана – талаба Ансельм, у ҳуснихат ва расм чизишда бениҳоя моҳир бўлиб, манускриптларингиздан нусха кўчиришни истайди.
– Бу мен учун жуда ва фавқулодда қувонарли, – тез жавоб қайтарди архивариус ва бошига аскарларнинг учбурчак шляпасини илиб, рўйхат кўчирувчи Геербанд ва талаба Ансельмни четлаштириб, шовқин кўтарган ҳолда зинадан пастга югурди, улар эса бундан роса гаранг бўлиб, бурнилари олдида қарсиллаб ёпилган эшикка қараб қолишди.
– Бутунлай аломат чол, – ниҳоят оғиз очди рўйхатчи Геербанд. «Аломат чол!» – минғиллади талаба Ансельм, гўё муз оқими томирларидан югуриб ўтиб, уни қимир этмайдиган ҳайкалга айлантириб қўйгандек. Лекин барча меҳмонлар кулиб юборишди ва шундай дейишди:
– Бугун архивариус яна ўзига хос кайфиятда эди; эртага у, эҳтимол, ювош ва мўмин бўлиб қолади ва оғиз очмай газеталарни кўздан кечиради ёки мундштукидан чиқаётган тутун ҳалқаларига қараб ўтиради; бунга эътибор бермаслик керак!
«Тўғри айтишяпти, – хаёлидан ўтказди талаба Ансельм, – бундай нарсаларга ким аҳамият беради? Ўзи архивариус ахир унинг манускриптларини кўчиришни хоҳлаётганим уни фавқулодда хурсанд қилишини айтмадими? Кейин ҳақиқатан ҳам нега рўйхатчи Геербанд эндигина уйига кетмоқчи бўлганда унинг йўлини тўсди? Йўқ, йўқ, аслини олганда жаноб махфий архивариус Линдгорст жуда дилкаш одам, ва ниҳоятда сахий; фақат сўзларни ҳайрон қоларли ишлатиши билангина ғалати. Аммо бу билан нима ишим бор? Бунга қарши бронзали, саватда олмаси бор минглаб манжалақи исён кўтарса ҳам эртагаёқ роппа-роса соат ўн иккида уникига бораман!»

ТЎРТИНЧИ ВИГИЛИЯ

Талаба Ансельмнинг дилгирлиги. – Зумрад кўзгу. – Архивариус Линдгорст қандай қилиб калхат бўлиб қолди ва талаба Ансельм ҳеч кимни учратмади
Илтифотли китобхон, бевосита ўзингдан сўрамоқчиман, ҳаётингда ўзингнинг барча одатий ишларинг ва машғулотларинг уқубатли норозилик уйғотган, бошқа вақтда туйғуларинг ва ўйларинг учун муҳим ва аҳамиятли ҳисобланган ҳамма нарсалар тўсатдан қабиҳ ва арзимас туюла бошланган соатлар, кунлар ва ҳатто бутун ҳафталар учраганми? Ўшанда ўзинг нима қилиш ва қаерга мурожаат қилишни билмайсан; қаердадир ва қачонлардир қандайдир олий, ҳар қандай бу дунё лаз-затлари доирасидан чиқадиган ўткинчи армон ушалиши керак, буни руҳинг, худди журъатсиз, қаттиққўллик билан тарбияланган боладек айтишга ботина олмайди ва бу – ҳамма ёқда ортингдан муаттар ширин хаёллардек эргашиб юрадиган, нималиги англана олмайдиган, синчков назардан чаплашиб кетадиган тасаввурни орзулашда сени ўраб турган ҳамма нарсага кўр ва кар бўлиб қоласан. Сен хира нигоҳинг билан худди умидсиз ошиқдек, бир жойда айланиб юрасан, чипор, тиқилинч оломондаги одамларнинг нималаргадир ошиқиб елиб-югуришлари гўё ўзинг бу дунёга тааллуқли бўлмаганингдек, сенда қайғу ҳам, қувонч ҳам уйғотмайди.
Агар сен, илтифотли китобхон, қачонлардир ўзинг шундай туйғуларга берилган бўлсанг, шахсий тажрибангдан талаба Ансельм қандай ҳолатда бўлганлигини тасаввур этасан. Умуман, илтифотли китобхон, ҳозир ҳам талаба Ансельмни кўз олдингда мутлақо жонли гавдаланишига муваффақ бўлишини истайман. Зеро, ҳақиқатан ҳам тунги бедорлик пайтида у билан содир бўлган олий даражадаги ғалати воқеаларни ёзиб олар эканман, шу қадар кўп мўъжизавий нарсаларни ҳикоя қилиб беришимга тўғри келадики, бу кўланкадек оддий одамларнинг кундалик турмушини қандайдир булут тўсган йироқликка суриб қўяди, пировард натижада сен талаба Ансельмга ҳам, архивариус Линдгорст мавжудлигига ҳам ишонмай қўясан ва конректор Паульман билан рўйхатчи Геербанд ҳозир ҳам Дрезденда истиқомат қилишларига қарамасдан, иззатга сазовор бу кимсаларга нисбатан адолатсиз шубҳаларга боришингдан хавотирдаман. Илтифотли китобхон, ғаройиб мўъжизаларга тўла, қудратли зарбалари билан чексиз ҳузур ва чексиз даҳшат уйғотадиган сал-танатда, талабчан маъбуда ўз ёпинчиғини хиёл кўтарганида, биз чеҳрасини кўряпмиз деб тасаввур этганимизда, унинг жиддий нигоҳида кўпинча табассум нур сочиб туради ва у она болалари даврасида вақтини чоғ қилганидек, турли афсонавий эврилишлари билан бизга тегажоқлик қилади – ана шу, руҳимиз ҳеч бўлмаганда тушимизда намоён қиладиган салтанатда, илтифотли китобхон, сени ўраб турган одатдаги ёки, айтишларидек, кундалик турмушда аллақачондан бери таниш сиймолар ва қиёфаларни уқишга ҳаракат қилиб кўр ва сен бу мўъжизавий салтанат чамангда анча яқин эканлигига ишонч ҳосил қиласан ва буни сенга чин қалбдан тилайман, аслида сенга талаба Ансельм тўғрисидаги антиқа воқеаларни шу мақсадда ҳикоя қилмоқдаман. Шундай қилиб, айтилгандек, талаба Ансельм архивариус Линдгорст дуч келган оқшомдан сўнг уни ҳеч нарса қизиқтирмайдиган хаёлпарастликка тушиб, одатий турмушга ҳар қандай ташқи тегинишларга лоқайд бўлиб қолди. У вужудининг туб-тубида тушуниб бўлмайдиган нимадир уйғонганлиги ва бу ўзга, олий ҳаётни ваъда қилаётган тотли орзулар ва азобли уқубатлар келтирганлигини туярди. Унинг учун энг афзали – ўтлоқлар ва дарахтзорларда танҳо кезиб юриш ва гўё ўзини ғариб турмушга банди қилган ҳамма нарсадан халос бўлиб, ич-ичидан кўтарилаётган тимсоллар хусусида мушоҳада қилиб, ўзлигини англаш эди. Ва бир сафар олис-олисларга сайрдан қайтар экан, аллақандай жодулар таъсирида бисёр ғаройиботларни кўрган ўша ажойиб маржон мевали бута олдидан ўтишига тўғри келди; у майсазордаги қадрдон яшил жойга талпинишни ҳис этди; лекин бу ерга ўтириши билан ўшанда самовий қувонч билан тасаввур этган ва худди ўзга куч қалби-дан суриб чиқарган нарсаларни иккинчи бор кўраётгандек, улар энг ёрқин бўёқларда намоён бўлди. Ҳатто ажабтовур кўм-кўк кўзчалар маржон мевали дарахт ўртасида биланглаётган тилла-яшил тус илончага тегишлилиги ва хушқадининг буралишларида дилини бахтиёрлик ва завққа тўлдираётган ҳамон ўша мафтункор биллур товушлар жаранглаши кераклиги аввалгидан ҳам равшанроқ гавдаланди. Ва ўша меърож кунидагидек у маржонли мева дарахтини қучоқлаб, шохлари орасига қичқира бошлади: «Оҳ! сени кўриб олишим учун яна бир мартагина ялт эт, ва кўтарил, ва шохларда тебран, қадрли кўк илончам… Яна бир мартагина жуда кўркам кўзчаларинг билан менга боқ!.. Оҳ! Сени севаман ва қайтиб келмасанг, ғам ва қайғудан ҳалок бўламан!» Аммо, аввалги галдагидек, ҳамма ёқ осуда ва сокин бўлиб, маржон мевали бута шохлари ва барглари билан ноаниқ шовулларди. Бироқ талаба Ансельмга ич-ичида нима қимирлаётганидан ва ҳаракатга келтираётганидан, кўксини оғриқ ва тинимсиз азоб билан тилка-пора қилаётганидан ўзи хабардорга ўхшаб кўринарди. «Бу сени, мафтункор тилла илончам, – дерди ўзи-ўзига, – ўлгунимча бутун вужудим, бутун қалбим билан севишимдан; сенсиз яшай олмаслигим ва агар яна сени кўрмасам ва юрагим маҳбубаси сифатида сенга эга бўлмасам умидсиз ситамларда ҳалок бўлишим белгисидир… Лекин меники бўлишингни биламан ва ўшанда бошқа, олий дунёдаги тушларим ваъда қилган ҳамма нарса рўёбга чиқади». Шундай қилиб, талаба Ансельм қуёш дарахт учларига ўзининг олтин учқунларини сочаётган ҳар оқшомда маржон мевали бута олдига бориб, қалби қаъридан чиқаётган аянчли овоз билан шохлар ва баргларга мурожаат қилар ва қадрдон севгилиси, тилла-кўк тус илончасини чорларди. Бир сафар, одати бўйича ана шундай оҳ чекаётганида, бирдан олдида кенг оч-кулранг ёмғирпўшга бурканган баланд бўйли, озғин киши пайдо бўлди ва ўтдек порлаётган баҳайбат кўзларини унга чақнатганча, қичқира бошлади:
– Ҳой, ҳой! Бу ерда ким нола қиляпти ва чийилламоқда? Ҳей! Ҳей! Бу манускриптларимни кўчиришни хоҳлаётган ўша жаноб талаба Ансельм–ку!
Талаба Ансельм бу қудратли овоздан ҳазилакам қўрқиб кетмади, чунки ўшанда, меърож кунидаги бу товушни таниганди, у қаердан келаётганлиги номаълумлигича қичқирганди: «Ҳей, ҳей, қандай гап-сўзлар, қанақа шивирлашлар бўляпти?» ва ҳоказо. У ҳайрон қолганлигидан ва қўрқиб кетганидан тили калимага келмасди.
– Хўш, сизга нима бўлди, жаноб Ансельм? – давом этди архивариус Линдгорст (оч-кулранг ёмғирпўшдаги одам худди унинг ўзи эди). – Маржон мевали дарахтдан нима истайсиз ва нега ишга киришиш учун олдимга келмаяпсиз?
Ҳақиқатан ҳам талаба Ансельм ўша оқшомда қаҳвахонадаги мардона қарорига қарамасдан яна архивариусни уйига боришга ўзини мажбурлай олмаётганди. Бироқ унинг ширин хаёллари бўлинган, тағин ўша ёв товуш эшитилган лаҳзада – бу кимса ўшанда ҳам маҳбубасини ўғирлаб кетганлиги учун – вужудини қандайдир тушкунлик қоплади ва жазаваси тутиб кетди:
– Мени ақлдан озган деб ҳам ҳисоблашингиз мумкин, жаноб архивариус, бу менга мутлақо барибир, лекин шу ерда, шу дарахтда меърож куни тилла-кўк тус илончани, оҳ, абадулабад қалбим маҳбубасини кўрдим ва у мен билан мафтункор биллур овозда гаплашди; лекин сиз, сиз, жаноб архивариус, сув остида жуда даҳшатли қичқириб ва гулдираб юбордингиз.
– Наҳотки, азизим? – архивариус Линдгорст мутлақо ўзгача табассум билан тамаки ҳидлар экан, унинг гапини бўлди.
Талаба Ансельм ўша ғаройиб воқеа тўғрисида оғиз очиши билан юраги енгиллашганлигини сезди ва унга архивариусни гўё ҳақиқатан ҳам ўша куни кечқурун қаердандир гулдираганликда мутлақо адолатли айблаётганига ўхшаб туюларди. У ўзини қўлга олди ва деди:
– Майли, ўша оқшомдаги ҳамма машъум воқеаларни гапириб берай, кейин эса мен тўғрида нима гапиришингиз, қилишингиз ва ўйлашингиз сизнинг ишингиз. – Ва у олма солинган саватни туртиб юборган ўша омадсиз дақиқадан бошлаб сувда уч тилла балиқчалар ғойиб бўлгунича рўй берган барча аломат воқеаларни ва кейин ҳамма уни маст ёки жинни деб ўйлашганини гапириб берди. – Буларнинг ҳаммасини, – хулоса қилди талаба Ансельм, – ҳақиқатан ҳам ўзим кўрдим ва ҳали ҳам юрагим тубида мен билан суҳбат қурган ажиб товушларнинг аниқ акс-садоси янграмоқда; бу асло туш эмасди, ва мен муҳаббатдан ва хоҳишдан ҳаётдан кўз юммагунимча тилла-кўк тус илончаларга ишонаман, ҳолбуки, илжайишингиздан, муҳтарам жаноб архивариус, бевосита шу илончаларни фақат тутоққан тасаввурларимнинг маҳсули деб ҳисоблаётганингизни яққол сезиб турибман.
– Асло, – чексиз босиқлик ва сабр билан эътироз билдирди архивариус, – сиз тилга олган маржон мевали бутадаги тилла-кўк тус илончалар менинг уч қизим эди ва ҳозир мутлақо равшанки, сиз кенжам Серпентинанинг мовий кўзларига жуда ишқингиз тушиб қолибди. Қолаверса, буни ўшан-да, меърож кунида билгандим, уйда ишлаб ўтирганимда уларнинг жаранг-журинги ва шовқини жонимга текканлиги учун шўх қизларимга қуёш ботганлиги ва улар роса куйлаб ва нурларни эмиб бўлишгани учун уйга қайтиш вақти келганлигини айтиб бақиргандим.
Талаба Ансельм буларни ўзи аллақачон ҳис этган бўлса ҳам гўё ҳозир тушунарли тилда гапириб беришганидек қабул қилди, ва унга шу заҳотиёқ маржон мевали бута, девор ва майсазор, атрофдаги ҳамма нарсалар оҳиста айлана бошланганга ўхшаб кўринса ҳам ўзини қўлга олиб, бир нима демоқчи эди, бироқ архивариус оғиз очишига йўл қўймади: у чап қўлидаги қўлқопини тез ечиб, ғаройиб учқунлар билан чақнаётган қимматбаҳо тош кўзли узугини талабанинг кўзи олдига яқинлаштирди ва деди:
– Бу ёққа қаранг, қадрли жаноб Ансельм ва кўрадиганингиз сизга қувонч бахш этиши мумкин.
Талаба Ансельм қараши билан – оҳ, мўъжиза! – қимматбаҳо тошдан худди ёнаётган фокус[32 - Фокус – нурларнинг кесишган нуқтаси.]– дан чиқаётгандек нурлар отилар ва бирлашиб ярқироқ биллур кўзгу ташкил этар ва унда уч тиллакўк тус илонча гоҳ буралиб, гоҳ бир-биридан қочиб, гоҳ биргаликда чирмашиб, рақсга тушар ва сакрашарди. Ва қайишқоқ, минглаб учқунлар билан чақнаётган таналар бир-бирига тегиниб кетар экан, биллур қўнғироқчаларнинг ҳайратомуз ҳамоҳанглиги янграр ва ўртадаги илонча бошчасини соғинч ва иштиёқ билан чўзар, ва мовий кўзлар дерди: «Мени танийсанми? Менга ишонасанми, Ансельм? Фақат ишончда муҳаббат яшайди – сева оласанми?»
– Оҳ, Серпентина, Серпентина! – телбаларча қувончдан ҳайқириб юборди талаба Ансельм; бироқ архивариус Линдгорст тезда кўзгуга пуфлади, нурлар электрдек чарсиллаб яна фокусга кирди ва бармоғида фақат мўъжаз зумрад ялт этди, архивариус унинг устига қўлқопини тортди.
– Тилла илончаларни кўрдингизми, жаноб Ансельм? – сўради архивариус Ансельм.
– Ё раббий! Ҳа, – жавоб қайтарарди у, – ва қадрдон, ёқимли Серпентинамни.
– Секинроқ, – давом этди архивариус, – бугунга етарли. Айтгандек, агар меникида ишлашга қарор қилсангиз, қизларимни жуда тез-тез кўриб туришингиз мумкин бўлади, ёки, агар ишингизни яхши бажарадиган бўлсангиз, яъни ҳар бир белгини ўта аниқлик билан ва покиза кўчирсангиз сизга бу ҳақиқий ҳузурни бағишлайдиган бўламан, дейишим тўғрироқ. Рўйхатчи Геербанд албатта келишингизга ишонтирган бўлса ҳам меникига умуман қадам ранжида қилмаяпсиз, сизни бир неча кун беҳуда кутдим.
Архивариус Геербанд номини тилга олиши биланоқ талаба Ансельм у ҳақиқатан ҳам Ансельм, рўпарасида турган одам эса архивариус Линдгорст эканлигини яна ҳис этди. Бу кимсанинг лоқайд оҳангдаги гапи у худди чинакам некромантдек намойиш этаётган мўъжизалардан кескин фарқ қилиши даҳшат уйғотарди, буни ажин босган ориқ юзининг худди ғилофдек кўз косасидан чақнаётган, тешиб юборадиган даражадаги нигоҳи янада кучайтирарди ва талабамиз вужудини аввал, архивариус қаҳвахонада турли ғаройиботлар ҳақида ҳикоя қилган пайтда бўлгани каби тўхтатишнинг иложи йўқдек ваҳима босди. У ғоят қийинчилик билан ўзини қўлга ола билди ва архивариус яна бир карра:
– Хўш, нега меникига келмадингиз? – деб сўраганида ўшанда, уйининг остонасида у билан рўй берган ҳамма нарсани гапириб беришга ўзини мажбурлади.
– Илтифотли жаноб Ансельм, – деди архивариус талаба ҳикоясини тугатганидан сўнг, – илтифотли жаноб Ансельм, сиз марҳамат қилиб тилга олган, саватида олма бўлган манжалақини жуда яхши биламан; бу қисмат махлуқи менга турли найрангбозликларини кўрсатади ва у мен хуш кўрадиган ташрифчиларни чўчитиш учун эшик болғачаси сифатида бронза ҳайкали тусига кирган бўлса, бунга тоқат қилиб бўлмайди. Муҳтарам Ансельм, эртага соат ўн иккида, марҳамат қилиб, бизникига келганда яна тишининг оқини кўрсатиш ва ғижирлатиш каби бирор нарсани кўрсангиз, марҳамат қилиб, унинг бурнига мана бу суюқликдан озгина сепсангиз, ҳаммаси жойида бўлади. Энди эса, илтифотли жаноб Ансельм – adieu. Бироз тезроқ юраман, шунинг учун сизни шаҳарга бирга қайтишга таклиф қилмаяпман. Эртага соат ўн иккида кўришгунча – adieu.
Архивариус талаба Ансельмга тилла-жигарранг тус суюқлик бўлган кичкина шишачани тутқизди ва шу қадар тез узоқлашдики, бу пайтдаги анчайин ғира-ширада водий томон одимлаётгандек эмас, балки парвоз қилаётгандек кўринарди. У Козельский боғи яқинига келганда кўтарилган шамол ҳавода ҳилпираётган кенг ёмғирпўшининг этакларини кериб юборди, шунинг учун архивариус орқасидан ҳайрат билан қараб қолган талаба Ансельм учун бу улкан қуш тез парвоз қилиш учун қанотларини ёяётгандек туюлди. Талаба Ансельм шу тарзда нигоҳини ним қоронғиликка қадар экан, тўсатдан оқ тукли калхат қағиллаб осмонга баланд кўтарилди ва Ансельм ҳали ҳам узоқлашаётган архивариус деб тусмол қилаётган йирик чайқалаётган гавда бевосита ана шу калхат эканлигини очиқ-равшан кўриб турганди, аммо у архивариус бирдан қаёққа ғойиб бўлганлигини тушунмаётганди. «Балким, унинг ўзи, жаноб архивариус Линдгорст, бутун борлиғи билан калхат бўлиб учиб кетгандир, – ўзига-ўзи деди талаба Ансельм, – чунки аввал алоҳида ғаройиб тушларимда кўрадиган ва бу ҳозир кундузги бедор ҳаётимга ўтган, олис афсонавий дунёнинг англаб бўлмайдиган сиймоларини яхши кўриб ва туйиб турибман ва улар мени ўйнатяпти. Лекин бўлгани бўлар! Лобар, азиз Серпентина, қалбимда яшаяпсан ва ўртаяпсан! Фақат сенгина юрагимни эзаётган чексиз уқубатларимга тасалли бера оласан. Оҳ! Қачон жозибадор кўзларингни кўра оламан, дилбарим, дилбарим Серпентина?..» Талаба Ансельм шундай бақир-чақир қиларди.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ernst-gofman/ertaklar-tilla-humcha-shchelkunchik-va-sichk-on-k-iroli-69866707/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Людвиг Иоганн Тик (немисча «Johann Ludwig Tieck», 1773 – 1853) – немис шоири, ёзувчиси, драматурги, таржимон.

2
Новалис (тахаллуси, немисча «Novalis», ҳақиқий исмишарифи – Фридрих фон Гарденберг, немисча «Georg Friedrich Philipp Freiherr von Hardenberg», 1772 – 1801) – немис шоири ва ёзувчиси, немис романтизмининг таниқли вакили.

3
Вильгельм Генрих Вакенродер (немисча «Wackenroder W.H.», 1773 – 1798 – немис ёзувчиси.

4
Вольфганг Амадей Моцарт – тўлиқ исми-шарифи Иоганн Хризостом Вольфганг Теофил Моцарт (немисча «Joannes Chrysostomus Wolfgang Theophilus Mozart», 1756 – 1791) – австриялик композитор, капельмейстер, моҳир скрипкачи ва органчи.

5
Зигмунд Фрейд (немисча «Sigmund Freud», тўлиқ исми – Сигизмунд Шломо Фрейд, немисча «Sigismund Schlomo Freud», 1856 – 1939) – австриялик психолог, психиатр ва невролог, психоанализ асосчиси.

6
Христиан Иоганн Генрих Гейне (немисча «Christian Johann Heinrich Heine», 1797 – 1856) – немис шоири, публицисти ва танқидчиси.

7
Наум Яковлевич Берковский (1901 – 1972) – рус адабиётшуноси, танқидчи, филология фанлари доктори, профессор.

8
Александр Дюма-ота (французча «Alexandre Dumas», 1802—1870) – саргузашт романлари билан машҳур француз ёзувчиси, драматург ва журналист.

9
Сўнгги йилларда Эркин Эрназаров томонидан Кобо Абэнинг «Худди одамдек» романи («Жаҳон адабиёти», 2011 йил, 6-сон), Франц Кафканинг «Эврилиш» (Тошкент, «Ўзбекистон» нашриёти, 2012 йил), Уильям Фолкнернинг «Айиқ» қиссалари (Тошкент, «Янги аср авлоди» нашриёти, 2013 йил) таржима қилинган.

10
Вигилия (лотинча «vigilia» – «бедорлик» сўзидан) – Кўҳна Римда тунги қоровуллар алмашадиган вақт: қуёш ботгандан ярим тунгача – икки вигилия, ярим тундан тонг отгунча – яна икки вигилия. Вигилия шоирлар томонидан баъзан хотира шеърларини номлаш учун ҳам ишлатилади (таржимон изоҳлари).

11
Ансельм – католиклар авлиёси, унинг таваллуд топган куни 18 март – Э.Ҳофман ошиқ бўлиб қолган шогирди Юлия Маркнинг ҳам туғилган кунига тўғри келади.

12
Конректор – университет ректорининг ёрдамчиси.

13
Меърож – пайғамбар Исо Масиҳнинг арш аълога кўтарилиши ва христианларнинг шунга бағишланган байрами.

14
Линковлар чўмиладиган жой – ўша замонларда Дрезден дарвозалари ташқарисида, Эльба дарёси соҳилидаги хушманзара жой.

15
Коллежский – аввалги даврларда амалдорлар унвони номланишининг биринчи қисми, масалан, коллежский асессор.

16
Мопс – тумшуғи ялпоқ лайча ит.

17
Mademoiselle – мадемуазель, қизларга, турмушга чиқмаган аёлларга мурожаат шакли.

18
«Дунай қизлари» – немис композитори Фердинад Клауэрнинг (1751–1831) 1799 йил саҳналаштирилган операси.

19
Увертюра – мусиқали муқаддима.

20
Капельмейстер (немисча «Kapellmeister») – хор капелласи ёки оркестр раҳбари. XIX асрда хор ёки оркестр дирижёрига нисбатан ишлатилган. Қирол саройида хизмат қиладиган капельмейстерлар дирижёрликдан ташқари турли тантаналар муносабати билан мусиқалар ҳам битиши керак бўлган.

21
Граун Карл-Генрих (1701 – 1759) – немис композитори, Берлин опера театрининг директори, Қирол Фридрих II саройидаги капельмейстер.

22
Бу ерда гап берлинлик маърифатчи ёзувчи ва ношир Кристоф Фридрих Николаининг (1733 – 1811) «Қатор фантастик кўринишлар пайдо бўлиши ва йўқолишининг мисоли» асари тўғрисида кетяпти. У ушбу мавзуда 1799 йилнинг февраль ойида Берлиндаги Қироллик фанлар академиясида маъруза қилиб, турли «ўта ҳиссиётли кўринишлар»дан азият чекадиган шахсларга даъво сифатида зулукларни тавсия қилган. Гўё унинг ўзини тириклар ва вафот этганларнинг арвоҳлари безовта қилаверганидан сўнг, орқа томонига зулук қўйганида улар шу заҳотиёқ ғойиб бўлишган. Николаининг ушбу маърузаси тез орада ҳазил-мутойибалар ва латифаларга сабаб бўлган, бу ҳатто Гётенинг «Фауст»ида Мефистофель тили билан мазах қилинади.

23
Фуга (немисча «fuga» – «қочиш», «қувиш» сўзидан) – кўп овозли мусиқанинг энг олий шакли.

24
Коптлар (юнонча «αιγντος» – «мисрлик» сўзидан) – мисрлик христианлар, улар ҳозирги вақтда мамлакат аҳолисининг 8-9 % ини ташкил этади.

25
Пергамент (немисча «Pergament», юнонча «Περγαμον» – милоддан аввалги II асрда пергамент кенг қўлланган Кичик Осиёдаги Пергам шаҳри номидан) – қоғоз ихтиро қилингунга қадар матн ёзиш учун ишлатилган, ҳайвонлар терисидан қилинган материал, шунингдек, ушбу материалга битилган қадимий қўлёзма.

26
Специес-талер (лотинча «species» – «олтин, кумуш тангалар» ҳамда немисча «Thaler» – XV аср охири – XVI аср бошида кумуш тангалар зарб қилинган «Joachimstal» шаҳри номидан) – Германияда ХIХ аср бошига қадар ишлатиб келинган пул бирлиги, йирик кумуш танга, «специес» сўзи зарб қилинган метал танга ҳисоб-пул бирлиги эмас, балки ҳақиқий пул эканлигини билдирган.

27
Лилия – лолагуллиларга мансуб нафис гул.

28
Некромант – Ўрта асрларда вафот этганлар арвоҳларини чақирадиган афсунгар.

29
Саламандрлар – Ўрта асрлардаги халқ ривоятларида олов руҳи.

30
Портшез – енгил кўчма кресло.

31
Манускриптлар – қадимий қўлёзмалар.

32
Фокус – нурларнинг кесишган нуқтаси.