Amanhor – Kumukca
Amanhor – Kumukca
Kızlarlı İbrahimov
Hüseyn Abdul
ABDUL-HÜSEYN , İBRAHİMOV-KIZLARLI
AMANHOR
Kitapnı ata yurtum
Gızlarga bağışlayman.
Avtor
Yigit özü ölse de, atı ölmey.
Halk aytıvu
BAŞ SÖZ
Abdul-Hüseyinni romanı "Amanhor", Dağıstanda yaşaygan Kumuk Türkleni gonuşağanları Türkçede, Kumukça yazılgan, haliği magnamda birinği roman bolganı gabul etilgen. Hatta Amanhornu, bütün Kavkasya’da yazılgan ilk roman bolganı da gabul etilgendir.
Fikru va estetik yakdan özünden alda yazıgan Nuhay Batırmurzayevni yazganlarından köp alga çıkganı belgili.
Kumuk Edebiyatını, köp aldağı yıllardağı yazıga alıngan şiuraları, anlatımlaga va başga gol yazuv asarlağa sahap bolganı, Kumukçanı çeperlerini geng ete, tarihi gıymatını ortağa sala.
Haliği Türkiye Türkçesini Macarlanı, Kumanlanı tillerin va unutulgan esgi Türk tilleni köklerin bilmeğe, ahamiyatlı bir varyant bolgan Kumukça, bugün de Türkçeni kadim bir varyantı bolup özün barlığın saklağan bir tildir.
"Amanhor" romanı, özünü çeberlik belgilerine qarağanda, qumuq yazıv edebiyatımınan köp bırınğı zamanlardan geleğen gelenekleri bulan baylavlu.
Kumukça hakda işleğen pahmulu ilmu adamlardan, Prof. Zeki Velidi Togan, Macar til alimi Prof. Dr. Gyula Nemeth, Prof. İstvan Mandoki Kongur va Prof. Çetin Pekaçarnı aytganlarından anglayganıbız küyünde Kumukça, Kıpçak Türkçe varyantını halige geltirgen lap yahşı Türkçe varyantı bola.
Venedik şahadağı San Marco Kitaphanada bolgan va 1303-1362 yıllarda, Latin harplar bulan yazılgan biringi Türkçe yazuv gabul etigen, Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus-Kuman kitap)’nı, Kumukça anatilli biri bolup, anlaganımı aytma süyemen.
Romannı göçereğende bilmeygenim sözler bulan garşı geldim. Sözlüklerde de tapmayganım sözleni, yüz yıldan fazla bir zaman alda Anadolu’ga göçgen bu halkın adamları arasında halide, bizim gatınlanı tilindeği Kumukça’da yaşayganın bilip süyündüm.
Amanhornu yazuvçusu Zaynulabidni ulanı Abdul Hüseyn İbrahimov 1890 yılda Dağıstannı Kyzlarkala şaharda tuvgan. Abdul Huseyn 13-14 yılga çığaganda başlap ullu atası Alini va agasını bay kitaplarından iştahlangan, onda yolugganı arap va fars klasik kitapları yaş Abdul Hüseynge bek tasir etgen.
Arap va Fars klasiklerin ohumak uçun ol, Osmanlı Türkçesi, Orus, Arap, Fars va Kalmuk tilleni yahşı üyrengen. Yazıvçu, ol tillerde yazılgan köp sanavdağı kitap bulan tanış bolgan va ol dövürdeği köp halk habarların yazıp defterin toldurgandır.
Hüseyin bir lakırında: "Esimde galır değenge inangança, osal da bolsa yazılganga inanmak golay" değen. Gertiden de Abdul Huseyn yaşavdan har algan sınavun, har eşitgenin, har görgenin, ahamiyatlı busa, özün defterlerine giyirip turgan. Muna, yazıvçunu şu esgerilgen hasiyatı, tergevlyüğü onu asarlarnda belgili bola.
Abdul Hüseyin 1910’unçu yılda, Kızlar şaharda “Yaşav (Hayat)” değen açılgan mektepte, Türk tiller üyretmek uçun muallimlik etmeğe başlağan. Açılgan mektepde Arap, Fars, Kumuk tiller bulan Orus tiller üyrenile va dünyanı yangı ilmularından darslar yürütüle bolgan.
Abdul Hüseyin ol mektepte Türk tillerden va olanı adabiyatlardan dars berip, köp yıllar işley. "Hayatda" Orusçadan dars beregen öğretmenler atların yazıvçu oyunu bir kitabında ullu hürmet bulan esgergen.
1917’nçi yılga gelgende, Abdul Hüseyin, Sovyetleni Kızlardağı devrim harakatın aktif çalışıvçusu işçileni, sabançılanı, sözcüsü bolgan. Yazıvçu "Ananı yüregi", "Ata yurtum" degen asarlarında Ullu Oktyabr sotsialist revolütsiyanı yıllarıyadağı ahvalatlanı gerti realist qaydalarda suratlama gast etgen. Sosyalist devrimci asker Abdul Hüseyin Kızlarnı Kumuk partizan komiserliğin etip, 1957 yılıda emekliğe ayrılgan.
Yazıvçunu yazgan asarların atların esgereyik; Amanhor – roman, Absiyahkentni tarihi, Tatar Hannı vilayet tarihi, Şiru mecmua – Türk tilde, Nasihat haberler: Yaman gelin va yahşı kayın ana, Yahşı gelin va Yaman kayın ana, Serdtse materi – Rusça, Zapisi komissara – Rusça yazılgan.
Ata yurtum Kızlar va başga şirulanı bolganı asarları; Arap, Fars, Türkçe tillerinde basılıp çığarılgan.
Abdul Hüseyinni, Meni Yaşlığım, Ananı yüreği va Amanhor değen romanların ayrıça alıp garamağa tüşe.
“Amanhor” Abdul Hüseyin İbrahimovnu 1915 yılda yazganı lap ullu asarı. Yazilgan küyüne, özünde göterilegen masalalağa garap bu asarğa halk romanı dep aytmağa yaray. Abdul-Hüseyn bu romannı yazağanda halknı arasında saklanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan – Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat Apendini tarihi va sapar(sefer-seyahat) kitaplarından, Türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat Name" kitaplarından paydalanğan. Fars, Türk, Orus tillerde yazılgan kitaplanı ohugan.
Tarih kitaplardan belgili bolgan küyde, Amanhor gerti, 17’nçi yüzyıllarda yaşağan adam, yaşağanı zamandağı Hanlanı zulumçuluklarını, gara halknı çekgen çillelerini, yaşlık zamanından hissetgen. Daha song da Tatar Han’nı Han sarayında işleygende, hâkimleni halkga etgenlerin özü gözleri bulan görgen, özü yoldaşlarımınan birçe zu-lumçulağa garşı turup baş göterüvnü başlatgandır.
Amanhor, har sayın, yarlılanı(fakirlerin) hanlanı zulmusuna qarşı yabuşuvğa çaqıra, pasih habarlar, nasihatlı yırlar aytıp Tatarhannı, onu vazirlerin, barı qurumun söge. Gelecek günler nasiplidir dep yorap, sabançılanı va başgaların hansarayğa çapğın etme hazirley. ongaylı gezik gelgen
Kızlardaki yarlı halknı beyleğe, hanlağa garşı baş götergende harakatnı başında bolgan. Özü yangız barıp, Tatarhannı öltüre. Amanhor yangız etgen şo yigitlik Tatarhannı hanlığın buzulmaklığında bek ullu rol oynay. Amanhor halk gahrumanı, şair va tarihçi bolgan. Biy taypalar hilla qurup, Amanhornu tutalar va halkdan yaşırtğın dar ağaçlağa ileler.
Amanhornu yazgan şirular, bergeni habarlar gol yazuv kitaplarda saklangandır. Onu hakda ol devürlerdegi alim Mahammat Apendini kitaplarında malumatlar berile. Bugün de Dağıstannı şimal yağındaki Terik boy Kumukları, Nogaylar va özge halklanı arasında da onumunan baylavlu habarlar aytıla, şirular bar va yırçılar yırların yırlay.
Abdul Hüseyn bu romannı yazağanda halqnı arasında saqlanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat-Apendini tarihi va sapar kitaplarından, türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat-Name" kitaplarından paydalanğan. Yazıvçunu atası Zaynulabidinni qol yazıvlarında da Gızlarnı tarihine baylavlu bolup Amanhornu, ol devürdegi yaşavnu haqında köp materiallar tabulğan.
Abdul Hüseyn yigitlik temada ullu asar yazmaq uçun Terik boy Kumuklanı, Noğaylanı halk yigiti Amanhornu hakındağı yırlağa, habarlağa, efsanelege ahamiyat bere.
Qızlar şaharnı qıbla yanında, Terikni esgi ağımı bolğan yerde bir göterinki görünegen yer bar, o yerge hali de "Amanhor töbe" dep aytıla. "Amanhor töbege" qızlarlılar subay tallanı salqınında gezeme baralar, ayroqda, bayram günlerde cahiller onda hayran ösgen terekleni salqınında yal almağa cıyıla.
Romannı aslu motivi yarlı ulanlar klass yabuşuvda hakimlege garşı görsetegen yigitlik, qoççaqlıq. Amanhor ol yabuşuvnu başında tohtağan.
Yazılganlağa garaganda kitapnı, Dağıstan’da ohutulganın va üyretilgenin anglaybız.
Yazuvçu, romannı başlapgı bölüğünde özü toplağan materyallanı va tarihi ahvalatlağa artık köp tergev berip yazğan, tarihi ahvalatlar alğa çığıp, ol ahvalatlanı yurütegenler adamlar artğa salınıp yazılğan. Ortalağa tuvra yazuvçu, bu taypa kemçiliklerden azat etme qarağan, amma olardan tolu küyde qutulmağa bolmağan.
Artdağı bölüğünde busa romannı manasın guvatlandırmak uçun ana temaya gaytganı görüle.
Asarlarda berilgen sıylı ullu ideyalar: qara halqnı, yarlı taypalanı yureklerinde bolğan bir-birine sönmeygen dosluq va zulmuğa garşı yabuşuvda birlik, halknı nasibi uçun çalışıv, taza insan aralık, taza süyüv bugünlerde de romannı manasın tas etmey saklay.
Yazıvçu asarını bu bölüğünde insannı nasibi bütün halknı nasibinden ayrılmay ideyasın bek qucurlu küyde üyrüte.
Roman çeber yazılğan realist epizodlar, Amanhornu varisliginden galğan teren manalı şirular, nasihatlı halq habarları bulan bezengen. Yazıvçunu prostoy habar stili romannı yengil ohuta.
Bu tarcuma uçun aytılması tarık bir zat da bu romanda bolganı yimik, Dağıstannı tarihinde de Sultan Mahmut atını köp aytılaganıdır. Köp bolganı uçun tarihdeği adamlar garışa. Yangılış anglaşıvlağa sebep bola. Bulardan birin başgalardan ayrımak uçun Kumuklar bile turup Sultan Mahmutga Şeyh Sultan Mut dep aytalar. Sultan Mut 1560 da tuvgan, 1643’ünçü yılda ölgen. Atı aytıgan asger başçılardan va hukumat gullukçulardan. Kavkasda neçikde hatta Dünya tarihinde birinçilikde aytıla gelgen. Vatannı azadlığında sayalı Sultan Mut Tarkovsky kop ullu iş görsetgen. Kavkasda va başga ülkelerde İslam dinni yayuvda va adamlanı bir birine iy etmeğe köp çalışgan.
Ullu Kumuk Asger Başı ( Kumananı ) Şeyih Sultan Mut’nu Türk tarihi va Dünya tarihi garavudan gıymatını anglamak uçun onu baş bolganı Dağıstan asgerini utganı Karaman davu uçun belgili Rusya tarihçilerinden Karamzin’ni, bulay dep yazganı bilmek taman bolacak. “biz 6 mingden 7 minge yerli asker adamnı va 118 yıl Kavkasda hakimliğimizni tas ettik.”
Turkiyada yaşaygan köp Kumuklar Bu kitapda yazılgan Kumukça yazuvlanı birinçiley ohucak. Bu yazuvlar, Türkiye Türkçesi alfabesiminen yazıldı. Bugünge gadar Kumukçanı saklağan, yaşatgan va konuşgan, Türkiyadağı Kumuklanı, kalima haznasın götereceğine, geng eteceğine, songra gelecek naslulaga Kumukçanı yetişileceğine kömek eteceğine bolgan inamlığım tam.
Turkiyadağı Kumuklar uçun mağa Anglayış göstergen va kömek etğenleğe Barakallamı bildirme süyemen. Bu kitapnı hazır etip, basmakhanadan basıp çığartgan ohuvçuga yetiştirgenleni hızmatı va komekleri uçun başlap, Avrasya Yazarlar Birliğinin ortakçıları va Birleşüvnü Hürmetli başı Dr. Yakup Ömeroğlu'ga, Kumuk Türkçesi Sözlüğünü Yazgan Prof. Çetin Pekaçar’ga, Agarahin Sol-tan Muratovga, dağıda barakalla bildirme süyemen.
Tevfik Zengin
AMANHOR
Bu üynü[1 - Bu kitapnı değen manada.] men gurganman
Esgi-puskü[2 - Bırıngı ahvalatlanı hakında, esgi kitaplardan alıp değen manada.] ağaçdan,
İçine bezev bergenmen
Allı-güllü gumaçdan
Galkısını tübünden
Dört bağana[3 - Kitap dört bölükden değen manada.] gakganman,
Har-bir bağanasına
Bir türlü at takğanman.
Men gurğan bu üyümde
Yıbav da bar, hars da bar,
Men gurgan bu üyümde
Yılav da bar, yas da bar.
Men üyümde yıbandım,
Yüreğimni hür etip.
Vatanımnı çırağın[4 - Ata yurtumnu, ana elimni.]
Endi yakdım nür etip.
Tekstde, har betni tübünde, berilgen anglatıvlar asarlanı başlap bas mağa hazirlegen S.M.-S. Aliyevniki. Bu anglatıvlar tarcumalağa göre etilgen va kitapnı teren anglamağa berile.
Tavda otlasın ulaklar,
Şar-şar aksın bulaklar.
Umutum bar sönmes dep,
Men yandırğan çıraklar.
Savboluğuz, üylerim,
Sizin taşlap getemen.
Menden song galğanlağa
Hak amanat etemen
Hacitarhan[5 - Bırınğı zamanlarda haligi Aştarhan şaharğa şulay aytıla bolğan.] aldağı zamanlardan berli har yakdan savdügerçiler gelegen bir ullu şahar bolğan.
Bir ming altı yüz altmışınçı yılnı güzünde bu şaharğa İrandan tacirler[6 - Savdöğer.] gele. Olanı arasında Horasan şaharlı yigirma beş yıllık çağındağı Said Mahammat Amankuli oğlu da bolğan.
İrandan gelgen özge tacirler, alıp gelgen malmatahların da satıp, Hacitarhannı bazarlarından atlar, tüyeler va tuvar-mal alıp, kaytıp geteler. Said Mahammat busa munda, Hacitarhanda, İranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayında galğan. Ol ticaret ete turup köp kerenler Galmuk ellerde bolğan va ondağı atı batırlıkğa aytılğan Tarhan Murza bulan tanış bolğan. Artda da Said onu bulan şolay yuvuklaşğan çı, eki de yuvuk özleni ticaret işlerin birleşdirgenler. Bular birçe savdüger ete turup, köp yırak ellege de bara bolğan. Olar atlar, tüyeler, tuvar-mal alıp İranğa, Afğanistanğa, Hindustanğa barğan. Savda bu eki de gurdaş yahşı mallı-hallı adamlardan sanalğan bolğan.
Said Mahammat iranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayına gelip-getip yürüy turup, saray kullukçusu Hakimcan bulan yuvukdan hallaşa.
Hakimcan boydak adam, onu birgine-bir kızı
Şamsukumardan başğa dağı birevü de yok. Şamsukumar yetişgen, isbayı kız, ol atasına kömekleşip, sarayğa gelgen konaklağa kulluk etip yürüy.
Said Mahammat Şamsukumarğa tezden haşık ekenni bilmey tursa da, tek bugün ahşam kızın tiley Saidlerden geleçiler gelecegi Hakimcanğa aldanok belgili bolğan. Hakimcan özünü inanğan yuvuğu Mahammat-apendini[7 - Mahammat-apendi tarihi gerti bolğan adam. Ol bütün ömürün saparlarda, köp halklanı yaşavun, kılığın, adatın üyrene turup yibergen yazıvçu, şair. Onu köp sanavdağı kitapların türk, arab, fars yazıvçular ullu hürmet bulan esgere.] maslahatğa çakıra barğanda, ol Kavkaziyağa sapar çıkma dep hazirlene turup tabulğan.
Mahammat-apendi Hakimcannı görgende, bek süyüngen, salamın da alıp, yuvuğun törge çığarıp olturtğan song:
– Buyur, apendim, neçik çıkğan eding? dep sorağan. Hakimcan özünü muradın aytğan. Mahammat-apendi Şamsukumarnı Said Mahammat bulan üylendirmekni ariv görgen va maslahat etgen.
Yuvuğunu tilevüne göre Mahammat-apendi barağan yolun eki günge artğa salğan va hürmeti, adatı bulan Şamsukumarnı nikâh toyun ötgergen.
Eki günden song Mahammat-apendi Kavkaz vilayatlarına barmak uçun gemelege de minip, yolğa tüşgen. Ol geme bulan üç gün Kaspiy dengizde üzüp, dörtünçü gün beri yağına, Tatarhannı[8 - Tatarhannı hanlığı 16-nçı yüz yılnı başlarında kurulğan. Onu hanlığı Kuma özenden tutup Terikni boyu bulan dazulanğan bolğan. Kuma özenden başlap dengiz boy bulan tap Derbentge yetişgençe bırınğı kavumlar yaşağan topraklar.] vilayatına, çıkğan.
Tatarhannı sarayına yetginçe yarım çakırım beride yerleşgen Toytöbekent, şonda barıp birevlege konak tüşe. Bu ullu kentni yağasında ayak bulan aylandırağan un tartağan tirmen bola. Mahammat-apendi “ayak tirmen” degende, tamaşa bolup, oğar garamağa bara. Barsa– tirmen-ni aylandırağan on beş-on altı yıllık kızyaşlar. Bu yaşlanı başındağı halnı görgende apendini san-sanı titiregen. Ol kızlardan kıyının-tınçın, yaşavun sorağanda, olar aytalar:
– Babay, hanıbıznı bizge yazığı çıkmay, biz onu karavaşlarıbız. Bizin munda işleme yibergeni eki ay bola. Ataanalarıbız ölgenibizni-savubuznu da bilmey. Başında biz on bir kız bar edik, hali sen göresen, dörtevkalıp turabız: Zulfiya, Aynisa, Pahtahanım, Tacihanım. Biz de butubuzdan, kolubuzdan ayrılıp bitgenbiz:
Mahammat-apendi:
– Alda da çı Tatarhan bek zulmuçu han ekenni aytıp eşitip bile edim, hali busa gözüm bulan görüp inandım, dep oylağan va kızlağa bek yazığı da çığıp, olardan ayrılğan.
Mahammat-apendi bu kentden gayrı Tatarhannı özge kentlerine, yurtlarına, avlaklarına barıp aylanğan, işleygen adamlanı köp görgen. Birleri tatavullar kaza, birevler çaçılğan aşlıklağa suv sala, birevler çaltikge vallar baylay, bellerine yetginçe suvnu içinde aylana. Turağan yerleri yerni kazıp etgen töleler. Aşayğan aşları arpa un bulan katnaşğan tiri un, tuzlu kuruğan balık, avlakda ösegen yaşıl haltalardan etilgen şorpalar, içegeni kuyulardan alınağan sasık suvlar. Üstündegi giyimleri yamavlu paltar opuraklar.
Mahammat-apendi bular bulan kıyınından, tınçından aytıp söylegende, hannı va onu vazirlerin sögüp olar heç zat aytmasa da çı, Mahammat-apendi onu sebebin neçe de tez anglağan.
Ahırda birleri Mahammat-apendi bulan açıkdan-açık bulay lakır etgenler:
– Eger de biz hannı va onu vazirlerin sögüp söylesek, bizge ullu kodular etile. Hanıbız, sarayına da çakırıp, yor-meler bulan tokalay. Tokalağandan başğa da hannı güçlü cazaları bar.
Getgen yıl şu zamanlarda, yaynı başlapğı ayında, üç adamnı günahsız sarayğa eltip itlerine talatdırdı. Yazıklar yaralanıp gelip yatdılar. Biri sav boldu, ekisi busa, yaraları yaynı yallavunda sellenip-hurtlanıp getip, geçindiler.
Mahammat-apendi Tatarhannı kentlerin aylana turup, Absiyahkentge[9 - Absiyah– esgi Kızlarğa fars tilde koyulğan at. Fars tilde “Ab” suv, “siyah” gara, “Garasuv” bola. Kumuklarda “Karasuv otar” dep yoluğa.] gele. Apendini bu yurtda bir günden artık turmağa hıyalı bolmağan. Amma adamları gonakga bek hürmetli bolmak sayalı o halknı yaşav halından, adatından, kılığından malumatlar cıya turup[10 - Mahammat-apendi “Tarihi Absiyah” atlı kitap yazğan. Onu bir-bir kitapları Türkiyanı kitaphanalarında saklanğan.], segiz gün galğan.
Apendini konağı domburçu Abduraşit bek salamatlı adam. Oğar domburçu dep koymaklığını sebebi de bulay bolğan: egerden idarada cıyın, yada başğa kulluklar uçun halknı çakırma tarık busa, halk Abduraşitni zurnayını va tebini avazın eşitgendok, idarağa barma tarıknı anglay bolğan. Ondan gayrı da, Abduraşit şo zurnaynı avazı bulan ramazan ayda kentlileni şahardandan uyata. Abduraşit habarnı, lakırnı epsiz köp süyegen adam. Apendi gelip konak tüşgenli çi Abduraşitlege lakırğa adamlar dağı da köp cıyılağan bolğan. Abduraşit, onu yuvukları apendini Kazan, Afganistan, İran, Turan[11 - Turan dep İrannı günçığış yanında turağan türk milletleni vilayatlarına aytıla bolğan.], Arab saparlarından habar alıp, o yırak ülkelerde görgen zatların, halklanı yaşavların, adatların aytdırtıp bek ullu tamaşalık ete bolğanlar.
Apendi de öz geziginde bulardan yaşav halın sorağan, Absiyahlı tanışları aytğannı yazıp alğan:
– Bizin üç ullu kıyınıbız bar: biri Tatarhan salağan avur alifan[12 - Alifan– nalog, yasak.]. Ekinçisi de har yıl degenley Terik suv taşıp, çaçğan aşlıklarıbıznı suv alıp goya. Üçünçüsü de talavurçulukğa gelegen kaçaklar.
Erenler kışı-yazı demey kır avlaklarda taşlanıp kala-bız: aşlık çaçabız, orabız, basabız degenley. Katınlarıbız bavda, bahçada dolanıp sav günleni yibereler.
Yurtda gala yaş-guş, kızlar, gelinler. Şo kaçaklar yılkıbıznı, tuvarıbıznı haydağandan gayrı, kentde yangız kalğan kızlarıbıznı, gelinleribizni urlap alıp geteler, olanı biyaburlukğa salıp, namusuna tiyeler. Bizin Absiyahdan yırak tügül, Absiyahnı idarasına tabi bir giççi kent bar. Biz şo kentge Bayramalikent dey edik. Getgen yıl kaçaklar bizin kentli pehlivançı Kazimbekni kızı Nürcahannı kaçırıp alıp barağanda, bayramalikentliler olanı artın guvğan, kaçaklar, açuv etip, Nürcahannı soyup taşlap getgenler. Biz hali şo kentge Nürcahankent deybiz. Absiyahlılanı muradı bulay: aşlıklanı suv alıvdan saklamak uçun bu yılnı güzünde Terikni yağası bulan val işlemek. Gatınlar onu uçun köp kerpiç gesip hazirlegen. Ondan kayrı da idaranı aylandırıp baru etecekbiz, kala kurmağa kastıbız bar. Kaçaklar, talavurçular çapğın etse, katın-kız şo kalanı içine sıyınar dağı… Şulay umutlarıbız bar,– degenler.
Mahammat-apendi Absiyahda segiz gün turğan va ondan taba Taşgeçiv boyğa bağıp saparın davam etgen. Taşgeçivden Endirey hanlanı vilayatına çığıp va dağı da ariyan kumuklanı köbüsü yurtlarında bolğan. Bütün kumuknu yolun, sokmağın tanığan song, Mahammat-apendi Kobanğa[13 - Mahammat-apendini “Koban saparı” dep kitabı bar. O kitapda Kuban özenni yuvuğunda turağan türk milletleni: karaçaylılanı, tatarlanı va balkarlanı hakında yazılğan.] taba yol tuta. Ol Kobanda eki yılğa yuvuk tura. Eki yıldan song busa şo özü gelgen yol bulan, Tatarhannı vilayatından taba, birdağı yol üstünde Absiyahdağı konaklarına da girip, Hacitarhanğa kayta.
* * *
Said Mahammat Şamsukumarğa üylengen song da kasbusun taşlamay, Tarhan Murza bulan birçe yırakva yuvukvilayatlağa savdügerge yürüy turğan.
Artdağı gezik olar hatta Rimge yerli barğanlar. Ondan alıp gelgen cavhar kaşlanı va özge türlü bahalı taşlanı satğanda, bulağa ayrokda köp kazanç kala. Yuvuklar şulay savdöger saparlanı naticasında hıylı mal-mülkge yes de bolup, barisi öz elinde: Tarhan– Kalmukda, Said Mahammat– Hacitarhanda ullu binalar da tigip olturalar.
Bugün Said Mahammatnı ocağında ullu süyünç, toy. Şamsukumar ulan tapğan. Şonu süyünçüne bu nasipli üyahlünü dosu-yuvuğu, Hacitarhannı belgili adamları cıyılğan. Olanı arasında Kalmukdan gelip Tarhan Murza va eki-üç gün alda Koban saparından Hacitarhanğa kaytğan Mahammat-apendi de bar.
Tarhan Murza bu toyğa özünü savğatı-salamı bulan gelgen, Said Mahammatnı bir geçe-bir günlük toyundan song, Tarhan Murza birdağı geçe öz hağı bulan etip toynu uzatğan.
Çakırılğan konaklanı, yuvuğuna yetişdirmey, Tarhan özü yolğa salğan va dörtünçü gün atın da yerlep, getmege dep hazirlengen. Gelini bulan savbollaşmak uçun, ol Şamsukumarnı otavuna gire. Şamsukumar Tarhan Murzanı görgende, kuçağındağı yaşnı, adatğa göre sıy etemen dep, yerge salğan. Tarhan Murza yaşnı koluna alıp, yılayğanın toktatmağa süyüp oğar oşana. Tarhan Murza yaşnı atın sorağanda, Şamsukumar “bilmeymen” dep cavap bere.
– At koymağanmısız dağı?
– Koymağanbız, men unutğanman, bilmeymen.
Tarhan Murza yaşnı kuçağına tutğan küyde, aradağı eşikni açıp, arigi üyden Said Mahammatnı çakıra, yaşnı atın soray.
– Amankul dep koyğanman.
– Anası nege bilmey yaşnı atın? Said Mahammat ayta:– Anası çı bile, adatğa baylanıp aytmay, meni atamnı atı ekenge.
Tarhan Murza bu adatnı anglap, tamaşa bola.
“Bu yaş öser, ullu bolar, üylener; anası atın aytmay turar dağı”,– dep oylay va betin açıp, yaşnı yuzüne tergevlü karay. Narısta anasına oşamay, atasına parh berip, karayavuz.
Tarhan Murza Şamsukumarğa:– Men yaşğa bir başğa at koysam, men koyğan atnı aytarmısan?– dey.
– Aytarman.
Şamsukumarğa yuvuk, yada konak adamı goyğan at har daimge de saklanma geregi belgili.
– Yaş atasına oşağan, garayavuz. Kalmukda garağa “hor” dey, men yaşğa Amangul tügül, Amanhor dep koyaman. Bu yaşnı atı bugünden song Amanhor bolsun! Bizde, Kalmukda, bulay zat bar: ulan tuvsa, avuldağı lap uzak yaşağan kartnı çakırıp, yaşnı avzuna tükürteler. Bu yaş ölmesin, uzak yaşasın degen zat bola. Yada avuldağı ing bay adamnı geltirip şo adatnı etdirteler. Bu yaş bay bolsun degen manada. Yada avulnu içindegi lap yiğit adamnı geltirip, şolay etdirteler– bu yaş yigit bolsun degen söz bola,– şulay sözün bitdirgenden song, Tarhan Murza öz halkını adatına göre yaşğa birdağılay maşalla etip tüküre, tükürügün tiydirip barmağın yaşnı erinlerine sürte, kuçağındağı giççi Amanhornu anasını koluna berip, Said Mahammat va Şamsukumar bulan savbollaşa va atına minip Galmukga barağan yolğa tüşe.
* * *
Ondan berli aradan köp yıllar getgen. Atasını kurdaşı goyğan at Amanhorğa at bolup galğan. Amanhor öse, atasını gastı bulan busurman madrasalağa, Hacitarhandağı orus şkolalağa yurüp ohuy turup ullu ulan bolğan. Aman-hor ohuvğa bek muştarlı va pahmulu yaş bolup çığa. Ol har zatğa bek tergevlü, yaşavdan sınav alıp, özbaşına na-tica çığarmağa bacarağan bolğan. Tarhan Murzanı özle-ge konaklay gelegen günleri Amanhorğa bir ullu bayram. Tarhan Murzanı habarları onu bek kurçun geltire.
Amanhor dadayı bulan bara turup, Mahammat-apendilerde de köp kerenler bolğan. Onu özü etgen saparlarından beregen lakırlarına köp tınglağan va anglavu artğan sayın Amanhor Mahammat-apendi yimik ullu alim bolmaknı özüne gelecekge gast, umut sanağan.
Amma Amanhornu yaşavu haparsızdan alışına. Atası Said Mahammat va dadayı Hakimcan artlı-allı bir vaktini arasında geçine. Şamsukumar ulanı Amanhor va gızı Said Kavsar bulan erinden de va atasından galğan mal-mülkge yes de bolup yaşay.
Atası va eri ölüp köp aradan getmey, Şamsukumarğa handan alifan (yasak) kağız yiberile. Hanı alifanı köp avur, onda yazılğan bir ming altın, bir ming gümüş, yüz ölçev buday, yüz ölçev de arpa va özge zatlanı berse, bulağa aç-yalanğaç galsa tügül, dağı küy yok bolğan. Şamsukumar, bek talçığıp, hanı üstüne tilevge bara.
Aldına baş urup neçakı tilevler, yılavlar etgen uçun da han oğar:
– Hannı sözü eki bolmas, sen alifannı berme gereksen,– dey. Han Şamsukumarnı boyun-soyun tergep, onu gözelligin, onu garkarasından tatıvluk taymağannı es etip, dağı da bulay aytıp goşğan:– Ya alifannı berirsen, ya da malıngnı-mülküngnü, yaşlarıngnı da alıp mağa katın bolup gelersen. Ekisini biri, kaysın kabul görseng, şonu et.
Şamsukumar handan rahmu bolmacaknı bilgen song, oylaşıp garamak uçun bir ay mühlet tilegen. Handan yigirma günge mühlet de alıp çıhıp getgen.
Şamsukumar üyüne gelip: “Eger men bu alifannı bersem, artı munu bulan bitip galmas, handan başğa da hannı iyerçenleri köp bar, artda da meni yaşavumnu bular buzarlar, yaşlarımnı aç-yalangaç goyarlar; erim bulan atamnı ölgeni üç aylar bolmay, göz aldımdan gölentgileri tayıp bitmegen, erge baraman dep turamanmı, gözyaşıma batğan golyavluklarım gebip bitmegen, hannı azmı menden başğa garavaşları. Men hanğa da barıp, özüm de, gızım da onu gatınlarına karavaş da bolup, ulanımnı da olağa gul etip men bacaracak iş tügül, başımnı alıp bir yakğa getip galsam yahşı”, dep oylaşa.
Şamsukumar hannı talapların yaşlarına, yurekleri buzular dep, aytmay, içinde dert etip saklay. Ol ahşam atasını yuvuğu Mahammat-apendini yağına maslahatğa bara. Hannı alifanı Mahammat-apendini heç bir de tamaşağa galdırmay; hanlar barı da bir yimik sutur, zulmuçu ekenni, olar yaklama adamı yok taypanı malın güç bulan, yalğan bulan, şariatnı koduları dep çığarıp alıp üyrengenni ol yahşı bile. Şo sayalı Şamsukumarnı gastların bilmek murat bulan oğar gaytara sorap garay:
– Ya alifannı bermege gereksen, yada nikahlanıp hanğa katın bolmağa gereksen, yada başıngnı va yaşlarıngnı alıp çığıp bir yanğa getmege gereksen. Geng dünyanı tarlığı mundan biline, dünya çarday aylana, amma tüzlük yok. Getip de gayda baracaksan?
– Tatarhannı vilayatında atamnı gardaş adamları bar, şonda sama geteyimmi eken dep oylayman, dey Şamsukumar.
– Men, kızım, şo hannı vilayatında neçe kerenler boldum, kentlerin gıdırıp kul-karavaşların gördüm. Tatarhan da bek zulmuçu han, yaşlarıng bulan onda barıp yazık bolup kaytmağay eding. Gatın gişi başıng bulan ari-beri göçüp, gonup bolurmusan. Sen tez Kalmukğa atlı yiber, Tarhan Murzanı çakırsın. Oylaşıp karap, bir küy eteyik.
Tarhan Murza üç günden Hacitarhanğa yetip gele. Mahammat-apendi va Tarhan Murza birge oylaşıp Şamsukumarnı Tatarhannı vilaına göçürmekni maslahat etip toktaylar. Hacitarhan hanı Kalmuknu hanı Ayuk bulan va Tarğunu hanı bulan dosluk aralığı bar. Kol-kolnu kirin cuvağan yimik, han hannı yaklacak. Egerden Şamsukumarnı Kalmuk, yada Dağıstan vilayatğa çığarıp yibere busa, Hacitarhannı hanı ondan ne etip de açuv alacak bolğan. Muna şo sayalı Mahammat-apendi Şamsukumarnı, bir-birine duşmanlık yurütegen Hacitarhan hanlığından Tatarhan vilayatına göçürmekni ariv görgen.
Tarhan Murza tez alıvçular tabıp, Şamsukumarğa erinden va atasından kalğan mülkleni, han bilmesin uçun, tüpden satıp, onu hağın altınğa-gümüşge aylandırıp bergen. Artındağı gün bir geme de tutup Şamsukumarnı yaşları bulan dengizni beri yağına çığara. Tatarhannı Toytöbe degen kentinde bulağa abzar-üy de alıp, parahat etip, özü gaytıp gete.
* * *
Şamsukumar Tatarhannı vilayatına çıkğanda sorav etip garasa da, atasını bir kardaşın da tapmağan. Ol Toytöbekentde galğan, mundağı adamlar bulan katnaşa-katnaşa turup, olar bulan yuvukdan hallaşğan.
Amanhor şo kentni cahillerini arasına tez gire, olanı har türlü işlerinde: oyunlarında, yarışlarında, maclislerinde heç bir de bolmasa bolmayğan yoldaş hisaplanğan bolğan. Amanhornu av etmege, yırğa, sarınğa, yomakğa va ihtilatğa ustalığı yoldaşların tamaşağa galdıra. Bara-bara kentni içinde bolağan heç bir maclis Amanhor bolmasa maclisge hisaplanmayğan bola. Amanhordağı pahmu, hüner, bilim onu köp kurdaşlarında suklanıv uyata. Tek Amanhor örlük, öktemlik degen ne zat ekenni bilmey, ol har zatda da tenglikni saylay. Şo sayalı yoldaşları salamatlık, dosluk, tüzlük Amanhornu lap tizivkılıklarından dep sanay.
Kentdegi tamazalar Amanhorğa öz tenglisine yimik hürmet ete, camiat ara masalalanı çeçegende onu maslahatına da tınglaylar. Har türlü ilmulardan, har türlü halklardan, vilayatlardan habar alma süyse çi Amanhor tamazalar uçun ullu hazna. Bulay gezikler Amanhorğa ullu atasını kitap takçasında saklanğan, Mahammat-apendini kitapları köp kömek ete. Ol kitaplanı bu Toytöbekentni tamazaları şonça da şolay uşatğan çı, hatta olardan birleri Mahammat-apendini kitapların öz hatı bulan göçürüp alıp, ayavlap saklaylar.
Aradan zamanlar ötdü. Birde Amanhor karavullamağan tolkunlar onu yaşavnu aylanmasına tartdı.
* * *
Hansaraynı yazıvçusu Vahapbekge hannı idarasında alifançılık işin yürütmek uçun bilimli, anglavlu adam tapmak tezden tapşurulğan bolğan. Ol Amanhornu hakında eşitgende, hanğa da aytıp, Amanhornu çakırmağa begevülnü Toytöbege çapdırğan.
Amanhornu başlap Vahapbek kabul etgen va onu hannı üstüne alıp girgen. Amanhornu, tobukğa tüşüp tügül, ere turğan küyde berse de, han salamın alğan va özünü şo hozay kaydasında sorağan: Ohuvdan-yazıvdan, hisapdan başıng çığamu, ne ohuvlar ohuğansan?
Amanhor, Tatarhan ruslanı görme süymeygenni va “Rus” degen söznü onu kulağı eşitse de, izğıçıv tüşüp, haleklenegenni birevler aytıp eşitgen. Hali ol hanğa açuvğaöçge yimik, “Rusnu” başlap geltirip bulay dey:
– Rusça bilemen, Rusça va busurmança ohuğanman, hisapdan da anglavum bar.
Amanhornu sözleri hannı lap özek yerine biz bolup çançılsa da, han bu gezikge halekligin basıltıp, bek haylı adam bolup görünmege karap, bulay cavaplanğan:– Meni idarama ohuv-yazıv bilegen adam tarık. Meni kentlerimden Absiyah degen bir kentim bar, mundan altmış-yetmiş çakırımlar aride, Terik suvnu yağasında, adamları barısı da sabançılık bulan yaşaylar. Meni sarayıma alifannı lommaydan gelegen yeri Absiyahkent, yılda bir keren, güz ayda barıp, ondan alifan cıyıp yibermege gerek. Olay işge başı bulanğı adam gerek bola, kimni busa da yiberip koyma yaramay. Absiyahkentni halkı bulan kıyışma kıyın, özübüzge-özübüz başbız dep turmağa süyegen halk, birikgen şo gavur kazaklar bulan da… Sen hansaraynı alifançısı bolursang, men va meni vazirlerim aytğan söz, buyruk heç artğa salınma yaramas.
Absiyahda alifan cıyğan song, iş-kulluk bitmey, meni başğa kentlerim de bar, olağa da barmağa gereksen.
– Eger Sen meni sarayımda üç yıl halal gulluk etseng, meni gulluğuma yalkmay-erinmey yürüseng, idara gullukçularıma hıyanatçılık etmeseng, dörtünçü yıl men seni daracangnı tarhanlıkga çığartırman, özüng süygen küyde, öz kepinge yaşarsan.
– Hanım, men yaşman, bacarıp bolarmanmı dağı? Amal bolsa, ohuma süye edim.
– Han özüne söz gaytarğannı süyegenlerden tügül, onu barı açuvu gırğa taşığan, açuvundan ayakların yerge gağıp:
– Aha. Giççisen? Bacarmaysan? Hacitarhannı hanın aldatıp gaçmağa bacarğansız. Meni tapşuruvumnu bacarmaysan? Bacarıp bolmay busang, sağa üç gün vada, üç günnü içinde meni hanlığımdan çığıp lah bolup get! Sen meni adamım tügülsen! Eger getmeseng, zındanğa taşlatırman, ömür boyu şonda çirip yatarsan!
– Amanhor hannı bir-bir sözlerine bek tamaşa bolsa da, oğar söz gaytarmaklık halın terenleşdirecegin anglap:
– Hanım, avurung alayım, aytğanıngda barman, buyruğunğa hazirmen, degen.
– Get üyünge, tarık bolğanda çakırtırman!
– Vahapbek gapuçuğa Amanhornu hansaraydan çığarma iznu berip, Amanhornu hannı aldında gaypanmay özün tutğanlığı hakında oylay turup, gaytıp üyge girgen. Hansaraynı yaşavun Vahapbekden artık kim bile.
– Amanhor anasına va kızardaşına özün hansarayğa ne uçun çakırğanlıknı ayta.
– Ana-canım, hannı alifançılığına razi bolmay edim. Sizin oyladım. Absiyah degen bir kentge alifançı etip belgiledi.
– Men Tatarhannı zulmuçu, yaman adam ekenin Hacitarhanda turağanda eşitgen edim. Biz şunda köp süyüp gelmedik dağı, amalsızlıkdan geldik, degen.
– Bile ekensen, ana-canım, ne eteding dağı bizin de alıp munda gelip? Tuvğan yeribizde turğan busak, kim koymay edi? Men de onda ohur edim. Ohuvumdan yartı kaldım. Bizin “get” dep guvalayğan gişi bolmağandır çı?!
Ulannı soravları Şamsukumarğa barı gertilikni bulay aytdıra başladı:
– Biz kuvalandık, balam, kuvalanmağan busak men ata yurtumdan çığamı edim? Onda da şulay zulmuçu bir han bar edi.
Şumsukumar alifannı habarın, eger alifannı bermeseng, özüne katın bolup barğannı süyegen Hacitarhan hannı habarın barın da Amanhorğa ayta.
– Ana-canım, degen anasını lakırın bitme koyup Amanhor,
– Seni sözlering mağa köp zatnı açık-ayan etdi, köp zatlağa gözlerim açdı.
Tatarhan “aldatıp kaçğansız” dep nege aytğannı Amanhor anglay, hali barı hanlar bir yimik onu göz aldında zulmuçular bolup ere tura. Anasını lakırı Amanhornu bek haleklendirgen. Ol talçığıp ne eterin bilmey, olturğan yerinden atılıp turup ari-beri yürüp yibergen. Tamda ilingen dutarına gözü ilinip getip, gağıp onu goluna ala, çerte de, şu rubaileni[14 - Rubai– yırlar, şirular, dört satırlı şiru..] bir oylu mukamnı çalınıvuna goşa:
Tavlardan şar-şar akğan suv gerek
Bu hanlanı kirin, nasın cuvmağa,
Yarlı halknı yanın tutup işleygen
Ulanlar gerek anadan tuvmağa.
Cuvulmasa bolmas, bular naslanğan,
Yürekleri tot temirdey poslanğan.
Analardan tezde tuvar ulanlar,
Olar biçer bu hanlağa planlar.
* * *
Yazbaş. Mart aynı art günleri. Begevül gelip Amanhornu hansarayğa çakırıp getgen. Amanhor “alifan cıyma yiberir” dep oylasa da, artda da “yazbaşda alifan bolamı” degen pikrusu gerti bolup çığa ol hansaraynı aldına yetip garay: yegilip hazir bolğan beş arba, har arbada beş-altı kul-karavaş olturğan. Olar kimge busa da birevge garap toktağanlar.
Begevül Amanhornu kapudan giyirip, Vahapbekni yanına yerli uzata. Vahapbek şosahat işge girişip, hannı hukmusun başlay:
“İdara kitabi Vahapbekge şu firmanım[15 - Firman– purman, ihtiyar, hukmu, buyrug.] bulan hukmu etemen vilayat hanı Tatarhan: geçikdirmey, tez yılkıdan atlar da geltirip, beş arba hazir etmekni, har arbaha haydavçusu bulan altışar adam kul-karavaş da mindirip, alifançı Amanhornu, Said Mahammatnı ulanın, olağa baş etip, on beş gün vada bulan avlakğa yiberirsen, çaçğan va çaçılacak aşlıklağa ziyan beregen canlardan lobanlanı, gözetçileni, çiçğanlanı halek etsinler, tereklerde kuş uyalanı buzsunlar, guş yımırtğalanı bir yağına atsınlar. Gul-garavaş, Said Mahammatnı ulanı Amanhornu purmanından çıkmay on beş gün, geçe demey-gün demey işleme gerekler. Bir arba bulan olağa aşamağa arpa un va tuzlanğan balık da bersin. Amanhornu çakırıp saraynı kadisini aldına yiberirsen.
Vilayat hanı– Tatarhan”.
Vahapbek firmannı ohup tüşündürgen song, Amanhor bulan saray gadisini yanına girgen.
Amanhor gadini talabına göre namaz cuvunup bitgende, ol Amanhornu aldındağı giççi alaşa şancalğa Kurannı açıp salğan va onu üstüne kolun saldırıp antnı başlatğan:
“Men, Amanhor, Said Mahammatnı ulanı, ant etemen Tatarhannı sarayında, saray gadisini aldında, ongkolumnu Kurannı üstüne de salıp. Huday Talanı birligi va Mahammat Payhammarnı haklığı bulan, hanım Tatarhannı adamlarına adillik bulan, hannı kurumuna hıyanat bolmay, onu vazir- nazirlerini aytğanın geri urmay, hannı buyruğun kütecekge, hansarayda işlecekge, hanğa hıyanat adamlanı bilsem de, hansarayına malum etecekge, vollah, billeh, tallah dep, şu Kurannı koluma alıp öbemen”.
Gadi ant etip bitgen song, Amanhorğa, Tatarhannı ayıplanğan adamğa bulay goduları bar dep gorguv bere:
“Antnı buzğan adamnı itlege talatıp, çarhına yara salmag, argasına yorme urmag, sibirge yibermek, gözlerin ine bulan çogumag, zındanğa taşlamag, darağaçlağa asıp öltürmek”. Hannı atından gadi beregen gorkuvlarda Amanhornu onça halı bolmağan. Üyüne gaytıp, anasına barı halnı da anglatıp bitgen song, getmege hazirlene va arbalanı birisine de minip gul-garavaşlar bulan avlagğa gete.
Amanhor avlaglanı aylana, Tatarhannı vilayatındağı halgnı bek yazıg yaşavun göre: cabarnı gazıp etgen köp töleler, hannı gul-garavaşları gündüz avlaglarda işlep, geçeler tölelerde yata. Yastıg, töşek, yuvurğan yog, yalan ayag, üstlerinde yulduz yimik yamavlu opurag. Olar yer tebeler, tatavullar gazalar, birleri beline yetişginçe suvnu içinde çaltik suvaralar. Amanhor hali dağı da yahşı bile, Tatarhan zulmuçu ekenni.
Amanhor bulan barğan adamlanı avlagda avrup birisi öle. Han bergen azıg bitip, avlagda aşamağa zat da galmay, içegeni sasıgguyu suvlar, aşayğanı tuzlu balıg.
Amanhor gul-garavaşlanı yalkdırmayman dep, zaman zaman dutarnı soğup, bulağa yırlar, sarınlar ayta. Amanhornu yırlarında, yomaglarında va ihtilatlarında Tatarhannı bulay buzughan gurumuna garşı söylemekden muradı, gul-garavaşğa es tapdırmag, gul-garavaşnı va özge sabançılanı zulmuçu hanlanı gurumuna garşı turğuzmag bolğan.
Amanhor gırğıy guş bulan gargaguşnu yomağın bulay aytğan.
“Meni atamnı Tarhan Murza degen galmuglu bir gonağı bar edi. Men yaş zamanda onuhabarlarına tınglama bek hoşlu edim. Ol har zaman mağa tiziv yomaglar ayta bola edi. Onu yomaglarından gırğıy guş bulan gargaguşnu hakındağı yomağı meni esimde daimge galğan. Tarhan Murza bulay ayta edi: bir avlagda suv yağada garga bulan gırğıy bir birine garşı bolalar. Gırğıy soray gargadan[16 - Bu yomagnı Avtor Gızlarlı galmuglardan alğan. Gızlarlı gal- mug tilni taza bilegen adam, o halgnı avuz yaratıvçuluğundan erkin paydalan- han. Şu habar A.S. Puşkinde de yoluğa.]:
– “Ay, garga yoldaş, sebep nedir, siz gargalar dünyada üç yüz yıl ömür süresiz, bizgırğıylanı ömürü otuz yıldan arige barmay?” degen.
Garga bulay cavap bere:
– “Biz, gargalar, ölgen cannı etin aşap, ganın içebiz, şu sebepli üç yüz yıl yaşaybız, Siz gırğıylar, guşlanı savlay tutup, savlay da ganın içesiz, şo sayalı sizin ömürügüz gısğa bola”, degen. Gırğıy: “Olay busa men de bugünden ari yağına ölgen cannı etin aşarman, sizin yimik, men de üç yüz yıl yaşamağa süyemen”, degen.
Eki de guş ganat gağıp uçğanlar. Avlagda ölüp yatğan bir at bolğan. Gargalar cıyılıp şonu etin aşaylar. Gırğıy da çogup bir gesekni avzuna sala. Et iyis, cirgene turup gırğıy neçik de bir gesek etni yuta, birdağı çogup birdağı gesekni yuta, birdağı yutma süye, tek iyisge çıdap bolmay, yüreği bulğanıp, avzundağı etni taşlap, gargağa:
“Yoldaş, sasıg etni aşap üç yüz yıl yaşağınça, taza-taza et aşap, issi-issiley gan da içip otuz yıl ömür sürgenim golay, toba bolsun, dağı iyis etge tiymecekge”, dep uçup gete.
Amanhor ayta: “Biz, gul-garavaş, altmış-yetmiş yıl bu gıyınlıgda birevlege işlep yaşağınça, otuz yıl öz ihtiyarıbızda, öz başıbız uçun işlep yaşağanıbız golay tügülmü?”
Gul-garavaşlanı birleri soraylar: “Biz o erkin dünyanı görürmikenbiz, özübüz işlep, özübüz tapğanıbıznı özübüz aşap yaşayğan günler bizge bolurmuken?”
Sabançılanı, gullanı, garavaşlanı bu gastları, hıyalları Amanhornu birden bir hakite, onu yureginde yangı talpınıvlanı uyata. O dutarın çertgende, gıllar gartıllap, dört de yagnı ökürte. Amanhor yır bulan bulay cavap bere:
Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,
Uhlama, et öz başıngnı çarasın!
Misgin bolup bulay turma yaramas,
Görset halkga yüreğingni yarasın!
Yüreklerde ok gadalğan yara bar,
Ol yaranı sav etmege çara bar.
Golunga al tübegingni oğungnu,
Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.
Uhubuzdan uyanıp, yürek sırlarıbıznı bir biribizge açayıklar, söznü bir yerge salıp, oyubuznu birikdireyikler. Zulmuçu hanlanı üstüne gorkmay, tartınmay çapğınlık etsek, azatlıgnı, erkin yaşavnu alıp bolurbuz.
Biz– insanlarbız, Tatarhan bizin aldıbızda börücanvar, adamğa canvardan gorgma yaramay. Hudayıbız insanlağa güç de bergen, hüner de bergen. Adamlar öz hüneri, öz güçü bulan Tatarhan yimik börünü yançsın dep, insanlar haysızlıgnı taşlap, özleni namusğa baylamağa gerek. Butubuzgolubuz sav, çarhıbız salamat. Tatarhan yangız bir, biz çi köp halgbız, ayıpdır bizge Tatarhanday börüge özübüznü aşatsag.
Muna şolay özün santalıgğa savğatlağan adamnı yaşavundan bir misal geltireyim sizge.
Bir şaharda, bir elde butu golu sav, çarhı salamat, erinçek, iş süymes Şahap degen birev bolğan. Yigirma beş yaşına yetişgençe oram gıdırıp, el gezep, tilençilik yürütgen. Günleni bir gününde Şahap üyünde olturup, börkün de aldına salıp oylaşğan: “Gaçan bir gün bolğunça bu tilençilik bulan yaşap turayım? Butum-golum sav, çarhım salamat, başımda hagılım, kimden kem ulanman. Ayıpdır meni yimik ulanğa el gezep, sadağa cıyıp yaşamağa, men özüme bir başğa kasbu tabayım”. Ol oylaşıp uruçulugnu saylay.
Şaharnı içinde Şahap tanımayğan abzar da yog, üy de yog. Tilençi Şahapnı barı da tanıylar; abzarlardağı itler de tanıp galğan, Şahapğa haplamay bolğan. Geçe Şahap urlap av etme çığa.
Birevnü aranına girip, goylarını arasından bek semizin tuta da, özünü üyüne süyrey. Geltirip abzarına da, götermeni tübüne baylay. Birdağı çığıp getip, gatınnı tavug uyasından eki tavugnu va bir horaznı alıp gete. Üyüne gelip, bir tavugnu da soyup, galğan horaz bulan tavugnu aranğa salıp begetip toktay.
Soyulğan tavugnu gazanğa salıp bişire. Tavug bişgen song oylay: “Tavug et bulan eki şişa çağır busa yaman da bolmas edi”.
Şaharnı içinde Atay degen bavçu bola. Onu podvalında boçkeler bulan saglanıp çağır heç kemimey. Şahap yorta Ataylağa. Podvalından bir boçkeni dögeretip abzarğa çığara. Boçke götermege avur; göterme bolmay, oram bulan dögerete turup üyüne yetişdire.
Boçkeni açıp, kacinni tolturup çağır da alıp, tastumal da yayıp, gündüz tilenip cıyğan ekmek gesekleni va bişgen tavuk da bulan piyalalap içilegen çağırgı Şahapnı bek hoşuna geltire.
Şahapnı gözleri humar tarta, özü etgen işden özü kep alıp, şatlana va öz-özüne söylene: “Yaşasın Şahap, butugolu sav, çarhı, canı salamat, esi başında, tilençilik neger tarıg. Muna bir geçeni içinde abzarımda goyum, aranımda tavug-horazım, üyümde de bir boçke çağırım. Art artından üç-dört geç bu zatnı yurütsem abzarımda goy… goylarım, ar-ranım… da üyümde boçönka– tavuglarım. Ondan song el gezep, elden elni gıdırıp, asıl tuhumdan garap, yahşı atadan, anadan tuvğan, halal, cücek yimik bir gız da alıp, honşu-avulumnu da çakırıp, mende, yatarman üyümnü töründe uzatılıp… canğa dağı ne gerek?!
– Canday da bolup, tizimni basıp olturup, birbiribizden süyünüp, Allah buyursa, yaşarbız. Aradan bir yıl getip ap ag süt yimik bir ulanıbız da bolur, “vangvang” dep beşik çaykarman, yılağanda, meni golum talğanda anası çaykar”,dep söylene-söylene Şahap esirip uhuğa batıp gala Tavug tüşünde tari degenley, Şahap tüş gere: üyünü töründe beşik, beşikni içide yaş, gelin de beşikni çaygay: Şahap uhlay. Tanggata, uyanmay.
Goynu yessi turup garasa goylanı biri yog. İzlep aylana, honşularına barıp sorav ete turup, eki tavuğum bulan horazım yog bolğan degen bir hassi gatınğa garşı bola. Atay da boçönkanı hızın alıp bara turup, goy yessige de, tavugları urlanğanğa da yoluğup ayta:
– “Bu geçe meni de bir boçönka çağırımnı eltgen dögerete turup, hızın alıp baraman. Yürügüz meni bulan, urlanğan zatlar barı da bir yerden çığıp galmağa da yaray”, dep bulanı da alıp gete. Hız tuvra Şahapnı abzarına alıp bara. Abzarğa gireler. Goynu yessi göterme tüpde baylanıp goyun göre, arannı içinden“kukareku” dep horaznı avazı da eşitile. Gatın girip garay eki tavuğunu biri yok.
– “Aman burnungdan gelgir, Şahap, bir tavuğumnu aşağansan”,– dep gargay tavugnu yessi. Üyge girip garaylar: boçke bulan çağır, Şahap uhlay. Atay Şahapnı beline garap tepgen. Şahap eser-meser bolup uyanıp gözün açsa, üstünde üç de malnı yessileri ere turğan. Şahap ne etecegin bilmey, böttöben tüşüp cabarda soyrala.
Oğar yanaşmağa, oğar söylemege Atay dağı yol, dağı söz tanglamağa bolmağanda, tez barıp eşikni toğanağın alıp, Şahapnı yavrununa urğan. Şahap tez es tapğan, atılıp turup, cazadan gutulmag uçun sıpğırılıp üyden çığıp gaçğan. Tek ol köp ari çıgğınça, urlanğan malnı yessi onu gağıp tuta va abzarğa süyrey. Birazdan beti-başı da garalıp, Şahap halsız bolup abzarnı bir müyüşünde taşlana. Urlanğan mallanı yessileri Şahapnı dağı turmas halına salıp, har kim öz zatın da alıp, çığıp geteler.
Azbarda, dögeregen yerinde Şahap, geçe içgenleri güç berip, öz-özüne sandıraglay: “Uruçulug da kasbu tügül eken. Geçe süyündürüp, gündüz tüyündüre. Bu kasbudan umut uzmek yahşı. Artda da Şahap haran balahğa ayag üstge tura, üyüne gire, ham-hum etme heç zat da tapmay. Gazanda geçegi tavukdan yuğu da galmağan.
Şahap aç gursag küyde uzag yol yürüp bolağanlardantügül.
Baş avruvu bir yansıllı bolğan song artğan inbaşına hurcunun da, alğan kolğa uçun itler çaynağan tayağın da, çıkğan oramğa.
Şaharnı barı da adamları eşitgen Şahap etgen uruçuluknu, kaysı abzarğa barsa da, buğar boş kaytmağa tüşgen. Şahar ahlüler uruçu Şahapnı abzarlarından guvalap çığara bolğanlar.
Şahap ahşam hurcununda üç gesek etmek de bulan üyüne kaytğan. “Şaharnı içinde yürümege betim kalmadı. Meni yimik butu-kolu sav, oyu salamat adamğa bu kasbu da yaraşmay eken, men onu bildim” dep oylay va özünü pikrusun uzatıp: “Bizin ata-babalarıbızdan galğan sözler gertiken. Ullular aytıp men eşitgenmen: şu karşıdağı tavnu lap başında Murad Babay degen bir kart tamaza bar. Har kim yüreğindegi muradı bulan şo Babaynı üstüne barsa, Murad Babay barğan adamnı muradın bitdirip yibere dey. Bu geçe men parahatlanayım, tang bulan turup şo tavğa örlenermen”.
Şahap erten tez turğan. Muradına yetmek uçun biyik tavğa bağıp ongarılğan. Hıylı mezgil getgen song, munu başında bir tamaşa hıyallar oynağan: “Ya, men çi Murad Babaynı üstüne baraman. Ondan ne tileyim eken?” Onu oyu bu yerde bölüne va artı bulan ağa: “Abzarımnı yartısı tolup semiz koylar, yartısında tuvar, üyümde de halal süt emgen kız, beşigi, beşiginde “ingı- inga” dep yılayğan ulan. Vassalam”.
Şahapnı oylarını tağımların tavnu betinde haparsızdan çığıp gelegen börü üze. Börü soray: “Adam yoldaş, hayır bolsun. Allah buyursa, Yolung gaysılaydır?”
Adam, yani Şahap: “Şo tavnu töbesine çığaman, Murad Babayğa baraman, Babayğa özümnü muradımnı tile-me”.
Adam yoldaş, dey börü,
– Meni bir muradım bar, yangı kozlağanman, inimde balalarım, olanı taşlap getmege bolmayman. Bu kıyınlı halımnı aytıp meni muradımnı da bildir dağı. Kursağım tok, gözüm aç, günden-gün azaman. Mağa da bir sebep sorap gel dağı.
Şahap razi de bolup, yolğa tüşe. Yol uzak. Şahap arıptalıp bir terekni tübünde oltura, yal ala. Tübünde Şahap olturğan terekni bir butağı kurup kalğan, onu yaprakları sarğayğan.
Amalsız Terek ömüründe özünü tübüne gelip olturğan birinçi insannı görgende soray: “İnsan yuvuğum, Allah buyursa, kaysılaydır yolung?” Şahap özünü saparını muradın bildire va amalsız terekden muradın soray. Terek ayta: “Bir butağım kurup bitgen, kalğanları da kurumağa tura. Yapraklarım yangıdan yaşnap, butaklarım ösegen küy gerek edi. Ne bola meni muradımnı da Murad Babayğa yetişdirseng”.
Şahap amalsız terekge söz de berip gete. Barağan yol üstünde tav aradan ağağan bulğançık özenge karşılaşa. Şahap suv yağada olturup, hurcunundan katğan etmeklerin çığarıp suvğa mandıra va aşay. Bu arada bir balık suvdan başın çığarıp, Şahapğa garay. Şahap yahşı es etip karasa, balıknı bir gözü sokur.
Balık da, terekni yimik, Şahapdan muradın Murad Babayğa yetişdirip, sebebin soramaknı tiley.
“Bir gözüm sav, göremen; birisi gözümnü tor basğan, dey balık. Heç zatnı görüp bolmayman, çetimlik ete üzmege, uzak yol etip ullu dengizlege çıkma kastlıman. Murad Babaydan sora dağı, sebep bolmasmı eken?” Şahap balıkdan ayrılıp hıylı yurügen song, tavnu başına çığa. Ol bir ullu taşnı üstüne de minip, Murad Babaynı atın aytıp gıçıra-gıçıra.
Tavlanı, taşlanı arasından çığıp aksakallı bir gart gele. Ol Murad Babay. Şahap ikram etip, oğar salam bere. Ba-bay Şahapdan muradın soray. Şahap Babayğa ne murat bulan çıkğanlığın bildire va sanap-sanap: “Abzarım tolup koy, tuvar, katınım, o da ulan tapsın”,– dep muratların aytıp yibere. Murad Babay: “Seni muratlarıngnı kabul etdim, hali endi üyünge kayt, sen kaytğınça sen aytağan zatlar barı da bolur”, dey.
Şahap Babayğa börünü, terekni, balıknı muratların bildirgende, Babay harisini sebebin aytıp bere: “Balıkğa aytarsan: onu gözünde tırnak çakı yakut taş bar, şo taşnı çığartsa, gözü sav bolacak, çığartmasa, sav gözüne de korkunç bar.
Terekge aytarsan: bir zamanda birevler o terekni tübüne gümüş bulan altın yaşırtğanlar, ol adamlar dünyadan getgen. Terekni tamurları barıp şo haznağa tiygendir. Şo sayalı dağı işlep bolmaydır. Şo haznanı çığartsa, terekni butaklarına ösmek bar, çığartmasa gurumak.
Börüge aytarsan: haygev adamnı etin aşasa, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.
Şahap Murad Babayğa savbol da etip, tavdan tüpge bağıp yorta. Suv yağağa yetişgende, balık mundan soray: “Ne yahşılık geltirding?” Şahap balıkğa Murad Babaynı sözlerin ayta. Balık Şahapdan tiley, yalbara. Amma Şahap “alğasayman” dep, balıknı gözündegi yakutnu çığarıp almaylı gete.
Balıkdan bulay ayrılıp, artda Şahap terekge yoluğa. Terek de Şahapğa yalbarıp tiley, haznanı gazıp çığar dep, tek Şahap gulak asma da süymey, alğasap savbollaşıp, yolun tüpge bağıp uzata.
Börüge yetişe. Börü soray: “Adam yoldaş, Murad Babaydan ne yahşılıklar alıp gelding?” Şahap: “Köp yahşılıklar geltirdim, Murad Babay meni muratlarıma yetdirdi: abzarım tolup koy bulan tuvar, üyümde de çeçek yimik katınım, beşigi, beşiginde “inga-inga” dep yılayğan ulan…
Seni dertinge darman dey busang, Murad Babay bulay dey: Haygev adamnı etin aşasın, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.
Börü ayta: “Adam yoldaş, sav bolğur, bu habarnı alıp gelgen sayalı. Sağa men ne yahşılık etegenimni bilmeymen: geç de bolğan, şahar da yırak, geçe bizde konup get, baryoğumnu berip seni konak eteyim”.
– Zamanım yog, dey Şahap,
– Alğasayman, gapu açılıp, tuvarım-goyum oramğa yayılıp galmağa yaray?Gatın tuvar-goyğa garasınmı, beşikdegi yaşğa garasınmı? Men alğasayğanımdan balıgnı gözünden tırnag çagı yakutnu çığarıp almadım, terekni tübündegi altın bulan gümüş haznanı goyup baraman.
Börü Şahapdan yakut bulan altınnı habarın aytıp get dağı dep tiley. Şahap börüge terekni va balıknı muratların Murad Babayğa alıp barğanın, o bergen cavaplanı, artda gaytıv yolda balıkva terek bulan yolugğan küylerin ayta.
Börü Şahapnı lakırına tınglap-tınglap, bulay naticağa gele: “Men neçagı izlesem de, senden artıg haygevnü tapmasman”, dep, börü sözünü ahırına yerli de çıdamay, Şahapnı butların çumarlap tübüne sala.
Amanhor yomagnı şulay bitdirgen. Tınglağanlar yomagnı uzatğannı süye. Gertige gıyışmasa, yomag uzag yaşamay, yomagnı gerti yanı tınglavçulanı oylarında artı uzatılıp aytılacağı belgili.
Amarhor gul-garavaşğa bu habarlanı aytmaglıg bulan olağa: “Siz hali de anglap bitmeysiz, Tatarhannı barı zulmularına çıdap turasız, ne gıyınlıglar etip goysa da, siz oğar söz gaytarmaysız: itlerine talatsa da, yatdırıp argalarığızğa yorme ursa da, siz göterip turasız. Tatarhan busa barğan sayın başığızğa mine, sizin haygevlege hisap etip, gıyınığıznı aşay. Namus gerek Tatarhan yimik zulmuçunu dünyadan yog etmege. Tatarhan sizden hakıllımı? Ha-kıllı busa terekdegi guş uyalanı buzdurup, yımırtğaların sındırtamedi?! Bu işge sabançılanı tabun-tabun etip sala. Dağı bolmasa yaramay dey busa eki adam taman tügülmü?! Yog, olay tügül. Tatarhannı hagılı bulay işley: “Men vilayatnı hanı bolğan song, yerdegi adamlağa çı neçik de, havadağı guşlağa da meni hukmum yetmege gerek”, dep aytmağa süye.
Amanhor bulan gul-garavaş yürekden yuvuglaşğan, oğar özleni adamına yimik garaylar. Amanhor da sabançılardan özün ayrı görmey, özün olar bulan teng adam hisaplay:
Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,
Uhlama, et öz başıngnı çarasın!
Misgin bolup bulay turma yaramas,
Görset halkga yüreğingni yarasın!
Yüreklerde okgadalğan yara bar,
Ol yaranı sav etmege çara bar.
Golunga al tübegingni oğungnu,
Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.
Amanhor hannı buyruğundan gutulmadı. Hansarayğa gaytğanda, oğar yangı hukmular tapşurulğan. Şulay har türlü barçı-gelçi işlege ürüy turup zaman çalt öte. Yaz da bitip, güz gelgen.
Oktyabr aynı üçünçü günü edi. Tatarhannı yılgısından bir yahşı at da yerlep, Amanhor Absiyahkentge alifan cıyma barma hazirlendi. Anası va gızardaşı da bulan savbollaşıp, Amanhor erten gara tang bulan yolğa tüşe.
Ol Absiyahkentge gelip girgende ahşam geç vagti bola. Köbüsü terezelerde yarıglar görünmey. Adamlanı birleri yatğan, birleri yatıp bitmegen. Ullu oram bulan hıylı yurüse de Amanhorğa heç birev de yolugmay. Onu gonag tüş-me bu kentde tanışı-bilişi de yog. Amanhor ahırda idara üyün izlep tapmağa toktaşa.
Hıylı aride terezelerinden güçlü çırag yarıglar urunğan bir üy görüne. “Bu mecit bolmağa yaray”, dep, Amanhornu esine gele. Ol atın toktatıp tınglay, üynü içinden adamlanı sesleri çalına. Amanhor atdan yengil selpinip tüşgen, toktağan. Og- cayasın da tüzlep, ügenni başın karasğa da baylap, ullu üynü eşik aldına gelgende, “Madaniyat üyü” dep yazılğannı görüp gala. Amanhor uzag oylaşıp turmağan. Teberip eşigin aça va salam bere. Muallim va mutalimler Amanhornu salamın da alıp, işin davam etgen. Amanhor da özüne görsetilgen yerde olturup mutalimleni aldında arab va fars tilde kitaplanı görüp: “Bu kent ilmu yagdan bizin tüzlükde ing alğa getgen yurtlardan bolmağa gerek”, dep oylay.
O madaniyat üyünü habarı bulay. Birinçiley, madaniyat üyüne nege S. Polotskiyni atın goyğan?
Rus paçası Aleksey Mihayloviçni saray muallimi gospodin Polotskiy 1664-nçü yıllanı ahırında Svyatoy krest degen beklik galada bolup, şondan gıdırıp Absiyahkentge gelip, kazakkentlege barıp, bir aylardan artıg bu yaglarda yurüp, ilmu yağından, ohumag yağından adamlağa köp vazalar-nasihatlar etip getgenden song, Absiyah halgı rus kazaklar bulan bir bolup, madaniyat üyün açğanlar. Oğar S. Polotskiyni atın da goyğanlar. Şo üyde ahşamlar muallimler mutalimlege arapdan, farsdan, türk tillerden dars ohuta edi.
Mahammat cannı kitabından bulay belgili bola. Absiyahkentni idarası bar. İdara gurumunda işleygen adamlar: Mansur bey Tatarhannı naziri, onu kömekçileri: Abdullahat, Abdusalam, Gazi Nasrulla, Gazanfar, Cabbari, Hüseyn-ağa, Mahmud-ağa, Ruhulla. Madaniyat üyünde Ahmat Sayyar arap tilden, Mamedi Kaffar fars tilden, Babskiy Zahari Rus tilden dars bere.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/huseyn-abdul/amanhor-kumukca-69499453/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bu kitapnı değen manada.
2
Bırıngı ahvalatlanı hakında, esgi kitaplardan alıp değen manada.
3
Kitap dört bölükden değen manada.
4
Ata yurtumnu, ana elimni.
5
Bırınğı zamanlarda haligi Aştarhan şaharğa şulay aytıla bolğan.
6
Savdöğer.
7
Mahammat-apendi tarihi gerti bolğan adam. Ol bütün ömürün saparlarda, köp halklanı yaşavun, kılığın, adatın üyrene turup yibergen yazıvçu, şair. Onu köp sanavdağı kitapların türk, arab, fars yazıvçular ullu hürmet bulan esgere.
8
Tatarhannı hanlığı 16-nçı yüz yılnı başlarında kurulğan. Onu hanlığı Kuma özenden tutup Terikni boyu bulan dazulanğan bolğan. Kuma özenden başlap dengiz boy bulan tap Derbentge yetişgençe bırınğı kavumlar yaşağan topraklar.
9
Absiyah– esgi Kızlarğa fars tilde koyulğan at. Fars tilde “Ab” suv, “siyah” gara, “Garasuv” bola. Kumuklarda “Karasuv otar” dep yoluğa.
10
Mahammat-apendi “Tarihi Absiyah” atlı kitap yazğan. Onu bir-bir kitapları Türkiyanı kitaphanalarında saklanğan.
11
Turan dep İrannı günçığış yanında turağan türk milletleni vilayatlarına aytıla bolğan.
12
Alifan– nalog, yasak.
13
Mahammat-apendini “Koban saparı” dep kitabı bar. O kitapda Kuban özenni yuvuğunda turağan türk milletleni: karaçaylılanı, tatarlanı va balkarlanı hakında yazılğan.
14
Rubai– yırlar, şirular, dört satırlı şiru..
15
Firman– purman, ihtiyar, hukmu, buyrug.
16
Bu yomagnı Avtor Gızlarlı galmuglardan alğan. Gızlarlı gal- mug tilni taza bilegen adam, o halgnı avuz yaratıvçuluğundan erkin paydalan- han. Şu habar A.S. Puşkinde de yoluğa.
Kızlarlı İbrahimov
Hüseyn Abdul
ABDUL-HÜSEYN , İBRAHİMOV-KIZLARLI
AMANHOR
Kitapnı ata yurtum
Gızlarga bağışlayman.
Avtor
Yigit özü ölse de, atı ölmey.
Halk aytıvu
BAŞ SÖZ
Abdul-Hüseyinni romanı "Amanhor", Dağıstanda yaşaygan Kumuk Türkleni gonuşağanları Türkçede, Kumukça yazılgan, haliği magnamda birinği roman bolganı gabul etilgen. Hatta Amanhornu, bütün Kavkasya’da yazılgan ilk roman bolganı da gabul etilgendir.
Fikru va estetik yakdan özünden alda yazıgan Nuhay Batırmurzayevni yazganlarından köp alga çıkganı belgili.
Kumuk Edebiyatını, köp aldağı yıllardağı yazıga alıngan şiuraları, anlatımlaga va başga gol yazuv asarlağa sahap bolganı, Kumukçanı çeperlerini geng ete, tarihi gıymatını ortağa sala.
Haliği Türkiye Türkçesini Macarlanı, Kumanlanı tillerin va unutulgan esgi Türk tilleni köklerin bilmeğe, ahamiyatlı bir varyant bolgan Kumukça, bugün de Türkçeni kadim bir varyantı bolup özün barlığın saklağan bir tildir.
"Amanhor" romanı, özünü çeberlik belgilerine qarağanda, qumuq yazıv edebiyatımınan köp bırınğı zamanlardan geleğen gelenekleri bulan baylavlu.
Kumukça hakda işleğen pahmulu ilmu adamlardan, Prof. Zeki Velidi Togan, Macar til alimi Prof. Dr. Gyula Nemeth, Prof. İstvan Mandoki Kongur va Prof. Çetin Pekaçarnı aytganlarından anglayganıbız küyünde Kumukça, Kıpçak Türkçe varyantını halige geltirgen lap yahşı Türkçe varyantı bola.
Venedik şahadağı San Marco Kitaphanada bolgan va 1303-1362 yıllarda, Latin harplar bulan yazılgan biringi Türkçe yazuv gabul etigen, Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus-Kuman kitap)’nı, Kumukça anatilli biri bolup, anlaganımı aytma süyemen.
Romannı göçereğende bilmeygenim sözler bulan garşı geldim. Sözlüklerde de tapmayganım sözleni, yüz yıldan fazla bir zaman alda Anadolu’ga göçgen bu halkın adamları arasında halide, bizim gatınlanı tilindeği Kumukça’da yaşayganın bilip süyündüm.
Amanhornu yazuvçusu Zaynulabidni ulanı Abdul Hüseyn İbrahimov 1890 yılda Dağıstannı Kyzlarkala şaharda tuvgan. Abdul Huseyn 13-14 yılga çığaganda başlap ullu atası Alini va agasını bay kitaplarından iştahlangan, onda yolugganı arap va fars klasik kitapları yaş Abdul Hüseynge bek tasir etgen.
Arap va Fars klasiklerin ohumak uçun ol, Osmanlı Türkçesi, Orus, Arap, Fars va Kalmuk tilleni yahşı üyrengen. Yazıvçu, ol tillerde yazılgan köp sanavdağı kitap bulan tanış bolgan va ol dövürdeği köp halk habarların yazıp defterin toldurgandır.
Hüseyin bir lakırında: "Esimde galır değenge inangança, osal da bolsa yazılganga inanmak golay" değen. Gertiden de Abdul Huseyn yaşavdan har algan sınavun, har eşitgenin, har görgenin, ahamiyatlı busa, özün defterlerine giyirip turgan. Muna, yazıvçunu şu esgerilgen hasiyatı, tergevlyüğü onu asarlarnda belgili bola.
Abdul Hüseyin 1910’unçu yılda, Kızlar şaharda “Yaşav (Hayat)” değen açılgan mektepte, Türk tiller üyretmek uçun muallimlik etmeğe başlağan. Açılgan mektepde Arap, Fars, Kumuk tiller bulan Orus tiller üyrenile va dünyanı yangı ilmularından darslar yürütüle bolgan.
Abdul Hüseyin ol mektepte Türk tillerden va olanı adabiyatlardan dars berip, köp yıllar işley. "Hayatda" Orusçadan dars beregen öğretmenler atların yazıvçu oyunu bir kitabında ullu hürmet bulan esgergen.
1917’nçi yılga gelgende, Abdul Hüseyin, Sovyetleni Kızlardağı devrim harakatın aktif çalışıvçusu işçileni, sabançılanı, sözcüsü bolgan. Yazıvçu "Ananı yüregi", "Ata yurtum" degen asarlarında Ullu Oktyabr sotsialist revolütsiyanı yıllarıyadağı ahvalatlanı gerti realist qaydalarda suratlama gast etgen. Sosyalist devrimci asker Abdul Hüseyin Kızlarnı Kumuk partizan komiserliğin etip, 1957 yılıda emekliğe ayrılgan.
Yazıvçunu yazgan asarların atların esgereyik; Amanhor – roman, Absiyahkentni tarihi, Tatar Hannı vilayet tarihi, Şiru mecmua – Türk tilde, Nasihat haberler: Yaman gelin va yahşı kayın ana, Yahşı gelin va Yaman kayın ana, Serdtse materi – Rusça, Zapisi komissara – Rusça yazılgan.
Ata yurtum Kızlar va başga şirulanı bolganı asarları; Arap, Fars, Türkçe tillerinde basılıp çığarılgan.
Abdul Hüseyinni, Meni Yaşlığım, Ananı yüreği va Amanhor değen romanların ayrıça alıp garamağa tüşe.
“Amanhor” Abdul Hüseyin İbrahimovnu 1915 yılda yazganı lap ullu asarı. Yazilgan küyüne, özünde göterilegen masalalağa garap bu asarğa halk romanı dep aytmağa yaray. Abdul-Hüseyn bu romannı yazağanda halknı arasında saklanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan – Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat Apendini tarihi va sapar(sefer-seyahat) kitaplarından, Türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat Name" kitaplarından paydalanğan. Fars, Türk, Orus tillerde yazılgan kitaplanı ohugan.
Tarih kitaplardan belgili bolgan küyde, Amanhor gerti, 17’nçi yüzyıllarda yaşağan adam, yaşağanı zamandağı Hanlanı zulumçuluklarını, gara halknı çekgen çillelerini, yaşlık zamanından hissetgen. Daha song da Tatar Han’nı Han sarayında işleygende, hâkimleni halkga etgenlerin özü gözleri bulan görgen, özü yoldaşlarımınan birçe zu-lumçulağa garşı turup baş göterüvnü başlatgandır.
Amanhor, har sayın, yarlılanı(fakirlerin) hanlanı zulmusuna qarşı yabuşuvğa çaqıra, pasih habarlar, nasihatlı yırlar aytıp Tatarhannı, onu vazirlerin, barı qurumun söge. Gelecek günler nasiplidir dep yorap, sabançılanı va başgaların hansarayğa çapğın etme hazirley. ongaylı gezik gelgen
Kızlardaki yarlı halknı beyleğe, hanlağa garşı baş götergende harakatnı başında bolgan. Özü yangız barıp, Tatarhannı öltüre. Amanhor yangız etgen şo yigitlik Tatarhannı hanlığın buzulmaklığında bek ullu rol oynay. Amanhor halk gahrumanı, şair va tarihçi bolgan. Biy taypalar hilla qurup, Amanhornu tutalar va halkdan yaşırtğın dar ağaçlağa ileler.
Amanhornu yazgan şirular, bergeni habarlar gol yazuv kitaplarda saklangandır. Onu hakda ol devürlerdegi alim Mahammat Apendini kitaplarında malumatlar berile. Bugün de Dağıstannı şimal yağındaki Terik boy Kumukları, Nogaylar va özge halklanı arasında da onumunan baylavlu habarlar aytıla, şirular bar va yırçılar yırların yırlay.
Abdul Hüseyn bu romannı yazağanda halqnı arasında saqlanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat-Apendini tarihi va sapar kitaplarından, türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat-Name" kitaplarından paydalanğan. Yazıvçunu atası Zaynulabidinni qol yazıvlarında da Gızlarnı tarihine baylavlu bolup Amanhornu, ol devürdegi yaşavnu haqında köp materiallar tabulğan.
Abdul Hüseyn yigitlik temada ullu asar yazmaq uçun Terik boy Kumuklanı, Noğaylanı halk yigiti Amanhornu hakındağı yırlağa, habarlağa, efsanelege ahamiyat bere.
Qızlar şaharnı qıbla yanında, Terikni esgi ağımı bolğan yerde bir göterinki görünegen yer bar, o yerge hali de "Amanhor töbe" dep aytıla. "Amanhor töbege" qızlarlılar subay tallanı salqınında gezeme baralar, ayroqda, bayram günlerde cahiller onda hayran ösgen terekleni salqınında yal almağa cıyıla.
Romannı aslu motivi yarlı ulanlar klass yabuşuvda hakimlege garşı görsetegen yigitlik, qoççaqlıq. Amanhor ol yabuşuvnu başında tohtağan.
Yazılganlağa garaganda kitapnı, Dağıstan’da ohutulganın va üyretilgenin anglaybız.
Yazuvçu, romannı başlapgı bölüğünde özü toplağan materyallanı va tarihi ahvalatlağa artık köp tergev berip yazğan, tarihi ahvalatlar alğa çığıp, ol ahvalatlanı yurütegenler adamlar artğa salınıp yazılğan. Ortalağa tuvra yazuvçu, bu taypa kemçiliklerden azat etme qarağan, amma olardan tolu küyde qutulmağa bolmağan.
Artdağı bölüğünde busa romannı manasın guvatlandırmak uçun ana temaya gaytganı görüle.
Asarlarda berilgen sıylı ullu ideyalar: qara halqnı, yarlı taypalanı yureklerinde bolğan bir-birine sönmeygen dosluq va zulmuğa garşı yabuşuvda birlik, halknı nasibi uçun çalışıv, taza insan aralık, taza süyüv bugünlerde de romannı manasın tas etmey saklay.
Yazıvçu asarını bu bölüğünde insannı nasibi bütün halknı nasibinden ayrılmay ideyasın bek qucurlu küyde üyrüte.
Roman çeber yazılğan realist epizodlar, Amanhornu varisliginden galğan teren manalı şirular, nasihatlı halq habarları bulan bezengen. Yazıvçunu prostoy habar stili romannı yengil ohuta.
Bu tarcuma uçun aytılması tarık bir zat da bu romanda bolganı yimik, Dağıstannı tarihinde de Sultan Mahmut atını köp aytılaganıdır. Köp bolganı uçun tarihdeği adamlar garışa. Yangılış anglaşıvlağa sebep bola. Bulardan birin başgalardan ayrımak uçun Kumuklar bile turup Sultan Mahmutga Şeyh Sultan Mut dep aytalar. Sultan Mut 1560 da tuvgan, 1643’ünçü yılda ölgen. Atı aytıgan asger başçılardan va hukumat gullukçulardan. Kavkasda neçikde hatta Dünya tarihinde birinçilikde aytıla gelgen. Vatannı azadlığında sayalı Sultan Mut Tarkovsky kop ullu iş görsetgen. Kavkasda va başga ülkelerde İslam dinni yayuvda va adamlanı bir birine iy etmeğe köp çalışgan.
Ullu Kumuk Asger Başı ( Kumananı ) Şeyih Sultan Mut’nu Türk tarihi va Dünya tarihi garavudan gıymatını anglamak uçun onu baş bolganı Dağıstan asgerini utganı Karaman davu uçun belgili Rusya tarihçilerinden Karamzin’ni, bulay dep yazganı bilmek taman bolacak. “biz 6 mingden 7 minge yerli asker adamnı va 118 yıl Kavkasda hakimliğimizni tas ettik.”
Turkiyada yaşaygan köp Kumuklar Bu kitapda yazılgan Kumukça yazuvlanı birinçiley ohucak. Bu yazuvlar, Türkiye Türkçesi alfabesiminen yazıldı. Bugünge gadar Kumukçanı saklağan, yaşatgan va konuşgan, Türkiyadağı Kumuklanı, kalima haznasın götereceğine, geng eteceğine, songra gelecek naslulaga Kumukçanı yetişileceğine kömek eteceğine bolgan inamlığım tam.
Turkiyadağı Kumuklar uçun mağa Anglayış göstergen va kömek etğenleğe Barakallamı bildirme süyemen. Bu kitapnı hazır etip, basmakhanadan basıp çığartgan ohuvçuga yetiştirgenleni hızmatı va komekleri uçun başlap, Avrasya Yazarlar Birliğinin ortakçıları va Birleşüvnü Hürmetli başı Dr. Yakup Ömeroğlu'ga, Kumuk Türkçesi Sözlüğünü Yazgan Prof. Çetin Pekaçar’ga, Agarahin Sol-tan Muratovga, dağıda barakalla bildirme süyemen.
Tevfik Zengin
AMANHOR
Bu üynü[1 - Bu kitapnı değen manada.] men gurganman
Esgi-puskü[2 - Bırıngı ahvalatlanı hakında, esgi kitaplardan alıp değen manada.] ağaçdan,
İçine bezev bergenmen
Allı-güllü gumaçdan
Galkısını tübünden
Dört bağana[3 - Kitap dört bölükden değen manada.] gakganman,
Har-bir bağanasına
Bir türlü at takğanman.
Men gurğan bu üyümde
Yıbav da bar, hars da bar,
Men gurgan bu üyümde
Yılav da bar, yas da bar.
Men üyümde yıbandım,
Yüreğimni hür etip.
Vatanımnı çırağın[4 - Ata yurtumnu, ana elimni.]
Endi yakdım nür etip.
Tekstde, har betni tübünde, berilgen anglatıvlar asarlanı başlap bas mağa hazirlegen S.M.-S. Aliyevniki. Bu anglatıvlar tarcumalağa göre etilgen va kitapnı teren anglamağa berile.
Tavda otlasın ulaklar,
Şar-şar aksın bulaklar.
Umutum bar sönmes dep,
Men yandırğan çıraklar.
Savboluğuz, üylerim,
Sizin taşlap getemen.
Menden song galğanlağa
Hak amanat etemen
Hacitarhan[5 - Bırınğı zamanlarda haligi Aştarhan şaharğa şulay aytıla bolğan.] aldağı zamanlardan berli har yakdan savdügerçiler gelegen bir ullu şahar bolğan.
Bir ming altı yüz altmışınçı yılnı güzünde bu şaharğa İrandan tacirler[6 - Savdöğer.] gele. Olanı arasında Horasan şaharlı yigirma beş yıllık çağındağı Said Mahammat Amankuli oğlu da bolğan.
İrandan gelgen özge tacirler, alıp gelgen malmatahların da satıp, Hacitarhannı bazarlarından atlar, tüyeler va tuvar-mal alıp, kaytıp geteler. Said Mahammat busa munda, Hacitarhanda, İranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayında galğan. Ol ticaret ete turup köp kerenler Galmuk ellerde bolğan va ondağı atı batırlıkğa aytılğan Tarhan Murza bulan tanış bolğan. Artda da Said onu bulan şolay yuvuklaşğan çı, eki de yuvuk özleni ticaret işlerin birleşdirgenler. Bular birçe savdüger ete turup, köp yırak ellege de bara bolğan. Olar atlar, tüyeler, tuvar-mal alıp İranğa, Afğanistanğa, Hindustanğa barğan. Savda bu eki de gurdaş yahşı mallı-hallı adamlardan sanalğan bolğan.
Said Mahammat iranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayına gelip-getip yürüy turup, saray kullukçusu Hakimcan bulan yuvukdan hallaşa.
Hakimcan boydak adam, onu birgine-bir kızı
Şamsukumardan başğa dağı birevü de yok. Şamsukumar yetişgen, isbayı kız, ol atasına kömekleşip, sarayğa gelgen konaklağa kulluk etip yürüy.
Said Mahammat Şamsukumarğa tezden haşık ekenni bilmey tursa da, tek bugün ahşam kızın tiley Saidlerden geleçiler gelecegi Hakimcanğa aldanok belgili bolğan. Hakimcan özünü inanğan yuvuğu Mahammat-apendini[7 - Mahammat-apendi tarihi gerti bolğan adam. Ol bütün ömürün saparlarda, köp halklanı yaşavun, kılığın, adatın üyrene turup yibergen yazıvçu, şair. Onu köp sanavdağı kitapların türk, arab, fars yazıvçular ullu hürmet bulan esgere.] maslahatğa çakıra barğanda, ol Kavkaziyağa sapar çıkma dep hazirlene turup tabulğan.
Mahammat-apendi Hakimcannı görgende, bek süyüngen, salamın da alıp, yuvuğun törge çığarıp olturtğan song:
– Buyur, apendim, neçik çıkğan eding? dep sorağan. Hakimcan özünü muradın aytğan. Mahammat-apendi Şamsukumarnı Said Mahammat bulan üylendirmekni ariv görgen va maslahat etgen.
Yuvuğunu tilevüne göre Mahammat-apendi barağan yolun eki günge artğa salğan va hürmeti, adatı bulan Şamsukumarnı nikâh toyun ötgergen.
Eki günden song Mahammat-apendi Kavkaz vilayatlarına barmak uçun gemelege de minip, yolğa tüşgen. Ol geme bulan üç gün Kaspiy dengizde üzüp, dörtünçü gün beri yağına, Tatarhannı[8 - Tatarhannı hanlığı 16-nçı yüz yılnı başlarında kurulğan. Onu hanlığı Kuma özenden tutup Terikni boyu bulan dazulanğan bolğan. Kuma özenden başlap dengiz boy bulan tap Derbentge yetişgençe bırınğı kavumlar yaşağan topraklar.] vilayatına, çıkğan.
Tatarhannı sarayına yetginçe yarım çakırım beride yerleşgen Toytöbekent, şonda barıp birevlege konak tüşe. Bu ullu kentni yağasında ayak bulan aylandırağan un tartağan tirmen bola. Mahammat-apendi “ayak tirmen” degende, tamaşa bolup, oğar garamağa bara. Barsa– tirmen-ni aylandırağan on beş-on altı yıllık kızyaşlar. Bu yaşlanı başındağı halnı görgende apendini san-sanı titiregen. Ol kızlardan kıyının-tınçın, yaşavun sorağanda, olar aytalar:
– Babay, hanıbıznı bizge yazığı çıkmay, biz onu karavaşlarıbız. Bizin munda işleme yibergeni eki ay bola. Ataanalarıbız ölgenibizni-savubuznu da bilmey. Başında biz on bir kız bar edik, hali sen göresen, dörtevkalıp turabız: Zulfiya, Aynisa, Pahtahanım, Tacihanım. Biz de butubuzdan, kolubuzdan ayrılıp bitgenbiz:
Mahammat-apendi:
– Alda da çı Tatarhan bek zulmuçu han ekenni aytıp eşitip bile edim, hali busa gözüm bulan görüp inandım, dep oylağan va kızlağa bek yazığı da çığıp, olardan ayrılğan.
Mahammat-apendi bu kentden gayrı Tatarhannı özge kentlerine, yurtlarına, avlaklarına barıp aylanğan, işleygen adamlanı köp görgen. Birleri tatavullar kaza, birevler çaçılğan aşlıklağa suv sala, birevler çaltikge vallar baylay, bellerine yetginçe suvnu içinde aylana. Turağan yerleri yerni kazıp etgen töleler. Aşayğan aşları arpa un bulan katnaşğan tiri un, tuzlu kuruğan balık, avlakda ösegen yaşıl haltalardan etilgen şorpalar, içegeni kuyulardan alınağan sasık suvlar. Üstündegi giyimleri yamavlu paltar opuraklar.
Mahammat-apendi bular bulan kıyınından, tınçından aytıp söylegende, hannı va onu vazirlerin sögüp olar heç zat aytmasa da çı, Mahammat-apendi onu sebebin neçe de tez anglağan.
Ahırda birleri Mahammat-apendi bulan açıkdan-açık bulay lakır etgenler:
– Eger de biz hannı va onu vazirlerin sögüp söylesek, bizge ullu kodular etile. Hanıbız, sarayına da çakırıp, yor-meler bulan tokalay. Tokalağandan başğa da hannı güçlü cazaları bar.
Getgen yıl şu zamanlarda, yaynı başlapğı ayında, üç adamnı günahsız sarayğa eltip itlerine talatdırdı. Yazıklar yaralanıp gelip yatdılar. Biri sav boldu, ekisi busa, yaraları yaynı yallavunda sellenip-hurtlanıp getip, geçindiler.
Mahammat-apendi Tatarhannı kentlerin aylana turup, Absiyahkentge[9 - Absiyah– esgi Kızlarğa fars tilde koyulğan at. Fars tilde “Ab” suv, “siyah” gara, “Garasuv” bola. Kumuklarda “Karasuv otar” dep yoluğa.] gele. Apendini bu yurtda bir günden artık turmağa hıyalı bolmağan. Amma adamları gonakga bek hürmetli bolmak sayalı o halknı yaşav halından, adatından, kılığından malumatlar cıya turup[10 - Mahammat-apendi “Tarihi Absiyah” atlı kitap yazğan. Onu bir-bir kitapları Türkiyanı kitaphanalarında saklanğan.], segiz gün galğan.
Apendini konağı domburçu Abduraşit bek salamatlı adam. Oğar domburçu dep koymaklığını sebebi de bulay bolğan: egerden idarada cıyın, yada başğa kulluklar uçun halknı çakırma tarık busa, halk Abduraşitni zurnayını va tebini avazın eşitgendok, idarağa barma tarıknı anglay bolğan. Ondan gayrı da, Abduraşit şo zurnaynı avazı bulan ramazan ayda kentlileni şahardandan uyata. Abduraşit habarnı, lakırnı epsiz köp süyegen adam. Apendi gelip konak tüşgenli çi Abduraşitlege lakırğa adamlar dağı da köp cıyılağan bolğan. Abduraşit, onu yuvukları apendini Kazan, Afganistan, İran, Turan[11 - Turan dep İrannı günçığış yanında turağan türk milletleni vilayatlarına aytıla bolğan.], Arab saparlarından habar alıp, o yırak ülkelerde görgen zatların, halklanı yaşavların, adatların aytdırtıp bek ullu tamaşalık ete bolğanlar.
Apendi de öz geziginde bulardan yaşav halın sorağan, Absiyahlı tanışları aytğannı yazıp alğan:
– Bizin üç ullu kıyınıbız bar: biri Tatarhan salağan avur alifan[12 - Alifan– nalog, yasak.]. Ekinçisi de har yıl degenley Terik suv taşıp, çaçğan aşlıklarıbıznı suv alıp goya. Üçünçüsü de talavurçulukğa gelegen kaçaklar.
Erenler kışı-yazı demey kır avlaklarda taşlanıp kala-bız: aşlık çaçabız, orabız, basabız degenley. Katınlarıbız bavda, bahçada dolanıp sav günleni yibereler.
Yurtda gala yaş-guş, kızlar, gelinler. Şo kaçaklar yılkıbıznı, tuvarıbıznı haydağandan gayrı, kentde yangız kalğan kızlarıbıznı, gelinleribizni urlap alıp geteler, olanı biyaburlukğa salıp, namusuna tiyeler. Bizin Absiyahdan yırak tügül, Absiyahnı idarasına tabi bir giççi kent bar. Biz şo kentge Bayramalikent dey edik. Getgen yıl kaçaklar bizin kentli pehlivançı Kazimbekni kızı Nürcahannı kaçırıp alıp barağanda, bayramalikentliler olanı artın guvğan, kaçaklar, açuv etip, Nürcahannı soyup taşlap getgenler. Biz hali şo kentge Nürcahankent deybiz. Absiyahlılanı muradı bulay: aşlıklanı suv alıvdan saklamak uçun bu yılnı güzünde Terikni yağası bulan val işlemek. Gatınlar onu uçun köp kerpiç gesip hazirlegen. Ondan kayrı da idaranı aylandırıp baru etecekbiz, kala kurmağa kastıbız bar. Kaçaklar, talavurçular çapğın etse, katın-kız şo kalanı içine sıyınar dağı… Şulay umutlarıbız bar,– degenler.
Mahammat-apendi Absiyahda segiz gün turğan va ondan taba Taşgeçiv boyğa bağıp saparın davam etgen. Taşgeçivden Endirey hanlanı vilayatına çığıp va dağı da ariyan kumuklanı köbüsü yurtlarında bolğan. Bütün kumuknu yolun, sokmağın tanığan song, Mahammat-apendi Kobanğa[13 - Mahammat-apendini “Koban saparı” dep kitabı bar. O kitapda Kuban özenni yuvuğunda turağan türk milletleni: karaçaylılanı, tatarlanı va balkarlanı hakında yazılğan.] taba yol tuta. Ol Kobanda eki yılğa yuvuk tura. Eki yıldan song busa şo özü gelgen yol bulan, Tatarhannı vilayatından taba, birdağı yol üstünde Absiyahdağı konaklarına da girip, Hacitarhanğa kayta.
* * *
Said Mahammat Şamsukumarğa üylengen song da kasbusun taşlamay, Tarhan Murza bulan birçe yırakva yuvukvilayatlağa savdügerge yürüy turğan.
Artdağı gezik olar hatta Rimge yerli barğanlar. Ondan alıp gelgen cavhar kaşlanı va özge türlü bahalı taşlanı satğanda, bulağa ayrokda köp kazanç kala. Yuvuklar şulay savdöger saparlanı naticasında hıylı mal-mülkge yes de bolup, barisi öz elinde: Tarhan– Kalmukda, Said Mahammat– Hacitarhanda ullu binalar da tigip olturalar.
Bugün Said Mahammatnı ocağında ullu süyünç, toy. Şamsukumar ulan tapğan. Şonu süyünçüne bu nasipli üyahlünü dosu-yuvuğu, Hacitarhannı belgili adamları cıyılğan. Olanı arasında Kalmukdan gelip Tarhan Murza va eki-üç gün alda Koban saparından Hacitarhanğa kaytğan Mahammat-apendi de bar.
Tarhan Murza bu toyğa özünü savğatı-salamı bulan gelgen, Said Mahammatnı bir geçe-bir günlük toyundan song, Tarhan Murza birdağı geçe öz hağı bulan etip toynu uzatğan.
Çakırılğan konaklanı, yuvuğuna yetişdirmey, Tarhan özü yolğa salğan va dörtünçü gün atın da yerlep, getmege dep hazirlengen. Gelini bulan savbollaşmak uçun, ol Şamsukumarnı otavuna gire. Şamsukumar Tarhan Murzanı görgende, kuçağındağı yaşnı, adatğa göre sıy etemen dep, yerge salğan. Tarhan Murza yaşnı koluna alıp, yılayğanın toktatmağa süyüp oğar oşana. Tarhan Murza yaşnı atın sorağanda, Şamsukumar “bilmeymen” dep cavap bere.
– At koymağanmısız dağı?
– Koymağanbız, men unutğanman, bilmeymen.
Tarhan Murza yaşnı kuçağına tutğan küyde, aradağı eşikni açıp, arigi üyden Said Mahammatnı çakıra, yaşnı atın soray.
– Amankul dep koyğanman.
– Anası nege bilmey yaşnı atın? Said Mahammat ayta:– Anası çı bile, adatğa baylanıp aytmay, meni atamnı atı ekenge.
Tarhan Murza bu adatnı anglap, tamaşa bola.
“Bu yaş öser, ullu bolar, üylener; anası atın aytmay turar dağı”,– dep oylay va betin açıp, yaşnı yuzüne tergevlü karay. Narısta anasına oşamay, atasına parh berip, karayavuz.
Tarhan Murza Şamsukumarğa:– Men yaşğa bir başğa at koysam, men koyğan atnı aytarmısan?– dey.
– Aytarman.
Şamsukumarğa yuvuk, yada konak adamı goyğan at har daimge de saklanma geregi belgili.
– Yaş atasına oşağan, garayavuz. Kalmukda garağa “hor” dey, men yaşğa Amangul tügül, Amanhor dep koyaman. Bu yaşnı atı bugünden song Amanhor bolsun! Bizde, Kalmukda, bulay zat bar: ulan tuvsa, avuldağı lap uzak yaşağan kartnı çakırıp, yaşnı avzuna tükürteler. Bu yaş ölmesin, uzak yaşasın degen zat bola. Yada avuldağı ing bay adamnı geltirip şo adatnı etdirteler. Bu yaş bay bolsun degen manada. Yada avulnu içindegi lap yiğit adamnı geltirip, şolay etdirteler– bu yaş yigit bolsun degen söz bola,– şulay sözün bitdirgenden song, Tarhan Murza öz halkını adatına göre yaşğa birdağılay maşalla etip tüküre, tükürügün tiydirip barmağın yaşnı erinlerine sürte, kuçağındağı giççi Amanhornu anasını koluna berip, Said Mahammat va Şamsukumar bulan savbollaşa va atına minip Galmukga barağan yolğa tüşe.
* * *
Ondan berli aradan köp yıllar getgen. Atasını kurdaşı goyğan at Amanhorğa at bolup galğan. Amanhor öse, atasını gastı bulan busurman madrasalağa, Hacitarhandağı orus şkolalağa yurüp ohuy turup ullu ulan bolğan. Aman-hor ohuvğa bek muştarlı va pahmulu yaş bolup çığa. Ol har zatğa bek tergevlü, yaşavdan sınav alıp, özbaşına na-tica çığarmağa bacarağan bolğan. Tarhan Murzanı özle-ge konaklay gelegen günleri Amanhorğa bir ullu bayram. Tarhan Murzanı habarları onu bek kurçun geltire.
Amanhor dadayı bulan bara turup, Mahammat-apendilerde de köp kerenler bolğan. Onu özü etgen saparlarından beregen lakırlarına köp tınglağan va anglavu artğan sayın Amanhor Mahammat-apendi yimik ullu alim bolmaknı özüne gelecekge gast, umut sanağan.
Amma Amanhornu yaşavu haparsızdan alışına. Atası Said Mahammat va dadayı Hakimcan artlı-allı bir vaktini arasında geçine. Şamsukumar ulanı Amanhor va gızı Said Kavsar bulan erinden de va atasından galğan mal-mülkge yes de bolup yaşay.
Atası va eri ölüp köp aradan getmey, Şamsukumarğa handan alifan (yasak) kağız yiberile. Hanı alifanı köp avur, onda yazılğan bir ming altın, bir ming gümüş, yüz ölçev buday, yüz ölçev de arpa va özge zatlanı berse, bulağa aç-yalanğaç galsa tügül, dağı küy yok bolğan. Şamsukumar, bek talçığıp, hanı üstüne tilevge bara.
Aldına baş urup neçakı tilevler, yılavlar etgen uçun da han oğar:
– Hannı sözü eki bolmas, sen alifannı berme gereksen,– dey. Han Şamsukumarnı boyun-soyun tergep, onu gözelligin, onu garkarasından tatıvluk taymağannı es etip, dağı da bulay aytıp goşğan:– Ya alifannı berirsen, ya da malıngnı-mülküngnü, yaşlarıngnı da alıp mağa katın bolup gelersen. Ekisini biri, kaysın kabul görseng, şonu et.
Şamsukumar handan rahmu bolmacaknı bilgen song, oylaşıp garamak uçun bir ay mühlet tilegen. Handan yigirma günge mühlet de alıp çıhıp getgen.
Şamsukumar üyüne gelip: “Eger men bu alifannı bersem, artı munu bulan bitip galmas, handan başğa da hannı iyerçenleri köp bar, artda da meni yaşavumnu bular buzarlar, yaşlarımnı aç-yalangaç goyarlar; erim bulan atamnı ölgeni üç aylar bolmay, göz aldımdan gölentgileri tayıp bitmegen, erge baraman dep turamanmı, gözyaşıma batğan golyavluklarım gebip bitmegen, hannı azmı menden başğa garavaşları. Men hanğa da barıp, özüm de, gızım da onu gatınlarına karavaş da bolup, ulanımnı da olağa gul etip men bacaracak iş tügül, başımnı alıp bir yakğa getip galsam yahşı”, dep oylaşa.
Şamsukumar hannı talapların yaşlarına, yurekleri buzular dep, aytmay, içinde dert etip saklay. Ol ahşam atasını yuvuğu Mahammat-apendini yağına maslahatğa bara. Hannı alifanı Mahammat-apendini heç bir de tamaşağa galdırmay; hanlar barı da bir yimik sutur, zulmuçu ekenni, olar yaklama adamı yok taypanı malın güç bulan, yalğan bulan, şariatnı koduları dep çığarıp alıp üyrengenni ol yahşı bile. Şo sayalı Şamsukumarnı gastların bilmek murat bulan oğar gaytara sorap garay:
– Ya alifannı bermege gereksen, yada nikahlanıp hanğa katın bolmağa gereksen, yada başıngnı va yaşlarıngnı alıp çığıp bir yanğa getmege gereksen. Geng dünyanı tarlığı mundan biline, dünya çarday aylana, amma tüzlük yok. Getip de gayda baracaksan?
– Tatarhannı vilayatında atamnı gardaş adamları bar, şonda sama geteyimmi eken dep oylayman, dey Şamsukumar.
– Men, kızım, şo hannı vilayatında neçe kerenler boldum, kentlerin gıdırıp kul-karavaşların gördüm. Tatarhan da bek zulmuçu han, yaşlarıng bulan onda barıp yazık bolup kaytmağay eding. Gatın gişi başıng bulan ari-beri göçüp, gonup bolurmusan. Sen tez Kalmukğa atlı yiber, Tarhan Murzanı çakırsın. Oylaşıp karap, bir küy eteyik.
Tarhan Murza üç günden Hacitarhanğa yetip gele. Mahammat-apendi va Tarhan Murza birge oylaşıp Şamsukumarnı Tatarhannı vilaına göçürmekni maslahat etip toktaylar. Hacitarhan hanı Kalmuknu hanı Ayuk bulan va Tarğunu hanı bulan dosluk aralığı bar. Kol-kolnu kirin cuvağan yimik, han hannı yaklacak. Egerden Şamsukumarnı Kalmuk, yada Dağıstan vilayatğa çığarıp yibere busa, Hacitarhannı hanı ondan ne etip de açuv alacak bolğan. Muna şo sayalı Mahammat-apendi Şamsukumarnı, bir-birine duşmanlık yurütegen Hacitarhan hanlığından Tatarhan vilayatına göçürmekni ariv görgen.
Tarhan Murza tez alıvçular tabıp, Şamsukumarğa erinden va atasından kalğan mülkleni, han bilmesin uçun, tüpden satıp, onu hağın altınğa-gümüşge aylandırıp bergen. Artındağı gün bir geme de tutup Şamsukumarnı yaşları bulan dengizni beri yağına çığara. Tatarhannı Toytöbe degen kentinde bulağa abzar-üy de alıp, parahat etip, özü gaytıp gete.
* * *
Şamsukumar Tatarhannı vilayatına çıkğanda sorav etip garasa da, atasını bir kardaşın da tapmağan. Ol Toytöbekentde galğan, mundağı adamlar bulan katnaşa-katnaşa turup, olar bulan yuvukdan hallaşğan.
Amanhor şo kentni cahillerini arasına tez gire, olanı har türlü işlerinde: oyunlarında, yarışlarında, maclislerinde heç bir de bolmasa bolmayğan yoldaş hisaplanğan bolğan. Amanhornu av etmege, yırğa, sarınğa, yomakğa va ihtilatğa ustalığı yoldaşların tamaşağa galdıra. Bara-bara kentni içinde bolağan heç bir maclis Amanhor bolmasa maclisge hisaplanmayğan bola. Amanhordağı pahmu, hüner, bilim onu köp kurdaşlarında suklanıv uyata. Tek Amanhor örlük, öktemlik degen ne zat ekenni bilmey, ol har zatda da tenglikni saylay. Şo sayalı yoldaşları salamatlık, dosluk, tüzlük Amanhornu lap tizivkılıklarından dep sanay.
Kentdegi tamazalar Amanhorğa öz tenglisine yimik hürmet ete, camiat ara masalalanı çeçegende onu maslahatına da tınglaylar. Har türlü ilmulardan, har türlü halklardan, vilayatlardan habar alma süyse çi Amanhor tamazalar uçun ullu hazna. Bulay gezikler Amanhorğa ullu atasını kitap takçasında saklanğan, Mahammat-apendini kitapları köp kömek ete. Ol kitaplanı bu Toytöbekentni tamazaları şonça da şolay uşatğan çı, hatta olardan birleri Mahammat-apendini kitapların öz hatı bulan göçürüp alıp, ayavlap saklaylar.
Aradan zamanlar ötdü. Birde Amanhor karavullamağan tolkunlar onu yaşavnu aylanmasına tartdı.
* * *
Hansaraynı yazıvçusu Vahapbekge hannı idarasında alifançılık işin yürütmek uçun bilimli, anglavlu adam tapmak tezden tapşurulğan bolğan. Ol Amanhornu hakında eşitgende, hanğa da aytıp, Amanhornu çakırmağa begevülnü Toytöbege çapdırğan.
Amanhornu başlap Vahapbek kabul etgen va onu hannı üstüne alıp girgen. Amanhornu, tobukğa tüşüp tügül, ere turğan küyde berse de, han salamın alğan va özünü şo hozay kaydasında sorağan: Ohuvdan-yazıvdan, hisapdan başıng çığamu, ne ohuvlar ohuğansan?
Amanhor, Tatarhan ruslanı görme süymeygenni va “Rus” degen söznü onu kulağı eşitse de, izğıçıv tüşüp, haleklenegenni birevler aytıp eşitgen. Hali ol hanğa açuvğaöçge yimik, “Rusnu” başlap geltirip bulay dey:
– Rusça bilemen, Rusça va busurmança ohuğanman, hisapdan da anglavum bar.
Amanhornu sözleri hannı lap özek yerine biz bolup çançılsa da, han bu gezikge halekligin basıltıp, bek haylı adam bolup görünmege karap, bulay cavaplanğan:– Meni idarama ohuv-yazıv bilegen adam tarık. Meni kentlerimden Absiyah degen bir kentim bar, mundan altmış-yetmiş çakırımlar aride, Terik suvnu yağasında, adamları barısı da sabançılık bulan yaşaylar. Meni sarayıma alifannı lommaydan gelegen yeri Absiyahkent, yılda bir keren, güz ayda barıp, ondan alifan cıyıp yibermege gerek. Olay işge başı bulanğı adam gerek bola, kimni busa da yiberip koyma yaramay. Absiyahkentni halkı bulan kıyışma kıyın, özübüzge-özübüz başbız dep turmağa süyegen halk, birikgen şo gavur kazaklar bulan da… Sen hansaraynı alifançısı bolursang, men va meni vazirlerim aytğan söz, buyruk heç artğa salınma yaramas.
Absiyahda alifan cıyğan song, iş-kulluk bitmey, meni başğa kentlerim de bar, olağa da barmağa gereksen.
– Eger Sen meni sarayımda üç yıl halal gulluk etseng, meni gulluğuma yalkmay-erinmey yürüseng, idara gullukçularıma hıyanatçılık etmeseng, dörtünçü yıl men seni daracangnı tarhanlıkga çığartırman, özüng süygen küyde, öz kepinge yaşarsan.
– Hanım, men yaşman, bacarıp bolarmanmı dağı? Amal bolsa, ohuma süye edim.
– Han özüne söz gaytarğannı süyegenlerden tügül, onu barı açuvu gırğa taşığan, açuvundan ayakların yerge gağıp:
– Aha. Giççisen? Bacarmaysan? Hacitarhannı hanın aldatıp gaçmağa bacarğansız. Meni tapşuruvumnu bacarmaysan? Bacarıp bolmay busang, sağa üç gün vada, üç günnü içinde meni hanlığımdan çığıp lah bolup get! Sen meni adamım tügülsen! Eger getmeseng, zındanğa taşlatırman, ömür boyu şonda çirip yatarsan!
– Amanhor hannı bir-bir sözlerine bek tamaşa bolsa da, oğar söz gaytarmaklık halın terenleşdirecegin anglap:
– Hanım, avurung alayım, aytğanıngda barman, buyruğunğa hazirmen, degen.
– Get üyünge, tarık bolğanda çakırtırman!
– Vahapbek gapuçuğa Amanhornu hansaraydan çığarma iznu berip, Amanhornu hannı aldında gaypanmay özün tutğanlığı hakında oylay turup, gaytıp üyge girgen. Hansaraynı yaşavun Vahapbekden artık kim bile.
– Amanhor anasına va kızardaşına özün hansarayğa ne uçun çakırğanlıknı ayta.
– Ana-canım, hannı alifançılığına razi bolmay edim. Sizin oyladım. Absiyah degen bir kentge alifançı etip belgiledi.
– Men Tatarhannı zulmuçu, yaman adam ekenin Hacitarhanda turağanda eşitgen edim. Biz şunda köp süyüp gelmedik dağı, amalsızlıkdan geldik, degen.
– Bile ekensen, ana-canım, ne eteding dağı bizin de alıp munda gelip? Tuvğan yeribizde turğan busak, kim koymay edi? Men de onda ohur edim. Ohuvumdan yartı kaldım. Bizin “get” dep guvalayğan gişi bolmağandır çı?!
Ulannı soravları Şamsukumarğa barı gertilikni bulay aytdıra başladı:
– Biz kuvalandık, balam, kuvalanmağan busak men ata yurtumdan çığamı edim? Onda da şulay zulmuçu bir han bar edi.
Şumsukumar alifannı habarın, eger alifannı bermeseng, özüne katın bolup barğannı süyegen Hacitarhan hannı habarın barın da Amanhorğa ayta.
– Ana-canım, degen anasını lakırın bitme koyup Amanhor,
– Seni sözlering mağa köp zatnı açık-ayan etdi, köp zatlağa gözlerim açdı.
Tatarhan “aldatıp kaçğansız” dep nege aytğannı Amanhor anglay, hali barı hanlar bir yimik onu göz aldında zulmuçular bolup ere tura. Anasını lakırı Amanhornu bek haleklendirgen. Ol talçığıp ne eterin bilmey, olturğan yerinden atılıp turup ari-beri yürüp yibergen. Tamda ilingen dutarına gözü ilinip getip, gağıp onu goluna ala, çerte de, şu rubaileni[14 - Rubai– yırlar, şirular, dört satırlı şiru..] bir oylu mukamnı çalınıvuna goşa:
Tavlardan şar-şar akğan suv gerek
Bu hanlanı kirin, nasın cuvmağa,
Yarlı halknı yanın tutup işleygen
Ulanlar gerek anadan tuvmağa.
Cuvulmasa bolmas, bular naslanğan,
Yürekleri tot temirdey poslanğan.
Analardan tezde tuvar ulanlar,
Olar biçer bu hanlağa planlar.
* * *
Yazbaş. Mart aynı art günleri. Begevül gelip Amanhornu hansarayğa çakırıp getgen. Amanhor “alifan cıyma yiberir” dep oylasa da, artda da “yazbaşda alifan bolamı” degen pikrusu gerti bolup çığa ol hansaraynı aldına yetip garay: yegilip hazir bolğan beş arba, har arbada beş-altı kul-karavaş olturğan. Olar kimge busa da birevge garap toktağanlar.
Begevül Amanhornu kapudan giyirip, Vahapbekni yanına yerli uzata. Vahapbek şosahat işge girişip, hannı hukmusun başlay:
“İdara kitabi Vahapbekge şu firmanım[15 - Firman– purman, ihtiyar, hukmu, buyrug.] bulan hukmu etemen vilayat hanı Tatarhan: geçikdirmey, tez yılkıdan atlar da geltirip, beş arba hazir etmekni, har arbaha haydavçusu bulan altışar adam kul-karavaş da mindirip, alifançı Amanhornu, Said Mahammatnı ulanın, olağa baş etip, on beş gün vada bulan avlakğa yiberirsen, çaçğan va çaçılacak aşlıklağa ziyan beregen canlardan lobanlanı, gözetçileni, çiçğanlanı halek etsinler, tereklerde kuş uyalanı buzsunlar, guş yımırtğalanı bir yağına atsınlar. Gul-garavaş, Said Mahammatnı ulanı Amanhornu purmanından çıkmay on beş gün, geçe demey-gün demey işleme gerekler. Bir arba bulan olağa aşamağa arpa un va tuzlanğan balık da bersin. Amanhornu çakırıp saraynı kadisini aldına yiberirsen.
Vilayat hanı– Tatarhan”.
Vahapbek firmannı ohup tüşündürgen song, Amanhor bulan saray gadisini yanına girgen.
Amanhor gadini talabına göre namaz cuvunup bitgende, ol Amanhornu aldındağı giççi alaşa şancalğa Kurannı açıp salğan va onu üstüne kolun saldırıp antnı başlatğan:
“Men, Amanhor, Said Mahammatnı ulanı, ant etemen Tatarhannı sarayında, saray gadisini aldında, ongkolumnu Kurannı üstüne de salıp. Huday Talanı birligi va Mahammat Payhammarnı haklığı bulan, hanım Tatarhannı adamlarına adillik bulan, hannı kurumuna hıyanat bolmay, onu vazir- nazirlerini aytğanın geri urmay, hannı buyruğun kütecekge, hansarayda işlecekge, hanğa hıyanat adamlanı bilsem de, hansarayına malum etecekge, vollah, billeh, tallah dep, şu Kurannı koluma alıp öbemen”.
Gadi ant etip bitgen song, Amanhorğa, Tatarhannı ayıplanğan adamğa bulay goduları bar dep gorguv bere:
“Antnı buzğan adamnı itlege talatıp, çarhına yara salmag, argasına yorme urmag, sibirge yibermek, gözlerin ine bulan çogumag, zındanğa taşlamag, darağaçlağa asıp öltürmek”. Hannı atından gadi beregen gorkuvlarda Amanhornu onça halı bolmağan. Üyüne gaytıp, anasına barı halnı da anglatıp bitgen song, getmege hazirlene va arbalanı birisine de minip gul-garavaşlar bulan avlagğa gete.
Amanhor avlaglanı aylana, Tatarhannı vilayatındağı halgnı bek yazıg yaşavun göre: cabarnı gazıp etgen köp töleler, hannı gul-garavaşları gündüz avlaglarda işlep, geçeler tölelerde yata. Yastıg, töşek, yuvurğan yog, yalan ayag, üstlerinde yulduz yimik yamavlu opurag. Olar yer tebeler, tatavullar gazalar, birleri beline yetişginçe suvnu içinde çaltik suvaralar. Amanhor hali dağı da yahşı bile, Tatarhan zulmuçu ekenni.
Amanhor bulan barğan adamlanı avlagda avrup birisi öle. Han bergen azıg bitip, avlagda aşamağa zat da galmay, içegeni sasıgguyu suvlar, aşayğanı tuzlu balıg.
Amanhor gul-garavaşlanı yalkdırmayman dep, zaman zaman dutarnı soğup, bulağa yırlar, sarınlar ayta. Amanhornu yırlarında, yomaglarında va ihtilatlarında Tatarhannı bulay buzughan gurumuna garşı söylemekden muradı, gul-garavaşğa es tapdırmag, gul-garavaşnı va özge sabançılanı zulmuçu hanlanı gurumuna garşı turğuzmag bolğan.
Amanhor gırğıy guş bulan gargaguşnu yomağın bulay aytğan.
“Meni atamnı Tarhan Murza degen galmuglu bir gonağı bar edi. Men yaş zamanda onuhabarlarına tınglama bek hoşlu edim. Ol har zaman mağa tiziv yomaglar ayta bola edi. Onu yomaglarından gırğıy guş bulan gargaguşnu hakındağı yomağı meni esimde daimge galğan. Tarhan Murza bulay ayta edi: bir avlagda suv yağada garga bulan gırğıy bir birine garşı bolalar. Gırğıy soray gargadan[16 - Bu yomagnı Avtor Gızlarlı galmuglardan alğan. Gızlarlı gal- mug tilni taza bilegen adam, o halgnı avuz yaratıvçuluğundan erkin paydalan- han. Şu habar A.S. Puşkinde de yoluğa.]:
– “Ay, garga yoldaş, sebep nedir, siz gargalar dünyada üç yüz yıl ömür süresiz, bizgırğıylanı ömürü otuz yıldan arige barmay?” degen.
Garga bulay cavap bere:
– “Biz, gargalar, ölgen cannı etin aşap, ganın içebiz, şu sebepli üç yüz yıl yaşaybız, Siz gırğıylar, guşlanı savlay tutup, savlay da ganın içesiz, şo sayalı sizin ömürügüz gısğa bola”, degen. Gırğıy: “Olay busa men de bugünden ari yağına ölgen cannı etin aşarman, sizin yimik, men de üç yüz yıl yaşamağa süyemen”, degen.
Eki de guş ganat gağıp uçğanlar. Avlagda ölüp yatğan bir at bolğan. Gargalar cıyılıp şonu etin aşaylar. Gırğıy da çogup bir gesekni avzuna sala. Et iyis, cirgene turup gırğıy neçik de bir gesek etni yuta, birdağı çogup birdağı gesekni yuta, birdağı yutma süye, tek iyisge çıdap bolmay, yüreği bulğanıp, avzundağı etni taşlap, gargağa:
“Yoldaş, sasıg etni aşap üç yüz yıl yaşağınça, taza-taza et aşap, issi-issiley gan da içip otuz yıl ömür sürgenim golay, toba bolsun, dağı iyis etge tiymecekge”, dep uçup gete.
Amanhor ayta: “Biz, gul-garavaş, altmış-yetmiş yıl bu gıyınlıgda birevlege işlep yaşağınça, otuz yıl öz ihtiyarıbızda, öz başıbız uçun işlep yaşağanıbız golay tügülmü?”
Gul-garavaşlanı birleri soraylar: “Biz o erkin dünyanı görürmikenbiz, özübüz işlep, özübüz tapğanıbıznı özübüz aşap yaşayğan günler bizge bolurmuken?”
Sabançılanı, gullanı, garavaşlanı bu gastları, hıyalları Amanhornu birden bir hakite, onu yureginde yangı talpınıvlanı uyata. O dutarın çertgende, gıllar gartıllap, dört de yagnı ökürte. Amanhor yır bulan bulay cavap bere:
Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,
Uhlama, et öz başıngnı çarasın!
Misgin bolup bulay turma yaramas,
Görset halkga yüreğingni yarasın!
Yüreklerde ok gadalğan yara bar,
Ol yaranı sav etmege çara bar.
Golunga al tübegingni oğungnu,
Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.
Uhubuzdan uyanıp, yürek sırlarıbıznı bir biribizge açayıklar, söznü bir yerge salıp, oyubuznu birikdireyikler. Zulmuçu hanlanı üstüne gorkmay, tartınmay çapğınlık etsek, azatlıgnı, erkin yaşavnu alıp bolurbuz.
Biz– insanlarbız, Tatarhan bizin aldıbızda börücanvar, adamğa canvardan gorgma yaramay. Hudayıbız insanlağa güç de bergen, hüner de bergen. Adamlar öz hüneri, öz güçü bulan Tatarhan yimik börünü yançsın dep, insanlar haysızlıgnı taşlap, özleni namusğa baylamağa gerek. Butubuzgolubuz sav, çarhıbız salamat. Tatarhan yangız bir, biz çi köp halgbız, ayıpdır bizge Tatarhanday börüge özübüznü aşatsag.
Muna şolay özün santalıgğa savğatlağan adamnı yaşavundan bir misal geltireyim sizge.
Bir şaharda, bir elde butu golu sav, çarhı salamat, erinçek, iş süymes Şahap degen birev bolğan. Yigirma beş yaşına yetişgençe oram gıdırıp, el gezep, tilençilik yürütgen. Günleni bir gününde Şahap üyünde olturup, börkün de aldına salıp oylaşğan: “Gaçan bir gün bolğunça bu tilençilik bulan yaşap turayım? Butum-golum sav, çarhım salamat, başımda hagılım, kimden kem ulanman. Ayıpdır meni yimik ulanğa el gezep, sadağa cıyıp yaşamağa, men özüme bir başğa kasbu tabayım”. Ol oylaşıp uruçulugnu saylay.
Şaharnı içinde Şahap tanımayğan abzar da yog, üy de yog. Tilençi Şahapnı barı da tanıylar; abzarlardağı itler de tanıp galğan, Şahapğa haplamay bolğan. Geçe Şahap urlap av etme çığa.
Birevnü aranına girip, goylarını arasından bek semizin tuta da, özünü üyüne süyrey. Geltirip abzarına da, götermeni tübüne baylay. Birdağı çığıp getip, gatınnı tavug uyasından eki tavugnu va bir horaznı alıp gete. Üyüne gelip, bir tavugnu da soyup, galğan horaz bulan tavugnu aranğa salıp begetip toktay.
Soyulğan tavugnu gazanğa salıp bişire. Tavug bişgen song oylay: “Tavug et bulan eki şişa çağır busa yaman da bolmas edi”.
Şaharnı içinde Atay degen bavçu bola. Onu podvalında boçkeler bulan saglanıp çağır heç kemimey. Şahap yorta Ataylağa. Podvalından bir boçkeni dögeretip abzarğa çığara. Boçke götermege avur; göterme bolmay, oram bulan dögerete turup üyüne yetişdire.
Boçkeni açıp, kacinni tolturup çağır da alıp, tastumal da yayıp, gündüz tilenip cıyğan ekmek gesekleni va bişgen tavuk da bulan piyalalap içilegen çağırgı Şahapnı bek hoşuna geltire.
Şahapnı gözleri humar tarta, özü etgen işden özü kep alıp, şatlana va öz-özüne söylene: “Yaşasın Şahap, butugolu sav, çarhı, canı salamat, esi başında, tilençilik neger tarıg. Muna bir geçeni içinde abzarımda goyum, aranımda tavug-horazım, üyümde de bir boçke çağırım. Art artından üç-dört geç bu zatnı yurütsem abzarımda goy… goylarım, ar-ranım… da üyümde boçönka– tavuglarım. Ondan song el gezep, elden elni gıdırıp, asıl tuhumdan garap, yahşı atadan, anadan tuvğan, halal, cücek yimik bir gız da alıp, honşu-avulumnu da çakırıp, mende, yatarman üyümnü töründe uzatılıp… canğa dağı ne gerek?!
– Canday da bolup, tizimni basıp olturup, birbiribizden süyünüp, Allah buyursa, yaşarbız. Aradan bir yıl getip ap ag süt yimik bir ulanıbız da bolur, “vangvang” dep beşik çaykarman, yılağanda, meni golum talğanda anası çaykar”,dep söylene-söylene Şahap esirip uhuğa batıp gala Tavug tüşünde tari degenley, Şahap tüş gere: üyünü töründe beşik, beşikni içide yaş, gelin de beşikni çaygay: Şahap uhlay. Tanggata, uyanmay.
Goynu yessi turup garasa goylanı biri yog. İzlep aylana, honşularına barıp sorav ete turup, eki tavuğum bulan horazım yog bolğan degen bir hassi gatınğa garşı bola. Atay da boçönkanı hızın alıp bara turup, goy yessige de, tavugları urlanğanğa da yoluğup ayta:
– “Bu geçe meni de bir boçönka çağırımnı eltgen dögerete turup, hızın alıp baraman. Yürügüz meni bulan, urlanğan zatlar barı da bir yerden çığıp galmağa da yaray”, dep bulanı da alıp gete. Hız tuvra Şahapnı abzarına alıp bara. Abzarğa gireler. Goynu yessi göterme tüpde baylanıp goyun göre, arannı içinden“kukareku” dep horaznı avazı da eşitile. Gatın girip garay eki tavuğunu biri yok.
– “Aman burnungdan gelgir, Şahap, bir tavuğumnu aşağansan”,– dep gargay tavugnu yessi. Üyge girip garaylar: boçke bulan çağır, Şahap uhlay. Atay Şahapnı beline garap tepgen. Şahap eser-meser bolup uyanıp gözün açsa, üstünde üç de malnı yessileri ere turğan. Şahap ne etecegin bilmey, böttöben tüşüp cabarda soyrala.
Oğar yanaşmağa, oğar söylemege Atay dağı yol, dağı söz tanglamağa bolmağanda, tez barıp eşikni toğanağın alıp, Şahapnı yavrununa urğan. Şahap tez es tapğan, atılıp turup, cazadan gutulmag uçun sıpğırılıp üyden çığıp gaçğan. Tek ol köp ari çıgğınça, urlanğan malnı yessi onu gağıp tuta va abzarğa süyrey. Birazdan beti-başı da garalıp, Şahap halsız bolup abzarnı bir müyüşünde taşlana. Urlanğan mallanı yessileri Şahapnı dağı turmas halına salıp, har kim öz zatın da alıp, çığıp geteler.
Azbarda, dögeregen yerinde Şahap, geçe içgenleri güç berip, öz-özüne sandıraglay: “Uruçulug da kasbu tügül eken. Geçe süyündürüp, gündüz tüyündüre. Bu kasbudan umut uzmek yahşı. Artda da Şahap haran balahğa ayag üstge tura, üyüne gire, ham-hum etme heç zat da tapmay. Gazanda geçegi tavukdan yuğu da galmağan.
Şahap aç gursag küyde uzag yol yürüp bolağanlardantügül.
Baş avruvu bir yansıllı bolğan song artğan inbaşına hurcunun da, alğan kolğa uçun itler çaynağan tayağın da, çıkğan oramğa.
Şaharnı barı da adamları eşitgen Şahap etgen uruçuluknu, kaysı abzarğa barsa da, buğar boş kaytmağa tüşgen. Şahar ahlüler uruçu Şahapnı abzarlarından guvalap çığara bolğanlar.
Şahap ahşam hurcununda üç gesek etmek de bulan üyüne kaytğan. “Şaharnı içinde yürümege betim kalmadı. Meni yimik butu-kolu sav, oyu salamat adamğa bu kasbu da yaraşmay eken, men onu bildim” dep oylay va özünü pikrusun uzatıp: “Bizin ata-babalarıbızdan galğan sözler gertiken. Ullular aytıp men eşitgenmen: şu karşıdağı tavnu lap başında Murad Babay degen bir kart tamaza bar. Har kim yüreğindegi muradı bulan şo Babaynı üstüne barsa, Murad Babay barğan adamnı muradın bitdirip yibere dey. Bu geçe men parahatlanayım, tang bulan turup şo tavğa örlenermen”.
Şahap erten tez turğan. Muradına yetmek uçun biyik tavğa bağıp ongarılğan. Hıylı mezgil getgen song, munu başında bir tamaşa hıyallar oynağan: “Ya, men çi Murad Babaynı üstüne baraman. Ondan ne tileyim eken?” Onu oyu bu yerde bölüne va artı bulan ağa: “Abzarımnı yartısı tolup semiz koylar, yartısında tuvar, üyümde de halal süt emgen kız, beşigi, beşiginde “ingı- inga” dep yılayğan ulan. Vassalam”.
Şahapnı oylarını tağımların tavnu betinde haparsızdan çığıp gelegen börü üze. Börü soray: “Adam yoldaş, hayır bolsun. Allah buyursa, Yolung gaysılaydır?”
Adam, yani Şahap: “Şo tavnu töbesine çığaman, Murad Babayğa baraman, Babayğa özümnü muradımnı tile-me”.
Adam yoldaş, dey börü,
– Meni bir muradım bar, yangı kozlağanman, inimde balalarım, olanı taşlap getmege bolmayman. Bu kıyınlı halımnı aytıp meni muradımnı da bildir dağı. Kursağım tok, gözüm aç, günden-gün azaman. Mağa da bir sebep sorap gel dağı.
Şahap razi de bolup, yolğa tüşe. Yol uzak. Şahap arıptalıp bir terekni tübünde oltura, yal ala. Tübünde Şahap olturğan terekni bir butağı kurup kalğan, onu yaprakları sarğayğan.
Amalsız Terek ömüründe özünü tübüne gelip olturğan birinçi insannı görgende soray: “İnsan yuvuğum, Allah buyursa, kaysılaydır yolung?” Şahap özünü saparını muradın bildire va amalsız terekden muradın soray. Terek ayta: “Bir butağım kurup bitgen, kalğanları da kurumağa tura. Yapraklarım yangıdan yaşnap, butaklarım ösegen küy gerek edi. Ne bola meni muradımnı da Murad Babayğa yetişdirseng”.
Şahap amalsız terekge söz de berip gete. Barağan yol üstünde tav aradan ağağan bulğançık özenge karşılaşa. Şahap suv yağada olturup, hurcunundan katğan etmeklerin çığarıp suvğa mandıra va aşay. Bu arada bir balık suvdan başın çığarıp, Şahapğa garay. Şahap yahşı es etip karasa, balıknı bir gözü sokur.
Balık da, terekni yimik, Şahapdan muradın Murad Babayğa yetişdirip, sebebin soramaknı tiley.
“Bir gözüm sav, göremen; birisi gözümnü tor basğan, dey balık. Heç zatnı görüp bolmayman, çetimlik ete üzmege, uzak yol etip ullu dengizlege çıkma kastlıman. Murad Babaydan sora dağı, sebep bolmasmı eken?” Şahap balıkdan ayrılıp hıylı yurügen song, tavnu başına çığa. Ol bir ullu taşnı üstüne de minip, Murad Babaynı atın aytıp gıçıra-gıçıra.
Tavlanı, taşlanı arasından çığıp aksakallı bir gart gele. Ol Murad Babay. Şahap ikram etip, oğar salam bere. Ba-bay Şahapdan muradın soray. Şahap Babayğa ne murat bulan çıkğanlığın bildire va sanap-sanap: “Abzarım tolup koy, tuvar, katınım, o da ulan tapsın”,– dep muratların aytıp yibere. Murad Babay: “Seni muratlarıngnı kabul etdim, hali endi üyünge kayt, sen kaytğınça sen aytağan zatlar barı da bolur”, dey.
Şahap Babayğa börünü, terekni, balıknı muratların bildirgende, Babay harisini sebebin aytıp bere: “Balıkğa aytarsan: onu gözünde tırnak çakı yakut taş bar, şo taşnı çığartsa, gözü sav bolacak, çığartmasa, sav gözüne de korkunç bar.
Terekge aytarsan: bir zamanda birevler o terekni tübüne gümüş bulan altın yaşırtğanlar, ol adamlar dünyadan getgen. Terekni tamurları barıp şo haznağa tiygendir. Şo sayalı dağı işlep bolmaydır. Şo haznanı çığartsa, terekni butaklarına ösmek bar, çığartmasa gurumak.
Börüge aytarsan: haygev adamnı etin aşasa, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.
Şahap Murad Babayğa savbol da etip, tavdan tüpge bağıp yorta. Suv yağağa yetişgende, balık mundan soray: “Ne yahşılık geltirding?” Şahap balıkğa Murad Babaynı sözlerin ayta. Balık Şahapdan tiley, yalbara. Amma Şahap “alğasayman” dep, balıknı gözündegi yakutnu çığarıp almaylı gete.
Balıkdan bulay ayrılıp, artda Şahap terekge yoluğa. Terek de Şahapğa yalbarıp tiley, haznanı gazıp çığar dep, tek Şahap gulak asma da süymey, alğasap savbollaşıp, yolun tüpge bağıp uzata.
Börüge yetişe. Börü soray: “Adam yoldaş, Murad Babaydan ne yahşılıklar alıp gelding?” Şahap: “Köp yahşılıklar geltirdim, Murad Babay meni muratlarıma yetdirdi: abzarım tolup koy bulan tuvar, üyümde de çeçek yimik katınım, beşigi, beşiginde “inga-inga” dep yılayğan ulan…
Seni dertinge darman dey busang, Murad Babay bulay dey: Haygev adamnı etin aşasın, gözünü suturluğu da tayacak, özü de semirecek”.
Börü ayta: “Adam yoldaş, sav bolğur, bu habarnı alıp gelgen sayalı. Sağa men ne yahşılık etegenimni bilmeymen: geç de bolğan, şahar da yırak, geçe bizde konup get, baryoğumnu berip seni konak eteyim”.
– Zamanım yog, dey Şahap,
– Alğasayman, gapu açılıp, tuvarım-goyum oramğa yayılıp galmağa yaray?Gatın tuvar-goyğa garasınmı, beşikdegi yaşğa garasınmı? Men alğasayğanımdan balıgnı gözünden tırnag çagı yakutnu çığarıp almadım, terekni tübündegi altın bulan gümüş haznanı goyup baraman.
Börü Şahapdan yakut bulan altınnı habarın aytıp get dağı dep tiley. Şahap börüge terekni va balıknı muratların Murad Babayğa alıp barğanın, o bergen cavaplanı, artda gaytıv yolda balıkva terek bulan yolugğan küylerin ayta.
Börü Şahapnı lakırına tınglap-tınglap, bulay naticağa gele: “Men neçagı izlesem de, senden artıg haygevnü tapmasman”, dep, börü sözünü ahırına yerli de çıdamay, Şahapnı butların çumarlap tübüne sala.
Amanhor yomagnı şulay bitdirgen. Tınglağanlar yomagnı uzatğannı süye. Gertige gıyışmasa, yomag uzag yaşamay, yomagnı gerti yanı tınglavçulanı oylarında artı uzatılıp aytılacağı belgili.
Amarhor gul-garavaşğa bu habarlanı aytmaglıg bulan olağa: “Siz hali de anglap bitmeysiz, Tatarhannı barı zulmularına çıdap turasız, ne gıyınlıglar etip goysa da, siz oğar söz gaytarmaysız: itlerine talatsa da, yatdırıp argalarığızğa yorme ursa da, siz göterip turasız. Tatarhan busa barğan sayın başığızğa mine, sizin haygevlege hisap etip, gıyınığıznı aşay. Namus gerek Tatarhan yimik zulmuçunu dünyadan yog etmege. Tatarhan sizden hakıllımı? Ha-kıllı busa terekdegi guş uyalanı buzdurup, yımırtğaların sındırtamedi?! Bu işge sabançılanı tabun-tabun etip sala. Dağı bolmasa yaramay dey busa eki adam taman tügülmü?! Yog, olay tügül. Tatarhannı hagılı bulay işley: “Men vilayatnı hanı bolğan song, yerdegi adamlağa çı neçik de, havadağı guşlağa da meni hukmum yetmege gerek”, dep aytmağa süye.
Amanhor bulan gul-garavaş yürekden yuvuglaşğan, oğar özleni adamına yimik garaylar. Amanhor da sabançılardan özün ayrı görmey, özün olar bulan teng adam hisaplay:
Uyan, gurdaşım, uyan, sırdaşım,
Uhlama, et öz başıngnı çarasın!
Misgin bolup bulay turma yaramas,
Görset halkga yüreğingni yarasın!
Yüreklerde okgadalğan yara bar,
Ol yaranı sav etmege çara bar.
Golunga al tübegingni oğungnu,
Hansarayğa gazaplanıp çaba bar.
Amanhor hannı buyruğundan gutulmadı. Hansarayğa gaytğanda, oğar yangı hukmular tapşurulğan. Şulay har türlü barçı-gelçi işlege ürüy turup zaman çalt öte. Yaz da bitip, güz gelgen.
Oktyabr aynı üçünçü günü edi. Tatarhannı yılgısından bir yahşı at da yerlep, Amanhor Absiyahkentge alifan cıyma barma hazirlendi. Anası va gızardaşı da bulan savbollaşıp, Amanhor erten gara tang bulan yolğa tüşe.
Ol Absiyahkentge gelip girgende ahşam geç vagti bola. Köbüsü terezelerde yarıglar görünmey. Adamlanı birleri yatğan, birleri yatıp bitmegen. Ullu oram bulan hıylı yurüse de Amanhorğa heç birev de yolugmay. Onu gonag tüş-me bu kentde tanışı-bilişi de yog. Amanhor ahırda idara üyün izlep tapmağa toktaşa.
Hıylı aride terezelerinden güçlü çırag yarıglar urunğan bir üy görüne. “Bu mecit bolmağa yaray”, dep, Amanhornu esine gele. Ol atın toktatıp tınglay, üynü içinden adamlanı sesleri çalına. Amanhor atdan yengil selpinip tüşgen, toktağan. Og- cayasın da tüzlep, ügenni başın karasğa da baylap, ullu üynü eşik aldına gelgende, “Madaniyat üyü” dep yazılğannı görüp gala. Amanhor uzag oylaşıp turmağan. Teberip eşigin aça va salam bere. Muallim va mutalimler Amanhornu salamın da alıp, işin davam etgen. Amanhor da özüne görsetilgen yerde olturup mutalimleni aldında arab va fars tilde kitaplanı görüp: “Bu kent ilmu yagdan bizin tüzlükde ing alğa getgen yurtlardan bolmağa gerek”, dep oylay.
O madaniyat üyünü habarı bulay. Birinçiley, madaniyat üyüne nege S. Polotskiyni atın goyğan?
Rus paçası Aleksey Mihayloviçni saray muallimi gospodin Polotskiy 1664-nçü yıllanı ahırında Svyatoy krest degen beklik galada bolup, şondan gıdırıp Absiyahkentge gelip, kazakkentlege barıp, bir aylardan artıg bu yaglarda yurüp, ilmu yağından, ohumag yağından adamlağa köp vazalar-nasihatlar etip getgenden song, Absiyah halgı rus kazaklar bulan bir bolup, madaniyat üyün açğanlar. Oğar S. Polotskiyni atın da goyğanlar. Şo üyde ahşamlar muallimler mutalimlege arapdan, farsdan, türk tillerden dars ohuta edi.
Mahammat cannı kitabından bulay belgili bola. Absiyahkentni idarası bar. İdara gurumunda işleygen adamlar: Mansur bey Tatarhannı naziri, onu kömekçileri: Abdullahat, Abdusalam, Gazi Nasrulla, Gazanfar, Cabbari, Hüseyn-ağa, Mahmud-ağa, Ruhulla. Madaniyat üyünde Ahmat Sayyar arap tilden, Mamedi Kaffar fars tilden, Babskiy Zahari Rus tilden dars bere.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/huseyn-abdul/amanhor-kumukca-69499453/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bu kitapnı değen manada.
2
Bırıngı ahvalatlanı hakında, esgi kitaplardan alıp değen manada.
3
Kitap dört bölükden değen manada.
4
Ata yurtumnu, ana elimni.
5
Bırınğı zamanlarda haligi Aştarhan şaharğa şulay aytıla bolğan.
6
Savdöğer.
7
Mahammat-apendi tarihi gerti bolğan adam. Ol bütün ömürün saparlarda, köp halklanı yaşavun, kılığın, adatın üyrene turup yibergen yazıvçu, şair. Onu köp sanavdağı kitapların türk, arab, fars yazıvçular ullu hürmet bulan esgere.
8
Tatarhannı hanlığı 16-nçı yüz yılnı başlarında kurulğan. Onu hanlığı Kuma özenden tutup Terikni boyu bulan dazulanğan bolğan. Kuma özenden başlap dengiz boy bulan tap Derbentge yetişgençe bırınğı kavumlar yaşağan topraklar.
9
Absiyah– esgi Kızlarğa fars tilde koyulğan at. Fars tilde “Ab” suv, “siyah” gara, “Garasuv” bola. Kumuklarda “Karasuv otar” dep yoluğa.
10
Mahammat-apendi “Tarihi Absiyah” atlı kitap yazğan. Onu bir-bir kitapları Türkiyanı kitaphanalarında saklanğan.
11
Turan dep İrannı günçığış yanında turağan türk milletleni vilayatlarına aytıla bolğan.
12
Alifan– nalog, yasak.
13
Mahammat-apendini “Koban saparı” dep kitabı bar. O kitapda Kuban özenni yuvuğunda turağan türk milletleni: karaçaylılanı, tatarlanı va balkarlanı hakında yazılğan.
14
Rubai– yırlar, şirular, dört satırlı şiru..
15
Firman– purman, ihtiyar, hukmu, buyrug.
16
Bu yomagnı Avtor Gızlarlı galmuglardan alğan. Gızlarlı gal- mug tilni taza bilegen adam, o halgnı avuz yaratıvçuluğundan erkin paydalan- han. Şu habar A.S. Puşkinde de yoluğa.
Hüseyn Abdul и Kızlarlı İbrahimov
Тип: электронная книга
Жанр: Современная зарубежная литература
Язык: на турецком языке
Издательство: Elips Kitap
Дата публикации: 25.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Amanhor – Kumukca, электронная книга авторов Hüseyn Abdul и Kızlarlı İbrahimov на турецком языке, в жанре современная зарубежная литература