Главная страница | Легкая проза | Türkiye′de Kırgız Araştırmaları

Türkiye'de Kırgız Araştırmaları
Guldana Murzakulo


ТҮРКИЯДА КЫРГЫЗ ТААНУУ

АЛГЫ СӨЗ
Кыргыз таануу, жалпы жонунан айтканда, кыргыз элинин тарыхын, тилин, материалдык жана руханий маданиятын изилдөөчү дисциплиналар аралык тармак болуп саналат. Кыргыз таануу тармагындагы изилдѳѳлѳр Кыргызстандан тышкаркы өлкөлөрдө да ургалдуу жүргүзүлүп келүүдѳ. Кыргыз таанууга өзгөчө көңүл бурган ѳлкѳлѳрдүн бири Түркия болуп саналат. Анадолу жана Теңир-Тоо калктары боордош болгондуктан кыргыздар менен түрктѳрдүн ортосундагы мамилелер орто кылымдардан баштап эле түзүлгөн. Кыргыздардын Анадолудагы издери менен огуздардын Кыргызстандагы издери мунун ачык далили десек жаңылышпайбыз. Түркияда кыргыздар боюнча изилдѳѳлѳр Осмон дѳѳлѳтү доорунун соӊунда жасала баштаган. Түркия Республикасы курулгандан кийин бул жаатта жарыяланган материалдардын саны кѳбѳйгѳн.
Кыргызстан эгемендүүлүккө ээ болоору менен Түркия менен Кыргызстандын ортосунда тыгыз байланыш түзүлгөнү баарыбызга маалым. Эки өлкөнүн ортосундагы илим, билим тармагындагы кызматташтык Түркияда кыргыз таануу тармагынын өнүгүшүнө өзгөчө салым кошкон. Ошентип 1990-жылдары Түркияда кыргыз таануу жаатында жазылган эмгектердин саны кескин өскөн.
Кыргызстан-Түркия мамилелеринин түзүлгөнүнө 30 жылга чукулдап калганына карабастан, Түркияда кыргыз таануу жаатында кимдер тарабынан кандай эмгектердин жазылганы тууралуу кыргыз коомчулугу жакшы кабардар эмес. Анткени Түркиядагы кыргыз таанууну чагылдырган материалдар Кыргызстанда аз санда жарыяланган. Аталган темада кыргыз коомчулугуна жеткен материалдардын негизгилери төмөнкүлөр болуп саналат:
Проф. Анварбек Мокеев Магзуни тарабынан жазылган Кудаяр хандын тарыхы боюнча эмгекти Стамбулдагы китепканадан таап чыгып, кыргыз коомчулугуна тааныткандан кийин,[1 - Анварбек Мокеев. Новый источник по истории Кокандского ханства // Диалог цивилизаций. Декабрь 2002. С. 24-26.] аты аталган эмгек Кыргызстанда китеп катары басылып чыккан жана ал боюнча кѳптѳгѳн изилдѳѳлѳр жүргүзүлгѳн. Проф. Тынчтыкбек Чоротегин Махмуд Кашгари Барсганинин сѳздүгүнүн Түркияда кантип табылганын жана ал боюнча түркчѳ кандай изилдѳѳлѳрдүн жасалганын 2017-жылы жарыялаган эмгегинде кенен чагылдырган.[2 - Тынчтыкбек Чоротегин, Махмуд Кашгари Барсканинин эмгеги- көөнөрбөс булак, Мурас фонду, Кыргыз тарых коому, Бишкек: Турар басмасы, 2017, 376 б.] Түркияда кыргыз тарыхынын изилденүү деңгээли боюнча Кыргызстанда магистрдик диссертация корголуп, макала жарыяланган.[3 - Айпери Моңолдор кызы. «Түрк Тарыхнаамасында Кыргыздар». Магистрдик диссертация. Кыргыз-түрк Манас университети Коомдук илимдер институту. Бишкек 2018. 170 б.; Айпери Моңолдор кызы. Түркияда кыргыздардын тарыхын изилдѳѳнүн башаты // Наука, новые технологии и инновация Кыргызстана. № 1, 2017, 173-176-б.] Осмон дөөлөтүнүн кыргыздар менен мамилелери боюнча Роза Абдыкулованын эмгектери жарык көргөн.[4 - Роза Абдыкулова. Түркстан хандыктары менен Осмон мамлекетинин байланыштары султандык архив документтеринде (XIX к. экинчи жарымы – XX к. башы). Бишкек: Кыргыз-Түрк «Манас» университети басылмалары, 2014, 260 б.] Анкара университетинин профессору Гүлзура Жумакунова «Түрк тил коомунун» китепканасынан Бука уулунун сөздүгүн таап, ал боюнча кыргыз коомчулугун кабардар кылган.[5 - Гүлзура Жумакунова. Түрк лексикографиясынын тарыхынан (Түрк сөздүктөрүндө илимий принциптердин калыптанышы). Жооптуу редактор Б.Ө. Орузбаева. Бишкек: Илим, 2009. б. 55-61; Гүлзура Жумакунова. XIX кылымда бир кыргыз жигити даярдаган «Кыргыз сөздүгү» Түркиядан табылды // Kыргыз Туусу, 2009, 13 февраль, №10, 10-б.; № 11, 10-б.] Ошондой эле Жумакунова Түркиянын Бурса шаарында 2013-жылы өткөрүлгөн кыргыз-түрк мамилелери боюнча симпозиумда окулган докладдарды эки тилде (кыргызча, түркчө) жарыялап, кыргыз таанууга чоӊ салымын кошкон.[6 - 1-Эл аралык байыртадан бүгүнкүгө чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары. Басмага даярдаган жана редактор Гүлзура Жумакунова. Бурса: Улудаг университети жарыялары. 2017. 466 б.] Кыргыз илимпозу Сулайман Кайыпов Памирден Түркияга көчүп келген кыргыздар боюнча Кыргызстанда доктордук диссертация жактап, көлөмдүү эмгектер жарыялаган.[7 - Сулайман Кайыпов. Түркияда жашаган Памир кыргыздарынын тамак-аш маданияты (XX к. аягы – XXI к. башы). Докторлук диссертация. Бишкек, 2013.] Ош шаарында Имам Серахси боюнча өткөрүлгөн эл аралык симпозиум, ал аалым жана анын эмгектери боюнча Түркияда болгон маалыматтардын кыргыз коомчулугуна жетишине себепкер болгон.[8 - АГИде Ханафи мазхабы жана Имам Серахсинин Ханафиликтеги орду деген темада конференция болду // Ош мамлекеттик университети. https://www.oshsu.kg/news/new/?lg=1&id_parent=78&id2=2124, (Алынган датасы: 04.08.2019); Асилбек Алиев, Зайлабидин Ажимаматов, Великий провавед эпохи Караханидов (жизнь и творчество ал-Серахси) // Ош мамлекеттик университети Теология факультетинин илимий журналы. 12-сан. 2007. б 33-38; Салих Туг. Имам Серахсинин абактагы жашоосу (анын илимий эмгектериндеги малыматтар боюнча) // Ош мамлекеттик университети Теология факультетинин илимий журналы. 12-сан, 2007, 135-143-б.] 2014-жылы Анкара шаарында кыргызча жана түркчө басылып чыккан «Түркияда билим алган кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары (1992-2012)» аттуу эмгек Түркияда кыргыз таануу жаатында даярдалган диссертацияларды чагылдырган. [9 - Гүлдана Мурзакулова, Абдрасул Исаков, Түркияда билим алган кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары (1992-2012). Редактор Гүлзура Жумакунова. Анкара 2014. 58+53 б.]
Жогорудагы эмгектерден байкалып тургандай эле, кыргыз таануу тармагында Түркияда жазылган илимий эмгектерди ар тараптан иликтеп, бирдиктүү чагылдырган эмгек алиге дейре жазыла элек болчу. Түркияда кыргыз таануу жаатында кимдер тарабынан кандай эмгектердин жазылганы жана Түркиядагы кыргыз таануунун абалы тууралуу кыргыз илим дүйнөсүн, ошондой эле жалпы кыргыз коомчулугун жакшылап кабардар кылуу үчүн, андай эмгекке муктаждык бар экенин көрүп, колуңуздардагы китепти даярдадык.
«Түркияда кыргыз таануу» аттуу ушул китеп төрт бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүмдө Түркияда кыргыз таануу тармагында жазылган эмгектер тууралуу макалалар берилди. Алардын арасында «Евразия жазуучулар биримдигинин» кыргыз таанууга кошкон салымын, кыргыз тили боюнча Түркияда корголгон диссертацияларды, кыргыз тарыхы тууралуу монографияларды жана кыргыз акын-жазуучуларынын 1990-жылдан кийин түрк тилине которулган чыгармаларын чагылдырган макалалар бар. Баса белгилей кетчү нерсе, ушул бөлүмдө Проф. Жээнбековдун кыргыз таануу тармагынын жаралышы жана изилдөө багыттары боюнча макаласын окуй аласыздар.
Китептин экинчи бөлүмүндө Түркияда кыргыз таанууга салым кошкон илимпоздор тууралуу макалалар орун алды. Түркияда кыргыз таануунун калыптанышына салым кошкон илимпоз Проф. Абдулкадир Инан, өз эмгектеринде кыргыздарга өзгөчө орун берген тарыхчы Проф. Бахаеддин Өгел жана улуу муундагы кыргыз таануучулардын уучун улап келе жаткан замандаш илимпоз Проф. Нажийе Йылдыз тууралуу макалаларды ушул бөлүмдөн окуй аласыздар.
Китептин үчүнчү бөлүмү Түркияда «Манас» эпосу бoюнча жазылган эмгeктeрдин жана Чыӊгыз Айтматовдун чыгармаларынын библиографиясынан түзүлдү. Түрк калкынын Айтматовдун китептерин барктап окугандыгын жана түрк илимпоздорунун Айтматов таанууга өзгөчө маани бергенин библиографиянын көлөмүнөн эле байкоого болот.
Эмгектин төртүнчү бөлүмүндө кыргыздар тууралуу иликтөөлөрдү түрк тилинде жарыялап, кыргыздарды Түркияда таанытууга салым кошуп келе жаткан кыргызстандык жана түркиялык илимпоздордун ар кыл темадагы кыргызча макалаларына орун берилди.
Бул китеп Түркиядагы кыргыз таануу жаатында жасалып жаткан иштердин кыпындай бир бѳлүгүн гана чагылдырды. Анадолудагы кыргыз издери, ажылык, «Кут алчу билим» сыяктуу темалар боюнча жана Оши (1096-1106), Абдурахман бин Осмон Кыргызи, Ишеналы Арабаев (1882-1938), Селахиддин ибн Мевлана Сиражиддин (1843-1910), Михаил Фрунзе (1885-1925), Осмон Кожаоглу (1878-1968), Анвар Байтур (1938-1991) сыяктуу инсандар тууралуу Түркиядагы маалыматтар жана изилдөөлөр кыргыз коомчулугуна жеткирилиши абзел. Кыскасын айтканда, Түркиядагы кыргыз таануу боюнча дагы көп иштер жасалышы керек.
Сөзүмдүн аягында, кыргыз таанууга кайдыгер карабай, ушул китеп үчүн атайын иликтөө жүргүзүп, макалаларды жазып берген илимпоздорго жана эмгектин басылып чыгышына колдоо көрсөткөн «Евразия жазуучулар биримдигинин» төрагасы Йакуп (Жакып) Ѳмероглу менен жеке ишкер Нурбек Табышевге терең ыраазычылык билдиремин.

    Гүлдана Мурзакулова

ШАРТТУУ КЫСКАРТУУЛАР
a.g.e. adı geçen eser/аты аталган эмгек
ABD Anabilim Dalı/кафедра
AKM Atatürk Kültür Merkezi/Ататүрк маданият борбору
c.(т) cilt/том
ASAM Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi/Евразия стратегиялык изилдѳѳлѳр борбору
CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Çalışmaları Komitesi/Эл аралык Осмон дѳѳлѳтүнѳ чейинки жана Осмон доору тарыхын изилдѳѳ комитети
çev. çeviren/которгон
Edit. editör/редактор
MEB Milli Eğitim Bakanlığı/Түркия билим берүү министрлиги
MTAD Modern Türklük Araştırmaları Dergisi/Модерн түрк изилдѳѳлѳрү журналы
s. sayfa/барак
TDBB Türk Dünyası Belediyeler Birliği/Түрк дүйнѳсүнүн муниципалитеттер биримдиги
TDİD Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Эге университети түрк дүйнѳсү боюнча изилдѳѳлөр журналы
TDKB Türk Dünyası Kültür Başkenti/Түрк дүйнѳсүнүн маданий борбору
TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi/Эл аралык түркчѳ адабият, маданият, билим берүү журналы
TTK Türk Tarih Kurumu/Түрк тарых коому
Yay. Haz. Yayına Hazırlayan/басмага даярдаган
Yay. Yayınevi, Yayınları/басмакана, басылмалар
YL Yüksek Lisans/магистратура
YÖK Yüksek Öğretim Kurumu/Жогорку билим берүү комитети
ж.б. жана башка
ЕЖБ (AYB) Avrasya Yazarlar Birliği/Евразия жазуучулар биримдиги
КГУ Кыргызский государственный университет/ Кыргыз мамлекеттик университети
Кот. которгон
РГО Российское географическое общество/Орус географиялык коому
С. страница/барак
СПб. Санкт-Петербург
СССР-Союз Советских Социалистических Республик/ Советтик Социалистик Республикалардын Биримдиги
ТИКА Түрк кызматташтык жана координация агенттиги

БИРИНЧИ БѲЛҮМ
ТҮРКИЯДА КЫРГЫЗ ТААНУУ ТАРМАГЫНДА ЖАЗЫЛГАН ЭМГЕКТЕР

Кыргыз таануу тармагынын жаралышы, изилдөө багыттары (XVIII к. экинчи жарымы – XX к. башы).
Жээнбек Алымбаев[10 - Проф. Д-р., Кыргыз-Түрк «Манас» университети, Бишкек, Кыргызстан. Элкат дареги: alymbaev@mail.ru. https://orcid.org/0000-0002-2650-1909]
Аннотация
Макалада XVIII кылымдын экинчи жарымы – XX кылымдын башындагы орус тарыхнаамасындагы кыргыз элинин тарыхын изилдеген эмгектерге анализ берүү аракети жасалат. Кыргыз таануу илимий тармагынын жаралышы, анын өнүгүү багыттары, этаптары белгиленет. Кыргыз таануу маселесин чагылдырган «Түркстан жыйнагы», «Туркестанские ведомости» сыяктуу басылмалардын орду белгиленет. Орус тарыхнаамасындагы кыргыз таануу маселесин изилдеген авторлорду эмгектеринин мазмуну, адистик курамы, билими боюнча топторго бөлүү аракети жасалат. Эмгектердин тарыхый булактык, тарыхнаамалык мааниси көрсөтүлөт.
Ачкыч сөздөр: Кыргыз таануу, түркстан таануу, орус изилдѳѳчүлѳрү.

Origination of Kyrgyz Studies and its research areas (the second half of the XVIII – beginning of XX century)
Abstract
The article analyzes the works which studied Kyrgyz history in Russian historiography in the second half of the XVIII – and in the beginning of XX centuries. The origination of the field of Kyrgyz Studies, its developmental aspects and stages are established. The article reviews the publications dealing with Kyrgyz Studies such as “Turkestan Collection”, “Turkestan Gazette”. Afterwards, it groups the works of the authors in Russian historiography who explored Kyrgyz Studies according to their content, specialization, and knowledge. Also, the significance of these works as historical sources, and in terms of historiography is assessed.
Keywords: Kyrgyz studies, Turkestan studies, Russian researchers.

«Түркстан таануу» жана «кыргыз таануу» түшүнүктөрү
Түркстан түшүнүгү азыркы Өзбекстан, Туркменстан, Кыргызстан, Казахстан, Таджикстан жана Синьцзян-Уйгур автономиялуу району, түштүк Сибирь аймагындагы түрк тилдүү райондор, ошондой эле түндүк Афганистан жана Иран аймактарын байланыштырат. XIX кылымдын экинчи жарымынан тарта Түркстан Батыш Түркстан жана Чыгыш Түркстан жана Түштүк Түркстан (Иран жана Афганистандын түндүк жагы) деп атала баштаган. Батыш жана Чыгыш Түркстанда түрк тилдүү элдер, түштүгүндө болсо иран тилдүү элдер жашап турган.
XIX кылымдын экинчи жарымынан тарта Батыш Түркстан («Русский Туркестан») аймагына Түркстан генерал-губернаторлугунун карамагына кирген жерлер карап калган. 1867-жылы борбору Ташкент шаары болгон Түркстан генерал-губернаторлугу түзүлсө, 1886-жылдан тарта Туркестан крайы деп атала баштаган. Түркстан крайы: Фергана, Жети-Суу, Закаспий, Сыр-Дарыя, Самарканд областарынан турган. Батыш Түркстан, Чыгыш Түрстан түшүнүктөрү илимге англичандар тарабынан киргизилген. XIX к. биринчи жарымына чейинки эмгектерде аталган географиялык аймак «Великая Бухария», «Малая Бухария» деп аталып келген.
1867-жылы Түркстан генерал-губернаторлугунун түзүлүшү менен бул аймакта Россия империясынын жаңы административдик (аскердик-жергиликтүү) башкаруу системасы киргизилип, социалдык-экономикалык, маданий тармактарда ири өзгөрүүлөр жүргүзүлө баштаган. 50 жылдан ашуун мезгилде Орто Азия элдеринин саясий, социалдык-экономикалык, маданий, аскердик турмушун изилдөөгө алган баалуу фактологиялык материалдарды камтыган эмгектер жаралган. Россия илиминде калыптанып өнүгө баштаган чыгыш таануу тармагынын изилдөө объектиси, анын предмети кеңейип жарым кылым аралыгында өз алдынча «түркстан таануу» багыты жаралып, бул эмгектердин көпчүлүгүн булакнаамалык, тарыхнаамалык-булактык маанидеги эмгектердин катарына кошууга болот. «Түркстан таануу» түшүнүгү постсоветтик мезгилдеги Борбордук Азия республикаларынынын окумуштуулары тарабынан колдонулуп келе жаткан терминдердин бири. О. Пуговкина «түркстан таанууну» Россия тарыхнаамасынын Борбордук Азиядагы илимий дисциплинасынын бир бөлүгү катары кароону сунуштайт.[11 - О. Пуговкина. История Туркестана в наследии Российской историографии середины XIX-начала Xxвека (политические и экономические аспекты). Дис. канд. ист. наук. Ташкент, 2006.]
XIX кылымдын экинчи жарымынан тарта «түркстан таануу» тармагынын өнүгүшү үчүн тийиштүү илимий мекемелер жаралып, илимий кружоктор түзүлүп, басылмалар түптөлүп иштей баштаган. Россия тарыхнаамасынын Борбордук Азиядагы россиялык түркстан таануучуларынын ири илимий мектеби жаралган. Бул аралыкта түркстан таануу бир канча тармакта изилдөө иштерин жүргүзгөндүгүн эске алсак, анын багыттарынын ичинен «кыргыз таанууну» өз алдынча бөлүп кароо, ага илимий анализ жасоо мезгилдин талабы. Кыргыз таануу маселесин россиялык «түркстан таануу» тармагынын ичинде жаралган бир илимий багыт катары кароо керек. Кыргыз таанууга кыргыз элинин саясий, социалдык-экономикалык, маданий тармактары боюнча тарыхый булактык жана тарыхнаамалык-булактык мүнөздөгү россиялык түркстан таануучулардын изилдөөлөрүн атоого болот. Албетте, кыргыз таануу маселесин мындан да кеңири илимий изилдөөнү талап кылган объект катары кароо зарыл.

Россия тарыхнаамасындагы «кыргыз таануунун» башаты
XVIII кылымдын экинчи жарымынан XIX кылымдын башына чейинки мезгилдеги кыргыз таануу маселесинин жаралуусунун башатында турган авторлордун катарына П. Рычков, В.Н. Татищев, И. Андреев, Е. Тимковский, И. Бичурин ж.б. сыяктуу падышачылыктын өкүлдөрүн кошууга болот. Аталган авторлордун эмгектеринде кыргыздардын жашаган аймагы, алардын коомдук-саясий турмушу, «кара кыргыз» этнонимине байланышкан көз караштар сүрөттөлгөн. Маселен, илимий чөйрөгө кыргыздар туурасындагы алгачкы маалыматты белгилүү кылган авторлордун бири В.Н. Татищев жана П.И. Рычков болгон. Эки автор кызматы боюнча чогуу эмгектенишип, В.Н. Татищевдин П.И. Рычковдун көз карашына тийгизген таасири чоң болгон. Эки автордун кыргыздар туурасында берген маалыматы бири-бирине үндөш. Алсак В.Н. Татищев: «Алатай (Ала-Тоо) кыргыздар көчмөн жана күчтүү эл, Ташкенттин ары жагында, чоң казан ордосунан 5-6 күндүк узакта турушат, Ходжант (Хаджент) Наимачин (Наманган) жана Маджаландын (Маргалан) сейрек жүрүүчү жана таштуу тоолорунда жашашат»[12 - В.Н. Татищев, История Российская с самых древнейших времен. Кн.1, Ч.1, 2. М., 1768. С. 283.]– деп эскерген. Автордун андан ары берген маалыматында кыргыздардын жарымы Жунгар хандыгынын кол алдында, жарымы 30000 аскери менен аларга каршы турушат[13 - В.Н. Татищев, История Российская …., С. 283.]. Кыргыздар туурасында илимий чөйрөгө биринчи болуп жарыялаган эмгек П.Н. Рычковдун эмгеги болуп саналат. Эмгек Оренбург губерниясынын «генералдык картасын» түзүүгө байланыштуу, губернияга чектеш Борбордук Азия аймагын изилдөөгө алган. Аталган эмгек эки бөлүктөн, 24 баптан туруп, Борбордук Азия элдери туурасында маалыматтар жазылган. Кыргыздардын жашаган аймагына токтолгон автор: «Ташкенттин ары жагы Ходжент, Наймаган (Наманган) жана Мадталан (Маргелан) шаарларында күчтүү жана көп сандуу кыргыздар бар, алар Алатау (Ала-тоо) аталган таштуу жана бийик тоолордо көчүп жүрүшөт. Ошол тоолордон улам, алар Алатай (Ала-Тоо) кыргыздары деп аталат»[14 - П. Рычков, Топография Оренбургская, то есть описание Оренбургской губернии, сочиненное коллежским советником и императорской Академии наук корреспондентом Петром Рычковым. СПб., 1762. Ч. 1, 2. С. 133.]– деп жазат.
Кыргыздардын коомдук-саясий турмушун чагылдырган авторлордун бири И. Андреев болуп саналат. Анын эмгегинде XVIII кылымдын акыркы чейрегиндеги Тянь-Шандык кыргыздардын ички абалы, коңшу мамлекеттер менен болгон мамилеси ж.б. чагылдырылат[15 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды киргиз-кайсаков с принадлежащими и касающимися до сего народа дополнениями и прилежащих к Российской границе Сибирской линии по части Колыванскойи Тобольской губерниях крепостям, собранное 1785 года капитаном Андреевым // Новые ежемесячные сочинения. Ч. СXV − CXVIII. СПб., 1795−1796.]. Элүү жылдан ашуун Түштүк Сибирь жана Казак талааларында кызмат өтөгөн И.Г. Андреев 1785-1790-жылдары казактар туурасында тарыхый этнографиялык эмгек жараткан. Советтик тарыхнаамада көпчүлүккө белгисиз болуп келген И.Г. Андреевдин кол жазмасы жана эмгеги 50-жылдардын ортосунда гана Э.А. Масанов тарабынан Петербург шаарынан табылган[16 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды киргиз-кайсаков. Алматы, 1998. С. 5.]. И.Г. Андреев өзүнө чейин белгилүү болгон И. Миллер – П. Рычков, П.Н. Рычков, В.Н. Татищевдин эмгектерине таянып, кыргыздар менен казактардын аталышы, алар жашаган аймактарга кеңири токтолуп өткөн автордун бири. И.Г. Андреев эмгегинде кыргыздар туурасында төмөнкү үч жагдайга токтолгон: а) кыргыз-кайсак аталыштары, алардын ортосундагы байланыш; б) кыргыздардын коомдук түзүлүшү; в) орус-кыргыз мамилелеринин башталышы. И.Г. Андреевдин берген маалыматына таянсак, кыргыздар деп аталган ат менен үч эл белгилүү: а) кытай сепилинде жашаган байыркы кыргыздар; б) калмактар тарабынан Кара Тоого куулган жана Сибирь тарыхында «буруттар» болсо, «жапайы», «кара», «такшалган» аталышындагы кыргыздар; в) кайсактар же казактар талаада жашаган, көчүп жана адашып жүргөн кыргыздар[17 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 24.].
И.Г. Андреевдин эмгегинин «о диких, черных или закаменных киргизах» деген бөлүгүндө Сибирдин тарыхында «буруттар» деп аталган «кара» же болбосо таштуу аймактын ары жагындагы кыргыздар кайсактар эмес, алар байыркы кыргыздар (киргисцы) экени, алар (казактар) өз энеден, алар (кыргыздар) өгөй энеден төрөлүшүп, анан калса каардуу келгендиктен, казактар тамаша иретинде «жапайы» деп аташканы жазылган[18 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 45]. И.Г. Андреевдин пикири боюнча казактар кыргыздарды алардын кардуулугу үчүн кооптуу, шектүү катары карашкандыктан аларды «жапайы» деп атай баштаган. Демек, кыргыздардын «жапайы» деп аталышы байыркы, кардуу жана кайраттуу деген түшүнүктөрдөн улам жаралган.
Тарыхый этнографиялык мүнөздөгү И.Г. Андреевдин эмгегиндеги маанилүү маалыматтардын бири – кыргыздардын коомдук түзүлүшү, кыргыз-орус байланышы туурасындагы даректер болуп саналат. Автор кеңири болбосо да, 1785-жылы Атаке баатыр тарабынан Абдырахман Кучаков баштаган элчиликтин Петербургга жөнөтүлүшүн кабарлаган[19 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 51.]. Белгилей кетчү нерсе, кыргыз тарыхнаамасында алгачкы кыргыз элчилиги боюнча, айрым фактыларды архивдик материалдардын негизинде тактаган Д. Сапаралиевдин пикирин эске алуу зарыл[20 - Д. Сапаралиев, Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в ХУ111 в. – Бишкек, 1995. С. 125.].
Кыргыздардын коомдук түзүлүшүнө токтолгон автор: «Кыргыздарда хан, султан болбойт, Атаке аттуу бийи бар, согушка 50000 аскерди топтой алышат»,[21 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 52.]– деп эскерет. Эмгекте кыргыздар (волостко) урууларга бөлүнөрүн, алардын башчыларын атап өтүү менен ошол эле учурда кыргыздардын айрым бөлүктөрүнүн Кокон менен Кашкардын ортосунда 5000 түтүнгө жакыны «бурут» деген ат менен көчүп жүрөрүн белгилеп өткөн[22 - И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 52.]. Казак тилин жакшы өздөштүргөнү менен Кыргызстандын аймагында болбогон И.Г. Андреев кыргыздар жөнүндө тарыхый маалыматтарды кеңири бере алган эмес. Ошого карабастан XVIII к. экинчи жарымындагы орус тарыхнаамасында кыргыз менен казактын ортосундагы тилдик, адеп-ахлактык, жүрүм-турумдук жана диний жактан окшоштуктар бар экендигин белгилеп кеткен.
Чагылдырылган басылмалар
Каралып жаткан доордо кыргыз элинин тарыхы Россия тарыхнаамасында көлөмү, мазмуну, баяндоо ыкмасы боюнча ар кандай формада, жанрда изилденип жазылган. Алардын катарына күндөлүктөрдү, запискаларды, отчетторду, справкаларды, билдирүүлөрдү, мемуарларды, статистикалык, аскердик-топографиялык материалдарды, макалаларды, очерктерди жана атайын басылган эмгектерди кошууга болот. Ал материалдар көлөмү, мазмуну жагынан, баяндоо ыкмасы боюнча бири- биринен айырмаланат. Алардын дээрлик көпчүлүгү өз мезгилинде жарыяланган. Айрым материалдар архивдерде сакталууда. Революцияга чейинки авторлордун эмгектери жарыяланган басылмаларга төмөнкүлөрдү кошууга болот: 1) Орус Географиялык коомунун басылмалары болгон: «Записки РГО», «Известия РГО», «Вестник РГО», «Известия императорского РГО»; 2) Мезгилдүү басмасөз басылмалары: а) Борбордук басылмалар: «Русский Вестник», «Вестник Европы», «Военный сборник», «Современник», «Русский инвалид», «Голос», «Биржевые ведомости», «Голос» ж.б; б) Жергиликтүү басылмалар: «Туркестанская туземная газета» ж.б.; 3) Атайын басылган жыйнактар: «Туркестанский сборник». Собрание сочинений о Туркстанском крае вообще и сопредельных с ним стран Средней Азии —Т.Т. —1 —594 – Ташкент, 1868-1940. (текстте «Туркестан жыйнагы» деп берилет- Ж.А.); «Материалы для статистики Туркестанского края». Ежегодник. Вып.1-5.-СПб. 1872-1879; «Русский Туркестан. Сборник изданий по поводу политехнической выставки». – Вып. 1-3. – М. 1872. ж.б;
4) Өз алдынча жарыяланган эмгектер. Революцияга чейинки өз алдынча басылган эмгектердин дээрлик көпчүлүгү Санкт-Петербург, Москва, Ташкент шаарларынан басылып чыккан. Ошондуктан революцияга чейин жарык көргөн эмгектердин дээрлик көпчүлүгү аталган шаарлардын китепканаларында жайгашкан.
594 томдуу «Түркестан жыйнагы». Булакнаамалык жана тарыхнаамалык мааниси жагынан алып караганда колониалдык доордогу басылмалардын ичинен кыргыз элинин тарыхын чагылдырган эң маанилүү басылма-жыйнактын катарына «Түркестан жыйнагы» жана «Туркестанские ведомости» газетасын кошуу абзел. Аталган эки басылма-жыйнактын кыскача жаралуу тарыхына кайрылып көрөлү. Кезегинде колониалдык администрация саясий – экономикалык максаттардан улам жергиликтүү элдин тарыхын изилдөөгө кызыккан. Түркстан крайын 14 жыл башкарган, теги немец, биринчи Түркстан генерал-губернатору К.П. Кауфман 1868- жылы белгилүү библиограф В.И. Межовго кайрылып, Түркстан крайы жөнүндө басылмаларга жарыяланган материалдарды топтоо жана аларды системага келтирүү боюнча тапшырма берет. Генерал-губернатордун тапшырмасы менен, В.И. Межов Орто Азиянын тарыхын чагылдырган көп томдуу жыйнак түзүүгө киришкен. Ал 1868-жылдан тарта К.П. Кауфмандын тапшырмасын аткаруунун үстүндө иштей баштаган. И. Межов Түркстан крайы боюнча жарыяланган эмгектерди сюжети, тематикасы боюнча хронологиялык тартипте топтоп, материалдарды кесип, кыркып алуу жолу менен жаңы кагаз беттерине жабыштырып басмага даярдай баштаган. Айрым көлөмдүү эмгектер томдуктун жарым көлөмүн ээлеген. Бул жыйнактын негизги тарыхый булактары болуп, борбордук жана жергилүктүү газета-журналдар, өз алдынча жарык көргөн эмгектер саналган. И. Межов 20 жылдык эмгектенүүсүнүн натыйжасында, 1888-жылы 416 томду даярдоого жетишкен. Бул жыйнак коомчулукта «Межовдун жыйнагы» же болбосо «Түркестан жыйнагы» (толук аталышы «Туркестанский сборник». Собрание сочинений о Түркстанском крае вообще и сопредельных с ним стран Средней Азии) деген ат менен жарык көрө баштаган. «Түркестан жыйнагы» генерал-губернаторлор К.П. Кауфман, М.Г. Черняев, Н.О. Розенбах, Н.И. Гродеков, П.И. Мищенко жана А.Б. Самсоновдун кызмат кылган мезгилинде жыйналып жарык көргөн. Бирок Н.О. Розенбахтын (1884- 1888) тушунда каражаттын жоктугунан «Түркестан жыйнагын» чыгаруу иши убактылуу токтотулган.
Ал эми К.П. Кауфмандан соң, генерал-губернаторлук кызматка дайындалган М.Г. Черняевдин (1882-1884) мезгилинде бул иш улантылганы менен М.Г. Черняев өзүнүн илимге, өзгөчө К.П. Кауфман тарабынан жасалган алдыңкы иштерге тескери мамиле жасаган. Бул туурасында өз мезгилинде генерал-губернаторлуктун канцеляриясында көп жыл бою кызмат өтөгөн кызматкер Г.П. Федоров мындайча эскерет: «М.Г. Черняевдин К.П. Кауфман менен жекече байланышы, тааныштыгы болбогондугуна карабастан, ал жасаган иштердин көбүнө каршы тура баштаган. Анын ар бир сөзүнөн, буйругунан К.П. Кауфманга болгон кастык сезимин байкоого болор эле. Билбейм, анын аскердик таланты Түркстанда жана Сербияда канчалык деңгээлде даңаза болгондугун, бирок анын эч кандай администрациялык талантынын жок экендиги талашсыз эле».[23 - Г.П. Федоров, Моя служба в Туркестанском крае // ИВ. Т.34. №11.] Ошол эле Г.П. Федоровдун эскерүүсү боюнча, М.Г. Черняев убактысынын көпчүлүгүн санаалаштары менен чогуу өткөрүп, үйүнөн алыс чыкпай ичкилик ичүү менен гана алек болгон. Демек, И.Г. Черняев крайдын келечеги тууралуу камкордук көрүү мындай турсун, айрым К.П. Кауфман тарабынан жасалган алгылыктуу иштерди кыйратуу жолуна өткөн. Маселен, Ташкент шаарында Кауфмандын демилгеси менен 500 миңдей китептери бар ар кайсы тармакты камтыган элдик китепкана түзүлгөн болчу. Көзүнө суук көрүнгөн китепкананы М.Г. Черняев ревизиялоого буйрук берет. Буйрук аткарылып, генерал-губернаторго китепканада Майн Риддин «Черная собака» жана «Желтая Пантерасынан» башка китеп окулбайт экен деген маанидеги маалымат берилет. Бул окуядан соң М.Г. Черняев «китептерди тез арада казармаларга жана госпиталдарга таркаткыла» деген буйругун чыгарат[24 - Г.П. Федоров, Моя служба в Туркестанском крае // ИВ. Т.34. № 11.]. М.Г. Черняев тарабынан жасалган вандализмдин натыйжасында, бир жуманын ичинде элдик китепкана бош калган. Бирок көп өтпөй жаңы дайындалган генерал-губернатор Н.О. Розенбахтын буйругу менен китептер кайра кайтарылат. Ошентсе да 100 томдой китеп жок болуп кеткен.
«Түркестан жыйнагынын» үстүнөн иштөө 1907-жылдан тарта кайрадан улантыла баштаган. Жыйнак боюнча түзүлгөн «Систематикалык көрсөтмөдө» белгилегендей, бул ишке алгачкы мезгилде Орто Азияны терең билишкен окумуштуу-чыгыш таануучулар А.А. Диваев, Н.Ю. Бонч-Осмоловский, А.А. Семенов, библиограф И.И. Гейерлер активдүү катышышкан. Натыйжада, 1907-1909-жылдары 127 том жарык көргөн. 1910-1916-жылдардан баштап бул иштин үстүндө А.А. Семенов иштеп, ал 48 томду даярдаган. Ошентип, көп жылдык эмгектин натыйжасында, 594 томдон турган Орто Азия тарыхы боюнча баа жеткис, өз ичине 3000ден ашык макалаларды, атайын эмгектерди камтыган сейрек кездешүүчү тарыхый жыйнак жаралган. «Түркестан жыйнагын» Кыргызстандын тарыхы боюнча ири көлөмдөгү тарыхый маалыматтарды өз ичине камтыган баалуу тарыхый булак катары кароо керек. Анткени бул жыйнакта Кыргызстандын жана кыргыздардын байыркы, орто жана жаңы доордогу социалдык-экономикалык, коомдук-саясий, руханий-маданий, диний жана табигый ресурстарын чагылдырган, табигый-географиялык, тарыхый-этнографиялык, археологиялык, нумизматикалык жана статистикалык ж.б. көптөгөн материалдар топтолгон. «Түркестан жыйнагында» турмуштук позициясы, саясий көз карашы, профессионалдык билим деңгээли боюнча айырмаланган авторлордун эмгектери берилген. Албетте, биз жогоруда белгилегендей, «Түркестан жыйнагына» негизинен орус тилинде жарык көргөн газета-журналдарга жарыяланган эмгектер топтолгон. Авторлордун дээрлик көпчүлүгү расмий курсту гана жакташып, империялык заказды аткарышкан. Падышачылык Россияда ал мезгилде цензура күчөп, массалык маалымат беттерине жарыяланган макалалар катуу көзөмөлгө алынган.
Бирок, «Түркестан жыйнагында» империялык талаптарга багытталган эмгектер чогулганына карабастан, ал эмгектер маанилүү тарыхнаамалык булак болуп саналат. Биринчиден, жыйнактагы эмгектин авторлору – тигил же бул окуянын түздөн-түз катышуучусу, реалдуу, болгон окуялардын күбөсү. Экинчиден, ар бир эмгекте маанилүү тарыхый-этнографиялык, статистикалык, картографиялык ж.б. маалыматтар кеңири чагылдырылган. 594 томдон турган «Туркестан жыйнагынын» электрондук варианты бүгүнкү күндө Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин китепканасында сакталууда.
«Туркестанские ведомости» газетасы. Колониалдык доордогу булакнаамалык чоң мааниси бар басылмалардын катарына «Туркестанские ведомости» газетасын кошууга болот. Газета 1870-жылдан тарта Ташкент шаарында жарык көрө баштаган. Согуш министри генерал-адьютант Милютиндин докладына таянсак, газета императордун буйругу боюнча генерал-губернатордун басма органы катары жарык көрө баштаган. Газетага башкы редакторлук кылуу маселеси генерал-губернатордун карамагында болуп, ага баш ийип, анын түздөн-түз көрсөтмөсү алдында иштеген адам редактор болууга тийиш болгон.[25 - ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.] Архивдик материалдар тастыктап тургандай газетанын алдына төмөнкүдөй максаттар коюлган: «Түркстан крайына таандык болгон өкмөттүк жана административтик көрсөтмөлөрдү, буйруктарды жарыялап, крайды ар тараптан изилдөөгө көмөк көрсөтүү үчүн Түркстанга таандык болгон маанилүү илимий макалаларды жарыялоо».[26 - ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.] Демек, газета колониалдык бийликтин идеологиясын жактаган официалдуу орган болгон. Булактарда: «Россиянын ички турмушуна тиешелүү болгон саясий жана социалдык маселелер Түркстан крайынын кызыкчылыгына төп келсе гана жарыяланган»,[27 - ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.]– деп белгиленет. Полемикалык, жекече талаш маселелер жарыяланган эмес.
Газетанын алгачкы редактору болуп (1869-1892-жж.) белгилүү этнограф, аскер-чыгыш таануучу Н.А. Маев (1835-1896) иштеген. Газета жарык көргөн күндөн 1907-жылга чейин крайдын тарыхы, этнографиясы, географиясы, экономикасын чагылдырган кызыктуу илимий материалдар жарык көргөн. Газета бетине белгилүү чыгыш таануучулар, саякатчылар Н.А. Северцов, А.П. Федченко, И.В. Мушкетов, В.Ф. Ошанин, Н.Н. Пантусов жана башкалардын материалдары үзгүлтүксүз жарык көрүп турган.
Ал эми 1907-1909-жылдары газета официалдуу буйруктарды, рекламаларды, телеграммаларды гана жарыялаган жана окурмандардан алыстаган тажатма басылмага айланган. Бирок 1909-жылдан тарта газета өзүнүн форматын, маани-маңызын өзгөртүп, кайрадан жандана баштаган. Газета өкүм сүргөн 1870-жылдын 28-апрелинен 1917-жылдын 15-декабрына чейинки аралыкта 6406 номерин чыгарган. Бул аралыкта газета беттерине кыргыз таануу маселелеринин ар кайсы аспектилерин чагылдырган тарыхый булакнаамалык маанидеги кызыктуу материалдар жарык көргөн. Алардын катарына кыргыздардын этнографиясына арналган Г.Загряжскийдин «Заметки о народном самоуправлении у кара-киргизов», «Киргизские очерки: аш или тризна по умершим», «Кара-киргизы», «Быт кочевого населения долин рек Чу и Сыр-Дарьи», «Русские поселки в Токмакском и Иссык-Кульском уездах», «Очерки Токмакского уезда»,[28 - Тур.вед. – 1871. -№2 ; 1873. – №1, 9,10; 1874. – № 11,25, 27, 32,41,42.] «Алибай» деген псевдоним менен жазган И. Андреевдин «Алангасар и Алп», «Из долины – Сусамыра», «Ирчи», «Каракиргизские побасенки», «Манап и букара», «На северном рубеже Ферганы», «По верховью Таласа», (описание Гумбеза Манаса. Киргизские любовные песни об охоте), «Киргизские игрища», «Кызыл-кулак», «Туйгун», «Кара-киргизские съезды» ж.б.[29 - Тур.вед. – 1903. -№ 12,39,51, 58, 72,73, 98, 99, 101, 102; 1894 . -№ 60, 61 ; 1904,– №6, 22.] деген кызыктуу макалаларын кошууга болот.
Газетанын активдүү корреспонденттеринин бири В.П. Наливкин болгон. Ал отставкага чыккандан кийин азыркы Аксы районунун борбору Каравандан 15-20 км алыстыкта жайгашкан Наманган уездине караштуу Наанай кыштагында жашап, жергиликтүү балдарды окутуп, кыргыз менен өзбек элинин турмуш-тиричилигин чагылдырган этнографиялык кызыктуу материалдарды жарыялаган. «Туркестанские ведомости» газетасы колониалдык бийликтин кызыкчылыгын чагылдырган официалдуу орган болгонуна карабастан, газета беттерине булакнаамалык мааниси жогору болгон материалдар жарык көргөн.
Авторлордун ишмердигине анализ
Россия тарыхнаамасынын өкүлдөрүнүн эмгектерине, көз караштарына тарыхнаамалык анализ берүүдө авторлордун билим деңгээли, адистик курамы, даярдыгы, социалдык тегин аныктоо маанилүү деп ойлойбуз. Россиянын чыгышка карай умтулуусу чыгыш таануучу адистерди даярдоону талап кылган. Бул максатты ишке ашыруу үчүн XIX кылымдын биринчи жарымынан тарта Россияда аскер жана граждандык окуу жайлары негизделе баштаган.
а) Аскер-чыгыш таануучуларды даярдоо мекемелери.
Аскер адамдарын даярдоо үчүн XIX кылымдын биринчи жарымында бир катар окуу жайлар ачылат. Алсак, Тышкы иштер министрилигини алдында, Азия департаментинде (1820-жылы) чыгыш тилдер бөлүмү ачылып, келечектиги аскер-чыгыш таануучулар даярдала баштаган. Азия департаментинин уюштурулушу менен Орто Азияга көптөгөн илимий экспедициялар жөнөтүлгөн. 1815-жылы Россиянын жогорку аскер башкаруу органы болгон Башкы Генералдык штабы түзүлөт. 1824-жылы Александр Iнин буйругу менен Оренбург шаарында Неклюев аскер училищасы, 1832-жылы болсо Императордук аскер Академиясы түзүлөт. Биринчи кезекте аскер Академиясы генералдык штабга кызмат кылуучу офицерлерди даярдаган.
б) Граждандык окуу жайлар.
ХIХ кылымдын биринчи жарымында Россиянын бир катар университеттеринде чыгыш таануу бөлүмдөрү, факультеттери ачылып иштей баштаган. Маселен, Россиядагы эң алгачкы чыгыш таануу мекемеси болуп, Илимдер Академиясынын алдында 1818-жылы ачылган Азия музейи болгон. Музейге чыгыш элдерине таандык болгон кол жазмалар, ар кандай тарыхый маалыматтар топтолгон. Ал эми Казань, Петербург Университеттери чыгыш таануу адистерин даярдоочу борборго айланып, бул окуу жайларда перс, түрк, татар тилдери окутула баштаган.
Орто Азия элдеринин тарыхын изилдөөгө чоң салым кошкон мекеменин бири – 1845-жылы түзүлгөн Орус Географиялык коому. Санкт-Петербург шаарында Николай Iнин буйругу менен түзүлгөн РГО өзүнүн 50 жылдык тарыхында көптөгөн бөлүмдөрдү иштетип, экспедицияларды уюштурган. Анын өз органдарына илимий макалалар тынымсыз басылып турган.
Жогорудагы илимий мекемелер чыгыш таануу илиминин өнүгүшүнө, анын ичинде кыргыз таануу маселесинин изилденишине түздөн-түз өбөлгө түзгөн. Соодаэкономикалык, дипломатиялык байланыштардын арбышы менен кыргыздар туурасындагы тарыхый маалыматтардын булагы топтолуп олтурган. Аскердик-экспансиондук жана колониалдык саясаттын күчөшү менен катар Россия тарыхнаамасында чыгыш таануу маселесин изилдеген жаңы адистердин тобу жаралган жана чыгыш таануудан түркстан таануу өз алдынча илимий тармакка айлана баштаган.
Кыргыз таануу маселелерин изилдеген Россия тарыхнаамасынын ХVIII-ХХ кылымдардын башындагы өкүлдөрүн алардын эмгектеринин социалдык багыты, мазмуну, авторлордун көз карашы боюнча төмөнкү топторго бөлүүгө болот[30 - Ж. Алымбаев, Общественно политическая жизнь киргизов в российской историографии второй половины XVIII-начала XX вв. Бишкек, 2009, С. 47-53.]:
Чыгыш таанучу-изилдөөчүлөр: Алардын катарына Ф. Миллер, И. Фишер, Н.Я. Бичурин, В.В. Радлов, В.Н. Татищев, В.В. Бартольд, Н.А. Аристов, В. Вельяминов-Зернов, А. Кун, В.В. Наливкин ж.б. кирет. Булардын көпчүлүгү – чыгыш таануучу -этнограф, тарыхчы-географ, чыгыш таануучу-археолог деген адистиктеги билимге ээ болгондор. Социалдык теги боюнча ар кайсы социалдык топтун өкүлдөрү. Албетте булар белгилүү бир социалдык тапшырманы аткарышып, падышага кызмат кылышкан, аскер-чыгыш таануучулардан айырмаланып социалдык-экономикалык, этнографиялык, проблемаларды чагылдырышкан, илимий багыттагы эмгектерди жазышкан. Тарыхый окуяларга илимий анализ берип, тарыхый булактарды колдонууга аракет жасашкан. Алсак, В.Наливкин жергиликтүү элдин тилин билгенине байланыштуу эмгегин жазууда мусулман булактарына кайрылган. Ал эми В. Вельяминов-Зернов болсо Кыргызстандын аймагында болгон эмес, бирок Оренбург шаарында кызмат өтөгөндүктөн Кокон хандыгына байланышкан көлөмдүү очерктерди жазууда соодагерлерден, окуяга түздөн-түз катышкан адамдардан маалымат топтоп, архивдик материалдарды колдонуу менен бир канча эмгектерди жараткан.
Аскер-чыгыш таануучулар: М.А. Терентьев, А.Г. Серебренников, Л.Ф. Костенко, М.И. Венюков, А.И. Брянов, Н.П. Корытов, А.Н. Куропаткин, А.И. Макшеев, К.П. Кауфман, Г.А. Колпаковский, Л.Ф. Костенко, Д.И. Романовский ж.б. Аталган авторлор региондордун топографиясын, картографиялык түзүлүшүн, согуштук процесстердин жүрүшүн, хронологиясын, материалдык-техникалык базаны жана адам ресурстарын изилдөөнү максат кылып коюшкан. Демек, алардын эмгектери аскер темасына гана багытталган. Аскер-чыгыш таануучулар өздөрүнүн социалдык теги боюнча баары дворяндардын чөйрөсүнөн чыккан. Окумуштуу Е.С. Сыздыкованын пикири боюнча «орус офицерлеринин дээрлик көпчүлүгүнүн ата-теги дворяндар болушкан»[31 - Е.С. Сыздыкова, Российские военные и Казахстан: Вопросы социально-политической и экономической истории Казахстана XYIII-XIX вв. в трудах офицеров генерального штаба России. Москва, 2005. С.45]. Тарыхый кырдаалга байланыштуу аскер-чыгыш таануучулар аскердик иш менен илимпоздук, чыгармачылык ишти бирдей алып барышкан.
Орус саякатчылары: Ч. Валиханов, П.П. Семенов, А.В. Каульбарс, И.В. Мушкетов, А.П. Федченко, А. Голубев, Н.А. Северцов ж.б. Аскер-чыгыш таануучулардан айырмаланып, саякатчылар тарыхый-географиялык, тарыхый-этнографиялык, коомдук-саясий маселелерди чагылдырышкан. Ар кайсы кесиптин өкүлдөрү болушкан. Көбүнчө табигый, гуманитардык билимдин ээлери болушкан. Социалдык теги боюнча орус коомчулугунун ар кайсыл катмарынан чыгышкан.
Колониалдык администрациянын чиновниктери: К.П. Кауфман, Н. Южаков, А.Н. Гродеков, Г. Загряжсжий, А.Г. Гейнс, К. Пален, Ф. Гирс, А.Н. Куропаткин, А.И. Брянов ж.б. бир топ аскер адамдары 1867-жылы Түркестан генерал-губернаторлугу түзүлгөндөн кийин крайга кызмат өтөө үчүн жиберилген. Алардын баары аскердик билимге ээ эле. Бирок баары эле согуштук иштерге катышкан эмес. Алар түздөн-түз крайда колониалдык бийликти жүргүзгөн падышынын адамдары болушкан. Ар кайсыл кызматтарды ээлешип, жергиликтүү элдин турмушунан түрдүү материалдарды жыйноого үлгүрүшкөн. Изилдөө объектиси согуштук темалар болбостон, саясий-экономикалык, административдик маселелер болгон. Крайдагы колониалдык бийликтин орношуна түздөн-түз кызмат кылышкан.
Кыргыздардын коомдук-саясий турмушунун изилдениши
Кыргызстандын Россияга каратылышы. Жалпы Түркстандын Россияга каратылышы (анын ичинде Кыргызстандын) аскер-чыгыш таануучулар М.А. Терентьев, К. Абаза, А.И. Макшеев, Л. Костенко, А.Г. Серебренников, М.И. Венюков[32 - М.А. Терентьев, История завоевания Средней Азии. С картами и планами. Т. 1-3. СПб., 1906–1907; К.К. Абаза, Завоевание Туркестана. Рассказы из военной истории Туркестана, очерки природы, быта и нравов туземцев в общедоступном изложении. СПб., 1902; А.И. Макшеев, Исторический обзор Туркестана и наступательное движение в него русских. СПб.,1890; Л.Ф. Костенко, Туркестанский край. Опыты военно-статистического обозрения Туркестанского военного округа. Материалы для географии и статистики России. В 3-х томах. СПб., 1880; А.Г. Серебренников, Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания. Т., 1912-1915. Т. I-XVIII; М.И. Венюков, Опыт военного обозрения русских границ в Азии. СПб., 1873.] жана башкалардын эмгектеринде сүрөттөлгөн. Алардын эмгектеринде орус аскерлеринин жүрүшү, ири шаарларды каратуу, элдин каршылык көрсөтүүсү сыяктуу конкреттүү тарыхый окуялар, мындан сырткары орус аскерлеринин саны, техникалык кубаттуулугу жөнүндөгү маалыматтар чагылдырылган. Аталган авторлор, официалдуу тарыхнаамадагы үстөмдүк кылган Россия державасы артта калган Орто Азия элдери үчүн «цивилизациялык миссияны» аткарган деген концепцияны жактоочулар болушкан. Алар Түркстан крайын падышачылыктын курамында мажбурлап кармоо, «кылымдардан бери келе жаткан артта калуучулукту жоюп, «европалык цивилизацияга» жакындатып, тарыхый өнүгүүнүн туу чокусуна жеткирет» деген колониалдык саясаттын идеологиясын жакташкан. Албетте, бул концепция колониалдык бийликтин түпкү максаты Түркстан элдерин «орусташтыруу», империянын курамына кошуу идеясын ишке ашыруу үчүн болгон аракет экендигин турмуш чындыгы көрсөттү.
Расмий көз карашты жактаган авторлор, падышачылыктын басып алуучулук саясатын актоо максатында, Орто Азияны каратып алуу процессин биртоп зарыл болгон себептерден улам жаралган көрүнүш катары сүрөттөшкөн.
Алсак, Л.Ф. Костенко, А. Макшеев падышачылык Россиянын саясатын географиялык-этнографиялык жана саясий-экономикалык зарылдыктан улам жаралган көрүнүш катары баалаган. Ал эми М.И Венюков, Д.И. Романовский, Н.А. Маевдин эмгектеринде «табияттын чектери» аттуу теория сунушталган. Бул теория тышкы иштер министри Горчаковдун 1864–жылдын 21-ноябрындагы циркулярдык буйругунан улам коомчулукка белгилүү эле. М.И. Венюков биринчилерден болуп «табигый чектер» теориясына аныктама берип, ал теорияны жактоочу катары Россия өкмөтүнүн чек ара аймактарында жашаган көчмөндөрдүн токтобогон тынымсыз чабуулуна (кеп казактар жөнүндө болуп жатат) жооп кылып, миңдеген чакырымга созулган коргонуу тилкелерин уюштуруп, аскер кармап, аларды формалдуу түрдө баш ийген казак урууларына каршы коюуга туура келгенин, формалдык баш ийүүчүлүктү чындыкка айландыруу үчүн колонияларды түзүү зарылдыгы жаралганын[33 - М. Венюков, Международные вопросы в Азии // Рус. вестник. 1877. № 6.] жазган.
Расмий теорияны жактагандардын башында А. Горчаков турган. Ал Россия Чыгышта өзүнүн «цивилизациялык миссиясын аткаруу үчүн каратып алып жатат» деген пикирди сунуштаган. Анын пикирин колдогон В.В. Григорьев: «Орто Азия элдери өздөрүнүн коомдук өнүгүүсү, маданий деңгээли боюнча артта калган элдердин катарына кирет. Алдыңкы өнүккөн өлкөлөр менен мамиле түзүү алар үчүн прогрессивдүү мааниге ээ. Ошондуктан, Россия Чыгышка «цивилизацияны гана орнотот»[34 - В. Григорьев, Русская политика в отношении Средней Азии. Исторический очерк // Сборник государственных знаний. Т.1. СПб., 1874.]– деп белгилеген. Көпчүлүк авторлор Россия империясынын Орто Азияга жасаган согуштук аракеттерин актоо жана колониялык режимди жымсалдоо иретинде, күнөөнүн баарын жергиликтүү жашоочуларга оодарып, аларды «варварлар, караңгылар» деп аташкан.
А.И. Макшеев, К. Абаза, М.А. Терентьев А.Г. Серебренниковдун эмгектеринде Кыргызстандын Россиянын курамына каратылышы боюнча окуялар хронологиялык иретте сүрөттөлгөн. Алсак, конкреттүү тарыхый фактыларды келтирүү менен Кыргызстандын түштүк аймагынын Россияга каратылышы А.Г. Серебренниковдун эмгектеринде кеңири чагылдырылган. Автор аскердик инженер катары 1876-жылы уюштурулган «Алай экспедициясына»[35 - А.Г. Серебренников, К истории Кокандского похода // Военный сборник. 1897. № 9; 1899. № 4.] катышкандыктан, анын эмгегинде конкреттүү окуялар, даректүү маалыматтар кеңири баяндалган. Каратып алуу процессине карата көп кырдуу көз караштардын өкүм сүргөнүнө карабастан, көпчүлүк авторлор саясаттын түпкү максаты басып алуучулук мүнөздө экендигин танышкан эмес.
Кыргыздар жана Кокон хандыгы. Кыргыз элинин XVIII кылымдан XIX кылымдын 70-жылдарына чейинки тарыхы Кокон хандыгы менен тыгыз байланыштуу. Өзгөчө Фергана өрөөнүндө жашаган кыргыздар хандыктын калыптанышынан тарта жоюлушуна чейинки мезгилде активдүү роль ойноп келишкен. Кокон хандыгы боюнча маалыматтар алгачкы ирет орус саякатчылары, падыша тарабынан жиберилген өкүлдөр Ф. Ефремов, Ф. Назаров, Поспелов жана Бурнашев, Н.И. Потанин, В. Григорьевдин эмгектеринде сүрөттөлө баштаса[36 - Ф. Ефремов, Российского унтер-офицера Ефремова, ныне коллежского асессора, десятилетнее странствование и приключение в Бухарии, Хиве, Персии и Индии и возвращение оттуда через Англию в Россию, описанное им самим // РС. 1898. №7; Ф. Назаров, Записки о некоторых народах и землях средней части Азии Филиппа Назарова, отдельного сибирского корпуса переводчика, посланного в Коканд в 1813 и 1814 годах. СПб., 1821; Поспелов и Бурнашев. Путешествие от Сибирской линии до Ташкента и обратно в 1800 году. // Сибир.Вестник.1818.Ч IV. СПб., 1819; Н.И. Потанин, Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина (1830 годы) // Вестник РГО. 1856. Ч. 18.; В.В. Григорьев, Современные моменты Кокандского ханства // Труд. Вост. Отд. Русск. Археол. общ. Ч.II. 1856.], кийинчерээк белгилүү чыгыш таануучулар В. Вельяминов-Зернов, А.П. Хорошхин, А. Кун, В. Наливкин жана башкалардын очерктери, көлөмдүү эмгектери, жарык көргөн. Бул эмгектердин негизги өзөгүн хандыктын саясий турмушу, отурукташкан калк менен көчмөн калктын ортосундагы саясий күрөш, ал күрөштөгү кыргыздардын ролу ж.б. саясий темадагы окуялар түзгөн. Хандыктын саясий турмушунан тышкары чарбасы, калкы, географиялык абалы сыяктуу маселелер козголгон.
Кокон хандыгынын тарыхын изилдөөгө салым кошкон орус тарыхнаамасынын өкүлдөрүнүн катарына академик В.В. Вельяминов-Зерновду[37 - В.В. Вельяминов-Зернов, Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. СПб., 1856 . Ч.18. Кн.5; ошол эле автор: Исторические сведение о Кокандском от Мухаммед-Али до Худояр хана // Тр. Вост. отд. Русск. археол.общ., Ч.2., 1856.] кошууга болот. Оренбургда кызмат өтөгөн автор беш жыл бою хандык тууралуу материалдарды жыйнаган. Ал: «Менин эмгегимдин негизи сурап-билүү аркылуу чогултулгандыктан, хандыктын бүткүл турмушун толук сүрөттөй албайм»,[38 - В.В. Вельяминов-Зернов, Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. СПб., 1856 . Ч.18. Кн.5. С.105.] – деп эскерет. Ошого карабастан, автор макалаларында конкреттүү фактыларды келтирет. Алсак, «Сведения о Кокандском ханстве» деген макаласында шаар базарларындагы баалар, түрдүү товарлар, табигый кен-байлыктарды өндүрүү (алтын, күмүш, туз ж.б.) боюнча маалыматтарды берген. Хандыктагы калыптанып калган башкарууну «баш аламан башкаруу» катары баалаган автор системаны жөнгө салуу каражаттарынын бири болгон армиянын жана керектүү курал-жарактын жетишпегенин белгилеген.[39 - Ошол эле жер. С.115.] Автордун экинчи «Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммед-Али до Худаяр хана» аттуу эмгегинде болсо, 1840–1850-жылдары хандыктын ичиндеги саясий окуяларды сүрөттөөдө тарыхый маалыматтарды «окуяга күбө болгон азиялык жана орус соодагерлеринен жыйнаганын билдирет».[40 - В.В. Вельяминов-Зернов, Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммеда- Али до Худояр-хана // Труды Вост. отд рус. Археол. общества. Ч.2.,1856.] Эмгекте автор «кыпчак кыргыны», Мадали, Шералы, Кудаяр хандын мезгилиндеги саясий төңкөрүштөргө токтолуп, бул мезгилде хандарга каршы бир канча мамлекеттик төңкөрүштөр уюштурулганын белгилеп, алардын ичинен кыпчактардын башчысы Мусулманкулга каршы жасалган «кыпчак кыргынынын» олуттуулугун баса көрсөтөт.
XIX кылымдын 70-жылдарындагы Кокон хандыгынын саясий, социалдык-экономикалык турмушун чагылдырган эмгектердин катарына чыгыш таануучу А.Л. Кундун[41 - А. Кун, Некоторые сведения о Ферганской долине // Военный сборник,1876. №4; ошол эле автор: Очерки Кокандского ханства // Известия РГО. СПБ., 1876. Т.12.] эмгектерин кошууга болот. Бул эмгектерде так талашуу үчүн болгон көчмөндөр менен отурукташкан калктын ортосундагы саясий күрөштөр кеңири чагылдырылып, бийлик үчүн күрөшкөн Алымкул, Мусулманкул, Кудаяр хан сыяктуу инсандарга мүнөздөмө берилген. Кыпчактарга токтолгон автор: «Бийликке жеткен көчмөн кыпчактар китептерди өрттөшүп, аалымдарды куушуп, отурукташкан калктын үйлөрүн талап-тоношуп, кыздарын аялдыкка алышып, дарактарды кыя башташты. Эгин талааларындагы суу башаттарын ээлешип, сууну дыйкандарга акчага сата башташты»[42 - А. Кун, Некоторые сведения........, С.40.], – деп жазат. Мусулманкул башында турган кыпчактардын орунсуз жоруктарын Н. Петровский, А.П. Хорошхин сыяктуу авторлор да тастыктап, кутум иштерди уюштургандардын башында Мусулманкулдун турганын белгилешет. А. Кун бийликке келген Шералы хан кыпчактар менен сарттардын ортосунда «оюнчук катары» кызмат кылып, эки атаандаш топтун кайсынысы жеңээрин гана күткөнүн»[43 - А. Кун, Некоторые сведения..........., С.419.] белгилейт. А. Кун Шералыны: «Орто жаштагы Шералы алсыз башкаруучу болду. Башкаруучулук тажрыйбасы, кайраттуулугу, энергиясы, эрктүүлүгү жетишпей, ал кол алдындагыларга өз амбициясын көрсөтө ала албады»,[44 - А. Кун, Некоторые сведения........... , С.419.] – деп мүнөздөйт.
Хандыктын ички турмушундагы окуяларга анализ берген авторлордун алдыңкы сабында аскер-чыгыш таануучу «Түркстан жортуулдарынын» катышуучусу А.Г. Хорошхин[45 - А.Г. Хорошхин, Заметки о Коканде // ТВ. Т.23; ошол эле автор: Очерки о Коканде // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876; ошол эле автор: Отрывки из дневника в Кокане // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876; ошол эле автор: От Коканда до Ходжента // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876.] турат. Анын калемине бир канча жол очерктери таандык. Хандыктын саясий турмушун сүрөттөөдө В. Вельяминов-Зернов, А.Л. Кун, А.П. Федченко сыяктуу чыгыш таануучу, саякатчылардын көз караштарын кайталаган. А.Г. Хорошхин хандыкты башкаруу кыйын экендигин эскерип, акыркы 70-80 жыл аралыгында каза болгон, киши колдуу, буюртма өлүмгө учураган, качып кеткен хандарды тизмелейт[46 - А.Г. Хорошхин, Заметки о Коканде // Туркестанский Сборник. Т.23. С.185.]. Мындан сырткары автор хандыктагы салыктын түрлөрү, аскердик абалы, калктын саны тууралуу кызыктуу маалыматтарды келтирет.
Жергиликтүү тарыхый булактардын негизинде Кокон хандыгынын саясий тарыхын чагылдырган авторлордун бири чыгыш таануучу В.П. Наливкин[47 - В.П. Наливкин, Краткая история Кокандского ханства. Казань. 1886; ошол эле автор: Очерки земледелия в Наманганском уезде // Тур.вед. 1880. № 11,13,15,18,21,24,25,29; ошол эле автор: Киргизы Наманганского уезда // Тур.вед. 1881. № 20–21.] болуп саналат. В.П. Наливкиндин эмгеги Кокон хандыгынын 167 жылдык тарыхын гана чагылдырбастан, Фергана өрөөнүнүн байыркы, орто, жаңы доордогу тарыхын сүрөттөөгө аракет жасаган сейрек кездешкен эмгектердин бири болуп саналат. Автордун эмгегиндеги сүрөттөлгөн башкы маселе – хандыктын негизделиши, хандардын генеологиясы, «Алтын Бешик» легендасы, «хан сарайындагы» туугандык, куда-сөөктүк мамиле, «ордо төңкөрүштөрү», кутумдар, басып алуучулук согуштар ж.б. саясий мүнөздөгү маселелер. Автор эмгегинде өзгөчө Шералы, Кудаяр хандардын доорундагы саясий окуяларга басым жасаган. Так талашуудагы ички согуштарга мүнөздөмө берген автор «Кокон хандыгынын ички саясий турмушу тынымсыз кайталанып турган «ордо төңкөрүштөрүнө», кутумдарга, көтөрүлүштөргө, чыр-чатактарга, эки топтун ортосундагы күрөшкө жык толгон»[48 - В.П. Наливкин, Краткая история ...., С. 161,169,172.] деген бүтүмгө келген. Белгилей кетчү жагдай, автор хандыктын социалдык-экономикалык абалына көңүл бурган эмес. Ага карабастан Кокон хандыгынын саясий тарыхын толук чагылдырууга аракет жасаган В.П. Наливкиндин эмгеги бүгүнкү күнгө чейин өзүнүн илимий баалуулугун жоготкон жок.
Жыйынтыктап айтканда, революцияга чейинки Россия тарыхнаамасынын өкүлдөрү тарабынан Кокон хандыгынын саясий, социалдык-экономикалык абалын чагылдырган чакан макаладан тарта көлөмдүү эмгектерге чейин жарыяланган. Бул доордогу эмгектердин өзгөчөлүгү авторлордун дээрлик көпчүлүгү окуялардын түздөн-түз күбөсү болуу менен тарыхый баалуу материалдарды жазып калтырышканында болгон. Маалыматтарды топтоодо жергиликтүү соодагерлер, эл арасындагы молдолор кызмат аткарышкан.
Кыргыздардын социалдык-экономикалык абалынын чагылдырылышы
Кыргыз таануу маселесинин изилденишине салым кошкон россиялык түркстан таануучулардын катарына орус саякатчыларын кошууга болот. Россия империясынын кыргыздардын саясий, социалдык-экономикалык турмушуна карата болгон кызыгуусу күчөп, изилдөө иштерин жүргүзүү үчүн падышачылык тарабынан иш-чаралар көрүлө баштаган. Илимий максатты ишке ашыруу шылтоосу менен Орус географиялык коому (РГО) тарабынан «илимий экспедициялар» уюштурула баштаган. Натыйжада 1856-жылдын май айынан баштап Кыргызстандын аймагына Ч. Валиханов, П.П. Семенов, Н.А. Северцов, А. Голубев, И.А. Бардашев сыяктуу саякатчылар келишип, кыргыздар туурасындагы маалыматтарды топтоп, Орус географиялык коомунун басылмаларына жарыялашкан. Аталган орус саякатчыларынын эмгектеринде кыргыздардын уруу-уруктук түзүлүшү, курамы, географиялык абалы, саясий абалы, социалдык-экономикалык мамилелери, чарбасы туурасындагы кызыктуу материалдар сүрөттөлгөн.
Кыргыздар туурасында тийиштүү материалдарды топтоп, кыргыз таануу маселесинин жаралышына салым кошкон авторлордун катарына И.А. Бардашевди кошууга болот. Бардашев Ала-Тоо (1848-1868-жылдары) округунун жана казактардын Чоң ордосунун котормочусу болгон. Сибирдеги кадет котормо мектебинде окуган. Кадет мектебин аяктаган соң Ала-Тоо округунун борбору Копалга котормочу катары жиберилген. 1856-жылы Ч. Валиханов менен биргеликте Кульжага дипломатиялык миссияны аткаруу үчүн катышкан. 1860-жылы болсо полковник А.Э. Циммермандын жетекчилиги астында Токмок, Пишпек чептерин алууга катышкан. И.А. Бардашевдин калемине кыргыздар боюнча жазылган «Заметки о дикокаменных киргизах», «Сведения о дикокаменных киргизах»[49 - И. Бардашев, Заметки о дикокаменных киргизах // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник, Вып.III. СПб., 1874; ошол эле автор: Сведения о дикокаменных киргизах // ТВ. 1870. №15.] аттуу эмгектер таандык, аталган эмгектер эмнегедир анын көзү өткөндөн кийин гана жарык көргөн.
1856-жылы ысык-көлдүк кыргыздардын арасында болуп, алардын ички турмушу, маданияты менен түздөн-түз таанышкан авторлордун бири белгилүү этнограф, тарыхчы Ч.Валиханов болуп саналат. Автордун калемине «Киргизское родословие», «Записки о Кокандском ханстве», «Записки о киргизах», «Очерки Джунгании»[50 - Ч.Ч. Валиханов, Записки о Кокандском ханстве // Собр. соч., в пяти томах. Алма-Ата, 1985. Т.3; ошол эле автор: Записки о киргизах // Собр. соч., в пяти томах. Алма-Ата, 1985. Т.2.; ошол эле автор: Киргизское родословие // Зап. Русск. Географ.общ. по .отд. этнограф. Т.29. СПб, 1861.; ошол эле автор: Очерки Джунгании // Зап. Русск. Географ. Общест., кн.3. 1861. ж.б.] ж.б. эмгектер таандык. Аталган эмгектерде кыргыздардын уруулук түзүлүшү, чарбасы, саясий абалы, «кыргыз» этнониминин келип чыгышы ж.б. маселелер сүрөттөлгөн.
Белгилүү саякатчы П.П. Семенов тарабынан жазылган жол күндөлүгү, эскерүү эмгектеринен саясий абал туурасында көптөгөн маалыматты алууга болот. Алсак, автор саякаттоо мезгилинде бугу менен сарыбагыштардын айылында болуп, алардын ич ара кагылышууларына күбө болгондугун жазган. Эки уруунун бири-бирине кастык мамилесинен улам сарыбагыштын манабы Ормондун бугулардын колунан каза болгондугун белгилейт[51 - П.П. Семенов, Поездка из укрепления Верного через горный перевал у Суок-Тюбе и ущелье Буам к западной оконечности озера Иссык-куль в 1856 г. (Отрывок из путевых записок П.Семенова) // Вест. географ. общест. 1858, Ч. 33, Отд. II. С.204.]. П.П. Семенов жетектеген орус саякатчыларынын өкүлдөрүн Үмөтаалынын кабыл алгандыгы белгилүү. П.П. Семеновдун макаласында сүрөттөлгөн окуяларга логикалык анализ жүргүзсөк, П.П. Семенов кыргыздар туурасында көп маалыматты топтоого аракет кылган. Эки уруунун ортосундагы мамиленин тарыхын, себептерин билүүгө кызыккан. Ошондуктан автор: «…сарыбагыш менен бугунун ортосундагы кандуу кагылышуу бир канча жылдан бери уланып келет....»[52 - П.П. Семенов, Поездка из управления Верного через горнай перевал ......, С. 204.] – деп жазат. П.П. Семенов көчмөн кыргыздардын ортосундагы ич ара кагылышууларды жайыт, калыӊ төлөө, соода-сатык талашынан улам жаралган көрүнүш катары баалаган. Мындай көз карашты башка орус саякатчылардын эмгектеринен да кездештирүүгө болот.
Этнографиялык багыттагы изилдөөлөр
Кыргыз элинин салттуу билими, үрп-адаты, каада-салты, үй-бүлөлүк турмушу ж.б. көчмөн турмуштун ар кыл жагдайларын чагылдырган этнографиялык багыттагы изилдөөлөр Ч. Валиханов, В. Радлов, Н. Зеланд, Н.А. Аристов, Г. Загряжский, А. Диваев, Н. Ситняковский, Н.А. Северцов, А.Н. Краснов, М. Венюков, В.И. Кушелевский ж.б. авторлор тарабынан жасалган.
Кыргыз элинин материалдык, руханий маданияты, диний ишенимдери туурасында изилдеген окумуштуулардын бири Ч.Ч. Валиханов кыргыздардын уруулук курамы, «Манас» эпосунан үзүндү, элдин диний ишенимдери, тамак-ашы, турак-жайы, кол өнөрчүлүгү ж.б. маселелерди чагылдырган эмгектерди жараткан.[53 - Ч.Ч. Валиханов, Очерки Джунгарии // Зап. Русс. географ. обл. 1861, Кн. 1-2; Ошол эле автор: О состоянии Алты шара или шести восточных городов китайских провинции Нан-шу (Малой Бухарии в 1858-1859 году // Зап. Русс. географ. обл. 1861. Кн.3. ж.б.] Окумуштуу тарыхый-этнографиялык материалдарды XIX кылымдын экинчи жарымында кыргыз жергесине келген учурда ысык-көлдүк кыргыздардын арасынан чогултканы маалым.
Изилдөөчү Н.Л. Зеланддын[54 - Н.Л. Зеланд, Кыргызы. Этнологическй очерк // Записки Зап. Сиб. Отд. Русс. Географ. обл. 1885, Кн. 7. Вып. 2.] эмгегинен кыргыздардын чарбасы, кол өнөрчүлүгү, үй-бүлөлүк турмушу ж.б. этнографиялык кызыктуу материалдарды алууга болот. Бул эмгек Жети-Суу областында жашаган кыргыздар жана казактар жөнүндөгү изилдөөлөрдүн бири болуп саналат. Анда кыргыздар менен казактардын жашоо-турмушу, алардагы окшоштуктар, салты, музыкасы сүрөттөлүп, тил жагынан айырмачылыктар бар экендиги белгиленген.
Колониялык доордо кыргыздардын турмушун жакындан көрүп-билип, көптөгөн этнографиялык материалдарды жазып калтырган авторлордун бири – Г. Загряжский.[55 - Г. Загряжский, Быт кочевого населения долин Чуй и Сыр-Дарьи. // Тур.вед. 1874. №25, 27-32; ошол эле автор: Киргизские очерки: тризна по умерших. // Тур.вед. 1873. №1; ошол эле автор: Очерки Токмокского уезда // Тур.вед. 1873, № 9-10.; ошол эле автор:Кара-киргизи // Тур.вед. 1874, № 41,43, 44.] Учурунда ал Токмок уездин башкарып, эл арасын көп кыдырган. Анын көлөмдүү макалаларында кыргыздардын турмушуна байланышкан негизги үч маселе сүрөттөлөт: биринчиси, кыргыздардын үрп-адаттары, диний ишенимдери; экинчиси, коомдук түзүлүшү; үчүнчүсү, кыргыздардагы салттуу сот системасы. Г. Загряжский «Быт кочевого населения долин Чуй и Сыр-Дарьи» аттуу макаласында кыргыздардын малга болгон мамилесин, малды багуу, асыроо, ар бир үй-бүлөнүн ичиндеги аткарган кызматын Чүйлүк солто уруусунун мисалында мүнөздөп кеткен. Макаласында ар бир үй-бүлөнүн өзүнө бөлүнгөн кызматы бар экендигин белгилейт. Маселен, ал: «Улгайган адамдар малды айдашат, кыгын тазалашат. Жаштары жылкыны, койду, төөлөрдү, ал эми аялдары болсо уйларды саашып, музоолорун карашып, сүттөн азыктарды жасоо менен алек болушкан» – деп жазат.[56 - Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.] Андан ары автор, кыргыздардын бир күндө жасаган ишине токтолуп кеткен. Алсак, автор белгилегендей эртең мененки тамактан кийин үй-бүлөнүн ар бир мүчөсү өзүнө тиешелүү жумушту аткарууга киришет. Ал: «Аялдар малды саап, сүт азыктарынан айран, кымыз жасай башташат. Эркектер болсо устачылык жасоого киришет, колунан эч нерсе келбегендер мал кароого, аңчылыкка жөнөшөт. Жаш кыздар болсо өзүнүн себин даярдоо үчүн саймачылык менен алек болушат. Эс алууга убакыт жок. Мал кечинде короого келген мезгилде гана айыл кайрадан кыймылга келет»[57 - Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.]– деп эскерет.
Г. Загряжскийдин эмгегинде кыргыздардын чарбалык турмушуна байланышкан дагы бир орчундуу маселе сүрөттөлөт. Ал маселе – малдын жүнүн, терисин иштетүү. Автор малдын терисинин, жүнүнүн кыргыздардын чарбасында кийим үчүн алмаштыруу предмети катары маанилүү ролду ойногонун жазат[58 - Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.]. Койдун, эчкинин жана жылкынын жүндөрү менен аралаштырып, аркан жасалат. Алар кадимки көчмөн турмушта жана жүк артуу учурунда колдонушарын белгилейт. Кыргыздар аркан жасоо өнөрчүлүгүнө кызыккан автор: «Таза жылкынын жүнүнөн келиндин себин жүктөп узатууда ала-була аркан жасалып колдонулат[59 - Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.]»—деп белгилейт. Чындыгында жылкынын жүнүнөн жасалган аркандар бышык келген, ал аркандар бааланган. Биздин пикирибиз боюнча ак аркандарды бай адамдар үй- тиричилигинде көп колдонушкан. Г. Загряжскийдин жогорудагы эмгектерин кыргыздардын социалдык абалына, чарбалык турмушуна, жашоо образына, маданиятына анализ жүргүзгөн мазмундуу тарыхый-этнографиялык мүнөздөгү эмгек катары кароого болот.
XIX кылымдын экинчи жарымында Кыргызстандын түштүк аймагында жашаган кыргыздардын чарбалык турмушун чагылдырган авторлордун бири В. Наливкин болуп саналат.[60 - В. Наливкин, Киргизы Наманганского уезда // Тур.вед. 1881. № 20-21; ошол эле автор: Очерки земледелия в Наманском уезде // Тур.вед. 1880. № 11, 13, 15, 18, 21; 24-25,27-29.] Наманган уездинде жашаган кыргыздардын чарбалык турмушу, тагыраак айтканда дыйканчылыгы туурасында «Очерки земледелия в Наманганском уезде» аттуу көлөмдүү эмгекти жазган. Автордун аталган эмгеги үч бөлүктөн турат. Автор анда уезддин географиялык шарты, дыйканчылыктын негизги түрлөрү, аны өстүрүп, жыйноодогу колдонулган ыкмалар, эгин сугаруу жолдору сыяктуу дыйканчылык турмушту терең анализдөөгө аракет жасаган. В. Наливкиндин эмгектери аркылуу азыркы Аксы районуна караштуу Падыша-Ата, Кара-Башат, Кашка-Суу, Караван аймагында жашаган кыргыздардын дыйканчылык кесиби туурасында маалымат алууга болот.
Жыйынтыктап айтканда XVIII кылымдын экинчи жарымынан XX кылымдын башына чейинки мезгилде Борбордук Азиянын тарыхын изилдеген россиялык түркстан таануучулар тарабынан кыргыз таануу маселеси жаралып, бул тармак бир канча багыттар боюнча изилденип, өнүгө баштаган. Кыргыз таануу маселесине арналып жазылган эмгектерге карата жүргүзүлгөн тарыхнаамалык анализ аталган илимий тармактын өнүгүшүн бир канча этаптарга бөлүп кароо зарылдыгын жаратат:
1-мезгил: XVIII кылымдын экинчи жарымынан XIX кылымдын башына чейинки мезгил. Аталган мезгилди кыргыз таануу маселесинин жаралуу башаты катары кароого болот. Россия империясынын чыгышка карай күчөгөн тышкы саясатынан улам кыргыздар жөнүндөгү маалыматтарды топтоо, билүү зарылдыгы келип чыккан. Бирок кыргыздар туурасында максаттуу түрдөгү изилдөө болгон эмес. Маалыматтардын көпчүлүгү кыска, үзүндү формасында болуп, коңшулаш элдер жөнүндөгү маалыматтарды жазууда гана кыргыздар эскерилип кеткен. Бул мезгилде кыргыздар жөнүндөгү маалыматтарды топтогондор илимий экспедициялардын мүчөлөрү, падышанын атайын жиберген өкүлдөрү, Батыш-Сибирь генерал-губернаторлугунун кызматкерлери болушкан.
2-мезгил: XIX кылымдын башынан XIX кылымдын 60-жылдарына чейинки мезгил. Россия империясынын Орто Азияга карата болгон тышкы саясатынын күчөшүнө байланыштуу, геосаясий себептерден улам кыргыздар жөнүндө маалымат топтоо, жарыялоо россиялык тарыхнаамада актуалдуу маселелердин бирине айланган. Кыргыз таануу маселеси системалуу изилдене башталып, изилдөө жолдору, маалымат берүү формасы кеңейе баштайт.
3-мезгил: XIX кылымдын 60-жылдарынан тарта XX кылымдын башына чейинки мезгил. Бул мезгил – Россия тарыхнаамасында кыргыз таануу маселесинин кеңейүү, өнүгүү мезгили. Кыргыз элинин тарыхын максаттуу изилдөө мезгили катары кароого болот. Бул доордун мүнөздүү белгиси катары айрым плюралисттик маанайдагы илимий көз караштарды пайда кылган, көлөмдүү эмгектер жаралган. Колониалдык бийлик системасынын орношу менен Туркстан крайынын элинин тарыхын гана эмес, элдин психологиясын, салтын, үрп-адатын, тилин, экономикасын, терең изилдөө муктаждыгы жаралган. 1867-жылы Түркстан генерал-губернаторлугу түзүлгөндөн баштап, региондо тарыхый изилдөөлөргө шарт түзүлүп, жаңы илимий, маданий мекемелер, коомдор түзүлгөн.
Демек, каралып жаткан мезгилде кыргыз элинин тарыхын изилдөөгө карата россиялык түркстан таануучулар тарабынан чоң салым кошулгандыгын баса белгилеп кетүү абзел. Ошол эле учурда россиялык түркстан таанучулардын эмгектеринде айрым бир кемчиликтер да орун алган. Алсак, авторлорунун эмгектеринде бири-бирин кайталаган фактылар көп кездешүү менен окуяга анализ берүү, баа берүү, ыкмалары жокко эсе. Демек, бул булактарды илимий чөйрөдө колдонууда тарыхый салыштырмалуулук ыкмасын колдонуу талап кылынаары шексиз.
Пайдаланылган адабияттар
Алекторов А.Е., Указатель книг, журнальных и газетных статей и газетных статей и заметок о кыргызах. Казань, 1900.
Алымбаев Ж.Б., Общественно-политическая жизнь кыргызов в русской историографии второй половины XVIII – начала ХХ вв. Бишкек, 2009.
Андреев И.Г., Описание Средней орды киргиз-кайсаков с принадлежащими и касающимися до сего народа дополнениями и прилежащих к Российской границе Сибирской линии по части Колыванской и Тобольской губерниях крепостям, собранное 1785 года капитаном Андреевым // Новые ежемесячные сочинения. Ч. СXV−CXVIII. СПб., 1795−1796.
Кун А., Некоторые сведения о Ферганской долине // Военный сборник, 1876.
Наливкин В.П., Киргизы Наманганского уезда // Туркестанские ведемости. 1881. № 20-21.
Наливкин В.П., Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
Пуговкина, История Туркестана в наследии Российской историографии середины XIX-начала XX века (политические и экономические аспекты). Дис. канд. ист. наук. Ташкент, 2006.
Рычков П.И., Топография Оренбургская, то есть описание Оренбургской губернии, сочиненное коллежским советником и императорской Академии наук корреспондентом Петром Рычковым. Ч. I – II. СПб., 1762.
Сапаралиев Д., Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в XYIII в. Бишкек, 1995.
Сыздыкова Е.С., Российские военные и Казахстан: Вопросы социально-политической и экономической истории Казахстана XYIII-XIX вв. в трудах офицеров генерального штаба России. Москва, 2005.
Татищев В.Н., История Российская с самых древнейших времен. Кн.1, Ч.1− 2. Москва, 1768.
Тимковский Е., Путешествие в Китай через Монголию в 1820 и 1821 годах. Ч.1. СП6., 1824.
Туркестанские ведомости. 1871, 1873, 1874, 1894. №60, 61; 1903. № 12, 39, 51, 58, 72, 73, 98, 99, 101, 102; 1904. №6, 22, 35, 38, 84, 186; 1905. №13.
ЦГА.РУ.Ф.И-1. ОП.8.Д.385.

Изниктеги Кыргыздар күмбөзү[61 - Бул макала алгачкы жолу 2017-жылы Бурса шаарында басылган: Селда Калфазаде. Изниктеги «Кыргыздар» күмбѳзү // 1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары. Бурса 2017. 269-276-б.]
Селда Калфазаде[62 - Д-р. Искуство тарыхы боюнча адис. Элкат дареги: selda.zade@mynet.com.]
Которгон: Абдрасул Исаков
Кыргыздар күмбөзү Изниктеги Жаңы Шаар капкасынын (Yenişehir Kapısı) жанында, шаар сепилинин сыртында жайгашкан. Күмбөздүн жанында 1963-жылы жүргүзүлгөн казуу иштеринде[63 - O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmâret Camii Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-65, s.16-31.] Орхон Султан мечитинин курулуш жазуусу жана кээ бир калдыктары табылган. Кыргыздар күмбөзү боюнча жазылган эмгектерде күмбөз «Ажы Жамаса күмбөзү», «Рейхан күмбөзү» жана «Кырк кыздар күмбөзү» деген аттар менен белгилүү болсо да, эң көп «Кыргыздар күмбөзү» деген аты менен таанылган. Жазууда курулуш тарыхы көрсөтүлбөгөндүктөн качан жана ким тарабынан курдурулганы белгисиз. Ичиндеги мүрзөлөрдө да дата берилбегендиктен кимдер үчүн курулганы да белгисиз болгон бул күмбөздөр боюнча негизинен эки гипотеза айтылып келет. Биринчи гипотеза боюнча күмбөз Изниктин алынышында шейит болгондорго арналып салынган. «Кыргыздар» аты 1325-жылы курулган Изник алынганга чейин ордо аты катары колдонулуп келген Орхон Казы мечити менен байланышы бардай.[64 - E. Hakkı Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mâri”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1957, s. 122.] Экинчи гипотеза боюнча Кыргыздар күмбөзү Орхон Казы мечитинде кызмат өтөгөн орто азиялык олуялардын күмбөзү болуп эсептелет.[65 - S. Eyice, “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, İstanbul 1987, s.105.]
Эки гипотезанын бириккен жери, Баязыт Хан уулдары арасында такты талашы жүрүп, баш-аламандык өкүм сүрүп турган кезде жана Анадолунун алынышында Орто Азия калктарынын кошкон салымынын эске алыныш фактысы десек болот. Ушул пикир бизди туура жыйынтыкка алып барчудай. Анткени Осмон Дөөлөтүнүн курулушунда Орто Азиядан келген кыргыз, өзбек жана түркмөндөрдүн аябай чоң жардамы болгону белгилүү. Ал гана эмес XIV кылымдын биринчи чейрегине чейин Осмон Дөөлөтүндө алар өздөрүнүн уруу аттарын колдонушкан.[66 - Ayverdi, a.g.e., s. 122.] Күмбөзгө «кыргыздар» атынын берилиши жогорудагы тарыхый маалыматтарга таянып түшүндүрүлөт. Күмбөздүн архитектуралык өзгөчөлүктөрүн изилдегенибизде ал жердин чынында эле XIV кылымдын биринчи чейрегинде курулганы анык болду. Күмбөздүн чептин сыртында, шаар борборунан узак, Орхон Казы мечитине жакын жерде жайгашуусу да күмбөздү аты аталган мечит менен бирге карап, жогорудагыдай дата беришибизге себепкер болду.
Азыркы учурда Изниктин маанилүү көркөм жайларынан бири болгон кыргыздар күмбөзү көптөгөн жылдар бою каралбай, ал турсун кээ бир жагымсыз кийлигишүүлөрдү да башынан өткөргөн соң, акыркы жылдарда кайрадан эски стилине ылайык реставрацияланды. Күмбөз чамгарактуу негизги имараттан, түндүк тарабы дубал менен бириккен, айбанча аркылуу сыртка чыккан аркалуу кире бериштен турат.
Күмбөз боюнча биринчи изилдөөлөр 1930-жылдарда башталган. Ал жылдарда күмбөздүн алды жагынын чыгыш дубалы гана ордунда эле. Ураган батыш дубалы менен алды жактагы айбанчанын бош калган жерине көрксүз дубал урулуп, күмбөздүн жыгылган чатырынын ордуна жыгачтан түз чатыр жасалып, кириш жагынын орто жерине төрт бурч эшик коюлган.[67 - A. Saim Ülgen, “İznik’te Türk Eserler”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara 1938, s. 61-62; K. Otto-Dorn, DasIslamische İznik, Berlin 1941, s. 76-78; E. Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin İlk Devri I, İstanbul 1966, s. 180.]
Киришинде мурун бир бешик арканын болгонун чамгарактуу имараттын түндүк тарабындагы дубалда көрүлгөн кемерден калган издерден байкасак болот.[68 - Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin…, s. 180.] Азыр эски стилине ылайыкташтырылып, кайрадан реставрацияланган кириш бөлүмүнөн эки тарапка чыгып турган бурчтардын ортосундагы тегерек арка аркылуу сыртка чыгылат. Айбанча бешик сымал үкөкчө бөлүм аркылуу курулган. Бышкан кыштан жаа сымал жасалган кемер аркылуу тышка ачылган кириш бөлүгүнүн каптал жагынан чыгып турган калкан дубалдарынын бешик арканы тоскудай бийик болушу күмбөздү сөөлөттүү көрсөтөт.
Күмбөздөгү чамгарактуу негизги имараттын чыгыш жана батыш дубалдарынын асты жана үстү жагында бири-бирине тушташ жарым айлана түрүндөгү терезелер, түштүк тарабында болсо, үстү жагында гана жалгыз терезе бар. Түндүк тарабындагы дубалда жайгашкан эшиктин үстүндө бир терезе жайгашкан. Имараттын дубалы үч катар урчук таштардын жана эки катар кыштан кезектешип өзгөчө курулган. Бул дубалдын кыналышынан көп сандагы жөнөкөй жана оймолуу мармар бөлүктөрүн көрүүгө болот. Дубалдын согулуш ыкмасы алгачкы Осмон доору архитектурасынын өзгөчөлүктөрүн толугу менен көрсөтүп турат. Буга чейин жасалган оңдоо иштери күмбөздүн кээ бир жерлериндеги өзгөрүүлөргө себеп болгон. Булардан бири чамгарактуу негизги бөлүмдүн дубалдарынын үстүнөн коюлган кирпи чачы өрүмүнүн урчук таштар кошумчаланып узатылганы болсо, экинчиси ичтен тегерек, тыштан он эки кырдуу көрүнгөн казанак бөлүмүнүн көтөрүлгөнү десек болот.
Акыркы учурда дубалдардын баары кайрадан реставрацияланып, мурдагы начар жана көрксүз кошумчалар оңдолгону менен, көңүл коюп караганда, бул бузулган жерлердин калдыктарын (издерин) көрүүгө болот. Казанактын көтөрүлүшү күмбөздүн чамгарак формасынын өзгөрүүгө учурап, имараттын жапыз көрүнүшүнө себеп болгон. Бул абал күмбөздүн алгачкы көрүнүшүнүн өзгөрүшүнө себеп болгон. Имараттын чатырынын чамгарак эмес пирамида түрүндө,[69 - O. Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri II, Ankara 1991, s. 125; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul 2007, s. 154.] же болбосо конус[70 - G. Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, İstanbul 2012, s. 88.]-калпак түрүндө болгонун айткан илимпоздор да бар. Бирок күмбөздүн жаңыланган азыркы абалынан мурун мындай экенин тастыктай турган далилдерди көрө албайбыз. Буга чейин күмбөздү изилдеген А. С. Үлген, К. Отто-Дорн, О. Асланапа жана Е. Х. Айверди сыяктуу илимпоздор күмбөздүн чатырынын чамгарак түрүндө болгону шексиз деп эсептешет[71 - Ülgen, a.g.e., s. 61; Otto-Dorn, a.g.e., s. 76; O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, İstanbul 1977, s. 175; Ayverdi, a.g.e., s. 122.].
Күмбөздүн он эки кырдуу казанагы ошол доордо колдонулган түрдөн. Орхон Казы дооруна тиешелүү имараттардан Изник Ажы Өзбек мечити жана XIV кылымда тургузулган Изник жашыл мечитинин казанактары да ушундай. Казанакта төрт бурчтуу төрт терезе жайгашкан. Чамгарактын үстү азыр черепица менен жаңыланып жабылды. Күмбөздүн оргиналында да чамгарактын атайын даярдалган черепицалар менен жабылганын.[72 - Ayverdi, a.g.e., s. 122.] Чамгарактуу бөлүмгө аркалуу кириштен кирилет. Кириште алты жаңы мүрзө бар. Имараттын негизги бөлүмүнө Византия стилиндеги таяк моюнтуруктуу, төрт бурчтуу мармар эшиктен кирилет. Ичинде төрт бурчтуу жерден сүйрү аркалуу бурч чамгарактар менен сегиз бурч чамгарактуу арка биригип, ортосу туюк аркалар менен сегиз аркалуу бир система жасалган. Чамгарак сегиз бурчтуу пьедесталдан үч бурчка айландырылган тeгерек негиз үстүнө жайгаштырылган. Чамгарак башталган жерде туюк кемерлүү терезелер, алкак бөлүмүндө болсо, төрт бурчтуу төрт терезе коюлган. Чыгыш жана батыш дубалдарында бири-бирине тушташ тегерек кемерлүү кең терезелерден жарык түшүп турган бөлүмдүн түштүк дубалында михрап[73 - Михрап-мечиттерде Каабанын жөнүн көргөзгөн, имам отура турган оюк жер (Кот.).] катары колдонулган төрт бурчтуу узун бир нища, чыгыш дубалынын түштүк учунда болсо, мүрзөгө орун табыш үчүн кийинчерээк казылганы белгилүү жарым айлана түрүндөгү бир нища бар.
Имараттын ичинин эң маанилүү жасалга өзгөчөлүгү өткөөл бөлүктүн үстүндө терезелердин айланасында, казанактагы терезелердин үстүндө жана чамгарактын ортосу менен этегинде калем менен сызылган кооздуктар болуп эсептелет.
Күмбөз боюнча маалыматтар берген эски китептерде алкак терезелеринде пальма, чамгарак ортосунда жылдыз белгиси коюлган кооздуктардан сөз кылынат жана көбүнчө жогорку жактагы аркалуу терезелердин чиймелерине токтолушат.[74 - Ülgen, a.g.e., s. 62; Otto-Dorn, a.g.e. s. 78.] Бүгүнкү күндө жогору жактагы аркалуу терезелердин чиймелеринин бир аз бөлүгү гана сакталып калган. Башка жерлердегилери толугу менен жок болгон калем менен кооздолгон чиймелер XIV кылымдын биринчи жарымына тиешелүү деп саналат.[75 - Y. Demiriz, Erken Osmanlı Mimarisinde Süsleme, İstanbul 1979, s. 573-575.] Булар Осмон жасалга өнөрүнүн алгачкы дооруна тиешелүү өрнөктөр катары кабыл алынат.[76 - Otto-Dorn, a.g.e., s.78.] Ошондон улам да абдан маанилүү деп эсептелет. Реставрация учурунда сакталып калган калдыктарга карап калыбына келтирилген калем менен тартылган кооздуктар ар терезеде ар башка композицияга ээ. Чырмалышкан «руми» делген эки бөлөк оюунун, устун жана устун башы менен «хатайи» деген бутактар жана түрдүү ваза формалары түшүрүлгөн эки башка оюунун да түстөрү кара, кызыл, сары жана жашыл. Селчук жана Осмон искусствосунун алгачкы дооруна тиешелүү «руми» жана «хатайи» калем кооздоо мотивдери менен бирге устун, антик устун башы сыяктуу түрк искусствосуна жат мотивдердин болушу изилдөөчүлөр арасында кыйла кызыгуу жараткан.
Бул Византия таасиринен кутула элек өткөөл доордун табигый жыйынтыгы болушу ыктымал. Балким кээ бир илимпоздор[77 - Ülgen, a.g.e., s. 62.] белгилеп кеткендей, имараттын курулушуна катышкан византиялык усталардын өнөрлөрү да болушу мүмкүн. Азыркы учурда чамгарактуу бөлүмдө жети, кириш бөлүмүндө бирдей чоңдуктагы алты сандука (табыт коюлган жайлар) бар. Булар жакынкы эле учурда бул жерге коюлганы көрүнүп турат. Эскиден чамгарактуу бөлүмдө жети чоң, бир кичине (наристе) табыт менен ар кыл көлөмдөгү сегиз мүрзө, кириш бөлүмүндө алты (кээ бир китептерде үч) кароосуз мүрзө бар экени жана мынчалык көп мүрзөнүн болушуна караганда күмбөз ээсинин таасирдүү бирөө болгонун изилдөөчүлөр жазып кетишкен.[78 - Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin…, s. 181.] Бул материалдардын баарынан чыгарыла турган жалпылык – мурунтан эле мүрзөлөрдүн эч бирине дата коюлбаганы жана жасалгаларынын болбогону. Мүрзө санынын ар кыл көрсөтүлүшү болсо, күмбөз кароосуз калган учурда мүрзөлөрдүн жоголуп же жаңыланып турганынан улам болсо керек.
Кыргыздар күмбөзү курулуш жазуусу болбогонуна карабастан архитектуралык өзгөчөлүктөрү жана дубал стили менен Осмон Империясынын алгачкы дооруна тиешелүү мимарлыктын анык үлгүсүн ташыйт. Күмбөздүн негизги өзгөчөлүктөрүнөн бири кириш бөлүмүнүн айбанча түрүндө болушу десек болот. Айбанча өзүнчө бир бөлүм катары чамгарактуу негизги бөлүм менен биригип турат. Күмбөздүн киришинин айбанча түрүндө болушу, XIII-XIV кылымдарда Анадолуда учуратылган негизги бөлүм жалгыз айбанча аркылуу сыртка ачылган «айбанча күмбөздөрдөн»[79 - M. Sözen, “Anadolu’da Eyvan Tipi Türbeler”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s. 167-209.]да, кириши айбанча сыяктуу кенен аркасы болгон Анадолу бектиктери доору архитектурасынан, тагыраак айтканда, Гермияногулдары, Айдыногулдары, Саруханогулдары жана Ментешеогулдары сыяктуу Батыш Анадолу бектиктеринде учуратылган жалгыз көлөмдүү күмбөздөрдөн[80 - Sözen, a.g.e., s. 208.] да айырмаланып турат. Анадолу аймагында алды жагы айбанча түрүндөгү күмбөздөрдү XIII кылымдан тарта учуратууга болот.
Булар классификацияланганда бир группанын ичине кирген менен негизги бөлүмү жана айбанчасынын түзүлүшү, айбанча менен негизги бөлүмдүн туташкан жери, жалпы көрүнүшү, өлчөмү, чатырча системасы жана көлөмү боюнча Кыргыздар күмбөзүнөн аябай айырмаланып турушат. Мындай күмбөздөр Анадолудан сырткары Селчук доорунда Хорасан жана Дехистан аймагында жана XI-XII кылымда Орто Азияда учураган. Бул имараттарда төрт бурч, цилиндр же болбосо көп бурчтуу негизги бөлүмдүн киришине айбанча сыяктуу жайлар бириктирилип жасалган. Улуу Түрк Кагандыгына тиешелүү Пенжикенттеги күмбөздөрдүн асты жагында айбанча сыяктуу сыртка чыгып турган босоголорунун болгону кызыгуу жаратат. Чыгыш жери Орто Азия экени белгилүү болгон жана «прототип» катары көрүлгөн ошол аймактагы эң эски имарат урандыларында колдонулган бул план түрү Осмон доорунда көп жайылбаганы менен күмбөздөрдө колдонулганы белгилүү.
Мындай имараттардын бири, Кыргыздар күмбөзү менен жашташ, кириш бөлүмүндө айбанчасы болгон Бурса Мустафа Кемал Пашадагы Лала Шахин Паша күмбөзү[81 - O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s. 185; Y. Ötüken ve diğerleri, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara 1986, s. 527-530.] десек болот. Изникте курулган, бирок азыркыга чейин сакталып калбаган Ажы Хамза мечити,[82 - Otto-Dorn, a.g.e., s. 180; Ayverdi, “Orhan Gazi…, s. 121-122.] сүрөттөрүнөн көрүнүп тургандай, айбанчасы бар кириш бөлүмү кенен, сырткы көрүнүшү да Кыргыздар күмбөзү менен байланышы бар экени далилдеген бир үлгү катары маанилүү. Кириш бөлүмү айбанчалуу 1450-жылы курулган Бурса Абдал Мехмед күмбөзү[83 - Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, Bursa İl Merkezi, Ankara 1983, s. 248-249.] кийинчерээк курулганы менен имараттын негизги бөлүмүнүн чамгарактуу болушу, айбанчалуу кириши жана курулуш комплексинин окшоштуктары боюнча Кыргыздар күмбөзү менен салыштырылса боло турган күмбөздөрдөн бири. Бурса Абдал Мехмед күмбөзүнүн чамгарагы жапыз, устундары да кыска, кириштеги айбанчасы Кыргыздар күмбөзүнө салыштырмалуу аябай эле тар, жапыз жана терең эмес. Кыргыздар күмбөзүндө айбанча жандарына чыгып турат. Бул жерде болсо, андай нерсе жок. Эки күмбөздүн айбанчалуу кириши менен негизги чамгарактуу бөлүмдөрүнүн бириккен жерлери бирдей. Албетте, бул жерде Кыргыздар күмбөзүнө кийинчерээк кээ бир кошумчалардын жасалганын, дубалдары менен устундарынын бийиктетилип, мунун натыйжасында чамгарактын жапыз көрүнүп калганын да эсепке алуу керек. Кыргыздар күмбөзүнүн айбанчасы кенен, аркасы тегерек. Бурса Абдал Мехмед күмбөзүнүн айбанчасы тар, аркасы болсо сүйрү жасалган.
Кыргыздар күмбөзүнүн дубалы архаикалык мүнөзгө ээ болуп таш, кыштардын аралаш колдонулушу – Осмон Империясынын алгачкы дооруна тиешелүү өзгөчөлүк. Устундардын бийик, терезе аркаларынын тегерек формада, устун терезелеринин жыгачтан болушу да Осмон Империясынын алгачкы дооруна тиешелүү экенин далилдеп турат десек болот.[84 - Ayverdi, “Orhan Gazi…, s. 122.] Күмбөздөгү төрт бурч дубалдан чамгаракка өтүү, чамгарактын бурчтары, булардын ортолорундагы арка тизмегинин сегиз бурч аркылуу бири-бирине туташтырылыш системасын XIV кылымдагы Осмон Империясынын алгачкы доорундагы жана ошол эле доордогу бектиктердин имараттарында да колдонулганын көрүүгө болот.
Кыргыздар күмбөзүнүн кенен аркасы жана калкан дубал сымал көтөрүлгөн чекелери чыгып турган кириш бөлүмүнүн дизайнынан Орто Азия түрк архитектурасынын издерин учуратабыз. Өзгөчө, айбанча стилинде даярдалган арка тараптагы имарат бөлүгүн көрсөтпөй турганчалык бийик эшиктер Орто Азия архитектурасында кеңири колдонулган. Анчалык чоң эмес күмбөздөрдө деле бул эшиктердин жаңыланып, ар дайым алдыңкы планга чыгарылганын көрөбүз. Кыргыздар күмбөзү менен бул күмбөздөр ортосундагы окшоштук – сөөлөттүү жана комплекстин жалпысына эгемен бир кириш пикирине басым жасалганы десек болот. Кыргыздар күмбөзүнүн кириш бөлүмүндө эшиктин ордуна айбанчанын болушу жогоруда сөз кылынган мисалдардан айырмалануу менен бирге, чакан күмбөздөрдө айбанча аркылуу берилген таасир Орто Азия курулуштарында эшик аркылуу берилген күчтүү таасирге окшошконун белгилей кетүү керек.
Жыйынтыктап айта турган болсок, Осмон Империясынын алгачкы дооруна тиешелүү деп эсептелген Кыргыздар күмбөзү, өткөөл доордогу бардык курулуштар сыяктуу эле XİV кылымдагы Анадолунун ар кошкон чөйрөсүндөгү түрдүү таасирлерди өз ичине камтыган имарат. Ушундан улам имаратты жалпы жонунан баалап караганыбызда жалгыз бир текке тиешелүү кылып көрсөтүү кыйын. XİV кылымдагы Осмон жана Анадолу бектиктеринин архитектурасында Орто Азия архитектурасынын таасири күчтүү сезилип турат.
Бул жерде моңгол жапырыгынан кийин Орто Азиядан Анадолуга көчүп келген кыргыз, түркмөн, өзбек сыяктуу түрк урууларынын түздөн түз ролу жана таасири бар. Анадолуга көчүп келген бул кишилердин арасында колунан иш келген, билимдүү, окумуштуу, өнөрпоз кишилер да болгон. Булар бир гана жихат (казат) кылышпай, жаңы жерлеринде тажрыйбаларын, эмгектерин жумшашып, курулуш иштерине жана өндүрүшкө чоң салым кошушкан.
Кыргыздар күмбөзү Орто Азия маданияты менен Анадолу маданиятынын жуурулушкан доорунда, Осмон Бектигинде көптөгөн курулуштар курулган Орхон Казы заманында курулган бир имарат болуп эсептелет. Азыркы учурдагы аты аркылуу өткөн тарыхыбыз менен руханий байланыш курушубузга себеп болгон Кыргыздар күмбөзү кыргыз-түрк достугун байыркыдан күнүбүзгө ташыган, анын символу болгон бир эстелик катары өзгөчө баалуулукка ээ. Кыргыздар күмбөзүнүн бир маданий мурас катары келечек муундарга өткөрүлүп берилиши үчүн эң чоң салымды түрк жана кыргыз калктары биргелешип жасайт деген ишеничтемин.
Пайдаланылган адабияттар
ASLANAPA, Oktay, “İznik’te Sultan Orhan İmâret Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1965-65. s. 16-31.
ASLANAPA, Oktay, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. yüzyıl), İstanbul 1977.
AYVERDİ, Hakkı Ekrem, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mâri”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1957, s. 115-197.
AYVERDİ, Hakkı Ekrem, Osmanlı Mi’marisinin İlk Devri, İstanbul 1966.
DAŞ, Ertan, Erken Dönem Osmanlı Türbeleri, İstanbul 2007.
DEMİRİZ, Yıldız, Erken Osmanlı Mimarisinde Süsleme, İstanbul 1979.
EYİCE, Semavi, “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, İstanbul 1987, s. 65-116.
GOODWIN, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, (Orijinal baskı London 1971) İstanbul 2012.
KALFAZADE, Selda, “Kırgızlar Türbesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 25, Ankara 2002, s. 445-446.
OTTO-DORN, Katharina, DasIslamische İznik, Berlin 1941.
ÖTÜKEN, Yıldız ve diğerleri, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Diğerleri, IV, Ankara 1986.
SÖZEN, Metin, “Anadolu’da Eyvan Tipi Türbeler”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s. 167-209.
TUNCER, Cezmi Orhan, Anadolu Kümbetleri 2 – Beylikler ve Osmanlı Dönemi, Ankara 1991.
Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eserleri, III, Bursa İl Merkezi, Ankara 1983.
ÜLGEN, Saim Ali, “İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara 1938, s. 53-69.

Түрк тарыхнаамасындагы кыргыз тарыхын изилдеген эмгектер (1991-2018-жылдар)
Лейла Дервиш[85 - Доценттин милдетин аткаруучу Д-р. Акдеңиз университети Адабият факультетинин тарых бөлүмү, Анталия, Элкат дареги: leyladervis@akdeniz. edu.tr, ORCİD: 0000-0002-9396-9018]
Аннотация
Советтер Союзу кулагандан кийин Түркия менен Кыргызстандын ортосунда тыгыз карым-катнаш түзүлүп, Түркияда кыргыз тарыхы, тили, маданияты боюнча илимий изилдөөлөрдүн жана котормолордун саны кескин өскөн. Макалада Түркия Республикасында 1991-2018-жылдар аралыгында кыргыз тарыхы тууралуу жазылып, басылып чыккан эмгектер жана кыргыз тарыхы темасындагы котормолор тууралуу сөз болот.
Ачкыч сөздөр: Түркия, Кыргызстан, кыргыз тарыхы, түрк тарыхчылары

Studies on the History of Kyrgyz in Turkish History (1991-2018 Years)
Abstract
After the breakup of the Soviet Union Turkey-Kyrgyzstan relations have developed, the number of scientific research on Kyrgyz history, language and culture, and translation has increased rapidly in Turkey. This article discusses the works written and translated works on Kyrgyz history between 1991-2018 in Turkey.
Keywords: Turkey, Kyrgyzstan, The History of the Kyrgyz people, Turkish historians

Алгы сөз
Библиографиялык изилдөөлөргө караганда, Түркияда кыргыздар боюнча макалалар Осмон доорунун аяк ченинде жарыялана баштаган. 1910-жылы Абдүлкадир Инандын калемине таандык «Кыргыз бозкырларынан (Kırgız sahralarından- Aus den Kirgisischen Steppen)» аттуу макала Стамбул шаарындагы «Таарифүл Мүслимин» деген журналдын 12-санында жарык көргөн.[86 - Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 113-114.] Көпчүлүккө маалым болгондой эле, Абдүлкадир Инан (29.10.1889-26.07.1976) түрк калктарынын фольклору, диндери, тарыхы, филологиясы, адабияты жб. боюнча 350дөн ашуун илимий эмгек жазган белгилүү башкырт илимпозу болгон. Анын гезит-журналдарда басылып чыккан эң алгачкы 3 макаласынын бири, «Кыргыз бозкырларынан (Kırgız sahralarından- Aus den Kirgisischen Steppen)» болуп саналат.[87 - Караңыз: Hikmet Tanyu, “Abdülkadir İnan’ın Bütün Eserleri”, s. 353-362, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).] Аталган макала алгач Оренбург шаарындагы «Вакит» газетасында жарык көргөн. Стамбулдагы «Таарифүл Мүслимин» журналында анын кыскартылган варианты басылып чыккан. Хикмет Танйунун берген маалыматына караганда, Инан аталган макаласында казак-кыргыздар түшүмдү көп берүүчү жерлерге жайгашып, шаарчалар курушу керек деген пикирди айткан.[88 - Hikmet Tanyu, “Türk Bilgini Profesör Abdülkadir İnan’ın Hayatı”, s. 344, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).]
1922-1925-жылдары Али Рыза Сейфиоглу деген автор «Түрк йурду» журналынын 11-15-сандарында кыргыздар боюнча маалыматтарды камтыган макалаларды жарыялаган.[89 - İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, s. 101-131.] Ушул эле жылдарда Хилми Зийа (Үлкен) өзүнүн санаалаштары менен биргеликте чыгарган «Михраб» жана «Анадолу межмуасы» деген журналдарына кыргыздар боюнча бирден макала жазган.[90 - Hilmi Ziya, “Kırgızlar”, Mihrab, 4, 1924, s. 114- 117; Hilmi Ziya, “Kırgız Türkmen Kavimleri”, Anadolu Mecmuası, 1(9- 10- 11), 1925, s. 318- 324.] Ал макалалар белгилүү түрк илимпозу жана философу Хилми Зийа (Үлкен)дин (1901-1974) илим жолундагы алгачкы макалаларынан болгон десек жаңылышпайбыз. Айше Тепебашынын берген маалыматына караганда, «Кыргыздар» аттуу макала Хилми Зийа (Үлкен) дин «Михраб» журналында тарых темасында жазган биринчи макаласы болгон. Ал макалада автор кыргыздардын канчанчы кылымдан бери кайсыл жерлерде жашаганын жана алардын тегин баяндап берген.[91 - Ayşe Tepebaşı, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Süreli Bir Yayın: “Mihrab”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(2), 2014, s. 135.]
1925-жылы венгр илимпозу Лаош Лигетинин «Кыргыз уруу атынын келип чыгышы» деген маанилүү макаласынын осмон тилиндеги котормосу (Kırgız Kavim İsminin Menşei) Стамбул университетинин «Түркият Межмуасы» журналында жарык көргөн.[92 - Louis Ligeti, “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, 1, İstanbul, 1925, s. 225-249.] Стамбул университетинин аталган журналынын 1928-жылкы томунда болсо, өз доорунун алдыңкы илимпозу Нежип Асым Языксыздын «Кыргыз» сөзүнүн этимологиясы тууралуу» деген макаласы басылып чыккан.[93 - Necib Asım, “Kırgız Kelimesinin İştikakına Dair”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, 1928, s. 387-389.] Аталган макала Абдрасул Исаков тарабынан 2017-жылы кыргызчага которулуп басылып чыккан. Ушул котормонун алгы сөзүндө Исаков Языксыз менен Лигетинин «Түркият Межмуасы» журналында жарыяланган макалалары боюнча төмөнкүлөрдү айткан: «Лигетинин бул макаласы, деги эле анын «кыргыз» этимологиясы боюнча пикирлери кыргызстандык илимпоздор тарабынан маалым болгону менен Нежип Асымдын ушул эле теманын алкагындагы пикирлери тилекке каршы, Кыргызстанда азыркы күнгө чейин тааныла элек. Аталган эки макала Стамбул университетинин «Түркият межмуасы» журналынын алгачкы сандарында басылган. Түркияда энциклопедияларда чыккан макалаларды эске албаганда, акыркы 20 жылга чейин «кыргыз» термининин этимологиясы боюнча Лигети менен Языксыздын макалаларынан башка мыкты макала чыккан эмес».[94 - Абдрасул Исаков, Нежип Асым Языксыздын «кыргыз» термининин этимологиясы тууралуу макаласы, Prof.Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Türk Tarihine Dair Yazılar, Ed. Alpaslan Demir, Ankara, 2017, 765-776-б.] Мен да ушул пикирге кошуларымды баса белгилей кетейин.
Түркияда 1960-жылга чейин кыргыздар жана Кыргызстан тарыхы боюнча жыл сайын онго жетпеген эмгек жарыяланып турса, 1960-1970-жылдар аралыгында аталган эмгектердин санында өсүш болгон. Бирок, жалпысынан алганда, Осмон доорунун соңунан баштап 1991-жылга чейин, Түркияда кыргыздар жана кыргыз тарыхы боюнча көлөмдүү эмгектер жана атайын монографиялар жазылган эмес.
Айпери Моңолдор кызынын темага байланыштуу диссертациясында баса белгиленгендей эле, 1923-жылдан 1990-жылга чейинки мезгил «кыргыз эли Россия империясынын кол алдында болуп, анын оторчул саясатын башынан кечирген кыйын учур болгон. Түркия Республикасы болсо жаңыдан түптөлүп, ушул мезгилден тарта түрк дүйнөсүндөгү элдердин тарыхына, тилине, адабиятына болгон кызыгуу жана изилдөө иштери Мустафа Кемаль Ататүрктүн демилгеси менен ишке ашырыла баштаган. Бирок бул мезгилде изилдөө иштери колго алынганы менен кыргыз-түрк мамилелери узун замандар бою бөлүнгөн абалда өнүгүшүнөн улам жеткиликтүү изилденбей келген. … Бул мезгил аралыгында Түркияда кыргыздар тууралуу изилдөөлөрдө «Манас» эпосу, кыргыз элинин этнографиясы, саякатнаамаларда кыргыздардын жашоо-турмушунун чагылдырылышы тууралуу маалыматтар басымдуулук кылган…».[95 - Айпери Моңолдор кызы, «Түрк тарыхнаамасында кыргыздар», Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин Коомдук илимдер институтунун магистрдик диссертациясы, Бишкек, 2018, 23-б.]
1991-жылы Кыргызстан эгемендүүлүккө эгедер болуп, боордошу Түркия Республикасы менен тыгыз мамиле түзө баштагандан тартып, Түркия илим дүйнөсүнүн жана коомчулугунун Кыргызстанга болгон кызыгуусу өскөн. Ушунун натыйжасында Түркияда кыргыздар жана кыргыз тарыхы тууралуу илимий эмгектердин санында өсүш болгон. Кыргыз тарыхы боюнча атайын китеп жана монографиялар жазыла баштаган. Бул макалада дал ушундай китептер жана китеп котормолору тууралуу сөз кылмакчыбыз.
Түрк тарыхнаамасында 1991 -2018-жылдар аралыгында кыргыз тарыхын изилдеген эмгектер тууралуу сөз
Эгемендүүлүктүн алгачкы жылдарында Түркияда Проф. Д-р. Мехмет Сарай кыргыз тарыхы боюнча китеп даярдаган. Мехмет Сарай кыргыз тарыхы боюнча жалпы жонунан эки китеп жарыялаган.[96 - Mehmet Saray, Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi 3, İstanbul: Nesil Matbaası, 1993, 143 s.; Mehmet Saray, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, 336 s.] Анын китептеринде кыргыз тарыхынын эски доорлордон бүгүнкү доорго чейинки тарыхы кыскача берилген. Сарай 2004-жылы жарык көргөн «Модерн Кыргызстандын жаралышы» аттуу китебинин аягына Кыргызстан-Түркия мамилелеринин тарыхын кошкон.[97 - Mehmet Saray, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, s. 140-152.] Мехмет Сарайдын аталган китеби Түрк Кызматташтык жана Координация Агенттигинин (ТИКА) колдоосу менен басып чыгарылган.
ТИКА Түркиянын Советтер союзу кулагандан кийин эгемендүүлүккө жеткен түрк тектүү мамлекеттер менен тыгыз кызматташтык түзүү жана аларга көмөк көрсөтүү максатынын негизинде 1992-жылы түзүлгөн эле.[98 - “Tarihçe”, https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/tarihce-222, (Алынган датасы: 01.08.2019).] ТИКА 1995-жылы кыргыз тарыхы боюнча чакан китепче жарыялаган.[99 - Kırgızistan’ın Tarihi ve Bugünkü Durumu, Ankara: TİKA Yay., 1995, 17 s.] Китепчеде Кыргызстан боюнча жалпы маалыматтар камтылган.
1996-жылы Михаил Фрунзенин Түркияга байланыштуу эскерүүлѳрү Ахмет Экеш тарабынан которулуп жарыяланган.[100 - Frunze’nin Türkiye Anıları, çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Düşün Yay., 1996, 114 s.] Михаил Фрунзе Пишпекте туулуп өскөн революционер эмеспи. Фрунзе Түркияда украиналык революционер катары белгилүү. Михаил Фрунзенин ѳмүр баянын изилдеген кыргыз тарыхчылары альтернативалык булак катары Түркиядагы Фрунзе боюнча изилдѳѳлѳргѳ кѳз жүгүртүшсѳ болот.[101 - Yavuz Aslan, Mustafa Kemal-M. Frunze Görüşmeleri-Türk-Sovyet İlişkilerinde Zirve, İstanbul: Kaynak Yay., 2002, 147 s.] Баса, Стамбулдун чок ортосунда жайгашкан «Таксим» аянтындагы эстеликте Ататүрктүн жанында турган аскер башчыларынын бири Михаил Фрунзе болуп саналат.
2000-жылы Анкара университетинин профессору Саадеттин Ягмур Гѳмечтин «Кыргыз тарыхы» аттуу эмгеги «Акчаг» басмаканасында жарыяланган.[102 - Saadettin Gömeç, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay., 2000, 2002, 111 s.] Китепте Хун доорунан эгемендүүлүк жылдарына чейинки кыргыз тарыхы кыскача баяндалган. Аты аталган эмгек кийинчерээк «Берикан» басмаканасы тарабынан да басылып чыккан.[103 - Saadettin Gömeç, Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2009, 2011, 168; 2014, 223 s.] Гѳмечтин тѳрт жолу кайра басылган «Кыргыз тарыхы» китеби, Түркияда кыргыз тарыхы боюнча эң кѳп сатылган эмгек болуп эсептелет. Агайдын расмий баракчасында аталган эмгектин 2016-жылы Тебриз шаарында арапча тамгалар менен жарык көргөнү билдирилген.[104 - “Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç”, Ankara Üniversitesi, http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=sgomec@ankara.edu.tr°er=1, (Алынган датасы: 26.07.2019).]
Ош мамлекеттик университинин Теология факультетинде иштешкен түрк мугалимдер 2000-жылдарда кыргыз тарыхына кошумча булак катары колдонула турган китептерди жарыялашкан. Проф. Д-р. Сейфеттин Эршахиндин 1999- жылы жарыялаган китеби кыргыздардын исламды кабыл алышын иликтесе,[105 - Seyfeddin Erşahin, Kırgızlar ve İslamiyet: Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: SEK Yay., 1999, 210 s.] Проф. Д-р. Мустафа Эрдемдин китеби кыргыздардын социалдык-тарыхый абалын жакшы чагылдырып берген.[106 - Mustafa Erdem, Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yay., 2000, 291 s.] Ал китептер Түркияда кыргыз тарыхы боюнча изилдѳѳ жүргүзгѳндөр тарабынан сѳзсүз окулган китептердин катарына кирген.
2000-жылы Фейзуллах Будактын «Кыргызстандын өтмүшү, бүгүнү, келечеги (Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını)» аттуу китеби жарык көргөн.[107 - Feyzullah Budak, Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Ocak Yay., 2000, 112 s.]
2001-жылы кыргыз илимпозу Абдылдажан Акматалиевдин «Кыргыз фольклору жана тарыхый каармандар» аттуу китебинин түркчө котормосу «Ататүрк маданий борбору» тарабынан басып чыгарылган.[108 - Abdıldacan Akmataliyev, Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 382 s.] Китепте кыргыз тарыхый каармандары боюнча маалыматтар камтылган. Ошол эле жылы аты аталган мекеме Четин Жумагуловдун Оштогу эпиграфикалар боюнча эмгегин жарыялаган.[109 - Çetin Сumagulov, Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 85 s.] Бул эки китепти тең түрк тилине Калмамат Куламшаев которгон.
Кийинки жылы Василий Бартольддун кыргыздар боюнча жазгандары Уфук Дениз Ашчы тарабынан которулуп, Кония шаарында ѳзүнчѳ китеп болуп жарык көргөн.[110 - Vilhelm Barthold, Kırgızlar, Çev. Ufuk Deniz Aşçı, Türk Dünyası Tarihi Serisi 3, Konya: Kömen Yay., 2002, 99 s.] Бул эмгектин Кония шаарында басылганын баса белгилегенибиздин себеби, Түркияда китептер негизинен Стамбул, Анкара жана Измир шаарларында жарыяланат жана Түркиянын башка шаарларында китептер сейрек басылат. Бартольддун эмгегин жарыялаган «Кѳмен» басмаканасы 2018-жылы Белек Солтоноевдин «Кыргыз тарыхы» деген эмгегин эки том кылып жарыялаган.[111 - Belek Soltonoyev, Kırgız Tarihi, 1-2, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Konya: Kömen Yay., 2018, 324 s.] Солтоноевдин эмгеги Ататүрк университетинин доценти Майрамгүл Дыйканбаева тарабынан түрк тилине которулган.
2003-жылы Аскар Акаевдин «Кыргыз мамлекеттүүлүгү жана Манас» китеби Стамбул шаарында түрк тилинде жарыяланган. Китепти Салиха Ибрагимова, Эргешбай Рахманов жана Тугба Шимшек орус тилинен которушкан.[112 - Askar Akayev, Kırgız Devlet Geleneği ve Manas, Rusçadan çev. Saliha İbrahimova, Ergeşbay Rahmanov, Tuğba Şimşek, İstanbul: Da Yay., 2003, 407 s.] Ушул эле жылы түрк окумуштуусу Октай Беллинин Кыргызстандагы балбал таштар боюнча китеби басылып чыккан.[113 - Oktay Belli, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2003, 166 s.] «Археология жана искусство» басмаканасынан чыккан китепте кыргыз тарыхы боюнча баалуу маалыматтар камтылган. Кийинчерээк бул темада Сервет Сомунжуоглунун «Саймалуу таш. Асман аргымактары (Saymalıtaş Gökyüzü Atları)» аттуу китеби жарыяланган.[114 - Servet Somuncuoğlu, Saymalıtaş Gökyüzü Atları, İstanbul: Atok Yay., 2011, 552 s.]
2005-жылы Шурубү Ураимованын «Манас эпосундагы тарыхый катмарлар (Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları)» аттуу эмгеги жарык кѳргѳн.[115 - Şurubu Kayhan, Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları, Ankara: Akcağ Yay., 2005, 152 s.] Бул монография Ураимованын 2001-жылы Эге университетинде жактаган доктордук (PhD) диссертациясынын китепке айландырылган варианты болуп эсептелет.
2006-жылы Үчлер Орхон Булдуктун Кокон хандыгы боюнча маанилүү китеби басылып чыккан.[116 - Üçler Bulduk, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2006, 208 s.] Негизи Кокон хандыгы боюнча Түркияда жарыяланган китептердин саны кѳп эмес. 2016-жылы Динчер Коч орус булактарына таянып хандык боюнча ѳзүнүн эмгегин жарыялаган.[117 - Dinçer Koç, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İstanbul: İdeal Kültür Yay., 2016, 215 s.]
Кыргызстанда кандидаттык диссертациясын жактап келген тарыхчы Мустафа Калкан 2006-жылы диссертациясын түрк тилинде китеп кылып жарыялаган. Стамбулдагы «Селенге» басмаканасында басылган китеп, кыргыз тарыхындагы казак-кыргыз мамилелерин мыкты чагылдырган илимий эмгек болуп эсептелет.[118 - Mustafa Kalkan, Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selengе Yay., 2006, 400 s.] Мустафа Калкан белгилүү кыргыз тарыхчысы Ѳмүркул Караевдин «Түрктѳр жана каганаттары» китебин 2008-жылы түрк тилине которуп бастырган.[119 - Ömürkul Karayev, Türkler ve Kağanlıkları, Çev. Mustafa Kalkan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2008, 277 s.] Бул китеп байыркы жана орто кылымдардагы кыргыздар жана Кыргызстан тарыхы боюнча Түркияда жарыяланган эң маанилүү эмгектердин бири болуп калды.
Мустафа Калкан сыяктуу Проф. Д-р. Анвар Мокеевдин жетекчилиги алдында кыргыз-кыпчак мамилелери боюнча Кыргызстанда кандидаттык диссертациясын коргогон тарыхчы Мехмет Кылдыроглу дагы ѳзүнүн диссертациясын 2013-жылы түрк тилинде Анкара шаарында жарыялаган.[120 - Mehmet Kıldıroğlu, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara: TTK Yay., 2013, 311 s.] Кылдыроглунун бул баалуу эмгеги «Түрк тарых коомунун» басмаканасынан басылып чыккан.
2007-жылы Виктор жана Ирина Бутанаевдердин Енисей кыргыздары боюнча китеби Стамбулда жарыяланган.[121 - İrina Butanaeva, Viktor Butanaev, Yenisey Kırgızları, Çev. Yaşar Gümüş, İstanbul: Ötüken Yay., 2007, 214 s.] Китепти кыргыз тилинен түрк тилине Яшар Гүмүш которгон. Аталган эмгек Енисей кыргыздары боюнча түрк тилинде жарыяланган алгачкы эмгектерден бири болуп эсептелет.
2011-жылы тарыхчы Эбубекир Гүнгѳр Кыргыз-Түрк «Манас» университетинде жазган магистрдик диссертациясын Стамбул шаарында китеп түрүндө жарыялаган.[122 - Ebubekir Güngör, Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2011.] 2013-жылы Гүнгѳрдүн Ишенаалы Арабаев боюнча даярдаган китеби жарык көргөн.[123 - Ebubekir Güngör, Bozkırda Bir Ceditçi Kırgızistan’ın Rehberi Moldoke İşenaali Arabayev, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2013. 369 s.] Гүнгѳрдүн Арабаев боюнча эмгеги анын Акдениз университетинде 2013-жылы коргогон доктордук (PhD) диссертациясынын китеп варианты болуп эсептелет. Эбубекир Гүнгѳр кыргыз тарыхы боюнча изилдѳѳлѳрүн улантып, 2018-жылы Кыргызстандагы Сталиндик репрессия тууралуу китебин жарыялаган.[124 - Ebubekir Güngör, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.]
2012-жылы социолог Адем Сагыр Памирден Түркиянын чыгышына келип жайгашкан кыргыздар жана Батумиден Кыргызстанга сүрүлгѳн ахыскалар боюнча эки башка китеп жазып чыгарган.[125 - Adem Sağır, Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikayeleri-Ulupamir Kırgızlar Örneği, Ankara: Nobel Yay., 2012, 272 s.; Adem Sağır, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikayesi (Sürgün Karadeniz Türklerinin Sosyal Yapısı), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2012, 253 s.] Памир кыргыздары жана Кыргызстанга Сталин тарабынан кѳчүрүлгѳн кавказдыктар, деги эле кыргыздардын жана Кыргызстандын кѳч темасын изилдеген илимпоздор Адем Сагырдын китептерин карап чыгышы керек.
Мындан сырткары Памир кыргыздары боюнча Түркияда 2014-жылы «Түрк дүйнѳсү муниципалитеттери биримдиги» тарабынан эки китеп басылып чыккан. Баяс Турал менен Айымкан Жаманкулова[126 - Bayas Tural, Ayımkan Camankulova, Rahmankul Han ve Dönemi, Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 180 s.] жана Малик Кутлу менен Бернард Репонд[127 - Malik Kutlu, Bernard, Repond, Hicrete Uzanan Yol: Pamir Kırgızları, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 192 s.] тарабынан даярдалган бул китептердин ѳзгѳчѳлүгү, китептердин Улупамирдик кыргыз илимпоздордун кѳмѳгү менен жарыяланганы болуп эсептелет.
2013-жылы Турдубек Шейшекановдун «Үркүн» темасы боюнча жазган китеби түрк тилинде жарыяланган.[128 - Turdubek Şeyşekanov, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, Haz. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.] Аты аталган китеп адабий чыгармаларды эсепке албасак, «Үркүн» боюнча түрк тилинде чыккан кыргыздардын жалгыз эмгеги болуп эсептелет.
2014-жылы Тамара Кабылбекованын кыргыздардын социалдык, маданий абалы тууралуу китеби жарыяланган.[129 - Tamara Ölçekçi, Kırgızların Sosyo-Kültürel Durumları, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014, 394 s.] Автордун Анкара университетинде коргогон магистрдик жана доктордук (PhD) диссертациялары кыргыздардын XVI-XVII жана XX кылымдардагы маданий, социалдык абалдары тууралуу жазылган.[130 - Караңыз: Tamara Kabılbekova, XVI-XVII Yüzyıllardaki Kırgızistan’ın Siyasi, Ekonomik ve Kültür Tarihi, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1996, 163 s.; Tamara Ölçekçi, Kırgızların Birinci ve İkinci Dünya Savaşları Arasında Sosyo-Kültürel Durumları, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 399 s.]
2015-жылы Анкара шаарында Түндүк Кипрдик саясатчы Эрхан Арыклынын кыргыз тарыхы боюнча китеби жарыяланган.[131 - Erhan Arıklı, Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar, Ankara: Nüans Kitapevi, 2015, 231 s.] Эрхан Арыклы китебинде кыргыз тарыхын жалпы түрк тарыхынын ичинде чагылдырганга аракет кылган.
2016-жылы Карутц Рихарддын саякатнаамасынын бир бөлүмү «Мангышлактагы түркмѳндѳр жана кыргыздар» деген ат менен басылып чыккан.[132 - Richard Karuts, Mangışlak’taki Türkmenler ve Kırgızlar, Çev. Hüseyin Polat, Ankara: TTK Yay., 2016, s. 66.] Кемал Полат тарабынан орусчадан түркчѳгѳ которулган эмгектин ичинде кыргыздарга байланыштуу эч кандай маалыматтын болбогонун баса белгилей кетели.
Абдрасул Исаков тарабынан 2014-жылы Анкара университетинде корголгон «Кыргыз-моңгол мамилелери» аттуу доктордук диссертациясы 2017-жылы «Түрк тарых коомунун» басмаканасынан китеп катары басылып чыккан[133 - Abdrasul İsakov, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. YY.), Ankara: TTK Yay., 2017, 327 s.] Ушул жерде баса белгилей кетчү нерсе, кыргыздардын башка калктар менен мамилесинин тарыхын чагылдырган эмгектер Түркияда башка темалардагы эмгектерге салыштырмалуу кѳп жарыяланган.
2017-жылы кыргыз этникалык тарыхы боюнча Ахмет Сагламдын китеби жарыяланган.[134 - Ahmet Sağlam, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.] Кыргыздардын этникалык кимдиги жана мамлекеттүүлүк тарыхы боюнча Түркияда азырынча башка ушундай китеп басылып чыга элек.
2013-жылдын 3-5-май күндѳрү Бурса шаарындагы Улудаг университетинде кыргыз-түрк тарыхый мамилелеринин маселелери боюнча жогорку деңгээлдеги эл аралык симпозиум ѳткѳрүлгѳн. Кыргызстан жана Түркия президенттеринин эгедерлигинде уюштурулган илимий иш-чарада окулган докладдар 2017-жылы атайын китеп болуп Улудаг университети тарабынан жарыяланган. Проф. Д-р. Гүлзура Жумакунованын редакторлугунда кыргыз жана түрк тилдеринде жарыяланган эки томдук китепте 39 доклад камтылган. Бул докладдарда байыркы жана орто кылымдар менен эгемендүүлүк жылдарындагы кыргыз тарыхынын ар кыл темалары талкууга алынган.[135 - 1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары, ред. Гүлзура Жумакунова, Бурса: Улудаг университети жарыялары, 2017, 466 б.] «1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары» аттуу эмгек Түркияда кыргыз таануучулар үчүн пайдалуу булак болуп калды десек жаңылышпайбыз.
2018-жылы Аида Кубатованын Кыргызстандагы жедидчилик тууралуу эмгеги түрк тилине которулуп, «Бенгү» басмаканасынан басылып чыккан.[136 - Aida Kubatova, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.] Кубатованын бул китеби жана Эбубекир Гүнгѳрдүн эмгектери кыргыз жедидчилиги, XIX кылымдын аягы жана XX кылымдын башындагы Кыргызстан тарыхы боюнча маанилүү булак болуп калды десек болот.
Ушул жерде айта кетчү нерсе, 1992-жылы Кыргыз жана Түрк Республикасынын Билим берүү министрликтери келишим түзүп, мектептер үчүн орток түрк тарыхы жана адабияты окуу китептеринин даярдалышын илимпоздорго тапшырышкан. Кыргыз тарыхчылар Тынчтыкбек Чоротегин, Кыяз Молдокасымов, Токторбек Өмүрбеков ошол долбоордун алкагында атайын кыргыз тарыхы китеби даярдашкан. Даярдалган ошол китеп алигиче басылып чыга элек.
Кыргыз тарыхы тууралуу китептер боюнча жогоруда айтылган маалыматтардан байкалгандай эле, Түркияда кыргыз тарыхчыларынын калемине таандык болгон жана кыргыздардын тарыхын баштан аягына чейин (байыркы доорлордон азыркы доорго чейин) толугу менен чагылдырган кѳлѳмдүү эмгек даярдалып чыккан эмес.
Кыргыз тарыхы боюнча китептерден турган библиография
1. AKAYEV, Askar, Kırgız Devlet Geleneği ve Manas, Rusçadan Çev. Saliha İbrahimova, Ergeşbay Rahmanov, Tuğba Şimşek, İstanbul: Da Yay., 2003, 407 s.
2. AKMATALİYEV, Abdıldacan, Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 382 s.
3. ARIKLI, Erhan, Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar, Ankara: Nüans Kitapevi, 2015, 231 s.
4. ASLAN, Yavuz, Mustafa Kemal-M. Frunze Görüşmeleri-Türk-Sovyet İlişkilerinde Zirve, İstanbul: Kaynak Yay., 2002, 147 s.
5. BARTHOLD, Vilhelm, Kırgızlar, Çev. Ufuk Deniz Aşçı, Türk Dünyası Tarihi Serisi 3, Konya: Kömen Yay., 2002, 99 s.
6. BELLİ, Oktay, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2003, 166 s.
7. BUDAK, Feyzullah, Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Ocak Yay., 2000, 112 s.
8. BULDUK, Üçler, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2006, 208 s.
9. BUTANAEVA, İrina, BUTANAEV, Viktor, Yenisey Kırgızları, Çev. Yaşar Gümüş, İstanbul: Ötüken Yay., 2007, 214 s.
10. CUMAGULOV, Çetin, Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 85 s.
11. Frunze’nin Türkiye Anıları, çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Düşün Yay., 1996, 114 s.
12. ERDEM, Mustafa, Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yay., 2000, 291 s.
13. ERŞAHİN, Seyfeddin, Kırgızlar ve İslamiyet: Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: SEK Yay., 1999, 210 s.
14. FRUNZE, M. V., Ukraynalı Devrimci Lider Frunze’nin Türkiye Anıları, Çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Cem Yay., 1978, 145 s.
15. GÖMEÇ, Saadettin, Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2009, 2011, 168; 2014, 223 s.
16. GÖMEÇ, Saadettin, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay., 2000, 2002, 111 s.
17. GÜNGÖR, Ebubekir, Bozkırda Bir Ceditçi Kırgızistan’ın Rehberi Moldoke İşenaali Arabayev, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2013. 369 s.
18. GÜNGÖR, Ebubekir, Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2011.
19. GÜNGÖR, Ebubekir, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.
20. İSAKOV, Abdrasul, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. YY.), Ankara: TTK Yay., 2017, 327 s.
21. KALKAN, Mustafa, Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selengе Yay., 2006, 400 s.
22. KARAYEV, Ömürkul, Türkler ve Kağanlıkları, Çev. Mustafa Kalkan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2008, 277 s.
23. KARUTS, Richard, Mangışlak’taki Türkmenler ve Kırgızlar, Çev. Hüseyin Polat, Ankara: TTK Yay., 2016, s. 66.
24. KAYHAN, Şurubu, Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları, Ankara: Akcağ Yay., 2005, 152 s.
25. KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara: TTK Yay., 2013, 311 s.
26. Kırgız Anlatılarında Rusların Türkistan Ülkesindeki Fetihleri, Derleyen: N. Veselovskiy, Çev. Ayhan Çelikbay, Ankara: Karadeniz Dergi Yay., 2014, 334 s.
27. Kırgızistan’ın Tarihi ve Bugünkü Durumu, Ankara: TİKA Yay., 1995, 17 s.
28. KOÇ, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İstanbul: İdeal Kültür Yay., 2016, 215 s.
29. KÖYLÜ, Murat, Gurbetteki Vatan Kırgızistan. Ahıska’dan Fergana’ya Bir Sürgün, Soykırım Hikayesi (Fergana Olaylarının İç Yüzü), Ankara: Astana Yay., 2014, 158 s.
30. KUBATOVA, Aida, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.
31. KUTLU, Malik, Bernard, REPOND, Hicrete Uzanan Yol: Pamir Kırgızları, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 192 s.
32. ÖLÇEKÇİ, Tamara, Kırgızların Sosyo-Kültürel Durumları, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014, 394 s.
33. SAĞIR, Adem, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikayesi (Sürgün Karadeniz Türklerinin Sosyal Yapısı), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2012, 253 s.
34. SAĞIR, Adem, Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikayeleri-Ulupamir Kırgızlar Örneği, Ankara: Nobel Yay., 2012, 272 s.
35. SAĞLAM, Ahmet, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.
36. SARAY, Mehmet, Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi 3, İstanbul: Nesil Matbaası, 1993, 143 s.
37. SARAY, Mehmet, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, 336 s.
38. SOLTONOYEV, Belek, Kırgız Tarihi, 1-2, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Konya: Kömen Yay., 2018, 324 s.
39. ŞEYŞEKANOV, Turdubek, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, Çev. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.
40. SOMUNCUOĞLU, Servet, Saymalıtaş Gökyüzü Atları, İstanbul: Atok Yay., 2011, 552 s.
41. TURAL, Bayas, Ayımkan, CAMANKULOVA, Rahmankul Han ve Dönemi, Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 180 s.
Корутунду сөз
Бул иликтөө 25 жылдын ичинде Түркияда кыргыз тарыхы боюнча өтө деле көп эмес сандагы китептин (монография жана китеп котормосунун) басылып чыкканын көрсөттү. 1993-2018-жылдарда Түркияда кыргыз тарыхы боюнча 41 китеп жана китеп котормосу жарыяланган. Бул китептердин жарымынан кѳбү кыргыз жана орус тилдеринен түрк тилине которулган эмгектер болуп эсептелет.
Негизинен Түркияда кыргыз тарыхы боюнча корголгон магистрдик жана доктордук эмгектердин саны аз деле эмес. Бирок алардын кѳпчүлүк бөлүгү китеп катары басылып чыккан эмес.[137 - Abdrasul İsakov, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.; Abdülkadir Macit, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.; Ali Toraman, 1876-1916 Rus Sömürgeciliği Döneminde (Çarlık Dönemi) Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatları, Basılmamış YL Tezi, Kayseri 2014, 195 s.; Alia Omuralieva, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.; Altynay Baigashkaeva, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.; Arzu Tekin, Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2010, 116 s.; Avtandil Taalaibek Uulu, 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 145 s.; Aynura Musagulova, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.; Ayşegül Güngör, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.; Balbay Mamırbaev, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.; Bünyamin Sel, Hokand Hanlığı (1710-1876), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2011, 53 s.; Dinar İman, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.; Dinar İmanova, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.; Erhan Yoska, Yenisey Kırgızları: Başlangıçtan Orta Zamanlara Kadar, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2011, 162 s.; Fatih Yavuz, Türkiye’deki Çalışmalar Işığında ve Kırgız Tarihçilerine Göre Hokand Hanlığı, Basılmamış YL Tezi, Edirne 2015, 91 s.; Gülnisa Aynakulova, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.; Hüsamettin Yıldırım, Kırgızistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı: (XX. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, 238 s.; Hüseyin Tutar, Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, 229 s.; Kurmanbeg Kutlu, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.; Levent Ünal, Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2010, 266 s.; Mairambek Tagaev, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017, 350 s.; Mikiko Uehara, Türkiye’de Kırgız Göçmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2001, 219 s.; Muhammed Emin Yazı, Çarlık Döneminde Kırgızlar (1852-1917), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2007, 82 s.; Nurullah Çetin, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.; Saltanat Kydyralieva, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.; Selçuk Çevik, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.; Symbat Esenkan Kyzy, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.; Timurlan Omorov, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.; Timurlan Omorov, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.; Türkan Yalçınkaya, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 172 s.; Yunus Emre Tansu, Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1993, 83 s.; Yusuf Kılıçaslan, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.; Zebiniso Kamalova, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.; Zhassulan Orynvayev, Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2012, 147 s.; Zuhra Altımışova, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.]
Сөзүбүздүн аягында дагы бир маселеге токтоло кетели. Түркияда кыргыз тарыхы боюнча атайын жазылган монографиялар боюнча рецензиялар аз кездешет. Тарыхчы Абдрасул Исаков Анкара шаарында жарык көргөн Эрхан Арыктын,[138 - Abdrasul İsakov, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.] Мехмед Кылдыроглунун[139 - Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.] китептери боюнча атайын рецензияларын жарыялаган. Башка эмгектер боюнча мындай рецензиялардын жасалганы боюнча маалыматтарды кѳрѳ албадык. Кыргыз тарыхына байланыштуу китептердин рецензиясы боюнча белгилей кетчү жагдай, Түркияда 2015-жылдан бери тарых илими боюнча басылган эмгектердин рецензиясын жасаган атайын «Тарых сыны» аттуу илимий журнал электрондук вариантта чыгарыла баштаган.[140 - Tarih Kritik Dergisi, https://dergipark.org.tr/tarihkritik, (Алынган датасы: 25.07.2019).] Кыргызстанда дагы кыргыз тарыхы боюнча дүйнѳдѳ чыккан китептерди таанытып, рецензиясын жасаган ушундай илимий журнал чыгарыла баштаса, кыргыз таануунун өнүгүшүнө чоң салым кошмок.
Пайдаланылган адабияттар[141 - Орунсуз кайталоого жол бербѳѳ максатында библиография тизмесинде берилген адабияттар бул жерде кайрадан берилген жок.]
“Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç”, Ankara Üniversitesi, http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=sgomec@ankara.edu.tr°er=1, (Алынган датасы: 26.07.2019).
“Tarihçe”, https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/tarihce-222, (Алынган датасы: 01.08.2019).
ALTIMIŞOVA, Zuhra, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.
ASIM, Necib, “Kırgız Kelimesinin İştikakına Dair”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, 1928, s. 387-389.
AYNAKULOVA, Gülnisa, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.
BAİGASHKAEVA, Altynay, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.
ÇETİN, Nurullah, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.
ÇEVİK, Selçuk, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.
ESENKAN KYZY, Symbat, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.
GÜNGÖR, Ayşegül, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.
İMAN, Dinar, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.
İMANOVA, Dinar, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.
İSAKOV, Abdrasul, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.
İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.
İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 113-114.
İSAKOV, Abdrasul, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.
KABILBEKOVA, Tamara, XVI-XVII Yüzyıllardaki Kırgızistan’ın Siyasi, Ekonomik ve Kültür Tarihi, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1996, 163 s.
KAMALOVA, Zebiniso, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.
KILIÇASLAN, Yusuf, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.
KUTLU, Kurmanbeg, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.
KYDYRALİEVA, Saltanat, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.
LİGETİ, Louis, “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, 1, İstanbul, 1925, s. 225-249.
MACİT, Abdülkadir, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.
MAMIRBAEV, Balbay, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.
MUSAGULOVA, Aynura, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.
OMOROV, Timurlan, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.
OMOROV, Timurlan, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.
OMURALİEVA, Alia, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.
ORYNVAYEV, Zhassulan, Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2012, 147 s.
ÖLÇEKÇİ, Tamara, Kırgızların Birinci ve İkinci Dünya Savaşları Arasında Sosyo-Kültürel Durumları, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 399 s.
SEL, Bünyamin, Hokand Hanlığı (1710-1876), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2011, 53 s.
TAALAİBEK UULU, Avtandil, 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 145 s.
TAGAEV, Mairambek, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017, 350 s.
TANSU, Yunus Emre, Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1993, 83 s.
TANYU, Hikmet, “Abdülkadir İnan’ın Bütün Eserleri”, s. 353-362, http:// acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).
TANYU, Hikmet, “Türk Bilgini Profesör Abdülkadir İnan’ın Hayatı”, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).
Tarih Kritik Dergisi, https://dergipark.org.tr/tarihkritik, (Алынган датасы: 25.07.2019).
TEKİN, Arzu, Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2010, 116 s.
TEPEBAŞI, Ayşe, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Süreli Bir Yayın: Mihrab”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(2), 2014.
TORAMAN, Ali, 1876-1916 Rus Sömürgeciliği Döneminde (Çarlık Dönemi) Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatları, Basılmamış YL Tezi, Kayseri 2014, 195 s.
TUTAR, Hüseyin, Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, 229 s.
UEHARA, Mikiko, Türkiye’de Kırgız Göçmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2001, 219 s.
ÜNAL, Levent, Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2010, 266 s.
YALÇINKAYA, Türkan, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 172 s.
YAVUZ, Fatih, Türkiye’deki Çalışmalar Işığında ve Kırgız Tarihçilerine Göre Hokand Hanlığı, Basılmamış YL Tezi, Edirne 2015, 91 s.
YAZI, Muhammed Emin, Çarlık Döneminde Kırgızlar (1852-1917), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2007, 82 s.
YILDIRIM, Hüsamettin, Kırgızistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı: (XX. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, 238 s.
YOSKA, Erhan, Yenisey Kırgızları: Başlangıçtan Orta Zamanlara Kadar, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2011, 162 s.
ZİYA, Hilmi, “Kırgız Türkmen Kavimleri”, Anadolu Mecmuası, 1(9- 10- 11), 1925, s. 318- 324.
ZİYA, Hilmi, “Kırgızlar”, Mihrab, 4, 1924, s. 114- 117.
1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары, ред. Гүлзура Жумакунова, Бурса: Улудаг университети жарыялары, 2017, 466 б.
Исаков, Абдрасул, Нежип Асым Языксыздын «кыргыз» термининин этимологиясы тууралуу макаласы, Prof.Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Türk Tarihine Dair Yazılar, Ed. Alpaslan Demir, Ankara, 2017, 765-776-б.
Моңолдор Кызы, Айпери, «Түрк тарыхнаамасында кыргыздар», Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин Коомдук илимдер институтунун магистрдик диссертациясы, Бишкек, 2018.

Түркияда кыргыз тили боюнча корголгон магистрдик жана доктордук диссертациялар (1990-2018)
Айсел Байток[142 - Доценттин милдетин аткаруучу Д-р. Памуккале университети Адабият факультетинин Азыркы түрк тилдери жана адабияттары бөлүмү, Денизли, Элкат дареги: abaytok@pau.edu.tr, ayselbaytok@gmail.com, https://orcid. org/0000-0003-3868-2855.]
Которгон: Медер Салиев
Аннотация
Түрк уруулары Евразиянын кенен аймагында чачыранды жайгашкандыктан бири-биринен бөлүнүп узакташып калышкан. Бирок 1990-жылдан баштап түрктөр бири-бирин кайрадан тааный баштаган. Бул контекстке ылайык, Түркия менен Кыргызстан ортосунда ар кандай тармакта түз байланыштар түзүлгөн. Эки өлкөнүн мамилелеринин басымдуу бөлүгүн маданият жана билим берүү тармагындагы мамилелер түзөт. Ушул күнгө чейин тил жана маданият тармагында көптөгөн изилдөөлөр жүргүзүлүп, китептер, диссертациялар, макалалар жазылып, Кыргызстан Түркияда эң көп изилденген багыттардын бири болуп калды. 1990-жылдан баштап Түркияда түрк коомчулугунун тилин, маданиятын, тарыхын үйрөткөн түрк тилдери жана адабияттары бөлүмдөрүнүн ачылышы менен кыргыз тили багытында да көптөгөн изилдөөлөр жүргүзүлдү. Кыргыз тили боюнча Түркияда 1990-2018-жылдары аралыгында корголгон магистрдик жана доктордук диссертацияларды көрсөтүү максатында жазылган бул макалада биринчиден кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б.
багыттарда 1990-жылга чейинки мезгилде жазылган эмгектер жалпысынан колго алынып, андан кийин магистрдик жана доктордук диссертациялардын библиографиясы көрсөтүлдү.
Ачкыч сөздөр: Кыргыз тили, Түркия, диссертациялар, түрк тилинде библиография.

The Master’s and Doctoral Theses Conducted in Turkey on Kyrgyz Turkish (1990-2018)
Abstract
Having lived together for centuries, Turkic tribes were disunited because of the events that occurred in the course of history, but again as a result of historical developments, starting from 1990 they have begun to rediscover each other. Within this scope, direct relations between Turkey and Kyrgyzstan have started to be established in all fields. The primary areas where the relationships are getting increased continuously are cultural and educational fields. Since Kyrgyzstan gained its independence in 1991, numerous studies have been mutually conducted in language and culture; books, theses, articles have been written and Kyrgyzstan has become one of the most studied field in Turkey. With the opening of the Turkic Dialects and Literatures departments in Turkey that offer courses on language, culture and history of Turkic nations, a large number of studies has been carried out in the field of Kyrgyz language. In this study, conducted with the aim of presenting thesis studies on Kyrgyz language carried out between 1990-2018, the studies about the Kyrgyz and their language, literature, history, culture so on were examined in general first and then the bibliography of the master’s and doctoral theses was presented.
Keywords: Kyrgyz Turkish, Theses, Turkey, Turkish bibliography.

Алгы сѳз
Аты б.з.ч. 201-жылы кытай жазма булактарында көрсөтүлгөн кыргыздар эң эски түрк урууларынын бири болуп саналат. Түрк уруулары кылымдар боюнча кээде чогуу, кээде жанаша, кээде башка биринин бийлиги алдында жашап, тарыхый окуялардын натыйжасында ар кандай аймактарга тарашкан.
Ошондой болсо да түрк урууларынын ортосундагы мамиле совет мезгилине чейин тигил же бул абалда уланып келген. Ал эми совет доорунда 70 жыл совет бийлиги карамагындагы түрктөр менен Түркия түрктөрүнүн ортосундагы мамиле түп тамыры менен үзүлгөн. Теги бир, тили бир болгон боордош элдердин түрк тектүү элдерден болгондугу унутулуп, уруу аттарын улут аты катары колдоно баштоо аркылуу толук түрдө башка улуттарга айландырылып, башкача айтканда ошондой болгонуна ишендирилген. Ошондой болсо да М. Горбачов совет бийлигине келгенден кийин башталган ачык-айкындуулук жана кайра куруу саясатынын артынан 1991- жылы СССРдин курамындагы түрк тектүү мамлекеттерден Кыргызстан (31.08.1991), Өзбекстан (01.09.1991), Азербайжан (18.10.1991), Түркмөнстан (27.10.1991) жана Казакстан (16.12.1991) мамлекеттери биринин артынан бири көз карандысыздыктарын жарыялап, чыгыштагы жана батыштагы түрктөр бири-бирин кайрадан тааный баштаган.
Кыргызстан-Түркия карым-катнаштары 1991-жылы башталган. Түркия, Кыргызстандын көз карандысыздыгын тааныган жана Кыргызстанда өз элчилигин ачкан биринчи өлкө болуп саналат. 1992-жылдын 29-январындагы протоколдун негизинде эки тараптуу элчиликтер ачылып саясий, маданий, экономикалык ж.б. ар кандай тармакта мамилелер тездик менен түзүлө баштаган. Кыргызстандын мамлекет башчысы Аскар Акаев 1991-жылдын 23-декабрында алгачкы расмий иш сапарын Түркияга жасап, ал зыяратта эки тараптуу бир топ кызматташууга кол койгон[143 - Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 2004, s. 73; Mehmet Yüce, “Kırgızistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, 9 (53-54), 2013, s. 1665.]. 1991-жылдын 25-декабрында «түрк-кыргыз ишкердик кеӊеши», ошондой эле Кыргызстанда иш алып барган ишкерлер жана өнөр жайчыларды бириктирүү максатында Бишкек шаарында «Кыргызстан- Түркия ишкерлер жана өнөр жайчылар бирикмеси» (KITİAD) түзүлгөн.[144 - Necati İyikan, Orta Asya Güney Kafkasya Siyasî Gelişmeler: 1991-2010, Hiperlink Yay., 2011, s. 320.] Түркия 1993-жылдын 15-январында кол коюлган кредиттик келишимдин негизинде Кыргызстанга 75 млн доллар өлчөмүндөгү насыя берип, 50 миң тонна буудай гуманитардык жардам кылып, ТИКАнын Бишкектеги кеӊсеси ачылып, аталган уюм тарабынан Бишкек шаарында бир мунайзат бекети, 17 мекеме жана бир колдоо көрсөтүү кызматы тарабынан чакан бизнес сайты курулган. Кыргызстан менен Түркиянын ортосунда 1991-жылдын 29-майында Анкара шаарында кол коюлган «Экономика жана соода-экономикалык кызматташуу боюнча протоколдун» негизинде башталган экономикалык жана соода-сатык мамилелер бүгүнкү күнгө чейин өсүп өнүгүүдө[145 - Yüce, a.g.m., s. 1664; Solak, a.g.m., s. 73.].
Орток маданий мураска ээ болгон эки боордош өлкө катары Кыргызстан менен Түркия илимий, маданий мамилелерди да тездик менен чыңдай башташты. Бул багытта жаралган эң маанилүү долбоор, 1992-жылы кол коюлган эки тараптуу келишимдин негизинде ишке ашырылган «Түркия-Түрк дүйнөсү билим проекти» (BOP) болуп эсептелет. Бул долбоордун негизинде, Түркия 1992-1993-окуу жылынан баштап, Түрк республикалары менен боордош калктардан стипендиялык негизде студент кабыл ала баштаган. Түрк дүйнөсү изилдөөлөрү кору менен Жалал-абад облусунун губернаторунун ортосунда кол коюлган келишимдин негизинде, Коммерциялык институттун алкагында, Түрк дүйнөсү башкаруу факультети ачылган. Институт алгач академияга, кийинчерээк Экономика жана ишкердик университетине айланды. Ошондой эле 1996-жылы, Кыргыз-түрк эл-аралык «Ататүрк-Алатоо» университети курулуп, 1997-1998-окуу жылында өз ишин баштады[146 - Yüce, a.g.m., s. 1663.]. 1995-жылдын 30-сентябрында Измир шаарында Кыргыз Республикасынын Өкмөтү менен Түркия Республикасынын ортосунда кол коюлган келишимге ылайык, Бишкекте Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин курулушу, Түркия-Кыргызстан карым-катнашы үчүн абдан маанилүү кадамдардын бири болгон. Кыргыз-Түрк «Манас» университети 1997-1998-окуу жылында ишке киришкен.
70 жылдык совет доорунда Түркия менен Кыргызстандын ортосунда түздөн-түз байланыштардын жоктугу эки өлкөнүн ортосундагы маданий байланыштарга запкысын тийгизип, маданий мамилелер багытындагы маанилүү болгон изилдөө жана басылмалардын чыгарылышына тоскоол болсо да, эгемендүүлүк менен бирге, 1990-жылдардын башынан баштап, өз-ара мамилелер чыңалып, азыркы күндө уланып келүүдө. Бул багытта билим берүү тармагында, өз ара студенттик алмашуу программасы менен катар өлкөбүздүн университеттеринде түрк калктарынын тилин, тарыхын, маданиятын окутуу максатында Азыркы түрк тилдери жана адабияттары кафедралары ачылган. Түркияда жалпы Орто-Азия түрк республикалары менен биргеликте Кыргызстанга жана анын тиешелүү тармактарына илимий кызыгуу артып, кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы менен маданияты эң көп изилденген багыттардын бири болууга жетишкен.
Түркия менен башка түрк республикаларынын саясий, экономикалык, маданий ж.б. ар кыл тармактагы мамилелеринин үзгүлтүксүз улантылуусу Түрк дүйнөсүнүн биримдиги жана келечеги үчүн абдан маанилүү болуп эсептелет. Бул багытта ар түрдүү тармактарда эки тараптуу мамилелерге жана илимий изилдөөлөргө маани берилиши керек. Түрк республикалары боюнча адистерди даярдоо зарыл. Ошондой эле эки тараптуу мамилелерди өнүктүрүүнүн маанилүү жолдорунун бири катары өз ара тил, тарых, адабият ж.б. маданий тармактардын изилдениши, үйрөтүлүшү керек. Өз ара котормо иштеринин жана колдон келсе биргеликте орток долбоорлордун жүзөгө ашырылышы керек. Жазылган эмгектерди таанытуу – ошол мамлекеттеги изилдөөчүлөрдү, же болбосо толук изилденбеген тармактарды тактоо жана изилдөөчүлөргө жыйнак катары адабияттарды сунуштоо аркылуу жол көрсөтүү үчүн маанилүү.
Түркияда кыргыз тили жана адабияты багытында мурунтан эле кээ бир изилдөөлөр жүргүзүлгөнү менен кыргыз тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б. темалардагы изилдөөлөр 1990-жылдан кийин дагы да өркүндөгөн. Кыргызстан көз карандысыздыгын жарыялаган жылга чейин кыргыздар жөнүндө Түркияда жарыкка чыккан макалалардын жалпы саны 135 гана болгон.[147 - Caştegin Tungunbayev, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 2013, s. 30.]1991-жылдан кийин илимий изилдөөлөрдүн саны бир топ жогорулаган.
1990-жылга чейин Түркияда жазылган эмгектердин кыргыз тилине караганда кыргыз адабияты, айрыкча «Манас» эпосу жана Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары боюнча болгондугу байкалат. Түркияда кыргыз адабияты боюнча биринчи болуп изилдөө жүргүзгөн илимпоздордун сап башында Мехмет Фуат Көпрүлү турат. Түрк калктарынын тарыхы жана адабияты боюнча көптөгөн эмгектери болгон Көпрүлү кыргыз адабияты менен дагы алектенип, ар кыл эмгектеринде кыргыздардын «Манас» эпосу жөнүндө жазып калтырган. Көпрүлү 1926-жылы жарыкка чыккан «Түрк адабияты тарыхы» аттуу эмгегинде түрк дастандарын географиялык аймактарына жараша үчкө бөлүп, «Манас» эпосун «Боз кыр аймагында жарыкка чыккан эмгектер» аттуу теманын алдында караган. Анын «Манас» жөнүндөгү пикирлери ошол эле эмгектин «Караханиттер доорунда түрк адабияты» деген темасынын 9-бөлүмүндө «Манас эпосу» деген ат менен калемге алынган. Ал, «Манас» эпосун XI-XII кылымдарга, башкача айтканда Караханиттер дооруна жайгаштырып, Манасты Чыгыш Тянь-Шандан Анадолуга чейин эскерилип келген каарман катары баалайт. Көпрүлү «Манас» эпосун мусулман менен каапырдын жана көчмөн турмуш менен отурукташкан турмуштун кагылышуусун көрсөткөн чыгарма катары эсептейт.[148 - Arvas Abdülselam, “Manas Destanı Üzerine Araştırma Yapan Türkiyeli İlk Bilim Adamları”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 2017, s. 139-140.] Түркияда «Манас» эпосу боюнча алгачкы диссертациялык изилдөө 1934-жылы Көпрүлүнүн жетекчилиги алдында Шазие Берин тарабынан даярдалган. Көпрүлү 1935-жылы башка студентинин «Манас» эпосу боюнча дипломдук ишине да жетекчилик кылган.[149 - Şaziye Berin, Halk Edebiyatı Numuneleri: Manas Destanı (Radlof’tan Tercüme), Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1934; Mebrure Rahmi, Dede Korkut ve Manas’ta Bazı Benzeyişler, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1935.]
Түркияда 1990-жылга чейинки мезгилдерде «Манас» эпосу боюнча иш алып барган, «Манас» эпосун Түркиянын илим чөйрөсүнө тааныткан илимпоздордун сап башында Абдүлкадыр Инан турат. Ал – көбүнчө элдик адабият, фольклор, түрк дини жана тарыхы, этнография, түрк тилдери боюнча изилдөөлөр жүргүзгөн, түрк тилдери менен биргеликте арапча, фарсча, орусча жана немис тилдерин билген, 1925-жылдын июль айында Түркияга келип 1976-жылдын 1-октябрында Анкарада дүйнө салган башкурт илимпозу.[150 - Süleyman Tülücü, “Prof. Abdülkadir İnan Üzerine Bazı Notlar”, AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, Erzurum, 2000, s. 201, 203.] Түркияда «Манас» эпосу боюнча илимий эмгектерди 1934-жылы Инан баштаткан десек жаңылышпайбыз. Инандын «Манас» эпосу боюнча бир топ макалалары бар. Автор ал эмгектеринде эпос жөнүндө кенен маалымат берүү менен бирге, ошол күнгө чейин эпос тууралуу жарык көргөн басылмалар, эпостогу темаларды, Манас деген атты, эпостон үзүндүлөрдү, эпостун бөлүмдөрүн, эпостогу Ислам ишенимдерин, кыргыздардын жашоо шартын, жашоого болгон көз-караштарын, каада-салттарын, эпосто камтылган негизги идеологияны жана каармандарды ж.б. изилдеген[151 - Abdülkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, c. 1, TTK, Ankara, 1998, s. 99-164.]. Инандын эпостун кыскартылган текстинин түрк тилине котормосу камтылган «Манас дастаны» (1972) аттуу бир китеби басылып чыккан. Ал китеп Түркияда «Манас» эпосу боюнча жарык көргөн алгачкы эмгек болуп эсептелет. Ал эмгек эпостун Түркияда таанылышына жана эпос жөнүндө башка көптөгөн эмгектердин жарык көрүүсүнө пайдубал болгон. Ошондон баштап эпос жөнүндө көптөгөн макалалар, энциклопедия бөлүмдөрү ж.б. жазыла баштаган.[152 - Инандын «Манас» дастаны боюнча жарык көргөн эмгектери жылдык өзгөчөлүктөрүнө жараша төмөнкүдөй: Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 3 (31-32), 1934; Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Çığır, 3(35), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı II”, Çığır, 3(36), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı”, Çığır, 37, 1936; Abdülkadir İnan, “Manas’ta İdeoloji ve Kahramanlar”, Varlık, 2(185), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Aş-Yoğ Merasimi”, Varlık, 2 (190), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Görülen Muhtelif Tabakalar”, Varlık, 18, 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı’nın Yeni Toplanmış Metinlerinden Bir Parçanın Rusça Tercümesinden”, Türk Yurdu, 26(8), 1942, s. 251-255; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı Üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1959, s. 125-159; Abdülkadir İnan, Manas Destanı, MEB Yay., İstanbul 1972.] Белгилей кетчү жагдай, Инандын кыргыздардын тили жана маданияты жөнүндө да эмгектери бар.[153 - Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 2(9), 1940; Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 3(10), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak-Kırgızlarda Yeğenlik Hakkı ve Konuk Aşı Meseleleri”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, 1(27), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon) Meselesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1964, s. 67-76.]
Түркияда 1990-жылдан мурун «Манас» эпосу боюнча изилдөө жүргүзгөндөрдүн бири Проф. Д-р. Мехмет Каплан болуп эсептелет. Проф. Д-р. Мехмет Каплан 1980-жылдарда эпос боюнча бир нече макала жарыялаган.[154 - Капландын «Манас» эпосу боюнча аткарган эмгектери төмөнкүлөр: Mehmet Kaplan, “Manas Destanı II”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 8, 1979, s. 30-37; Mehmet Kaplan, “Türk Edebiyatında Tipler: Manas Destanı I-II”, Fikir ve Sanatta Hareket Dergisi, 1, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 7, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 3-Tip Tahlilleri, Dergah Yay., İstanbul 1985, s. 66-100. (Abdrasul İsakov, “Türkiyada Manas Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 2015, s. 1468).]
1980-жылдарда Түркияда кыргыз таануу тармагында кѳлѳмдүү изилдөөлөрдүн жасалганын көрүүгө болот. Мисалы, Дурсун Йылдырым тарабынан 1979-жылы даярдалган доценттик диссертациясында «Манас» эпосунун Ч. Валиханов тарабынан жыйналган Көкөтөй хан жөнүндөгү бөлүмү изилденген.[155 - Dursun Yıldırım, Manas Destanı ve Köketey Hannıŋ Ertegüsi, Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1979.]
Түркияда «Манас» боюнча изилдөө жүргүзгөндөрдүн бири Бахаеддин Өгел болуп эсептелет. Ал «Түрк мифологиясы» аттуу эмгегинин жетинчи бөлүмүндө кыргыздар жана «Манас» эпосу жөнүндө маалымат берген. Ал эми китебинин онунчу бөлүмүн болсо толугу менен «Манас» эпосуна арнаган. Автор ал жерде «Манас» эпосун түрк маданияты, мифологиясы жана диний көз карашы менен салыштырып чыккан.[156 - Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara 1989, s. 300, 495-549.]
СССР доорунда Түркияда изилденген темалардын бири Чыңгыз Айтматов жана анын чыгармалары болуп саналат. Айтматовдун чыгармалары дүйнөнүн бир топ тилине которулганы менен эч бир өлкөдө Түркиядагы сыяктуу жактырылып баркталбаса керек. Азыркы учурда Түркияда Айтматов жана чыгармалары жөнүндө жүздөгөн эмгектерди учуратууга болот. Айтматовдун түрк тилине которулган алгачкы чыгармасы 1969-жылы жарык көргөн «Копар зинжирлерини Гүлсары (Гүлсарат)» болуп эсептелет. Кийинчерээк, 1974-жылы алты чыгармасы «Жем» басмаканасы тарабынан жарыяланган. Айтматовдун чыгармаларынын жарыкка чыгышы 1990-жылдан тарта көбөйө баштаган. Кийинки жылдарда Айтматов жана чыгармалары боюнча бир топ дипломдук иштер, макалалар жана китептер жазылган.[157 - Айтматовдун 1990-жылга чейин Түркияда жарык көргөн эмгектери төмөнкүлөр: Cengiz Aytmatov, Kopar Zincirlerini Gülsarı, çev. Tahir Alangu, May Yay., İstanbul 1969; Cengiz Aytmatov, Beyaz Gemi, çev. Güneş Bozkaya Kollontay, Hür Yay., İstanbul 1970; Cengiz Aytmatov, Cemile – Selvi Boylum, çev. Şerif Hulusi, Halit Aliosmanoğlu, Hür Yay., İstanbul 1971; Cengiz Aytmatov, Toprak Ana, çev. Ülkü Tamer, Varlık Yay., İstanbul 1972; Cengiz Aytmatov, Al Yazmalım Selvi Boylum, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Askerin Oğlu, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Cemile, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Yüz Yüze, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Deve Gözü, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, İlk Öğretmen, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Fuji-Yama, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1976; Cengiz Aytmatov, Gülsarı, Yüz Yüze, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yay., İstanbul 1980; Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur, çev. Mehmet Özgül, Cem Yay., İstanbul 1982; Cengiz Aytmatov, Kızıl Elma, Oğulla Buluşma, Beyaz Yağmur, Asker Çocuğu, Deve Gözü, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990; Cengiz Aytmatov, Yıldırım Sesli Manasçı, Yüz Yüze, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990.]
1990-жылга чейин Түркияда кыргыз тили жана адабияты боюнча аткарылган кээ бир эмгектер жана котормолор дагы болгон.[158 - İlhan Akın, Manas Destanı, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1975, 48 s.; Hüseyin Asker, Kırgız Türkleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1979, 49 s.; Ülkü Çelik, Kırgızca Bir Hikâye: Astra Gülü (Metin-Çeviri-Dizin), YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1988, 357 s.]
Түркияда кыргыздардын тили, адабияты, тарыхы, маданияты ж.б. жаатындагы изилдөөлөрдүн 1990-жылдан баштап Түркия менен Кыргызстандын ортосундагы түздөн-түз байланыштардын башталышы менен абдан кѳбѳйгѳндүгүн жогоруда айтып өттүк эле. Кыргызстандын Орто-Азияда көз карандысыздыкка ээ эң демократиялык өлкө болушу, өлкөгө кирүү-чыгуунун жеңил болушу, кыргыздардын өтө бай оозеки жана жазма адабиятка жана фольклорго ээ болушу, адабият булактарынын оңой менен табылышы жана албетте түрк изилдөөчүлөрүнүн кыргыздарга жана алардын тилине, маданиятына болгон кызыгуусу жана сүйүүсү изилдѳѳлѳрдүн Түркияда кѳбѳйүшүнѳ таасир эткен. Бул бир гана тил, адабият жана маданият тармагында гана эмес, тарых, география, экономика, саясат, эл аралык мамилелер, туризм, археология, саламаттыкты сактоо, гастрономия сыяктуу тармактарда дагы байкалат.
Буга чейин Түркияда кыргыз тили жана адабияты боюнча бир нече библиографиялык изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Алардын алгачкы экөөсү Хайреттин Ивгин тарабынан 1987-жылы жана 1990-жылы даярдалган.[159 - Hayrettin İvgin, “Manas Destanı Üzerine Türkiye’de ve Çin Halk Cumhuriyeti’nde Yapılan Çalışmalar”, Türk Kültürü, 25(295), 1987, s. 36-45; Hayrettin İvgin, “Türkiye’de Manas’la İlgili Yapılan Çalışmalar”, İçel Kültürü, 4(12), 1990, s. 53-57.]Андан кийин 1995-жылы Асуман Субашы тарабынан «Түрк эдебияты» журналында «Түркияда Манас изилдөөлөрү» аттуу макала жарыяланган.[160 - Asuman Subaşı, “Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Türk Edebiyatı, 264, 1995, s. 44-45.] Ошол эле жылы Гүзин Турал жана Нажие Йылдыз эпостун түркчѳ библиографиясы боюнча макала даярдашкан.[161 - Güzin Tural, Naciye Yıldız, “Manas Destanı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme: Türkiye’deki Yayınlar”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (Bişkek 26-31 Ağustos 1995), Ankara: AKM Yay., 1997. s. 305-319.] 2003-жылы Алпаслан Демирдин «Манастын библиографиялык очерки: Түркияда Манас изилдөөлөрү» аттуу макаласы «Манас» университетинин коомдук илимдер журналында жарыяланды.[162 - Alparslan Demir, “Manas Bibliyografyası Denemesi: Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 2003, Bişkek, s. 59-80.] Ошол эле журналда 2004-жылы Фахри Солактын тил, адабият, география ж.б. ар тармактуу изилдөөлөрдү камтыган Кыргызстан жөнүндөгү эң көлөмдүү библиографиясы жарыяланган.[163 - Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 2004, Bişkek, s. 67-115.] Тарыхчы Абдрасул Исаковдун да бул темаларда бир канча макаласы басылып чыккан.[164 - Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), Ankara 2010, s. 101- 131; Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (2010-2014)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 9(19), Ankara 2015, s. 145-161; Abdrasul İsakov, “Türkiyada “Manas” Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliyografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), Erzurum, 2015, s. 1451-1479; Abdrasul İsakov, “Alıkul Osmonov Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 3, İstanbul: Eylül-Aralık 2015, s. 52-57; Abdrasul İsakov, “1916 Türkistan Olayları İle İlgili Türkiye’de Basılan Çalışmaların Bibliyografyası”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 5, İstanbul: Nisan-Haziran 2016, s. 40-44.] 2013-жылы Жаштегин Тургунбаев «Кыргызстан жана кыргыздар жөнүндө түрк тилинде академиялык эмгектердин библиографиясы: 2009-2012-жылдар» аттуу макаласын жарыялаган.[165 - Caştegin Turgunbayer, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 2013, s. 28-52.] 2014-жылы Абдурасул Исаков менен Гүлдана Мурзакулованын «Түркияда билим алган кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары» аттуу эмгеги «Кыргызстан достук жана маданият коому» тарабынан жарыяланган.[166 - Güldana Murzakulova, Abdrasul İsakov, Türkiye’de Eğitim Gören Kırgızistanlı Öğrencilerin Yüksek Lisans ve Doktora Tez Çalışmaları (1992-2012), Ankara 2014, 53+58 s.] 2015-жылы Шуле Гезердин «Түркияда кыргыз дастандары боюнча жасалган эмгектер» аттуу макаласы,[167 - Şule Gezer, “Türkiye’de Kırgız Destanları Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Zeit schrift für di eWelt der Türken, Journal of World of Turks, 7(1), 2015, s. 331-352.] Сонуч Гүнгөрдүн «Кыргыздарда акындык салты боюнча түрк тилинде жазылган эмгектер» аттуу макаласы Каратекин адабият факультетинин журналында жарыяланган.[168 - Sonuç Güngör, “Kırgız Akınlık Geleneği Üzerine Türkiye Türkçesiyle Yapılmış Çalışmalar”, Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(3), 2015, s. 27-38.]
Жарыяланган изилдѳѳлѳрдѳн белгилүү болгондой эле, бул библиографиялык изилдөөлөр негизинен кыргыз эпостору, айрыкча «Манас» эпосу жөнүндө болгон. Жогоруда сөз болгон библиографиялардын арасында кыргыз тили боюнча изилдөөлөр көрсөтүлгөнү менен[169 - Solak, 2004; İsakov, 2010; Turgunbayev, 2013, Murzakulova-İsakov, 2014.] түздөн-түз кыргыз тили боюнча даярдалган библиографиялык изилдөөлөрдү жолуктура албадык. Бул изилдөөнүн негизги максаты Түркияда кыргыз тили боюнча библиографиялык эмгек даярдоо болуп саналат. Түркияда жакшы изилденген багыттардын бири катары кыргыз тили боюнча жазылган көптөгөн китептер, макалалар жана дипломдук иштер бар. Мунун баарын бир макалада көрсөтүү мүмкүн болбогондуктан бул жерде библиографиялар магистрдык жана доктордук диссертациялар менен чектелди. Түздөн-түз тил изилдөөлөрүнө багытталган диссертациялар менен биргеликте тилдик изилдөөлөр жүргүзүлгөн эпос, роман, поэма, поэзия ж.б. ар түрдүү адабий тексттер боюнча диссертациялар да кошулду. Ошондой эле бир топто, же башка топтордогу түрк тилдери менен салыштырмалуу түрдө изилденген диссертациялар да камтылды.
Библиография үч бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүм 1990-жылга чейинки мезгилде кыргыз тили жана адабияты багытында аткарылган эмгектердин изилденгендиги тууралуу алгы сөздөн турат. Диссертациялардын толук аттары жайгашкан экинчи бөлүм эки майда бѳлүмгө бөлүнүп, биринчи бөлүмдө доктордук диссертациялар, экинчи бөлүмдө магистрдик диссертациялар жайгаштырылды. Доктордук жана магистрдик диссертациялар «Түздөн-түз тилге багытталгандар» жана «Адабий тексттердин негизинде грамматикалык изилдөөлөр» деген темада эки топко бөлүнүп көрсөтүлдү. Үчүнчү корутунду сөз бөлүмүндө болсо алынган жыйынтыктар көрсөтүлдү. Диссертацияларды аныктоо учурунда бир гана темасынын аталышына каралбастан, бардык диссертациялар мазмуну жагынан изилденип, эгерде мазмунунда грамматикалык изилдөөлөр камтылган болсо гана библиографияда көрсөтүлдү. Бул жагынан алып караганда кыргыз тили менен кандайдыр бир деңгээлде байланышы болгон араб тили, тарых сыяктуу кафедраларда, теология факультеттеринде корголгон диссертациялар да макалага киргизилди. Толук мазмуну болбогон диссертациялар кыскача мазмунунун негизинде текшерилип кабыл алынды. Диссертациялардын толук аталышы, аны даярдагандын аты-жөнү, анын темасы, түрү, даярдалган университеттин аты, институттун жана кафедранын аты, университеттин жайгашкан шаары, диссертациянын корголгон жылы, жетекчиси жана бети ирети менен көрсөтүлдү. Диссертациялар даярдалган кафедра кыргыз тили боюнча диссертациялардын кайсыл кафедраларда даярдалгандыгын белгилөө максатында жазылды. Бардык дипломдук иштер авторлордун фамилиясына жараша алфавиттик катар боюнча тизмектелди. Бул макала Кыргызстанда кыргыз тили боюнча изилдөө жүргүзө турган студентер жана окумуштуулар үчүн пайдалуу болот деп ишенебиз.
Библиография
1. Доктордук диссертациялар
1.1. Түздөн-түз тил жөнүндө жазылган доктордук диссертациялар
1.1.1. ALİBEKİROĞLU, Sertan, Çağdaş Türk Lehçelerinde Yardımcı Fiiller, Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Elazığ, 2014, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahat Üstüner, 209 s.
1.1.2. ALİMOVA, Jyldyz, Türkiye Türkçesi Ağızları İle Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Açısından Karşılaştırılması, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri ABD, İzmir, 2011, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Gürer Gülsevin, 362 s.
1.1.3. ALKAYA, Ercan, Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar, Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Elazığ, 2002, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet Buran, 678 s.
1.1.4. ATABEY, İbrahim, Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesinin Kelime Grupları Bakımından Karşılaştırılması, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Türk Dili ABD, Ankara, 1998, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun, 283 s.
1.1.5. BALCİ, Onur, Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Yapı ve İşlev Bakımından Fiil Çekimleri, Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Sivas, 2014, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Bilâl Yücel, 487 s.
1.1.6. BAYTOK, Aysel, Kırgız Türkçesinde Soru, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2013, Tez Danışmanı: Prof. Dr. F. Sema Barutçu Özönder, 609 s.
1.1.7. CERİTOĞLU, Murat, Kırgız Türkçesinin Şekil Bilgisi, Doktora Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Çanakkale, 1998, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Vahit Türk, 383 s.
1.1.8. FAKİRULLAHOĞLU, Muhammed Ali İsmail, Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, İstanbul, 2016, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Kalmamat Kulamshaev, 373 s.
1.1.9. GÜNGÖRDÜ, Erol, Kırgız, Kazak ve Karakalpak Türkçelerinde Fiil, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 1998, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Leyla Karahan, 351 s.
1.1.10. İSAKUNOVA, Gülnara, Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesinin Morfolojik Olarak Karşılaştırılması, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İstanbul, 2003, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Musa Duman, 119 s.
1.1.11. KAMCHYBEKOVA, Kyial, Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ufuk Tavkul, 234 s.
1.1.12. KILIÇ, Filiz, Kırgız Türkçesinde Bilgi Kipliği: Delile Dayananların Diğer Bilgi Kiplikleriyle İlişkisi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2004, Tez Danışmanı: Prof. Dr. F. Sema Barutcu Özönder, 177 s.
1.1.13. KULAMSHAEV, Kalmamat, Kırgız Türkçesindeki Ünlü İle Başlayan Fiiller Üzerine Etimolojik Bir İnceleme, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Çetin Pekacar, Ankara, 275 s.
1.1.14. MOLDALİEVA, Nurgül, Kırgız Türkçesinin Sağlıkla İlgili Söz Varlığı, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, 290 s.
1.1.15. NURMATOV, Mirlanbek, Türkiye Türkçesinden Hareketle Karakalpak, Kazak, Kırgız ve Nogay Türkçelerinde Ortak Deyimler Üzerine Yapısal ve Anlamsal Değerlendirme, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2016, Tez Danışmanı: Enstitüsü, Prof. Dr. Naciye Yıldız, 456 s.
1.1.16. OROZOBAEV, Mayrambek, Kırgızcadaki İslâm Dışı Geleneksel İnanç ve İnanışlarla İlgili Söz Varlığı, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Melek Özyetkin, 327 s.
1.1.17. ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Tatar, Kazak ve Kırgız Şivelerinin Karşılaştırmalı Grameri, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İzmir, 1995, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Günay Karaağaç, 236 s.
1.1.18. PEKACAR, Çetin, Pamir (Afganistan) Kırgız Türkleri Ağzı, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 1995, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun, 488 s.
1.1.19. SAĞIN, Ayşe Nur, Kırgız Türkçesi Yazı Dilinin Oluşum Süreci (19. Yüzyıl Sonu 20. Yüzyıl Başı), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2017, Danışman: Prof. Dr. Gülşen Seyhan Alışık, 1051 s.
1.1.20. ŞERİFOĞLU, Yasin, Türkiye Türkçesi İle Kırgız Türkçesindeki Mutluluk/Mutsuzluk Kavramı İle İlgili Fiil ve Deyimlerde Anlam İlişkisi, Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Sakarya, 2011, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Vahit Türk, 304 s.
1.1.21. TAN, Ali, Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Adana, 2005, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın, 207 s.
1.1.22. TOLKUN, Selahittin, Kırgız Türkçesinde Mastar-Partisip ve Gerundiumlar, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Eski Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 1999, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nuri Yüce, 340 s.
1.1.23. TURGUNBAEV, Caştegin, Kırgız Türkçesindeki Sıfat-Fiil Ekleri (Şekil-Anlam-İşlev ve Türkiye Türkçesi İle Karşılaştırma), Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Adana, 2002, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın, 398 s.
1.1.24. USTA AYAZ, Nazan, Tarihî Türk Şivelerinde Ölüm Kavramının Anlambilimsel Yönden İncelenmesi, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Samsun, 2009, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Salih Demirbilek, 276 s.
1.1.25. UYGUR, Ceyhun Vedat, Kırgız-Kazak-Karakalpak Türkçelerinde İsim, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 1994, Danışman: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun, 771 s.
1.2. Адабий тексттердин негизинде грамматикалык талдоо жүргүзүлгөн доктордук диссертациялар
1.2.1. AKIN, Cüneyt, Hüseyin Karasayev’in “Kamus Naama” Adlı Eseri ve Çağdaş Kırgız Türkçesindeki Alıntı Kelimelerde Görülen Ses Değişmeleri, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri ABD, İzmir, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Gürer Gülsevin, 1076 s.
1.2.2. AŞÇI, Ufuk Deniz, W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eseri ve Eserde Geçen Kırgız ve Kazak Lehçelerine Ait Kelimelerin İncelenmesi, (4 cilt), Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi ABD, Konya, 2003, Danışman: Doç. Dr. Yakup Karasoy, 1651 s.
1.2.3. AZİMOV, İnayetulla, Kur’an’daki Deyimler, Kırgızca Karşılıkları ve Arapça Öğretiminde Kullanımı, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yabancı Diller Eğitimi ABD, Arap Dili Eğitimi Bilim Dalı, Ankara, 2012, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Musa Yıldız, 253 s.
1.2.4. ÖZDOĞAN, Aygül, Cengiz Aytmatov’un Kırgızca Hikâyelerinin Söz Dizimi, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri ABD, Erzurum, 2015, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Funda Kara, 975 s.
1.2.5. UZUN, Gülsine, Doğu Türkistan Kırgızlarından Derlenmiş Metinler (Gramer-Metin-İndeks), Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları ABD, Türk Dili ve Lehçeleri Bilim Dalı, İzmir, 2006, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Zeki Kaymaz, 1406 s.
2. Магистрдик диссертациялар
2.1. Түздөн-түз грамматикалык изилдөө жүргүзүлгөн магистрдик диссертациялар
2.1.1. ABDİEVA Rakhat, Türkçe ve Kırgızcada Eylemlerin Üye Yapısına İlişkin Bir Karşılaştırma, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim ABD, Ankara, 2009, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Selçuk İşsever, 148 s.
2.1.2. ALPER, Serap, Kırgızca Sözlüğün Ç, E, I, İ Harfleri ve Etimolojileri, YL Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Eski Türk Dili Programı, İstanbul, 2007, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Ölmez, 381 s.
2.1.3. AVCIOĞLU, İlker, Kuzey-Batı (Kıpçak) Grubu Türk Lehçelerinde Çokluk Şekilleri, YL Tezi, Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Çağdaş Türk Lehçeleri Bilim Dalı, Ordu, 2012, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Salim Küçük, 244 s.
2.1.4. BARLAS, Süleyman, Kırgız Türkçesinde İstem (Valenz), YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ABD, Ankara, 2015, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. İbrahim Atabey, 245 s.
2.1.5. BAYTOK, Aysel, Kırgızcadan Türkçeye Çeviri Meseleleri, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2003, Tez Danışmanı, Doç. Dr. Gülzura Cumakunova, 352 s.
2.1.6. BOLAT, Cuma, Kırgızcada İsim-Fiil Cümleleri ve Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları, YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2018, Tez Danışmanı: Doç. Dr. İ. Ahmet Aydemir, 119 s.
2.1.7. ERGASHEVA, Kanyshaı, Kırgızcada Sıfat-Fiil Yan Cümleleri, YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2017, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nurettin Demir, s. 106 s.
2.1.8. GÜLER, Yasemin, Kuzeybatı Kıpçak Grubu Lehçelerinde Yer Alan Vokal Köklü Kelimelerin Sınıflandırılması, YL Tezi, Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Çağdaş Türk Lehçeleri Bilim Dalı, Ordu, 2017, Tez Danışmanı: Prof. Dr. İsmail Doğan, 249 s.
2.1.9. GÜMÜŞ, Muhittin, Türkçe ve Kırgızca Dil Yapılarının Dil Öğretimi Amaçlı Karşılaştırması, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim (Türkçenin Öğretimi ve Eğitimi) ABD, Ankara, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. N. Engin Uzun, 233 s.
2.1.10. KADIROVA, Nazgül, Kırgız Türkçesi İle Altay Türkçesinde Karşılaştırmalı Fiil, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2012, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, 295 s.
2.1.11. KADIROVA, Nazgül, Kırgız Türkçesi İle Altay Türkçesinin Tarihsel-Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi (İsim), YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2016, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Gülzura Cumakun, 324 s.
2.1.12. KAHRAMAN, Rabia, Kırgız Türkçesinde Kadın Konulu Atasözleri, YL Tezi, Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Zonguldak, 2017, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gül Banu Duman, 214 s.
2.1.13. KANZHARBEK Kyzy, Gulkaiyr, Çağdaş Türk Lehçelerinde Ölüm Kavramı, YL Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İstanbul, 2018, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Vahit Türk, 146 s.
2.1.14. KILIÇ, Filiz, Aral-Hazar Grubu Kıpçak Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 1997, Tez Danışmanı: Doç Dr. Sema Barutcu Özönder, 322 s.
2.1.15. KIRGIZ, Ayşe Nur, Van Ulupamir Kırgız Ağzı Üzerine Derleme Çalışması (İnceleme-Metin-Sözlük), YL Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2009, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Gülşen Seyhan Alışık, 813 s.
2.1.16. KOCATÜRK, Emine Damla, Kırgız Türkçesiyle Kutadgu Bilig: Kuttuu Bilim (Metin-Aktarma-Kavram Alanı), YL Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Denizli, 2014, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ceyhun Vedat Uygur, 527 s.
2.1.17. KULAMSHAEV, Kalmamat, Kırgız Türkçesinde Çekim Edatları, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2001, Danışman: Doç. Dr. Çetin Pekacar, 241 s.
2.1.18. KUNDUZOV, Erkinbek, Kırgızcadaki Arapça Kelimeler ve Bunların Arapça Öğrenimindeki Yeri, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Arap Dili Eğitimi ABD, Ankara, 2006, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Emrullah İşler, 106 s.
2.1.19. KUTUCU, Eda, Karabük İli ve Isık Göl Bölgesinin Yerleşim Yeri Adları Üzerine İncelemeler, YL Tezi, Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Karabük, 2018, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Cıldız İsmailova, 171 s.
2.1.20. MESKHİDZE, Maia, Türkiye ve Kırgız Türkçelerinde Renk İsimleri İçeren Deyimler, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2006, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Çetin Pekacar, 239 s.
2.1.21. MOHAMED AHMED ELTAMİMİ ELSHERBİNİ, Fatma, Kırgız Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimeler Üzerine-Fonetik ve Semantik İnceleme, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2016, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, 269 s.
2.1.22. MOLDALİEVA, Nurgül, Köktürkçeden Kırgız ve Türkiye Türkçesine Fiiller: Ses ve Anlam Bilgisi Bakımından Bir Karşılaştırma, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2002, Tez Danışmanı: Doç. Dr. M. Fatih Kirişçioğlu, 251 s.
2.1.23. NASİROVA, Azada, Kırgızcadaki Farsça Alıntı Kelimeler: Ses Bilgisi İncelemesi, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2012, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Habibe Yazıcı Ersoy, 163 s.
2.1.24. NURMATOV, Mirlanbek, Kırgız Türkçesindeki Deyimler: (Aktarma-İnceleme), YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2008, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Naciye Yıldız, 734 s.
2.1.25. OROZOBAYEV, Mayrambek, Eski Türkçe ve Kırgızca’daki Yapım Ekleri, YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2004, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Emine Yılmaz, 249 s.
2.1.26. OSPANOVA, Gülmira, Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Fiil, YL Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Kayseri, 1999, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Metin Karaörs, 241 s.
2.1.27. ÖZEREN, Mehmet, Kırgız Türkçesi’nde Ünsüzler ve Ünsüz Olayları, YL Tezi,Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Elazığ, 2008, Prof. Dr. Ahmet Buran, 324 s.
2.1.28. ÖZLEM, Yaşar, Kırgız Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler, YL Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Muğla, 2013, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gülsine Uzun, 168 s.
2.1.29. RYSPAKOVA, Merim, Codex Cumanicus İle Kırgız Türkçesi Arasında Bir Karşılaştırma Denemesi: -Ses Bilgisi-, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2007, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, 268 s.
2.1.30. SUBAŞI, Özüm, Codex Cumanicus İle Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması, YL Tezi, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Niğde, 2012, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Akartürk Karahan, 178 s.
2.1.31. SÜLEYMANOVA, Aida, Kırgız Türkçesi İle Türkiye Türkçesinin Karşılaştırmalı Sözdizimi, YL Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim ABD, İstanbul, 2002, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Hayati Develi, 88 s.
2.1.32. ŞERİMBEKOV, Nurlan, Kıpçak Türkçesi ve Kırgız Türkçesi Arasında Bir Karşılaştırma Denemesi; YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2009, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun, 563 s.
2.1.33. TEMİRALİEVA, Gülayım, Kırgız Türkçesinde Bağlama Edatları, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2001, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu Çengel, 171 s.
2.1.34. TOZAK, Abide, Kırgızca Sözlüğün C-D Harfleri ve Etimolojileri, YL Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İstanbul, 2007, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Ölmez, 424 s.
2.1.35. TUNSUNOVA, Aigul, Kırgızca ve Türkçede “Göz” İle İlgili Deyimler ve Çağrışım Alanlarının Karşılaştırılması, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı ABD, Ankara, 2007, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Halil İbrahim Usta, 112 s.
2.1.36. YALIN, Yasemin, Kırgız Türkçesi İle Türkiye Türkçesi Arasındaki Kelime Eş Değerliği, YL Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi ABD, Samsun, 2011, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Aydın, 129 s.
2.1.37. YILDIRIM, Özlem, Kazak, Kırgız ve Tatar Türkçelerindeki Arapça-Farsça Kelimelerin Ses Değişimleri (Türkiye Türkçesi İle Karşılaştırılması), YL Tezi, Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Kars, 2008, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Nesrin Güllüdağ, 208 s.
2.1.38. YİNER, Züleyha, Kırgızcanın Biçimbilimsel Çözümlemesi ve Kırgızca-Türkçe Biçimbilimsel Makina Çevirisi Sistemi, YL Tezi, İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bilgisayar Mühendisliği ABD, İstanbul, 2016, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Atakan Kurt, 108 s.
2.2 Адабий тексттердин негизинде грамматикалык талдоо жүргүзүлгөн магистрдик диссертациялар
2.2.1. ABİDİNOVA KARACAN, Çınar, Bekmırza Rahman Uulu’nun “Ministrdin Kızının Mahabatı” Romanında Birleşik Fiiller, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ABD, Ankara, 2011, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ferhat Tamir, 402 s.
2.2.2. ALTINIŞIK, Yasemin, Kırgız Türkçesinden Yapılan Edebî Çevirilerde Kültürel Ögelerin Aktarımı -Sınğan Kılıç Romanı Örneğinde, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2010, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Çetin Pekacar, 187 s.
2.2.3. ATEŞ, Mehmet, Kırgız Kahramanlık Destanlarından Kurmanbek, YL Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Van, 2000, 2 cilt, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Süleyman Kayıpov, Yrd. Doç. Veysi Sevinçli,1100 s.
2.2.4. BABATAEV, Abdiraşit, SSCB Dönemi Kırgızistan’da Orta Öğretim Ders Kitaplarında Yer Alan Dinî Terimlerin Değerlendirilmesi, YL Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Din Felsefesi Bilim Dalı, Ankara, 2003, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Recep Kılıç, 111 s.
2.2.5. BOLAT, Cuma, Asanbek Stamov’un Cortuul Romanı Üzerine Dil İncelemesi (Çeviri Yazı, Aktarma, Şekil Bilgisi İncelemesi), YL Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Avrasya Çalışmaları ABD, Orta Asya Bilim Dalı, Kayseri, 2014, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hacı İbrahim Delice, 746 s.
2.2.6. CEBECİ, Cem, Asanbek Stamov’un Çüy Bayanı Hikâyesi Üzerine Bir Dil İncelemesi (Aktarma-İnceleme-Dizin), YL Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Muğla, 2018, Tez Danışmanı: Dr. Öğretim Üyesi Gülsine Uzun, 845 s.
2.2.7. ÇAKIR, Can, Cetim (Povest): Gramer, Tercüme, İndeks, YL Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, İstanbul, 1994, Danışman: Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, 312 s.
2.2.8. ÇATAL, Oğuz Alparslan, Arslan Koyçiyev’in “Mismildirik” Adlı Romanının Türkiye Türkçesine Aktarımı ve Romanda Geçen Eskicil (Arhaizm) ve Tarihî (İstorizm) Kelimelerin İncelenmesi, YL Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Muğla, 2018, Tez Danışmanı: Dr. Öğretim Üyesi Gülsine Uzun, 350 s.
2.2.9. ÇELEBİ, Fatma, Eşimkul Menen Zuura Destanı, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2005, Tez Danışmanı: M. Fatih Kirişçioğlu, 362 s.
2.2.10. DEMİR, Çiğdem, Kasım Tınıstanov’un Oquu Kitebi (MetinAktarma-İnceleme), YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ABD, Ankara, 2016, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ferhat Tamir, 343 s.
2.2.11. DEMİRCİ, Metin, Tölögön Kasımbekov’un Cetim Hikâyesi Esasında Kırgız Türkçesinde Zarf, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2005, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Güzin Tural, 350 s.
2.2.12. DİUSHENKULOVA, Ainura, Sabahattin Ali’nin “Kürk Mantolu Madonna” Romanının Türkçeden Kırgızcaya Aktarılması ve Karşılaşılan Problemler, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Ankara, 2018, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Yakup Karasoy, 248 s.
2.2.13. ERCİK, Cesim, Tölögön Kasımbekov’un Sıngan Kılıç Romanı Esasında Kırgız Türkçesinde İsim, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2005, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Çetin Pekacar, 170 s.
2.2.14. EREN, Derya, Adam Bolgum Kelet Hikâyesindeki Fiil Çekimleri ve Bunların Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları, YL tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, Ankara, 2003, Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ekrem Arıkoğlu, 317 s.
2.2.15. ETİLER, Serkan, Kırgız Yazarı Tölögön Kasımbekov’un “Sıngan Kılıç” Romanındaki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, YL Tezi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, İstanbul, 2014, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Kalmamat Kulamshaev, 639 s.
2.2.16. İLİÇ, Yelda, Kırgız Halk Destanı Er Töştük, Gramer-Metin-ÇeviriDizin, YL Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Eski Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 2002, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Özcan Tabaklar, 165 s.
2.2.17. KARABULUT, Vildan, Tügölbay Sıdıkbekov’dan Seçme Metinler Üzerinde Köken Bilgisi Çalışması, YL Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Samsun, 2006, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Turgut Karacan, 187 s.
2.2.18. KARAYANIK, Sadullah, Kırgız El Comoktoru (Kırgız Halk Masalları) Metni Esasında Kırgızca Fiil, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2001, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Güzin Tural, 432 s.
2.2.19. KAVAS, Merve, Kazat Akmattegin’in “Kündü Aylanğan Cıldar” Romanında Geçen Zarf-Fiiller ve Türkiye Türkçesindeki Karşılıkları, YL Tezi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, İstanbul, 2012, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Kalmamat Kulamshaev, 387 s.
2.2.20. KEMEL KYZY, Ainura, Manas Destanı’nda Geçen Bitki Adları, YL Tezi, Ardahan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ardahan, 2017, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Abdullah Elcan, 74 s.
2.2.21. KOMATSU, Hanako, Cengiz Aytmatov’un “Samançının Colu” Romanında Fiiller, YL Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2002, Tez Danışmanı: Doç. Dr. M. Fatih Kirişçioğlu, 431 s.
2.2.22. MAMBETALİEVA, Nagima, Manas Destanı: İlk 1160 Dize (Şekil Bilgisi ve İndeks), YL Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Erzurum, 2015, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Süleyman Efendioğlu, 188 s.
2.2.23. ÖZÇOBAN, Şule, Tölögön Kasımbekov’un “Cetilgen Kurak” Adlı Eserinin Türkiye Türkçesine Aktarılması ve Eserin Söz Varlığı Üzerinde İncelemeler, YL Tezi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Ankara, 2011, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mehmet Kutalmış, 600 s.
2.2.24. ÖZGAN, Timur, Göktürkçe Metinlerdeki Sözcüklerle Kazak ve Kırgız Türk Lehçelerindeki Sözcüklerin Karşılaştırılması (Dil ve Anlam Özellikleri Bakımından), YL Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Yeni Türk Dili Bilim Dalı, Kayseri, 2009, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Metin Akar, 139 s.
2.2.25. SUİUNBEK KYZY, Elnura, Keñeş Cusupov’un “Manas” Romanının Türkiye Türkçesi Çevirisinde Deyimlerin Kullanımı, YL Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, Bursa, 2018, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Kerime Üstünova, 274 s.
2.2.26. ŞAKAR, Bünyamin, Cengiz Aytmatov’un Eserlerinde Geçen Boy ve Yer Adlarının Dil ve Kültür Açısından İncelenmesi, YL Tezi, Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Karabük, 2017, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr.Enver Kapağan, 232 s.
2.2.27. ŞEKER, İclal, Aalı Tokombayev’in Kanduu Cıldar Adlı Manzumesinde Edatlar, YL Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Gaziantep, 2014, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Murat Ceritoğlu, 693 s.
2.2.28. ŞERİFOĞLU, Yasin, Manas’ın Semetey Kolunda (İsa Cumabek Uulu Varyantı) Çekimli Fiiller, YL Tezi, Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Niğde, 2003, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Hikmet Koraş, 288 s.
2.2.29. TAN, Ali, Moldo Kılıç’ın Kazaldarı (Ses Bilgisi ve Şekil Bilgisi İncelemesi-Metin ve Çeviri), YL Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Adana, 1998, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ş. Halûk Akalın, 253 s.
2.2.30. TAPTAP, Cansu, Turar Kocomberdiyev’in “Kölçüktögü Ay” Adlı Eserindeki Şiirlerin Dil ve Üslup Bakımından İncelenmesi (İnceleme-Dizin-Metin-Aktarma), YL Tezi, Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Zonguldak, 2017, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gül Banu Duman, 385 s.
2.2.31. TOKTOSUNOV, Azamat, Çeşitli Konulardaki Kırgızca Koşuklar (Çeviri-Metin-Türkiye Türkçesine Aktarım-Dil İncelemesi-Sözlük), YL Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Eski Türk Dili Programı, İstanbul, 2012, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Tanju Seyhan, 422 s.
2.2.32. TURDUBAI KYZY, Nadira, Dȋvȃnu Lugȃti’t-Türk’teki Coğrafȋ Terimlerin Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleriyle Fonetik ve Semantik Açıdan Karşılaştırması, YL Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri ABD, İzmir, 2017, Tez Danışmanı: Doç. Dr. İbrahim Şahin, 150 s.
2.2.33. TURGUNBAEV, Caştegin, Er Töştük Destanında Bildirme Kipleri Çekimleri, YL Tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Adana, 1996, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın,164 s.
2.2.34. YAKAR, Fatih, Abziy Kıdırov’un Seçme Şiirlerinin Dil ve Üslup Bakımından İncelemesi (Metin-Aktarma-Eser İncelemesi), YL Tezi, Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Zonguldak, 2018, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Gül Banu Duman, 523s.
2.2.35. YALÇIN, Belgin, Canış-Bayış Destanı Metin-Aktarım-İnceleme, YL Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı ABD, Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul, 1999, Tez Danışmanı: Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, 192 s.
2.2.36. YILDIZ, Ahmet, Bir Kırgız Hikâyesi: Tüştük Kızı (Metin-Çeviriİnceleme-Sözlük), YL Tezi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ABD, İstanbul, 2012, Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Kalmamat Kulamshaev, 409 s.
2.2.37. ZAL, Ünal, Kırgız Türkçesinde Edatlar -Cengiz Aytmatov’un “Cemile” Romanındaki Edatlar Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma, YL Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dilive Edebiyatı ABD, Kırıkkale, 1999, Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mustafa Uğurlu, 133 s.
Корутунду сөз
Бул макалада Түркияда кыргыз тили жана адабияты боюнча 1990-жылдарга чейин жасалган эмгектер жөнүндө кыскача маалымат берилгенден кийин 1990-2018- жылдары арасында Түркиядагы университеттерде кыргыз тили боюнча жазылган диссертациялар жөнүндө маалымат берилди. Бул библиографияда отуз доктордук, жетимиш беш магистрдик, жалпысынан жүз беш диссертация көрсөтүлгөн. Алардын ичинен жыйырма беш доктордук диссертация түздөн-түз кыргыз тили боюнча жазылган иш болсо, калган бешөө адабий тексттердин негизинде тилдик изилдөө жүргүзүлгөн дипломдук иштер болуп саналат. Ал эми магистрдик эмгектердин отуз сегизөө түздөн-түз кыргыз тили тууралуу болсо, калган отуз жети эмгек адабий тексттердин негизинде тилдик изилдөөгө негизделген дипломдук иштер болуп саналат. Дипломдук иштер үчүн тандалган адабий тексттердин башкы сабында Айтматовдун чыгармалары жана «Манас» эпосу менен бирге кыргыз адабиятынын алдыңкы жазуучуларынын чыгармалары турат. Он үч доктордук жана отуз бир магистрдик диссертация кыргыз тилин бир же бирден көп башка түрк тилдери менен салыштырган түрдө даярдалган. Диссертацияларды университеттердеги кафедраларга карата бөлүп карасак, жыйырма бир доктордук жана кырк тогуз магистрдик диссертация Түрк тили жана адабияты кафедраларында даярдалган. Эң алгачкы диссертация 1994-жылы корголгон. Кыргыз тили боюнча эң көп диссертация даярдалган кафедралардын экинчиси – Азыркы түрк тилдери жана адабияттары кафедрасы.
Аталган кафедра Түрк тили жана адабияты бөлүмдөрүнөн кийинчерээк ачылгандыктан кыргыз тили тууралуу даярдалган диссертациялардын саны боюнча экинчи орунда турат десек жаңылышпайбыз. 2018-жылга чейин Азыркы түрк тилдери жана адабияттары кафедраларында сегиз доктордук, он сегиз магистрдик диссертация корголгон.
Калган аз сандагы диссертация чет тилдер кафедрасы, тил илими, араб тили, түрк тили, философия жана диний илимдер, Евразия изилдөөлөрү сыяктуу кафедраларда даярдалган. Алгачкы доктордук диссертация 2004-жылы, магистрдик диссертация 1997-жылы корголгон. Эки өлкөнүн ортосундагы мамилелер 1990-жылы башталып, алгачкы түрк тилдери кафедралары 1992-жылы ачылган. Магистратура жана докторантура программалары үчүн белгилүү окутуу мөөнөтү керек болгондуктан алгачкы диссертациялар 1994-жылдары корголо баштаган. Кайсыл университетте канча диссертациянын даярдалганын алып карай турган болсок, жалпысынан (доктордук жана магистрдик) 30 диссертация менен Гази университети алдыңкы орунда турат. Гази университетинде Түрк тили жана адабияты кафедрасынын тээ мурунтан болушу жана Азыркы түрк тилдери кафедрасынын дал ушул университетте биринчи ачылганы мында негизги фактор болгон. Азыркы түрк тилдери деген кафедрасы Түркияда экинчи болуп ачылган Анкара университетинде 11 диссертация даярдалган.
Андан кийинки орундарда 6 диссертация менен Стамбул университети, 5 диссертация менен Эге университети турат. Мармара, Чукурова жана Фатих университетинде төрттөн диссертация, Мугла Сыткы Кочман, Фырат, Ондокуз Майыс, Хажеттепе, Бүлент Эжевит жана Эржийес университеттеринде үчтөн диссертация, Ататүрк, Йылдыз Текник, Орду, Карабүк жана Нигде университеттеринде экиден диссертация, ал эми Жумхуриет, Чанаккале, Онсекиз Март, Сакаря, Селчук, Истанбул Күлтүр, Памуккале, Кафкас, Йүзүнжү йыл, Ардахан, Улудаг, Газиантеп, Мимар Синан Гүзел Санатлар жана Кырыккале университеттеринде болсо бирден диссертация корголгон.
Диссертациялардын 38 даанасы түрк тектүү мамлекеттерден келген студенттер менен башка чет элдик студенттер тарабынан даярдалган. Бул абал Түркиядагы билимге болгон кызыгууну көрсөтүп тургандыгы жагынан өтө маанилүү. Калган 70 диссертация Түркия Республикасынын жарандары тарабынан даярдалган. Изилденген темалар кыргыз тилинин жалпы грамматикасы ж.б. грамматикага байланыштуу темалар. Жардамчы этиштер, татаал этиштер, чак категориясы, лексикалашкан татаал этиштер, этиштин мамилелери, зат атоочтор, жер аттары, өсүмдүк аттары, түс аттары, тактоочтор, атоочтор, сөз түркүмдөрү, лексикология, киринди сөздөр, синтаксис, фразеология, макалдар, фонетика, тыбыштык өзгөрүүлөр, мүчөлөр, этимология, диалектология жана котормо сыяктуу темалар изилденген. Библиографиялык изилдөөлөр бир өлкөдө белгилүү бир темада жаралган маалымат жыйындыларын, басымдуу болгон багыттар менен аймактарды, окумуштуулар курамын жана изилдене элек болгон багыттарды чагылдырып көрсөтүү үчүн өтө маанилүү балуп саналат.
Пайдаланылган адабияттар
AKIN, İlhan, Manas Destanı, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1975, 48 s.
ARVAS, Abdülselam, “Manas Destanı Üzerine Araştırma Yapan Türkiyeli İlk Bilim Adamları”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(2), 2017, s. 137-152.
ASKER, Hüseyin, Kırgız Türkleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1979, 49 s.
AYTMATOV, Cengiz, Al Yazmalım Selvi Boylum, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
AYTMATOV, Cengiz, Askerin Oğlu, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
AYTMATOV, Cengiz, Beyaz Gemi, çev. Güneş Bozkaya Kollontay, Hür Yay., İstanbul 1970.
AYTMATOV, Cengiz, Cemile- Selvi Boylum, çev. Şerif Hulusi, Halit Aliosmanoğlu, Hür Yay., İstanbul 1971.
AYTMATOV, Cengiz, Cemile, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
AYTMATOV, Cengiz, Deve Gözü, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
AYTMATOV, Cengiz, Fuji-Yama, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1976.
AYTMATOV, Cengiz, Gülsarı, Yüz Yüze, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yay., İstanbul 1980.
AYTMATOV, Cengiz, Gün Uzar Yüzyıl Olur, çev. Mehmet Özgül, Cem Yay., İstanbul 1982.
AYTMATOV, Cengiz, İlk Öğretmen, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
AYTMATOV, Cengiz, Kızıl Elma, Oğulla Buluşma, Beyaz Yağmur, Asker Çocuğu, Deve Gözü, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990.
AYTMATOV, Cengiz, Kopar Zincirlerini Gülsarı, çev. Tahir Alangu, May Yay., İstanbul 1969.
AYTMATOV, Cengiz, Toprak Ana, çev. Ülkü Tamer, Varlık Yay., İstanbul 1972.
AYTMATOV, Cengiz, Yıldırım Sesli Manasçı, Yüz Yüze, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990.
AYTMATOV, Cengiz, Yüz Yüze, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974.
BERİN, Şaziye, Halk Edebiyatı Numuneleri: Manas Destanı (Radlof’tan Tercüme), Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1934.
ÇELİK, Ülkü, Kırgızca Bir Hikâye: Astra Gülü (Metin-Çeviri-Dizin), YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1988, 357 s.
DEMİR, Alpaslan, “Manas Bibliyografyası Denemesi: Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, Bişkek, 2003, s. 59-80.
GEZER, Şule, “Türkiye’de Kırgız Destanları Üzerine Yapılan Çalışmalar”, ZeitschriftfürdieWelt der Türken, Journal of World of Turks, 7(1), 2015, s. 331-352.
GÜNGÖR, Sonuç, “Kırgız Akınlık Geleneği” Üzerine Türkiye Türkçesiyle Yapılmış Çalışmalar”, Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(3), 2015, s. 27-38.
https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/, (Алынган датасы: 17.02.2019).
İNAN, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, 2 cilt, TTK, Ankara, 1998.
İSAKOV, Abdrasul, “1916 Türkistan Olayları İle İlgili Türkiye’de Basılan Çalışmaların Bibliyografyası”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 5, İstanbul: Nisan-Haziran 2016, s. 40-44.
İSAKOV, Abdrasul, “Alıkul Osmonov Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 3, İstanbul: Eylül-Aralık 2015, s. 52-57.
İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi İle İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910- 2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 101-131.
İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (2010-2014)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 9(19), Ankara 2015, s. 145-161.
İSAKOV, Abdrasul, “Türkiyada Manas Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliografyası (1934 – 2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 2015, s. 1451-1479.
İVGİN, Hayrettin, “Manas Destanı Üzerine Türkiye’de ve Çin Halk Cumhuriyeti’nde Yapılan Çalışmalar”, Türk Kültürü, 25 (295), 1987, s. 36-45.
İVGİN, Hayrettin, “Türkiye’de Manas’la İlgili Yapılan Çalışmalar”, İçel Kültürü, 4(12), 1990, s. 53-57.
İYİKAN, Necati, Orta Asya Güney Kafkasya Siyasî Gelişmeler: 1991-2010, Hiperlink Yay., 2011.
KAPLAN, Mehmet, “Manas Destanı II”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 8, 1979, s. 30-37.
KAPLAN, Mehmet, “Manas Destanı”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 7, 1979, s. 33-40.
KAPLAN, Mehmet, “Manas Destanı”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 3-Tip Tahlilleri, Dergâh Yay., İstanbul 1985, s. 66-100.
KAPLAN, Mehmet, “Türk Edebiyatında Tipler: Manas Destanı I-II”, Fikir ve Sanatta Hareket Dergisi, 1, 1979, s. 33-40.
MURZAKULOVA, G., İSAKOV, A., Türkiye’de Eğitim Gören Kırgızistanlı Öğrencilerin Yüksek Lisans ve Doktora Tez Çalışmaları (1992-2012), Edit: Prof. Dr. Gülzura Cumakunova, Ankara, Kırgızistan Dostluk ve Kültür Derneği Yay., Ankara 2014.
ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara 1989.
RAHMİ, Mebrure, Dede Korkut ve Manas’ta Bazı Benzeyişler, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1935.
SOLAK, Fahri, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (Tezler-Kitaplar-Makaleler)”, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 2004, s. 67- 115.
SUBAŞI, Asuman, “Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Türk Edebiyatı, 264, 1995, s. 44-45.
TUNGUNBAYEV, Caştegin, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 2013, s. 28-52.
TURAL, Güzin, Naciye YILDIZ, “Manas Destanı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme: Türkiye’deki Yayınlar”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (Bişkek 26-31 Ağustos 1995), Ankara: AKM Yay., 1997. s. 305-319.
TÜLÜCÜ, Süleyman, “Prof. Abdülkadir İnan Üzerine Bazı Notlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, Erzurum, 2000, s. 201-211.
YILDIRIM, Dursun, Manas Destanı ve Köketey Hannıŋ Ertegüsi, Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1979.
YÜCE, Mehmet, “Kırgızistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, 9(53-54), 2013, s. 1655-1667.

Кыргыз адабиятындагы чыгармалардын түрк тилине котормолору
Ибрахим Түркхан[170 - Адабиятчы жана котормочу. К. Тыныстанов атындагы Ысык-Көл Мамлекеттик университети Кыргыз адабияты бөлүмү аспиранты. Элкат дареги: ibiray@hotmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2015-7772]
Аннотация
Кыргызстан менен Түркия – боордош эки мамлекет. Эки мамлекеттин ортосунда ар кайсы багытта үзүрлүү байланыштар болуп келүүдө. Бул макала 1990-жылдан кийин кыргыз тилинен түрк тилине которулуп, өзүнчө китеп катары жарык көргөн роман, аңгеме, ыр, жомок жана сөздүк түрүндөгү чыгармалар менен кыргыз адабияты жөнүндөгү китептер тууралуу болмокчу.
Ачкыч сөздөр: Кыргызстан, Түркия, адабий байланыш, котормо, бир тууган мамлекет.

Translations of Kyrgyz Literary Works into Turkish
Abstract
Kyrgyzstan and Turkey are the two brother countries. Fruitful relationships in various areas continue to be established between the two countries. This article is about the novels, short stories, poems, fairy tales which were translated from Kyrgyz into Turkish and published as separate books, dictionary works: and works on Kyrgyz literature published after 1990.
Keywords: Kyrgyzstan, Turkey, literary relationship, translation, brother countries.

Алгы сѳз
Кыргыз эли менен азыркы Түркиянын негизги элин түзгөн түрк тектүү элдер X кылымдын тегерегинде бири-биринен бөлүнүп калган. XX кылымга чейин, Түркияда кыргыз эли менен байланыштуу маалымат жокко эсе болсо да, тарыхиймаданий-диний байланыштар болбой койбогонун эске алышыбыз керек. Мисалы, Изник шаарындагы XIII кылымга таандык «Кыргыздар күмбөзүн» буга эң жакшы үлгү катары айта алабыз. Ошондой эле Шабдан Баатырдын ажылык сапарында Стамбулга барып, падыша Абдулхамит менен кездешкени да тарых барактарында калып, изилдене турган окуялардын бири. Бирок баары бир ушундай маселелердин кеңири түрдө изилденбегенинен улам, биз ушул теманы 1990-жылдарга чейин жана 1990-жылдардан кийин деп бөлүп изилдесек туура болчудай.
Түркияда жүргүзүлгөн библиографиялык изилдөөлөргө таянып айта турган болсок, темасы «кыргыз» болуп жарык көргөн алгачкы илимий макала Абдүлкадир Инан тарабынан 1910- жылы «Кыргыз талаасынан» деген аталышта даярдалган. Бирок ошол жылдарда Орто Азия аймагы кыргыз, казак, өзбек ж.б. деп бөлүнбөй, Түркистан деп жалпы аталганын эске алышыбыз керек.
Али Рыза Сейфиоглунун 1922-1925-жылдарда «Түрк Йурду Дергисинин» (журнал) 11-15-сандарында кыргыздар менен байланыштуу беш макаласы катары менен жарык көргөн. Автор макалаларында кыргыздар тууралуу маанилүү маалыматтарды берген. Анын макалалары биринчи жолу кыргыздарды аралап жазылганы менен айырмаланган.
Бирок адабият жаатындагы байланыштар жана көркөм китептердин которулушу үчүн XX кылымдын 45-жылдарына чейин күтүүгө туура келген. Түркияда жарык көргөн кыргыз адабиятынын үлгүлөрүн изилдеп, библиографиялардан жана басмаканалардын тизмелеринен карасак, XX кылымдын 90-жылдарына чейин кыргыз тилинен түрк тилине котормолор авторлордун саны жагынан караганда өтө аз болгон. К.К.
Юдахин менен Х. Карасаев даярдаган Кыргызча-Түркчө сөздүк 1945-жылы жарык көргөн. Бирок ошол сөздүктүн орусчадан которулганын эске алышыбыз керек. Бул жагы канчалык өкүнүчтүү болсо да, ошол доордун саясатынан улам себебин түшүнсө болот. Ошол жылдардагы көркөм адабий китептерден эң көп котормо Чыңгыз Айтматовдун чыгармаларынан экендиги баарыбызга маалым болсо керек. Бирок анын чыгармалары да тилекке каршы орус тилинен которулган. Ошондой болсо дагы Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары 1969-жылдан азыркыга чейин бир канча басмакана тарабынан көп жолу басылганы менен айырмаланат. Айтматовдун китептери ошол эле учурда түрк тилине эң көп которулган чыгармалар болуу менен да айырмаланат. Мындан сырткары жазуучунун баардык чыгармалары түрк тилине которулган эмес. 1990-жылга чейин «Манас» эпосу менен байланыштуу котормолорду да үзүндү катары жана орус тилинен алынган түрдө жолуктурабыз.
Кыргызстан 1991-жылы эркин мамлекет болгондон кийин, эки мамлекеттин ортосунда адабий байланыш чыңалып, котормо ишине басым жасала баштаган. Ошондуктан ушул макалада 1990-жылдан кийин кыргыз тилинен түрк тилине которулуп, өзүнчө китеп болуп жарык көргөн роман, аңгеме, ыр, жомок жана сөздүк түрүндөгү чыгармалар менен кыргыз адабияты жөнүндөгү китептер тууралуу сөз болмокчу.
1. Кыргыз тилинен түрк тилине которулган көркөм чыгармалар
1.1. Tanrı Dağından Sesler (Теңир тоодон үндөр) – Самет Азап.
Кыргыз адабиятынын Чыңгыз Айтматовдон бөлөк өкүлдөрүнүн чыгармаларын түркиялык окурмандарга жеткизүүгө арналган алгачкы китептердин бири – ушул китеп. Котормочусу Самет Азап Кыргызстанда иштеп кеткен, котормочулук жаатында да иштеген адамдардын бири болот. Кыргыз аңгемелеринен үлгүлөрдү камтыган ушул китеп 2010-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн.
1.2. Ürkün Kızıl Katliam (Үркүн, кызыл кыргын) – Бактыбек Максутов.
Бактыбек Максутов – Үркүн темасына эң көп кайрылган жазуучулардын бири. Анын калемине таандык ушул китеби 2016-жылы Үркүндүн 100 жылдыгына арналып, Түркияда жарык көргөн эң маанилүү китеп болгондугу жана aрхивдик изилдөөлөргө таянгандыгы менен айырмаланат. Китеп Ибрахим Түркхан тарабынан которулуп, «Беңгү» басмаканасынан чыккан. Китеп документалдуу роман жанрында болуп, Үркүн жөнүндө бир нече жаңы жана чыныгы маалыматтарды камтыйт. Кыргыз тарыхы жагынан жаңы деп аталган ошол маалыматтардын Түркияда биринчи жолу жарык көргөнүн айтуу абзел!
1.3. Kara Sevda (Үмүтсүз сүйүү) – Бекказы Элебесов.
Кыргыз адабиятынын атагы чыккан калемгерлеринин бири болгон Бекказы Элебесовдун калемине таандык аңгемелеринен түзүлгөн ушул китеп 2018-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Автор адабият айдыңында айылда төрөлүп, тоолордун кучагында чоңойгон, табыйгат менен мамиле түзө билген, иштемчил калемгерлердин бири болуп таанылган.
1.4. Uzun Yol (Узак жол) – Мукай Элебаев.
Кыргыз адабиятынын алдыңкы өкүлдөрүнүн бири болгон Мукай Элебаевдин ушул чыгармасы Кыргыз адабиятындагы алгачкы роман болуу менен өзгөчөлөнүп турат. Китеп Майрамгүл Дыйканбаеванын котормосунда 2014-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Автор Үркүнгө катышкандыктан чыгармадагы маалыматтар чыныгы жашоодон алынгандыгы жана түрк окурмандарга ошолорду жеткирүүдөгү ролу менен, ошондой эле Үркүн темасында көркөм түрдө которулган алгачкы китеп болуу менен айырмаланат. Ошондой эле Мукай Элебаев жана «Узак жол» романы Түркияда эң көп изилденген, макала жазылган темалардын бири болуу менен да айырмаланып турат.
1.5. Haftanın Beşinci Günü (Жуманын бешинчи күнү) – Султан Раев
Кыргыз адабиятынын постайтматов доорундагы иштемчил калемгерлеринен бири болгон Султан Раев Кыргызстанда «Күндү кармаган бала» повести менен таанылса, Түркияда алгачкы жолу жарык көргөн ушул китеби аркылуу таанылууда. Жазуучунун аңгемелеринен турган ушул китеп 2010-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Котормочулар – Орхан Сөйлемез жана Халит Ашлар. Жазуучунун ушул чыгармасы – кыргыз адабиятынын Түркияда таанытылуусунда үлгү китептердин бири.
1.6. Tımarhane (Жиндикана) – Султан Раев
Султан Раев акыркы жылдарда Кыргызстанда жана чет мамлекеттерде оозго алынган, бир нече сыйлыктарды алган жазуучу болуу менен айырмаланат. Анын чыгармаларын убагында Ч. Айтматов да мактаган. Ушул китеби 2018- жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Бул китеп жазуучунун Түркияда жарык көргөн экинчи аңгемелер китеби болуп саналат. Котормочусу – Орхан Сөйлемез.
1.7. Yorgunluk Şiirleri (Чарчоонун ырлары) – Омор Султанов
Омор Султанов – кыргыз адабиятынын аксакал акындарынын жана коомдук ишмерлеринин бири. Анын көптөгөн чыгармалары бөлөк тилдерге которулган. Ал эми ушул китеп Ибрахим Түркхандын котормосунда 2015-жылы «Беңгү» басмаканасынан басылып, Түркияда жарык көргөн агайдын туңгуч китеби болуп эсептелет. Омор Султановдун кыргыз адабиятындагы орду баарыбызга белгилүү. Сексен ырды камтып, анын 80 жылдык юбилейине арналып чыккан ушул китеп аркылуу, түрк адабият күйөрмандары кыргыз адабиятын, кыргыз ырын жакшы тааныйт деген ойдобуз.
1.8. Ak Yol (Ак жол) – Омор Султанов.
Ушул чыгарма, кээ бир сынчылар тарабынан, «дүйнөнүн эң жакшы сүйүү романы» деп айтылган Ч. Айтматовдун «Жамийла» чыгармасындагы сүйүү түшүнүгүнө каршы жазылган. Жарык көргөн жылдары Кыргызстанда талкуу жараткан ушул чыгарма Түркияда да окурмандарын тапты деген ойдобуз. Китеп 2016- жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн.
1.9. Biz Babasız Büyüdük (Биз атасыз чоңойдук) – Ашым Жакыпбеков.
Айтматовду Айтматов кылган адамдын бул чыгармасы Айтматовдун чыгармаларынан бөлөк, Түркияда алгачкы жолу басылган чыгармалардын бири болуп эсептелет. Жакыпбеков кыргыз тилин чыгармаларында мыкты колдонгону менен да айырмаланган. Бул китеп 2010-жылы «Беңгү» басмаканасынан басылып чыккан. Котормочулары – Орхан Сөйлемез жана Кемал Гөз.
1.10. Zor Zamanlar (Кыйын кезең) – Мукай Элебаев.
Мукай Элебаев – кыргыз адабиятынын түптөөчүлөрүнүн бири. Ал кыргыз адабиятына зор салым кошкон. Ушул китеп анын түрк тилине которулган экинчи китеби болуп эсептелет. 2010-жылы Орхан Сөйлемез жана Халит Ашлардын котормосунда «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн.
1.11. Aytmatov’un İzinden (Айтматовдун изи менен) – Айдарбек Сарманбет.
Акыркы жылдарда, түрк мамлекеттери менен тыгыз байланышта болуп, китептери менен котормолору жарык көрүп келе жаткан жазуучулардын бири Айдарбек Сарманбет десек жаңылышпайбыз. Ушул китеп анын аңгемелерин камтыйт. Котормочулар – И. Түркхан, С. Ибраимова, Ө. Күчүкмехметоглу, С. Азап. «Беңгү» басмаканасынан 2015- жылы жарык көргөн бул китеп, жазуучунун Түркиядагы алгачкы китеби болуп эсептелет.
1.12. Göl ve Kuğu (Көл жана ак куу)– Керимбек Кадыракунов.
Ушул ыр китеби – Токтогулдун толук ыр китебинен кийинки Түркияда жарык көргөн экинчи кыргыз ырлар китеби.
Котормочусу – Ибрахим Түркхан. «Беңгү» басмаканасынан 2015-жылы жарык көргөн. Китепте акындын сүйүү, кыргыз жери, табыйгат ж.б. темаларда жазылган 50 ыры камтылган.
1.13. Kırgız Hikâyesinden Seçmeler-1 (Тандалган кыргыз аңгемелер жыйнагы-1).
Ушул китеп – 20 жазуучунун чыгармаларынан турган, Түркияда алгачкы жолу жарык көргөн аңгемелер антологияларынын бири. Ибрахим Түркхан тарабынан которулуп, 2015-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Китепте кыргыз адабиятынын ар кайсы курактагы жазуучу өкүлдөрүнүн чыгармаларына орун берилген.
1.14. Kırgız Şiirinden Seçmeler-1 (Тандалган кыргыз ырлар жыйнагы-1).
25 акындын чыгармаларынан турган ушул китеп Түркияда алгачкы жана жалгыз жарык көргөн ырлар антологиясы болуу менен өзгөчөлөнүп турат. Котормочусу – Ибрахим Түркхан. Китеп 2015-жылы «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн. Китепте кыргыз адабиятынын ар кайсы курактагы акын өкүлдөрүнүн чыгармаларына орун берилген.
1.15. Кırgız Millî Şairi Toktogul Satılganov’un Seçme Şiirleri (Кыргыз эл акыны Токтогул Сатылгановдун ырлары).
Кыргыз адабиятынын залкарларынын бири, Кыргыз эл акыны Токтогул Сатылгановдун 2014-жылкы 150 жылдык юбилейинде ТҮРКСОЙ тарабынан басылган ушул китеп кыргыз адабиятынын төкмө акын жанрындагы Түркияда жарык көргөн алгачкы котормо китеп болуу менен айырмаланат. Китепте акындын бардык ырлары камтылган. Которгон – Ибрахим Түркхан.
1.16. Ben, Şairi Kırgız’ın (Мен, акыны кыргыздын) – Алыкул Осмонов.
Алыкул Осмонов – кыргыз адабиятында өзгөчө орду бар акындардын бири. Анын ырларын которуп, түркиялык окурмандарга алгачкы жолу тартуулоо болсо, 2015-жылы акындын 100 жылдык юбилейинде ишке ашкан. Китепке акындын 50 ыры кирген. Котормочулары – Ибрахим Түркхан, Жылдыз Исмаилова, Динара Асылбекова, Калмамат Куламшаев, Нурабүбү Борсокоева жана Кенан Чарбога. Китеп ТҮРКСОЙ тарабынан жарык көргөн.
1.17. Ben Dünyayı Şiirlerimle Temizlerim (Мен дүйнөнү ырым менен тазалайм) – Төлөгөн Мамаев.
Төлөгөн Мамаев – азыркы кыргыз адабиятынын аксакал акындарынын бири. Анын ырларынан түзүлгөн ушул китеп 2018-жылы ТҮРКСОЙ тарабынан биринчи жолу жарык көргөн. Котормочусу – Калмамат Куламшаев. Китеп акындын 80 жылдык юбилейине арналган.
1.18. Kalbimin Dağları (Жүрөгүмдүн тоолору) – Кеңеш Жусупов.
Кеңеш Жусупов – кыргыз адабиятынын аксакалдарынын бири. Анын кара сөз жана илимий изилдөө багытында көп сандаган китептери бар. Ал эми ушул китеп болсо, жазуучунун Түркияда жарык көргөн алгачкы аңгемелер китеби болуп саналат. Китептин котормочулары Калмамат Куламшаев жана Майрамгүл Дыйканбаева болуп, ТҮРКСОЙ тарабынан 2017-жылы жарык көргөн.
1.19. Yaydan Çıkan Nağmeler (Жаадан чыккан күүлөр) – Бексултан Жакиев.
Бексултан Жакиевдей залкарды кыргыз журтчулугунан тааныбаган адам аз болсо керек. Анын кыргыз адабиятына, искусствосуна салымы өтө чоң. Жазуучунун калемине таандык ушул китеп – биз билгенден, кыргыз адабиятындагы түрк тилине которулган алгачкы пьесалар жыйнагы. Китеп Калмамат Куламшаевдин котормосу менен 2016-жылы ТҮРКСОЙ тарабынан жарык көргөн.
1.20. Köklerden Кanatlara Кadar (Тамырдан канаттарга чейин) – Кожогелди Култегин.
ТҮРКСОЙ түрк элдеринин маданиятына, адабиятына, тарыхына жана искусствосуна байланыштуу көптөгөн иш-чараларды аткарып, өткөрүп келүүдө. Кыргызстан менен байланыштуу иштердин координатору – акын Кожогелди Култегин. Ал жалпы пландагы иштерди ийгиликтүү аткаруу менен бирге өзүнүн чыгармачылыгын да улантып келүүдө. Ушул китептеги ырлардын көпчүлүк бөлүгү Түркияда жазылганы менен айырмаланат. Бул эмгек – акындын Түркияда жарык көргөн алгачкы ырлар китеби. ТҮРКСОЙ тарабынан 2018-жылы жарык көргөн.
1.21. Türk Dünyası Masalları Dizisi (Түрк дүйнөсүнөн жомоктор) – Мезгил Исатов.
Мезгил Исатов тарабынан даярдалып которулган кыргыз жомоктор китеби Түрк дүйнөсүнөн жомоктор сериясынын курамында, «Гендаш» басмасынан 2004-жылы басылып чыккан. Кыргызстан эркиндигин колуна алгандан кийин алгачкылардан болуп которулган китеп болуу менен айырмаланат.
1.22. Kırgız Masalları (Кыргыз жомоктору) – Зекерия Карадавут.
Кыргыз элинин элдик маданий байлыктарынын бири – элдик жомоктор. Бир нече жомоктон түркиянын эл жомоктору менен болгон окшоштуктарды тапса болот. Ушул китеп Зекерия Карадавут тарабынан даярдалып, «Көмен» басмаканасынан 2006-жылы жарык көргөн. Китепте кыргыздар, кыргыз жомоктору жөнүндө жалпы маалыматтар берилип, алардын өзгөчөлүктөрү, айтылуу ыкмалары, мазмундук өзгөчөлүктөрү, мотивдик түрлөрү боюнча бөлүнүшү тууралуу сөз болуп, мисал катары жомоктор берилген.
1.23. Kırgız Masalları ve Efsaneleri (Кыргыз жомоктору жана уламыштары)– Дмитрий Брудный, Касымбек Эшмамбетов.
Кыргыз адабияты уламыш жана жомокторго бай. Ушул китепте 87 жомок, 22 апендинин жоруктары, 41 уламыш орун алган. Кээ бир уламыштар жана жомоктордун бир нечеси түздөн-түз эл оозунан жыйналып алынганы жана биринчи жолу ушул китепте орун алышы менен айырмаланат. Кыргызстандын ушул түрдөгү эң көлөмдүү эмгеги деп бааланууда. Китептин котормочулары Женгиз Буяр жана Илмира Рагипова болуп, «Билге Күлтүр Санат» басмасынан жарык көргөн.
1.24. Kırgız Мasalları (Кыргыз жомоктору) – Ахмет Али Аслан, Акылай Арапова.
«Көмен» басмасынан жарык көргөн китепте, кыргыз элинин байыртадан келген маданий мурастарынын бири болгон жомоктордун айрымдарынын котормолору берилген. Кыргыз маданиятын Түркияда таанытуучу булактардын бири болгон китеп, Ахмет Али Аслан жана Акылай Арапова тарабынан которулуп, 2017-жылы жарык көргөн.
1.25. XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi (ХХ кылымдагы кыргыз адабияты тарыхы) – Качкынбай Артыкбаев.
Жазуучу ХХ кылымдагы кыргыз адабиятын ХХ кылымдын башындагы (1900-1917); Жаңы социализмге өтүү доорундагы кыргыз адабиятынын пайда болушу (1917-1940); 2-дүйнөлүк согуш жана андан кийинки доордун кыргыз адабияты (1941-1960); 1960-1980-жылдардын кыргыз адабияты; кайрадан түзүлүү жана капитализмге өтүү доорундагы кыргыз адабияты (1985-2000) деп бөлгөн. Эмгек адабият изилдөөчүлөргө, студенттерге арналган. Кыргыз адабиятын жана анын тарыхын үйрөнөйүн дегендер үчүн баа жеткис булак экенине шек жок. Китеп 2014-жылы Майрамгүл Дыйканбаеванын котормосунда «Беңгү» басмаканасынан жарык көргөн.
1.26. Çağdaş Kırgız Öyküsü (Заманбап кыргыз аңгемелери) – Хүсейин Су.
«Хеже» басмасы – бөлөк мамлекеттердин адабияттарына өзгөчө көңүл бөлгөн басмалардын бири. Ал атайын журнал сандарын даярдоо менен бирге эле, китептерди да басып келүүдө. «Хеже» басмасынан 2014-жылы жарык көргөн ушул китепте, «Хеже» журналына чыккан ар кайсы курактагы жазуучулардын калемдерине таандык аңгемелердин котормолору камтылган. Китептин даярдоочусу – Хүсейин Су. Ал эми чыгармаларды бир нече котормочу которуп чыккан.
1.27. Çağdaş Kırgız Hikayeleri Antolojisi (Заманбап кыргыз аңгемелери антологиясы) – Орхан Сөйлемез, Халит Ашлар.
Ушул антологияда совет доорундагы кыргыз жазуучулардын калеминен чыккан аңгемелерге орун берилген. Орхан Сөйлемез жана Халит Ашлар тарабынан которулган китеп «Салкымсөгүт» басмасынан 2009-жылы басылып чыккан. Котормочулар бир жылдары Бишкекте эмгектенип, кыргыз-түрк адабияттарына оозго алынарлык эмгектери менен салым кошуп келишкен.
1.28. Kırgız Edebiyatı – I (Кыргыз адабияты-1) – Сулайман Кайыпов.
Кыргыз адабиятын бардык жагынан таанытууга арналган ушул китеп Түркиянын Маданият министрлиги тарабынан энциклопедия түрүндө даярдалган. Долбоордун башчысы жана редактору – Невзат Көсеоглу. Жалпы кеңешчиси – проф. А. Бижан Эржиласун. Даярдаган – Проф. Сүлейман Кайыпов. Которгондор – Исмаил Туран Каллимжи, Абдулмукаддес Кутлу жана Калмамат Куламшаев. Китепте кыргыз адабиятынын жалпы тарыхына, бардык жанрлар боюнча эң биринчи өкүлүнөн, акыркы жылдары эл ичинде билине баштаган өкүлүнө чейинки көп сандагы адабиятчыга орун берилген.
1.29. Kırgızca-Türkçe Sözlük-2 Cilt (Кыргызча-түркчө сөздүк- II том).
Түркиялык окумуштуу жана изилдөөчү Экрем Арыкоглу – бөлөк тилдер менен кошо Кыргыз адабияты менен байланыштуу бир нече эмгектердин автору. Анын акыркы эмгеги Кыргыз-Түрк «Манас» университетинде эмгектенген жылдарда, Экрем Арыкоглу, Жылдыз Алимова, Рахат Аскарова жана Билге Каган Селчук тарабынан даярдалган «Кыргызча-түркчө сөздүк» болуп саналат. Эки томдон, 70.000 сөздөн турган сөздүк 2018-жылы «Бенгү» басмасынан жарык көргөн. Сөздүк кыргызча-түркчө сөздүктөрдүн арасынан эң акыркысы жана көлөмдүүсү болуу менен айырмаланат.
1.30. Tanrı Dağlarının Anadolu’daki İlk Profesör Kızı Gülzura Cumakunova (Теңир тоолордун Анатолиядагы алгачкы профессор кызы – Гүлзура Жумакунова)– Редакторлор: Абдрасул Исаков, Гүлдана Мурзакулова.
Китеп «Бенгү» басмаканасынан 2018-жылы басылып чыккан. Китепте Гүлзура Жумакунова жөнүндө макалалар, аны менен маек, ошондой эле кыргыз тили, адабияты, тарыхы жана фольклору тууралуу бөлөк тилдерде макалалар орун алган. Китептин редакторлору – Абдрасул Исаков жана Гүлдана Мурзакулова.
1.31. Türkistan’da Büyük İsyan 1916 (Түркистанда чоң көтөрүлүш 1916) – Бактыбек Максутов.
Үркүн темасы Түркияда толук түрдө изилдөөчүлөрдүн жана адабиятчылардын назарына келе элек. Ал боюнча жазылган китептер али аздык кылат. Бирок ошол өксүгөн жагдайды толуктоого арналган эмгектер четинен жарык көрүп келүүдө. Алардын бири болгон ушул китеп, Бактыбек Максутовдун калемине таандык жана Ак падышанын 1910-1916-жылдарда Батыш Түркстандагы зулум саясатын документтердин негизинде чагылдырган. Аталган китеп жазуучу Бактыбек Максутовдун Түркияда ушул темада жарык көргөн экинчи китеби болуп саналат. Китеп 2018-жылы «Беңгү» басмаканасынан чыккан.
1.32. Kırgız Sözlüğü I-II (Кыргыз сөздүгү I-II)– К. К. Юдахин, Х. Карасаев.
Кыргыз сөздүгү кыргыз-түрк адабият жана тил билими багытындагы байланыштардын туңгуч үлгүсү болуу менен өзгөчө орунда турат. Бул сөздүктүн түп нускасы орус тилчиси К.К. Юдахин жана кыргыз тил аалымы Х. Карасаев тарабынан 1930-жылдарда даярдалып, кыргызча сөз жана терминдердин негизинде орусчага которулуп, кыргызча-орусча жана орусча-кыргызча болуп Москвада жарык көргөн. Ал эми биз сөз кылган ушул сөздүк болсо, орусча нускасынын негизинде Абдуллах Таймас тарабынан кыргызча-түркчө болуп даярдалып, «Түрк тарых коому» тарабынан алгач 1945-жылы, андан кийин 1988-жылы басылып чыккан. СССР доорунда кыргыз адабиятынын ушул тунгуч сөздүгү узак жылдар бою Түркиялык илимпоздор пайдаланган бирден бир сөздүк болгон, ошондой эле кийинки сөздүк түзүүчүлөргө жол көрсөткүч болуп келген.
2. Түркчөгө которулуп Кыргызстанда жарык көргөн китептер
2.1. Türkçe-Kırgızca Sözlük (Түркчө-кыргызча сөздүк) – Гүлзура Жумакунова.
Сөздүк Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин басмасынан 2005-жылы жарык көргөн. Гүлзура Жумакунова – Түркияда эмгектенип келе жаткан, иштемчил, эмгекчил кыргыз илимпоздорунун бири. Ал 1990-жылдардан бери кыргыз-түрк адабият тармагына талыкпай салым кошуп келүүдө. Ушул сөздүк анын калемине таандык. Сөздүк 50.000 сөздү камтыйт. Карасаев менен Юдахин тарабынан даярдалган сөздүктөн кийин алгачкы жолу жарык көргөн сөздүк болуу менен айырмаланат.
2.2. Türkçe-Kırgızca/ Kırgızca-Türkçe Sözlük (Түркчөкыргызча/Кыргызча-түркчө сөздүк) – Уулкан Камбаралиева.
Ушул сөздүк чөнтөк сөздүгү катары даярдалган. «Папирус принт» тарабынан 2017-жылы басылып чыккан. Сөздүк ушуга чейин жарык көргөн сөздүктөрдөн алгачкы чөнтөк сөздүгү болушу, көлөмү жана чоңдугу менен айырмаланат. Кыргызча жана түркчө сөздөрдүн кыска түшүндүрмөлөрү, түркчө антоним, синоним жана жер-суу аттары да камтылган.
2.3. Cengiz Hanın Kayıp Defteri (Чынгыз хандын жоголгон дептери) – Арслан Койчиев.
Ушул китеп, тарыхий-фантастикалык роман жанрында болуп, Арслан Койчиевдин калемине таандык. Автордун «Чынгыз хан жана бахшы» деген романынын котормосу. Ибрахим Түркхан тарабынан которулуп, 2018-жылы Бишкекте, «Турар» басмасынан жарык көргөн. Роман Чынгыз хан, анын урпактары жана СССР доорунда болуп өткөн окуяларды камтыйт. Романдын кыргызчасы 2015-жылы «Арча» сыйлыгына татыган.
2.4. Isık Göl, Seni Sevdim (Ысык-Көл, сени сүйдүм) – Алыкул Осмонов.
Алыкул Осмонов – кыргыз адабиятынын классик акындарынын бири. Анын ырлары тилекке каршы бөлөк тилдерге көп которулбай келе жатат. Алыкулдун ааламын Түркиялык окурманга тааныткан жана «акынды тааныйт элем» деген изилдөөчүлөргө арналган ушул китепке Алыкул Осмоновдун 120 ыры киргизилген. Китептин өзгөчөлүгү кыргыз тили менен кошо түркчө котормосу чогуу берилгенинде. «Имак офсет» басмасынан 2018-жылда Бишкек шаарында басылып чыккан. Котормочусу – Ибрахим Түркхан.
2.5. Күн сайын адам болуу (Hergün İnsan Olmak) – Чыңгыз Айтматов.
Бул китеп – Кыргыз улуттук илимдер академиясы тарабынан даярдалып чыгарылган, Айтматовдун басма сөздөрдө чыккан жана китептеринен алынган сөздөрүн камтыган «Айтматовдун асыл ой берметтери» аттуу китебинин котормосу. Айтматовдун 90 жылдык юбилейине арналып которулган бирден-бир китеп болуу менен өзгөчө орунда турат. Китептин дагы бир өзгөчөлүгү – Кыргыз жана түрк тилдүү болушу. Ибрахим Түркхандын котормосунда 2018- жылы Бишкекте «Имак офсет» басмасынан жарык көргөн.
Корутунду сөз
Бул макала илимий изилдөө максатында эмес, түрк тилине которулган адабий жана адабият менен байланышы бар китептердин колдон келишинче тизмесин даярдоого багытталган. Макалада көрүнүп тургандай, кыргыз тилинен түрк тилине которулган китептердин саны аябай аздык кылууда. Бир авторго таандык китептер аз. Ушул багытта иштеген туруктуу котормочулар өтө аз экени байкалат. Бирок которулганы менен китеп болуп чыкпай калган ыр жана аңгеме түрүндөгү чыгармаларды жана табылбай калган китептерди кошкондо мурункуга караганда кыргыз-түрк адабий байланышын өнүгүп келүүдө десек болот. Ушул которулган китептердин ар бири Түркияда кыргыз таанууга өзүнүн салымын кошот деген, ошондой эле кыргыз жана түрк окумуштуулары жана котормочулары боордош эки элдин адабий байланышын мындан ары да өркүндөтөт деген тилектебиз.
Пайдаланылган адабияттар
ABALI, İsmail, Bir Kırgız Masalı: Külbaaram ile Asan, Ankara: Sage Matbaacılık, 2017, 242 s.
ARIKOĞLU, Ekrem, ALİMOVA, Cıldız, ASKAROVA, Rahat, SELÇUK, Bilge Kağan, Kırgızca -Türkçe Sözlük, C. I-II, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları, 2017, 2235 s.
ARTIKBAYEV, Kaçkınbay, XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Ankara: Bengü Yay., 2013, 680 s.
AYTMATOVA, Roza, Tarihin Ak Sayfaları, Çev: Orhan Söylemez, Samet Azap, Azamat Toktosunov, Erzurum: Salkım Söğüt Yay., 2011, 176 s.
AZAP, Samet, Tanrı Dağından Sesler, Ankara: Bengü Yay., 2016, 138 s.
AZAP, Samet, Tölögön Kasımbekov- İnsan ve Eser, Ankara: Bengü Yay., 2017, 324 s.
Bayırkı Doordon Azırkıga Çeyinki Türkiya Türk Adabiyatı, Red. Sulayman Kayıpov, Kot. Sulayman Kayıpov, Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Türk Ocakları Yay., 2003, 704 s.
BRUDNIY, Dmitriy, EŞMAMBETOV, Kasımbek, Kırgız Masalları ve Efsaneleri, Çev. Cengiz Buyar, İlmira Ragibova, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2017, 400 s.
Bübiyna Oruzbayeva Armağanı, Haz: ve editor Gülzura Cumakunova, Ankara: TDK Yay., 2013, 207 s.
CAKIPBEKOV, Aşım, Biz Babasız Büyüdük, Çev. Orhan Söylemez, Kemal Göz, Ankara: Bengü Yay., 2008, 199 s.
CAKİYEV, Beksultan, Yaydan Çıkan Nağmeler (Piyesler), Çev. Kalmamat Kulamşayev, Ankara: Türksoy Yay., 2016, 178 s.
CUSUPOV, Keneş, Kalbimin Dağları, Çev. Kalmamat Kulamşayev, Mayramgül Dıykanbayeva, Ankara: Türksoy Yay., 2017, 114 s.
ÇEVİK ŞAVK, Ülkü, Kırgız Atasözleri, Ankara: TDK Yay., 2002. 262 s.
DEVLET, Nadir, “Türkiye’de Tarih, Dil ve Edebiyat Araştırmalarında Kırgızistan ve Manas Destanı”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (26-31 Ağustos 1995), Ankara, 1997, s. 81-86.
DIYKANBAYEVA, Mayramgül, Uzun Yol. İlk Kırgız Romanı Üzerine Oluşumsal Yapısalcı Bir Yaklaşım, Konya: Kömen Yay., 2017.
DUMAN, Gül Banu, Kırgız Çocuk Edebiyatı, İstanbul: Kriter Yay., 2016, 179 s.
ELEBAYEV, Mukay, Uzun Yol, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Ankara: Bengü Yayınları, 2015, 156 s.
ELEBAYEV, Mukay, Zor Zamanlar, Çev. Orhan Söylemez, Halit Aşlar, Ankara: Bengü Yayınları, 2012, 116 s.
FEYZİOĞLU, Yücel, Şılk Burun ile Bılk Burun (Kırgız Masalı), Ankara YTB Yay., 13 s.
FEYZİOĞLU, Yücel, Şirince Şeşen (Kardeş Masallar Dizisi 20- Kazak-Kırgız), İstanbul: Parşömen Yay., 2012, 144 s.
GÖKÇEN, Esra, Akıllı Eşek, Ana Yurttan Masallar Dizisi, İstanbul 1999, 16 s.
GÜNGÖR, Ahmet, Asel, CAİLOVA GÜNGÖR, Türkçe Açıklamalı Kırgız Atasözleri, Ankara: Engin Yay., 1998, 328 s.
İSATOV, Mezgil, Türk Dünyası Masalları Dizisi, İstanbul: Gendaş Yayınları, 2004.
İSMAİLOVA, Gülnara, Kırgız Mizahı ve Mizah Tipleri, İzmir: İrfan Kültür ve Eğitim Merkezi Yay., 2005,
KADIRAKUNOV, Kerimbek, Göl ve Kuğu, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015, 70 s.
KAPAĞAN, Enver, Kırgız Şiirinde Ekim Devrimi, Ankara: Akçağ Yay., 2015, 228 s.
KARADAVUT, Zekeriye, Kırgız Masalları, Konya: Kömen Yay., 2006, 381 s.
KASIMBEKOV, Tölögön, Baskın, Çev. İbrahim Atabey, Saadettin Koç, Ankara: Gençlik Kitapevi, 2008,
KASIMBEKOV, Tölögön, Doğduğum Yer, Yetim, İnsan Olmak İstiyorum, Çev. A. Enis Turan, İstanbul: Kafkas Yay., 2000, 227 s.
KASIMBEKOV, Tölögön, Kanlı Saray Sınğan Kılıç (Kırılan Kılıç), Çev. A. Enis Turan, İstanbul: Kafkas Yay., 2000, 288 s.
KASIMBEKOV, Tölögön, Kırılan Kılıç I (Han Sarayı), Çev. İbrahim Atabey, Saadettin Koç, Ankara: Yargı Yay., 2003,
KASIMBEKOV, Tölögön, Kırılan Kılıç II (İsyan), Çev. İbrahim Atabey, Saadettin Koç, Ankara: Yargı Yay., 2004,
Kırgız Hikayelerinden Seçmeler, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015.
Kırgız Şiirinden Seçmeler, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015.
KURT, Şaziye Berin, Baybiçe, İstanbul: Maarif Vekaleti, 1933, 35 s.
MAHMUTBEKOVA, Mistegül, Kanlı Özgürlük, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara 2016 Baskıda.
MAKSÜTOV, Baktıbek, Kızıl Katliâm, Kanlı Kavga, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2016, 264 s.
OSMONOV, Alıkul, Ben, Şairi Kırgız’ın, Ankara: Türksoy Yay. 2015, 167 s.
ÖZGEN, Nurcan, Yirminci Yüzyılın İlk Yarısında Kırgız Edebiyatı Tarihi, Ankara: TDK Yay., 2008.
RAEV, Sultan, Haftanın Beşinci Günü, Çev. Orhan Söylemez, Halit, Aşlar, Ankara: Bengü Yay., 2011, 168 s.
REVANOĞLU, Özer, Doğudan Batıdan Hikayeler, İstanbul: Ötüken Yay., 2016, 239 s.
REVANOĞLU, Özer, Tanrı Dağları’nın Gözyaşları, İstanbul: Ötüken Yay., 2016, 574 s.
SARMANBET, Aydarbek, Aytmatov’un İzinden, ed. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2013, 118 s.
SEYFİOĞLU, Ali Rıza, Kırgızlar hakkında 5 serilik makale, Ankara: Türk Yurdu Dergisi, 11.-15. sayılar, 1922-1925.
SÖYLEMEZ, Orhan, Aşlar, HALİT, Kırgız Hikayeleri Antolojisi, Erzurum: Salkım Söğüt Yay., 2009.
SU, Hüseyin, Çağdaş Kırgız Öyküsü, Ankara: Hece Yay., 2014. 200 s.
SULTANOV, Omor, Ak Yol, Çev. Nurabiubiu Borsokeyeva, Ankara: Bengü Yayınları, 2015, 116 s.
SULTANOV, Omor, Yorgunluk Şiirleri, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yayınları, 2015, 152 s.
ŞAHİN, Yeter, Kırgız Sokakta Bir Kadın, Roman, İstanbul: Yayın B, 2015, 480 s.
ŞEYŞEKANOV, Turdubek, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, haz. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.
Toktogul Satılganov. Seçilmiş Eserleri, Çev. İ. Türkhan, Ankara: Türksoy Yay., 2014.
Toktogul: Şiirlerle Örülen, Nağmelere Dökülen Ömür, (Kırgızca, Azerbaycanca, Kazakça, Özbekçe, Türkçe, Türkmence), Gülzura Cumakunova – yazar, Türkçe çevirmeni ve editor). İstanbul: Akademik Kitaplar, 2014, 320 s.
TÜRKHAN, İbrahim, Tanrı Dağlarının Yankısı (Hatırat), İstanbul: Kaynak Yay., 2007, 112 s.
YILDIZ, Naciye, Kırgız Halk Edebiyatı, Ankara: Alp Yay., 2007, 355 s.
YUDAHİN, Konstantin, KARASAYEV, Hüseyin, Kırgız Sözlüğü C. I-II, Ankara: TTK Basımevi, 1945, 820 s.
Атсыз, Нихал. Көкжалдардын өлүмү. Анкара 2000.
Балдар аӊгемелери. Кот. Гүлзура Жумакунова-Рахат Разак. Анкара, 1999. 112 б.
Диваны хикмет (санат-насыят китеби)-Кожо Акмат Яссави (Жазылык Кул Кожо Акмат), Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Кожо Насирдин, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Коркут Ата аңгемелери, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Месневиден тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Садык Турал, Тарыхтан Дастанга Аккан Сезимталдык, Ред. Калмамат Куламшаев. Анкара 1999. 139 б.
Түрк дүйнөсүнүн акындарынан тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Түрк дүйнөсүнүн балдар адабиятынан тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Түрк дүйнөсүнүн дастандарынан тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Түрк дүйнөсүнүн дастандарынан тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Түрк тектүү элдердин жомокторунан тандалмалар, Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.
Юнус Эмре. Кот. Назгүл Кадырова. Эскишехир 2016. 96 б.

ЭКИНЧИ БѲЛҮМ
ТҮРКИЯДА КЫРГЫЗ ТААНУУГА САЛЫМ КОШКОН КѲРҮНҮКТҮҮ ИЛИМПОЗДОР ЖАНА ИНСТИТУТТАР

«Евразия жазуучулар биримдигинин» кыргыз танууга кошкон салымы
Абдрасул Исаков[171 - Д-р. Анкара. Элкат дареги: rasulaali@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2015-7772]
Нурабүбү Борсокеева Уянык[172 - Докторант. Анкара. Элкат дареги: nurasadyrova@gmail.com,]
Аннотация
Бул макалада «Евразия жазуучулар биримдигинин» кыргыздар боюнча жасаган иш-чаралары, жарыялаган эмгектери боюнча сѳз болмокчу.
Ачкыч сѳздѳр: Евразия жазуучулар биримдиги, кыргыздар, адабият.

The Contribution of The Writers Union in Eurasia to Kyrgyz Studies
Abstract
This article examines the activities and publications of The Writers Union in Eurasia on Kyrgyz people.
Keywords: The Writers Union in Eurasia, Kyrgyzs, literature.

«Евразия жазуучулар биримдиги» (ЕЖБ) 2006-жылдын 26-апрелинде Анкара шаарында Йакуп (Жакып) Ѳмероглу тарабынан курулган. Йакуп Ѳмероглу ошол күндѳн бери ЕЖБ тѳрагасы кызматын аркалап келет. Биримдиктин негизги максаты Евразия чѳлкѳмүндөгү, ѳзгѳчѳ Түрк дүйнѳсүндѳгү жазуучулардын ортосундагы кызматташтыкты чыңдоо болуп эсептелет. Ушундан улам биримдиктин мүчѳлѳрүнүн кѳпчүлүгү чет элдик акын- жазуучулардан (жетимиш жетиси чет ѳлкѳдѳн, алтымышы Түркиядан) турат. ЕЖБ жаш жазуучуларга адабият курстарын уюштуруу менен бирге жаштардын эмгектеринин жарыяланышына жардам берип келет.
ЕЖБ кыргыз адабияты, тарыхы жана маданиятынын Түркияда таанытылышына албан салым кошуп келүүдѳ. Биримдик өз кеңсесинде адабиятчы жана айдың кишилерди эскерүү кечелерин, жаңы басылган китептердин бет ачарларын ѳткѳрүп турат. Мисал келтире турган болсок, азырга чейин ЕЖБда Чыңгыз Айтматов, Алыкул Осмонов, Токтогул Сатылганов, Мукай Элебаев боюнча жыйындар, Гүлзура Жумакуновага арналган китептин жана Кожогелди Култегиндин ыр жыйнагынын бет ачарлары уюштурулган. Мындан сырткары, 2007-жылдын 25-27-октябрында ЕЖБнын колдоосу менен Элазыг шаарында ѳткѳрүлгѳн 15-Эл аралык Хазар поэзия кечелери Чыңгыз Айтматовго арналган. Залкар жазуучубуз катышкан иш-чаралардын алкагында шаарда «Айтматов» атындагы парк дагы ачылган. Залкар жазуучуларыбыз Чыңгыз Айтматов, Тѳлѳгѳн Касымбеков жана Султан Раев ЕЖБге ардактуу мүчѳ болуп шайланган.
ЕЖБнин эшигинин кыргыздарга ар дайым ачык экендигин айта алабыз. ЕЖБде Кубаталы Топчубаев, Рахат Абдиева, Нурабүбү Борсокеева, Назгүл Кадырова жана Салтанат Асанбекова сыяктуу кыргыз жаштары эмгектенип, тажрыйба топтоо мүмкүнчүлүгүнѳ ээ болушкан.
ЕЖБ 2008-жылдан бери «Түрк дүйнѳсү адабий журналдар конгрессин» уюштуруп келүүдѳ. Кыргызстандан аталган конгресске ѳкүл катары Омор Султанов жана Айдарбек Сармамбетов катышышкан. Белгилей кетчү жагдай, ЕЖБ 2015-жылы Омор Султановду «Түрк дүйнѳсүнүн адабият адамы» деп жарыялаган.
2017-жылдын 14-18-август күндѳрү Стамбулда ЕЖБ тарабынан «Түрк дүйнѳсү жаш жазуучулардын жолугушуусу» ѳткѳрүлүп, ушул иш-чарага Кыргызстандан Алтынбек Исмаилов, Чолпон Оразалиева жана Элдияр Элчибек уулу катышышкан.
2008-жылдан бери биримдик «Махмуд Кашгари Барскани» атындагы аңгеме конкурсун уюштурууда. Конкурс республикалык жана эл аралык болуп эки этапта ѳткѳрүлѳт. 2008-жылы Элмира Ажыканова, ал эми 2012-жылы Айдарбек Сармамбетов эл аралык «Махмуд Кашгари Барскани» атындагы аңгеме конкурсунда байгелүү орундарга татыктуу болушкан. Кошумчалай кетчү жагдай, 2007-жылы ЕЖБ Махмуд Барсканинин 1000 жылдыгын утурлап, залкар бабабыздын алигиче табыла элек болгон «Китаби жевахирин нахв фи лугатит түрк» эмгегин тапчу кишиге 1000 түрк алтыны бериле тургандыгын жарыя кылган.
ЕЖБнин «Бенгү» атында ѳзүнүн басмаканасы бар. «Бенгү» 12 жылдын аралыгында жүздѳгѳн китеп чыгарууга жетишкен. Биздин колубуздагы маалымат боюнча азырга чейин басмакана кыргыздарга тиешелүү 25 китеп жарыялаганга жетишкен. Кыргызча-түркчѳ сѳздүк, «Манас» эпосу, Үркүн окуясы, кыргыз жедидчилиги, Кыргызстандагы репрессия темаларындагы китептерди жана Мукай Элебаевден Султан Раевге чейин ондогон кыргыз жазуучуларынын эмгектерин түрк тилине которуп басып чыгарган. Аталган басмаканада кыргыз жазуучулары арасынан Мукай Элебаев, Омор Султанов, Султан Раев жана Бактыбек Максүтовдун экиден китеби басылган. Мындан сырткары, Түркияда алгачкы жолу бир кыргыз илимпозуна арналып даярдалган китеп ЕЖБда 2018-жылы жарыяланды. Проф. Гүлзура Жумакуновага арналган китепке кыргыз таанууга тиешелүү изилдѳѳлѳр киргизилген. Түркияда кыргыздарга тиешелүү 25 китеп басып чыгарган мекемелердин саналуу экендигин баса белгилей кетүү керек.
Биримдиктин 2007-жылдан бери үзгүлтүксүз чыгып келе жаткан «Тил изилдѳѳлѳрү» аттуу илимий, «Боордош калемдер» аттуу адабий журналы бар. Жылда эки жолу жарыяланган «Тил изилдѳѳлѳрү» журналында кыргыз тили, кыргыз сѳздүгү, Энесай, Теңир тоо руникалык жазуулары, Жусуп Баласагындын «Кут алчу билими», Махмуд Барсканинин сѳздүгү темаларында түркчѳ ондогон макала жарыяланган.
ЕЖБнин «Боордош калемдер» адабий журналы болсо, 2000 тираж менен ай сайын чыгарылат. Журналдын дээрлик бардык сандарынан кыргыз адабиятына тиешелүү чыгарманы же макаланы жолуктуруу мүмкүн. 2007-2018-жылдар аралыгында журналда кыргыздарга тиешелүү 527 жазуу жарыяланган. Журналдан кыргыздар жана кыргыз адабияты боюнча роман же повесттерден үзүндүлѳр, аңгеме, ыр, кошок, репортаж, эскерүү, илимий макала, китеп рецензиясы жана кабарларды кѳрүүгѳ болот.

Журналдагы кыргыздарга тиешелүү жазуулардын жылдарга карай бѳлүнүшү


Таблицадан кѳрүнүп тургандай, журналда жылына болбоду дегенде эле, кыргыздарга тиешелүү 20 эмгек жарыяланып турган. Бүгүнкү күнгө чейин Чыңгыз Айтматов, Мукай Элебаев, Токтогул Сатылганов, Алыкул Осмонов, Омор Султанов боюнча журналдын атайын сандары чыккан.
«Боордош калемдер» журналында Аалы Токомбаев, Абдыжапар Эгембердиев, Абдыманап Жапаркулов, Абдрасул Токтомушев, Акбар Рыскулов, Алыкул Осмонов, Арслан Койчиев, Асанбек Стамов, Атантай Акбаров, Ашым Жакыпбеков, Айдарбек Сармамбетов, Барктабас Абакиров, Байдылда Сарногоев, Бексултан Жакиев, Бейшебай Усубалиев, Бурул Сагынбаева, Чыңгыз Айтматов, Жолоочу Рыспаев, Жоомарт Бѳкѳнбаев, ЖумамүдүнШералиев,ЗамирбекИманалиев,ГеннадийБазаров, Гүлзура Жумакунова, Кусаин Карасаев, Касым Тыныстанов, Касымалы Баялинов, Касымалы Жантѳшев, Казат Акматов, Кеңеш Жусупов, Керимбек Кадыракунов, Кожогелди Култегин, Кубат Табалдиев, Курбаналы Сабыров, Лайли Үкүбаева, Мар Байжиев, Маркабай Ааматов, Мирзахалим Каримов, Мукай Элебаев, Мурза Гапаров, Мусакун Сатыбалдиев, Олжобай Шакир, Омор Султанов, Ѳмүрбек Караев, Ѳскѳн Даныкеев, Рахат Жуманазарова, Рахман Касымов, Роза Айтматова, Салижан Жигитов, Саякбай Каралаев, Сулайман Кайыпов, Шүкүрбек Бейшеналиев, Темиркул Үмѳталиев, Токтогул Сатылганов, Тѳлѳгѳн Касымбеков, Тѳлѳгѳн Мамаев, Тѳлѳмүш Океев, Тѳрѳкул Айтматов, Турсунбай Адашбаев, Уркаш Мамбеталиев жана Шайлообек Дүйшев боюнча макала, эскерүүлѳр жарыяланган. Журналда алтымыштан ашуун кыргыз айдыңдары таанытылган.
Журналда кыргыздар боюнча эмгек жазган авторлордун саны да аз эмес. Кыргызстан жана Түркиядан сырткары, Европадан Чыгыш Азияга чейинки аймактагы кѳптѳгѳн ѳлкѳлѳрдѳн калемгерлер журналга кыргыздар боюнча эмгектерин жазышкан. Чет мамлекеттик жазуучулардын журналдагы кыргыздар боюнча жазууларынын кѳпчүлүгү Чыңгыз Айтматов жана анын чыгармачылыгы туралуу жазуулардан турат. Журналда кыргыздар боюнча тѳмѳндѳгү авторлордун жазуулары жарыяланган:
Аалы Токомбаев, Абдыжапар Эгембердиев, Абдылдажан Акматалиев, Абдыманап Жапаркулов, Абдил Шерматов, Абдиламит Матисаков, Абдий Сатаров, Абдрасул Исаков, Абдулвахаб Кара, Абдулхалик Уйгур, Абиш Кекилбаев, Адем Йешил, Ахмет Али Аслан, Ахмет Буран, Акбар Рыскулов, Акматали Алимбеков, Алыкул Осмонов, Али Акбаш, Алима Океева, Алтынбек Исмаилов, Аман Саспаев, Анар Рызаев, Анаргүл Кыдырова, Арслан Текин, Арсланбек Малиев, Асанбек Стамов, Асанкадыр Эсенканов, Атантай Акбаров, Ашым Жакыпбеков, Айдарбек Сармамбетов, Айнура Касымова, Айнура Кыдырмамбетова, Бактыгүл Чотурова, Баратбай Аракеев, Барктабас Абакиров, Байдылда Сарногоев, Бедреддин Келештимур, Бекказы Элебесов, Бексултан Жакиев, Берди Сариев, Бетүл Чекероглу, Билге Эржиласун, Бурханеддин Чакыжы, Жаңыл Бегалиева, Жаңыл Мырза Бапаева, Жайлообек Бекниязов, Жедигер Салай, Жылкычы Жапиев, Жыпар Акунова, Жусуп Абдырахманов, Чыңгыз Айтматов, Ч. Турумбаева, Чынара Табалдиева, Чолпонбек Абыкеев, Динара Бейшеналиева, Дүсен Касеинов, Гүлбара Тѳлѳмүшева, Гүлсайра Момунова, Гүлсине Узун, Гүлзура Жумакунова, Замирбек Иманалиев, Замирбек Мамасадыков, Зарылбек Молдо Исаоглу, Ибрахим Түркхан, Ибраим Тѳлѳ Ажы уулу, Илгиз Айтматов, Имдат Авшар, Иса Каяжан, Исмаил Кадыров, К. Абышев, Качкынбай Артыкбаев, Калыбай Осмоналиев, Калмамат Куламшаев, Камбаралы Бобулов, Камил Акарсу, Каныбек Исаков, Кусаин Карасаев, Касымалы Баялинов, Касымалы Бектенов, Касиет Бекназарова, Кемал Гѳз, Кемал Саллы, Кенан Чарбога, Кеңеш Жусупов, Кеңешбек Асаналиев, Керимбек Кадыракунов, Кожогелди Култегин, Кубанычбек Адамалиев, Лайли Үкүбаева, Луис Арагон, Лүтфи Шехсивароглу, Макалек Ѳмүрбек уулу, Малика Мислиддинова, Мар Байжиев, Мая Жагги, Майрамгүл Дыйканбаева, Маркабай Ааматов, Мехмет Меммедов, Мехмет Саг, Мирзахалим Каримов, Милевше Хабутдинов, Миталип Мамытов, Мухаммед Мытыев, Мухаррем Севил, Мухтар Ауэзов, Мухтар Шаханов, Мукай Элебаев, Мунара Үмѳталиева, Мусалы Ормонбеков, Мустафа Аслан, Мустафа Ожакбеги, Назгүл Кадырова, Назым Паям, Неби Дурду, Нермин Ѳзтүрк, Нея Зоркая, Незир Темур, Нуралы Капаров, Нурабүбү Борсокеева, Нургазы Кемелбаев, Нурлан Оразалиев, Нурлан Шеримбеков, Нурсултан Абдраимов, Огулмая Семизаде Сапарова, Олес Гончар, Олжас Сулайманов, Омор Султанов, Ораз Ягмур, Орхан Сѳйлемез, Оразбай Кѳчкүнов, Осмонакун Ибраимов, Ѳзге Зулайка, Ѳмер Күчүкмехметоглу, Ѳмүрбек Караев, Ѳскѳн Даныкеев, Ѳзер Раваноглу, Райкан Таштемирова, Рахат Абдиева, Рахат Жуманазарова, Роза Абдыкулова, Роза Айтматова, С. Карымшаков, Сафа Кырвели, Саида Бурханидинова, Салижан Жигитов, Самар Мусаев, Самет Азап, Себахаттин Сиврикая, Серкан Эрден, Сооронбай Жусуев, Султан Раев, Сулайман Кайыпов, Шакир Селим, Шайлообек Дүйшеев, Шенер Булут, Ши Мян Шю, Тахир Каххар, Тынчтыкбек Чороев, Тодур Занет, Токтогул Сатылганов, Тѳлѳгѳн Касымбеков, Турдубай Сыдыкбеков, Түмѳнбай Байзаков, Угур Кылыч, Уркаш Мамбеталиев, Халит Ашлар, Хасан Каллимжи, Хатиже Акимжан, Хүсеин Ѳзбай, Элдар Аттокуров, Элдар Орозалиев, Элдияр Элчибек, Элмира Ажыканова, Эмрах Алтынок, Энес Жансевер, Эрди Эрбеден, Эргеш Умаров, Эсентур Кылычев, Фазыл Ахмет Бахадыр, Фейзи Эрсой жана Якуп Ѳмероглу.
Кыргыз адабиятынын Түркияда таанытылышында котормо эмгектер аябагандай чоң рол ойнойт. «Боордош калемдер» журналындагы кыргыздарга тиешелүү жазуулардын кѳпчүлүгү котормолордон турат. Котормочулардын жарымы кыргызстандык болсо, жарымы түркиялыктар болгон. Түрк котормочулардын кѳбѳйѳ баштаганы жакшы саамалык катары кабыл алынышы керек деп ойлойбуз.
«Боордош калемдер» журналынын котормочулары тѳмѳндѳгүлѳр болуп саналат: Абдрасул Исаков, Адылжан Юсуф Чобани, Айнур Майемерова, Бурул Элебесова, Жаңыл Мырза Бапаева, Жума Болат, Замирбек Мамасыдыков, Гѳкче Колжу, Гүлнар Кара, Гүлзура Жумакунова, Халит Ашлар, Хусейин Шахан, Ышылай Ышыкташ Сава, Ибрахим Түркхан, Имдат Авшар, Инайетулла Азимов, Калмамат Куламшаев, Кемал Гѳз, Кенан Чарбога, Майрамбек Орозобаев, Майрамгүл Дыйканбаева, Мирланбек Нурматов, Мухиттин Гүмүш, Мустафа Ожакбеги, Нурабүбү Борсокеева, Нургүл Молдалиева, Нурлан Шеримбеков, Омор Мамбетоглу, Орхан Сѳйлемез, Ѳмер Күчүкмехметоглу, Рамазан Йигит, Рейхан Каркынчы, Сафа Кырвели, Салтанат Асанкожоева, Самет Азап, Тѳрѳбай Эшеналиев, Үлкү Ташлыова, Юсуф Гүмүш, Юсуф Демир, Элдар Орозалиев, Элиф Билге Акбаш, Чынар Абидинова Каражан, Фатих Кутлу жана Яшар Гүмүш.
Абдрасул Исаков, Жаңыл Мырза Бапаева, Гүлзура Жумакунова, Халит Ашлар, Хусейин Шахан, Ибрахим Түркхан, Имдат Авшар, Калмамат Куламшаев, Кемал Гѳз, Майрамгүл Дыйканбаева, Мустафа Ожакбеги, Нурабүбү Борсокеева, Орхан Сѳйлемез, Ѳмер Күчүкмехметоглу жана Самет Азап сыяктуу кыргыз адабияты күйѳрмандары журналга котормо жиберүү менен чектелбей, ѳздѳрү да автор катары эмгектерин жарыялашкан.
Журналдын мукабасында кыргыздарга тиешелүү ондон ашуун сүрѳт колдонулган. Чыңгыз Айтматов, Мукай Элебаев, Токтогул Сатылганов, Алыкул Осмонов жана Омор Султанов боюнча журналдын атайын сандарынын мукабаларына жазуучуларыбыздын сүрѳттѳрү басылган. Омор Султановго арналган атайын санында кыргыз сүрѳтчү Бейшенбек Жыргалбаевдин сүрѳттѳрү колдонулган. Андан сырткары журналдын 80, 98, 128, 141-сандарында кыргыздар менен байланыштуу сүрѳттѳр колдонулган.
«Боордош калемдер» журналында Ала-Тоо, Чыгыш Түркистандагы кыргыздар, Махмуд Барскани, «Дивани лугати түрк», кызыр, Ысык Кѳл, Ысык Кѳл форуму, Кочкор, «Үркүн», репрессия, кыргыз тили, тарыхы, фольклору, билим берүүсү, музыкасы, киносу жана макал-лакаптары боюнча дагы макалалар жарыяланган.
Аталган журналда «Бенгү» басмаканасында басылган кыргыздарга тиешелүү китептердин рецензиясы да орун алып келет. Мындан сырткары, Арслан Койчуевдин «Мисмилдирик», Асанбек Стамовдун «Хан Тейиш», Чыңгыз Айтматовдун «Жамила», «Биринчи мугалим», «Сардал кыз», «Кызыл жоолук жалжалым», «Бетме-бет», Роза Айтматованын «Тарыхтын ак барактары», Касымалы Баялиновдун «Ажар», Сүйүнбай Эралиевдин «Жылдыздарга саякат», Тѳлѳгѳн Касымбековдун «Сынган кылыч» жана «Келкел» чыгармаларынын рецензиялары жарыяланган. Журналда кыргыз жана түрк адабиятын салыштырып, изилдеген макалалар бар.
Сөзүбүздү жыйынтыктай турган болсок, 12 жыл аралыгында кыргыздарга тиешелүү 25 китеп, 16 илимий макала, 527 ар кыл темадагы макала жарыялоо аркылуу ЕЖБ кыргыздардын жана кыргыз адабиятынын Түркияда таанылышына албан салым кошуп келүүдѳ. Кыргыз таануунун Түркияда жайылышына ЕЖБ тѳрагасы Йакуп Ѳмероглу жана «Боордош калемдер» адабий журналынын башкы редактору Али Акбаштын салымы зор десек жаңылышпайбыз.
Библиография
1. «Бенгү» басмаканасынан басылып чыккан кыргыздарга байланыштуу китептер
1.1. ARIKOĞLU, Ekrem, ALİMOVA, Cıldız, ASKAROVA, Rahat, SELÇUK, Bilge Kağan, Kırgızca-Türkçe Sözlük, 2 cilt, Ankara: Bengü Yay., 2018, 2240 s.
1.2. ARTIKBAYEV, Kaçkınbay, XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı Tarihi, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Ankara: Bengü Yay., 2013, 680 s.
1.3. AYTMATOV, Cengiz, ŞAHANOV, Muhtar, Şafak Sancısı, Ankara: Bengü Yay., 2015, 402 s.
1.4. AZAP, Samet, Tanrı Dağından Sesler, Ankara: Bengü Yay., 2016, 138 s.
1.5. AZAP, Samet, Tölögön Kasımbekov- İnsan ve Eser, Ankara: Bengü Yay., 2017, 324 s.
1.6. CAKIPBEKOV, Aşım, Biz Babasız Büyüdük, Çev. Orhan Söylemez, Kemal Göz, Ankara: Bengü Yay., 2008, 199 s.
1.7. ELEBAYEV, Mukay, Uzun Yol, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Ankara: Bengü Yay., 2015, 156 s.
1.8. ELEBAYEV, Mukay, Zor Zamanlar, Çev. Orhan Söylemez, Halit Aşlar, Ankara: Bengü Yay., 2012, 116 s.
1.9. ELEBESOV, Bekkazı, Kara Sevda, Ankara: Bengü Yay., 2018, 138 s.
1.10. GÜNGÖR, Ebubekir, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.
1.11. İBRAİMOV, Osmonakun, Devrinin Büyük Yazarı Cengiz Aytmatov. Hayatı ve Edebi Kişiliği, Ankara: Bengü Yay., 2018, 294 s.
1.12. KADIRAKUNOV, Kerimbek, Göl ve Kuğu, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015, 70 s.
1.13. KAYA, Muharrem, Manas’ın Yolculuğu, Ankara: Bengü Yay., 2019, 132 s.
1.14. Kırgız Hikayelerinden Seçmeler, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015.
1.15. Kırgız Şiirinden Seçmeler, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2015.
1.16. KUBATOVA, Aida, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.
1.17. MAKSÜTOV, Baktıbek, Türkistan’da Büyük İsyan 1916, Çev. İbrahim Türkhan, Ankara: Bengü Yay., 2018, 122 s.
1.18. MAKSÜTOV, Baktıbek, Ürkün Kızıl Katliâm,

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/guldana-murzakulo/turkiye-de-kirgiz-arastirmalari-69499384/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Анварбек Мокеев. Новый источник по истории Кокандского ханства // Диалог цивилизаций. Декабрь 2002. С. 24-26.

2
Тынчтыкбек Чоротегин, Махмуд Кашгари Барсканинин эмгеги- көөнөрбөс булак, Мурас фонду, Кыргыз тарых коому, Бишкек: Турар басмасы, 2017, 376 б.

3
Айпери Моңолдор кызы. «Түрк Тарыхнаамасында Кыргыздар». Магистрдик диссертация. Кыргыз-түрк Манас университети Коомдук илимдер институту. Бишкек 2018. 170 б.; Айпери Моңолдор кызы. Түркияда кыргыздардын тарыхын изилдѳѳнүн башаты // Наука, новые технологии и инновация Кыргызстана. № 1, 2017, 173-176-б.

4
Роза Абдыкулова. Түркстан хандыктары менен Осмон мамлекетинин байланыштары султандык архив документтеринде (XIX к. экинчи жарымы – XX к. башы). Бишкек: Кыргыз-Түрк «Манас» университети басылмалары, 2014, 260 б.

5
Гүлзура Жумакунова. Түрк лексикографиясынын тарыхынан (Түрк сөздүктөрүндө илимий принциптердин калыптанышы). Жооптуу редактор Б.Ө. Орузбаева. Бишкек: Илим, 2009. б. 55-61; Гүлзура Жумакунова. XIX кылымда бир кыргыз жигити даярдаган «Кыргыз сөздүгү» Түркиядан табылды // Kыргыз Туусу, 2009, 13 февраль, №10, 10-б.; № 11, 10-б.

6
1-Эл аралык байыртадан бүгүнкүгө чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары. Басмага даярдаган жана редактор Гүлзура Жумакунова. Бурса: Улудаг университети жарыялары. 2017. 466 б.

7
Сулайман Кайыпов. Түркияда жашаган Памир кыргыздарынын тамак-аш маданияты (XX к. аягы – XXI к. башы). Докторлук диссертация. Бишкек, 2013.

8
АГИде Ханафи мазхабы жана Имам Серахсинин Ханафиликтеги орду деген темада конференция болду // Ош мамлекеттик университети. https://www.oshsu.kg/news/new/?lg=1&id_parent=78&id2=2124, (Алынган датасы: 04.08.2019); Асилбек Алиев, Зайлабидин Ажимаматов, Великий провавед эпохи Караханидов (жизнь и творчество ал-Серахси) // Ош мамлекеттик университети Теология факультетинин илимий журналы. 12-сан. 2007. б 33-38; Салих Туг. Имам Серахсинин абактагы жашоосу (анын илимий эмгектериндеги малыматтар боюнча) // Ош мамлекеттик университети Теология факультетинин илимий журналы. 12-сан, 2007, 135-143-б.

9
Гүлдана Мурзакулова, Абдрасул Исаков, Түркияда билим алган кыргызстандык магистрант жана докторанттардын диссертациялары (1992-2012). Редактор Гүлзура Жумакунова. Анкара 2014. 58+53 б.

10
Проф. Д-р., Кыргыз-Түрк «Манас» университети, Бишкек, Кыргызстан. Элкат дареги: alymbaev@mail.ru. https://orcid.org/0000-0002-2650-1909

11
О. Пуговкина. История Туркестана в наследии Российской историографии середины XIX-начала Xxвека (политические и экономические аспекты). Дис. канд. ист. наук. Ташкент, 2006.

12
В.Н. Татищев, История Российская с самых древнейших времен. Кн.1, Ч.1, 2. М., 1768. С. 283.

13
В.Н. Татищев, История Российская …., С. 283.

14
П. Рычков, Топография Оренбургская, то есть описание Оренбургской губернии, сочиненное коллежским советником и императорской Академии наук корреспондентом Петром Рычковым. СПб., 1762. Ч. 1, 2. С. 133.

15
И.Г. Андреев, Описание Средней орды киргиз-кайсаков с принадлежащими и касающимися до сего народа дополнениями и прилежащих к Российской границе Сибирской линии по части Колыванскойи Тобольской губерниях крепостям, собранное 1785 года капитаном Андреевым // Новые ежемесячные сочинения. Ч. СXV − CXVIII. СПб., 1795−1796.

16
И.Г. Андреев, Описание Средней орды киргиз-кайсаков. Алматы, 1998. С. 5.

17
И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 24.

18
И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 45

19
И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 51.

20
Д. Сапаралиев, Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в ХУ111 в. – Бишкек, 1995. С. 125.

21
И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 52.

22
И.Г. Андреев, Описание Средней орды …, С. 52.

23
Г.П. Федоров, Моя служба в Туркестанском крае // ИВ. Т.34. №11.

24
Г.П. Федоров, Моя служба в Туркестанском крае // ИВ. Т.34. № 11.

25
ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.

26
ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.

27
ЦГА.РУ. Ф.И-1. оп.8. д . 385.

28
Тур.вед. – 1871. -№2 ; 1873. – №1, 9,10; 1874. – № 11,25, 27, 32,41,42.

29
Тур.вед. – 1903. -№ 12,39,51, 58, 72,73, 98, 99, 101, 102; 1894 . -№ 60, 61 ; 1904,– №6, 22.

30
Ж. Алымбаев, Общественно политическая жизнь киргизов в российской историографии второй половины XVIII-начала XX вв. Бишкек, 2009, С. 47-53.

31
Е.С. Сыздыкова, Российские военные и Казахстан: Вопросы социально-политической и экономической истории Казахстана XYIII-XIX вв. в трудах офицеров генерального штаба России. Москва, 2005. С.45

32
М.А. Терентьев, История завоевания Средней Азии. С картами и планами. Т. 1-3. СПб., 1906–1907; К.К. Абаза, Завоевание Туркестана. Рассказы из военной истории Туркестана, очерки природы, быта и нравов туземцев в общедоступном изложении. СПб., 1902; А.И. Макшеев, Исторический обзор Туркестана и наступательное движение в него русских. СПб.,1890; Л.Ф. Костенко, Туркестанский край. Опыты военно-статистического обозрения Туркестанского военного округа. Материалы для географии и статистики России. В 3-х томах. СПб., 1880; А.Г. Серебренников, Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания. Т., 1912-1915. Т. I-XVIII; М.И. Венюков, Опыт военного обозрения русских границ в Азии. СПб., 1873.

33
М. Венюков, Международные вопросы в Азии // Рус. вестник. 1877. № 6.

34
В. Григорьев, Русская политика в отношении Средней Азии. Исторический очерк // Сборник государственных знаний. Т.1. СПб., 1874.

35
А.Г. Серебренников, К истории Кокандского похода // Военный сборник. 1897. № 9; 1899. № 4.

36
Ф. Ефремов, Российского унтер-офицера Ефремова, ныне коллежского асессора, десятилетнее странствование и приключение в Бухарии, Хиве, Персии и Индии и возвращение оттуда через Англию в Россию, описанное им самим // РС. 1898. №7; Ф. Назаров, Записки о некоторых народах и землях средней части Азии Филиппа Назарова, отдельного сибирского корпуса переводчика, посланного в Коканд в 1813 и 1814 годах. СПб., 1821; Поспелов и Бурнашев. Путешествие от Сибирской линии до Ташкента и обратно в 1800 году. // Сибир.Вестник.1818.Ч IV. СПб., 1819; Н.И. Потанин, Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина (1830 годы) // Вестник РГО. 1856. Ч. 18.; В.В. Григорьев, Современные моменты Кокандского ханства // Труд. Вост. Отд. Русск. Археол. общ. Ч.II. 1856.

37
В.В. Вельяминов-Зернов, Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. СПб., 1856 . Ч.18. Кн.5; ошол эле автор: Исторические сведение о Кокандском от Мухаммед-Али до Худояр хана // Тр. Вост. отд. Русск. археол.общ., Ч.2., 1856.

38
В.В. Вельяминов-Зернов, Сведения о Кокандском ханстве // Вестн. РГО. СПб., 1856 . Ч.18. Кн.5. С.105.

39
Ошол эле жер. С.115.

40
В.В. Вельяминов-Зернов, Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммеда- Али до Худояр-хана // Труды Вост. отд рус. Археол. общества. Ч.2.,1856.

41
А. Кун, Некоторые сведения о Ферганской долине // Военный сборник,1876. №4; ошол эле автор: Очерки Кокандского ханства // Известия РГО. СПБ., 1876. Т.12.

42
А. Кун, Некоторые сведения........, С.40.

43
А. Кун, Некоторые сведения..........., С.419.

44
А. Кун, Некоторые сведения........... , С.419.

45
А.Г. Хорошхин, Заметки о Коканде // ТВ. Т.23; ошол эле автор: Очерки о Коканде // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876; ошол эле автор: Отрывки из дневника в Кокане // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876; ошол эле автор: От Коканда до Ходжента // Сборник статьей, касающихся до Туркестанского края. СПб., 1876.

46
А.Г. Хорошхин, Заметки о Коканде // Туркестанский Сборник. Т.23. С.185.

47
В.П. Наливкин, Краткая история Кокандского ханства. Казань. 1886; ошол эле автор: Очерки земледелия в Наманганском уезде // Тур.вед. 1880. № 11,13,15,18,21,24,25,29; ошол эле автор: Киргизы Наманганского уезда // Тур.вед. 1881. № 20–21.

48
В.П. Наливкин, Краткая история ...., С. 161,169,172.

49
И. Бардашев, Заметки о дикокаменных киргизах // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник, Вып.III. СПб., 1874; ошол эле автор: Сведения о дикокаменных киргизах // ТВ. 1870. №15.

50
Ч.Ч. Валиханов, Записки о Кокандском ханстве // Собр. соч., в пяти томах. Алма-Ата, 1985. Т.3; ошол эле автор: Записки о киргизах // Собр. соч., в пяти томах. Алма-Ата, 1985. Т.2.; ошол эле автор: Киргизское родословие // Зап. Русск. Географ.общ. по .отд. этнограф. Т.29. СПб, 1861.; ошол эле автор: Очерки Джунгании // Зап. Русск. Географ. Общест., кн.3. 1861. ж.б.

51
П.П. Семенов, Поездка из укрепления Верного через горный перевал у Суок-Тюбе и ущелье Буам к западной оконечности озера Иссык-куль в 1856 г. (Отрывок из путевых записок П.Семенова) // Вест. географ. общест. 1858, Ч. 33, Отд. II. С.204.

52
П.П. Семенов, Поездка из управления Верного через горнай перевал ......, С. 204.

53
Ч.Ч. Валиханов, Очерки Джунгарии // Зап. Русс. географ. обл. 1861, Кн. 1-2; Ошол эле автор: О состоянии Алты шара или шести восточных городов китайских провинции Нан-шу (Малой Бухарии в 1858-1859 году // Зап. Русс. географ. обл. 1861. Кн.3. ж.б.

54
Н.Л. Зеланд, Кыргызы. Этнологическй очерк // Записки Зап. Сиб. Отд. Русс. Географ. обл. 1885, Кн. 7. Вып. 2.

55
Г. Загряжский, Быт кочевого населения долин Чуй и Сыр-Дарьи. // Тур.вед. 1874. №25, 27-32; ошол эле автор: Киргизские очерки: тризна по умерших. // Тур.вед. 1873. №1; ошол эле автор: Очерки Токмокского уезда // Тур.вед. 1873, № 9-10.; ошол эле автор:Кара-киргизи // Тур.вед. 1874, № 41,43, 44.

56
Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.

57
Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.

58
Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.

59
Г. Загряжский, Быт кочевого населения. 1874. № 30.

60
В. Наливкин, Киргизы Наманганского уезда // Тур.вед. 1881. № 20-21; ошол эле автор: Очерки земледелия в Наманском уезде // Тур.вед. 1880. № 11, 13, 15, 18, 21; 24-25,27-29.

61
Бул макала алгачкы жолу 2017-жылы Бурса шаарында басылган: Селда Калфазаде. Изниктеги «Кыргыздар» күмбѳзү // 1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары. Бурса 2017. 269-276-б.

62
Д-р. Искуство тарыхы боюнча адис. Элкат дареги: selda.zade@mynet.com.

63
O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmâret Camii Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, İstanbul 1964-65, s.16-31.

64
E. Hakkı Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mâri”, Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, Ankara 1957, s. 122.

65
S. Eyice, “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1, İstanbul 1987, s.105.

66
Ayverdi, a.g.e., s. 122.

67
A. Saim Ülgen, “İznik’te Türk Eserler”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara 1938, s. 61-62; K. Otto-Dorn, DasIslamische İznik, Berlin 1941, s. 76-78; E. Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin İlk Devri I, İstanbul 1966, s. 180.

68
Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin…, s. 180.

69
O. Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri II, Ankara 1991, s. 125; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul 2007, s. 154.

70
G. Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, İstanbul 2012, s. 88.

71
Ülgen, a.g.e., s. 61; Otto-Dorn, a.g.e., s. 76; O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, İstanbul 1977, s. 175; Ayverdi, a.g.e., s. 122.

72
Ayverdi, a.g.e., s. 122.

73
Михрап-мечиттерде Каабанын жөнүн көргөзгөн, имам отура турган оюк жер (Кот.).

74
Ülgen, a.g.e., s. 62; Otto-Dorn, a.g.e. s. 78.

75
Y. Demiriz, Erken Osmanlı Mimarisinde Süsleme, İstanbul 1979, s. 573-575.

76
Otto-Dorn, a.g.e., s.78.

77
Ülgen, a.g.e., s. 62.

78
Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinin…, s. 181.

79
M. Sözen, “Anadolu’da Eyvan Tipi Türbeler”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, I, İstanbul 1968, s. 167-209.

80
Sözen, a.g.e., s. 208.

81
O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s. 185; Y. Ötüken ve diğerleri, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara 1986, s. 527-530.

82
Otto-Dorn, a.g.e., s. 180; Ayverdi, “Orhan Gazi…, s. 121-122.

83
Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, Bursa İl Merkezi, Ankara 1983, s. 248-249.

84
Ayverdi, “Orhan Gazi…, s. 122.

85
Доценттин милдетин аткаруучу Д-р. Акдеңиз университети Адабият факультетинин тарых бөлүмү, Анталия, Элкат дареги: leyladervis@akdeniz. edu.tr, ORCİD: 0000-0002-9396-9018

86
Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 113-114.

87
Караңыз: Hikmet Tanyu, “Abdülkadir İnan’ın Bütün Eserleri”, s. 353-362, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).

88
Hikmet Tanyu, “Türk Bilgini Profesör Abdülkadir İnan’ın Hayatı”, s. 344, http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1141/Tanyu.pdf?sequence=1&isAllowed=y, (Алынган датасы: 01.08.2019).

89
İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, s. 101-131.

90
Hilmi Ziya, “Kırgızlar”, Mihrab, 4, 1924, s. 114- 117; Hilmi Ziya, “Kırgız Türkmen Kavimleri”, Anadolu Mecmuası, 1(9- 10- 11), 1925, s. 318- 324.

91
Ayşe Tepebaşı, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Süreli Bir Yayın: “Mihrab”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(2), 2014, s. 135.

92
Louis Ligeti, “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, 1, İstanbul, 1925, s. 225-249.

93
Necib Asım, “Kırgız Kelimesinin İştikakına Dair”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, 1928, s. 387-389.

94
Абдрасул Исаков, Нежип Асым Языксыздын «кыргыз» термининин этимологиясы тууралуу макаласы, Prof.Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Türk Tarihine Dair Yazılar, Ed. Alpaslan Demir, Ankara, 2017, 765-776-б.

95
Айпери Моңолдор кызы, «Түрк тарыхнаамасында кыргыздар», Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин Коомдук илимдер институтунун магистрдик диссертациясы, Бишкек, 2018, 23-б.

96
Mehmet Saray, Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi 3, İstanbul: Nesil Matbaası, 1993, 143 s.; Mehmet Saray, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, 336 s.

97
Mehmet Saray, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, s. 140-152.

98
“Tarihçe”, https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/tarihce-222, (Алынган датасы: 01.08.2019).

99
Kırgızistan’ın Tarihi ve Bugünkü Durumu, Ankara: TİKA Yay., 1995, 17 s.

100
Frunze’nin Türkiye Anıları, çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Düşün Yay., 1996, 114 s.

101
Yavuz Aslan, Mustafa Kemal-M. Frunze Görüşmeleri-Türk-Sovyet İlişkilerinde Zirve, İstanbul: Kaynak Yay., 2002, 147 s.

102
Saadettin Gömeç, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay., 2000, 2002, 111 s.

103
Saadettin Gömeç, Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2009, 2011, 168; 2014, 223 s.

104
“Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç”, Ankara Üniversitesi, http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=sgomec@ankara.edu.tr°er=1, (Алынган датасы: 26.07.2019).

105
Seyfeddin Erşahin, Kırgızlar ve İslamiyet: Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: SEK Yay., 1999, 210 s.

106
Mustafa Erdem, Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yay., 2000, 291 s.

107
Feyzullah Budak, Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Ocak Yay., 2000, 112 s.

108
Abdıldacan Akmataliyev, Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 382 s.

109
Çetin Сumagulov, Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 85 s.

110
Vilhelm Barthold, Kırgızlar, Çev. Ufuk Deniz Aşçı, Türk Dünyası Tarihi Serisi 3, Konya: Kömen Yay., 2002, 99 s.

111
Belek Soltonoyev, Kırgız Tarihi, 1-2, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Konya: Kömen Yay., 2018, 324 s.

112
Askar Akayev, Kırgız Devlet Geleneği ve Manas, Rusçadan çev. Saliha İbrahimova, Ergeşbay Rahmanov, Tuğba Şimşek, İstanbul: Da Yay., 2003, 407 s.

113
Oktay Belli, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2003, 166 s.

114
Servet Somuncuoğlu, Saymalıtaş Gökyüzü Atları, İstanbul: Atok Yay., 2011, 552 s.

115
Şurubu Kayhan, Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları, Ankara: Akcağ Yay., 2005, 152 s.

116
Üçler Bulduk, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2006, 208 s.

117
Dinçer Koç, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İstanbul: İdeal Kültür Yay., 2016, 215 s.

118
Mustafa Kalkan, Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selengе Yay., 2006, 400 s.

119
Ömürkul Karayev, Türkler ve Kağanlıkları, Çev. Mustafa Kalkan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2008, 277 s.

120
Mehmet Kıldıroğlu, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara: TTK Yay., 2013, 311 s.

121
İrina Butanaeva, Viktor Butanaev, Yenisey Kırgızları, Çev. Yaşar Gümüş, İstanbul: Ötüken Yay., 2007, 214 s.

122
Ebubekir Güngör, Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2011.

123
Ebubekir Güngör, Bozkırda Bir Ceditçi Kırgızistan’ın Rehberi Moldoke İşenaali Arabayev, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2013. 369 s.

124
Ebubekir Güngör, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.

125
Adem Sağır, Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikayeleri-Ulupamir Kırgızlar Örneği, Ankara: Nobel Yay., 2012, 272 s.; Adem Sağır, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikayesi (Sürgün Karadeniz Türklerinin Sosyal Yapısı), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2012, 253 s.

126
Bayas Tural, Ayımkan Camankulova, Rahmankul Han ve Dönemi, Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 180 s.

127
Malik Kutlu, Bernard, Repond, Hicrete Uzanan Yol: Pamir Kırgızları, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 192 s.

128
Turdubek Şeyşekanov, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, Haz. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.

129
Tamara Ölçekçi, Kırgızların Sosyo-Kültürel Durumları, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014, 394 s.

130
Караңыз: Tamara Kabılbekova, XVI-XVII Yüzyıllardaki Kırgızistan’ın Siyasi, Ekonomik ve Kültür Tarihi, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1996, 163 s.; Tamara Ölçekçi, Kırgızların Birinci ve İkinci Dünya Savaşları Arasında Sosyo-Kültürel Durumları, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 399 s.

131
Erhan Arıklı, Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar, Ankara: Nüans Kitapevi, 2015, 231 s.

132
Richard Karuts, Mangışlak’taki Türkmenler ve Kırgızlar, Çev. Hüseyin Polat, Ankara: TTK Yay., 2016, s. 66.

133
Abdrasul İsakov, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. YY.), Ankara: TTK Yay., 2017, 327 s.

134
Ahmet Sağlam, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.

135
1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары, ред. Гүлзура Жумакунова, Бурса: Улудаг университети жарыялары, 2017, 466 б.

136
Aida Kubatova, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.

137
Abdrasul İsakov, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.; Abdülkadir Macit, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.; Ali Toraman, 1876-1916 Rus Sömürgeciliği Döneminde (Çarlık Dönemi) Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatları, Basılmamış YL Tezi, Kayseri 2014, 195 s.; Alia Omuralieva, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.; Altynay Baigashkaeva, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.; Arzu Tekin, Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2010, 116 s.; Avtandil Taalaibek Uulu, 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 145 s.; Aynura Musagulova, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.; Ayşegül Güngör, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.; Balbay Mamırbaev, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.; Bünyamin Sel, Hokand Hanlığı (1710-1876), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2011, 53 s.; Dinar İman, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.; Dinar İmanova, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.; Erhan Yoska, Yenisey Kırgızları: Başlangıçtan Orta Zamanlara Kadar, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 2011, 162 s.; Fatih Yavuz, Türkiye’deki Çalışmalar Işığında ve Kırgız Tarihçilerine Göre Hokand Hanlığı, Basılmamış YL Tezi, Edirne 2015, 91 s.; Gülnisa Aynakulova, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.; Hüsamettin Yıldırım, Kırgızistan’ın Sosyo-Kültürel Yapısı: (XX. Yüzyıl), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, 238 s.; Hüseyin Tutar, Ulus Devlet Oluşumunda Kırgız Kimliği, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, 229 s.; Kurmanbeg Kutlu, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.; Levent Ünal, Cumhuriyet Dönemi Türkiye-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2010, 266 s.; Mairambek Tagaev, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017, 350 s.; Mikiko Uehara, Türkiye’de Kırgız Göçmenleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2001, 219 s.; Muhammed Emin Yazı, Çarlık Döneminde Kırgızlar (1852-1917), Basılmamış YL Tezi, Elazığ 2007, 82 s.; Nurullah Çetin, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.; Saltanat Kydyralieva, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.; Selçuk Çevik, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.; Symbat Esenkan Kyzy, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.; Timurlan Omorov, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.; Timurlan Omorov, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.; Türkan Yalçınkaya, Hokand Hanlığı’nda İdari Teşkilat, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2018, 172 s.; Yunus Emre Tansu, Kırgızların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1993, 83 s.; Yusuf Kılıçaslan, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.; Zebiniso Kamalova, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.; Zhassulan Orynvayev, Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2012, 147 s.; Zuhra Altımışova, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.

138
Abdrasul İsakov, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.

139
Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.

140
Tarih Kritik Dergisi, https://dergipark.org.tr/tarihkritik, (Алынган датасы: 25.07.2019).

141
Орунсуз кайталоого жол бербѳѳ максатында библиография тизмесинде берилген адабияттар бул жерде кайрадан берилген жок.

142
Доценттин милдетин аткаруучу Д-р. Памуккале университети Адабият факультетинин Азыркы түрк тилдери жана адабияттары бөлүмү, Денизли, Элкат дареги: abaytok@pau.edu.tr, ayselbaytok@gmail.com, https://orcid. org/0000-0003-3868-2855.

143
Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 2004, s. 73; Mehmet Yüce, “Kırgızistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı, 9 (53-54), 2013, s. 1665.

144
Necati İyikan, Orta Asya Güney Kafkasya Siyasî Gelişmeler: 1991-2010, Hiperlink Yay., 2011, s. 320.

145
Yüce, a.g.m., s. 1664; Solak, a.g.m., s. 73.

146
Yüce, a.g.m., s. 1663.

147
Caştegin Tungunbayev, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 2013, s. 30.

148
Arvas Abdülselam, “Manas Destanı Üzerine Araştırma Yapan Türkiyeli İlk Bilim Adamları”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2), 2017, s. 139-140.

149
Şaziye Berin, Halk Edebiyatı Numuneleri: Manas Destanı (Radlof’tan Tercüme), Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1934; Mebrure Rahmi, Dede Korkut ve Manas’ta Bazı Benzeyişler, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1935.

150
Süleyman Tülücü, “Prof. Abdülkadir İnan Üzerine Bazı Notlar”, AÜ. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15, Erzurum, 2000, s. 201, 203.

151
Abdülkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, c. 1, TTK, Ankara, 1998, s. 99-164.

152
Инандын «Манас» дастаны боюнча жарык көргөн эмгектери жылдык өзгөчөлүктөрүнө жараша төмөнкүдөй: Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 3 (31-32), 1934; Abdülkadir İnan, “Kırgız Dil Yadigârlarından Manas Destanı”, Çığır, 3(35), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı II”, Çığır, 3(36), 1936; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı”, Çığır, 37, 1936; Abdülkadir İnan, “Manas’ta İdeoloji ve Kahramanlar”, Varlık, 2(185), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Aş-Yoğ Merasimi”, Varlık, 2 (190), 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanında Görülen Muhtelif Tabakalar”, Varlık, 18, 1941; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı’nın Yeni Toplanmış Metinlerinden Bir Parçanın Rusça Tercümesinden”, Türk Yurdu, 26(8), 1942, s. 251-255; Abdülkadir İnan, “Manas Destanı Üzerine Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1959, s. 125-159; Abdülkadir İnan, Manas Destanı, MEB Yay., İstanbul 1972.

153
Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 2(9), 1940; Abdülkadir İnan, “Kırgızlar”, Bozkurt Dergisi, 3(10), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak-Kırgızlarda Yeğenlik Hakkı ve Konuk Aşı Meseleleri”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, 1(27), 1941; Abdülkadir İnan, “Kazak ve Kırgız Yazı Dillerinde Dudak Benzeşmesi (Labial Attraksiyon) Meselesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1964, s. 67-76.

154
Капландын «Манас» эпосу боюнча аткарган эмгектери төмөнкүлөр: Mehmet Kaplan, “Manas Destanı II”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 8, 1979, s. 30-37; Mehmet Kaplan, “Türk Edebiyatında Tipler: Manas Destanı I-II”, Fikir ve Sanatta Hareket Dergisi, 1, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Fikir ve Sanatta Hareket, VII. Devre, 7, 1979, s. 33-40; Mehmet Kaplan, “Manas Destanı”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, 3-Tip Tahlilleri, Dergah Yay., İstanbul 1985, s. 66-100. (Abdrasul İsakov, “Türkiyada Manas Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 2015, s. 1468).

155
Dursun Yıldırım, Manas Destanı ve Köketey Hannıŋ Ertegüsi, Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1979.

156
Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, TTK Yay., Ankara 1989, s. 300, 495-549.

157
Айтматовдун 1990-жылга чейин Түркияда жарык көргөн эмгектери төмөнкүлөр: Cengiz Aytmatov, Kopar Zincirlerini Gülsarı, çev. Tahir Alangu, May Yay., İstanbul 1969; Cengiz Aytmatov, Beyaz Gemi, çev. Güneş Bozkaya Kollontay, Hür Yay., İstanbul 1970; Cengiz Aytmatov, Cemile – Selvi Boylum, çev. Şerif Hulusi, Halit Aliosmanoğlu, Hür Yay., İstanbul 1971; Cengiz Aytmatov, Toprak Ana, çev. Ülkü Tamer, Varlık Yay., İstanbul 1972; Cengiz Aytmatov, Al Yazmalım Selvi Boylum, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Askerin Oğlu, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Cemile, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Yüz Yüze, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Deve Gözü, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, İlk Öğretmen, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1974; Cengiz Aytmatov, Fuji-Yama, çev. M. Ethem Gözlü, Cem Yay., İstanbul 1976; Cengiz Aytmatov, Gülsarı, Yüz Yüze, çev. Seçkin Cılızoğlu, Yeni Dünya Yay., İstanbul 1980; Cengiz Aytmatov, Gün Uzar Yüzyıl Olur, çev. Mehmet Özgül, Cem Yay., İstanbul 1982; Cengiz Aytmatov, Kızıl Elma, Oğulla Buluşma, Beyaz Yağmur, Asker Çocuğu, Deve Gözü, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990; Cengiz Aytmatov, Yıldırım Sesli Manasçı, Yüz Yüze, Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek, çev. Refik Özdek, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1990.

158
İlhan Akın, Manas Destanı, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1975, 48 s.; Hüseyin Asker, Kırgız Türkleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul, 1979, 49 s.; Ülkü Çelik, Kırgızca Bir Hikâye: Astra Gülü (Metin-Çeviri-Dizin), YL Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1988, 357 s.

159
Hayrettin İvgin, “Manas Destanı Üzerine Türkiye’de ve Çin Halk Cumhuriyeti’nde Yapılan Çalışmalar”, Türk Kültürü, 25(295), 1987, s. 36-45; Hayrettin İvgin, “Türkiye’de Manas’la İlgili Yapılan Çalışmalar”, İçel Kültürü, 4(12), 1990, s. 53-57.

160
Asuman Subaşı, “Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Türk Edebiyatı, 264, 1995, s. 44-45.

161
Güzin Tural, Naciye Yıldız, “Manas Destanı Bibliyografyası Üzerine Bir Deneme: Türkiye’deki Yayınlar”, Manas 1000 Bişkek Bildirileri (Bişkek 26-31 Ağustos 1995), Ankara: AKM Yay., 1997. s. 305-319.

162
Alparslan Demir, “Manas Bibliyografyası Denemesi: Türkiye’de Manas Çalışmaları”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 2003, Bişkek, s. 59-80.

163
Fahri Solak, “Kırgızistan ile İlgili Türkçe Bibliyografya (1928-2003) (TezlerKitaplar-Makaleler)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 2004, Bişkek, s. 67-115.

164
Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), Ankara 2010, s. 101- 131; Abdrasul İsakov, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (2010-2014)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 9(19), Ankara 2015, s. 145-161; Abdrasul İsakov, “Türkiyada “Manas” Eposu Boyunça Basılgan Emgekterdin Bibliyografyası (1934-2014)”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), Erzurum, 2015, s. 1451-1479; Abdrasul İsakov, “Alıkul Osmonov Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 3, İstanbul: Eylül-Aralık 2015, s. 52-57; Abdrasul İsakov, “1916 Türkistan Olayları İle İlgili Türkiye’de Basılan Çalışmaların Bibliyografyası”, Ala Too Edebiyatı Dergisi, 5, İstanbul: Nisan-Haziran 2016, s. 40-44.

165
Caştegin Turgunbayer, “Kırgızistan ve Kırgızlar İle İlgili Türkçe Akademik Çalışmalar Bibliyografyası (2009-2012)”, Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 2013, s. 28-52.

166
Güldana Murzakulova, Abdrasul İsakov, Türkiye’de Eğitim Gören Kırgızistanlı Öğrencilerin Yüksek Lisans ve Doktora Tez Çalışmaları (1992-2012), Ankara 2014, 53+58 s.

167
Şule Gezer, “Türkiye’de Kırgız Destanları Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Zeit schrift für di eWelt der Türken, Journal of World of Turks, 7(1), 2015, s. 331-352.

168
Sonuç Güngör, “Kırgız Akınlık Geleneği Üzerine Türkiye Türkçesiyle Yapılmış Çalışmalar”, Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(3), 2015, s. 27-38.

169
Solak, 2004; İsakov, 2010; Turgunbayev, 2013, Murzakulova-İsakov, 2014.

170
Адабиятчы жана котормочу. К. Тыныстанов атындагы Ысык-Көл Мамлекеттик университети Кыргыз адабияты бөлүмү аспиранты. Элкат дареги: ibiray@hotmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2015-7772

171
Д-р. Анкара. Элкат дареги: rasulaali@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2015-7772

172
Докторант. Анкара. Элкат дареги: nurasadyrova@gmail.com,