Иқтисодиёт қандай тузилган
Иқтисодиёт қандай тузилган
Ha-Joon Chang
Ушбу китобда Кембриж иқтисодчиси Ҳа-Жун Чанг глобал иқтисодиёт қандай қилиб қизиқарли ва қулай тарзда ишлашини тушунтиради. Муаллиф ўқувчига иқтисод дарсликларида учрамайдиган ғояларни таклиф этади ва буни тарихни чуқур билиш, зукколик ва анъанавий иқтисодий тушунчаларга бироз ўзгача ёндашув билан амалга оширади.
Китоб иқтисодга қизиқувчилар ва дунё қандай ишлашини яхшироқ тушунишни истаганлар учун фойдали бўлади.
Ҳа-Жун Чанг
Иқтисодиёт қандай тузилган
Ота-онамга бағишлайман
ПРОЛОГ
Безовталик нега керак?
ИҚТИСОДИЁТНИ ТУШУНИШ НИМA УЧУН КЕРAК?
Нима учун одамлар иқтисодиёт назариясига унчали қизиқишмайди?
Мазкур китоб қўлингизда экан, демак, ушбу мавзу бир оз бўлса-да, сизга қизиқарлидир. Эҳтимол, сизда у билан танишиб чиқиш учун кучли истак пайдо бўлган бўлиши ҳам мумкин. Aхир, ҳамманинг тасаввуридаги иқтисод бу мураккаб соҳадир. Айтайлик, физика каби бошни қотирадиган даражада эмасдир, лекин барибир, уни тушуниш учун инсондан яхшигина куч ва ҳаракат талаб қилинади. Баъзиларингиз радио орқали чиқиш қилган иқтисодчиларни эсларсиз, балки, уларнинг мулоҳазалари ишончли бўлмаса-да, сиз уларга ишонгансиз. Чунки нима бўлганда ҳам улар мутахассислар, сиз эса бу мавзуга оид биронта ҳам китоб ўқимагансиз.
Иқтисодиёт назарияси чиндан ҳам шунчалик мураккабми? Aгар у содда ва енгил тушунтирилса, йўқ, албатта. Ўзимнинг аввалги “Капитализм ҳақида сизга айтилмайдиган 23 сир”[1 - Чанг Ха Жун. 23 та сир. Улар сизга капитализм ҳақида нималар ни гапирмайдилар. М.: AСТ, 2014.] китобимда иқтисодиёт назариясининг 95
фоизи бор-йўғи математика ва махсус атамалардан фойдаланилган ҳолда мураккаб тус берилган соғлом фикр, холос, деган қарашимни ҳам айтиб ўтганман.
Иқтисодиёт – мутахассис бўлмаганлар учун, чиндан ҳам, тушунарсиз кўринадиган ягона соҳа эмас. Иқтисодиётми, сантехника ёки тиббиёт бўладими, махсус билимни талаб қиладиган ҳар қандай касбда, мутахассислар ўзаро мулоқотга киришадиган касбий тил бошқа одамлар учун мураккаблик қилади. Тўғрисини айтганда, аниқ ва техник фанни талаб қиладиган барча соҳалар аслидан кўра анча мураккаброқ кўринишга эга бўлади, бу эса, бундай мутахассислар ўз хизматлари эвазига оладиган юқори тўловларни оқлайди.
Буларнинг барчасига қарамай, иқтисодиёт кенг жамоатчиликни ўзидан четлаб ўтишда катта муваффақиятларга эришди. Етарлича билимлари бўлмаса ҳам, одамлар иқлим ўзгариши, бир жинсли никоҳ, Ироқдаги уруш ва атом электростанциялари каби турлича саволларга ўз фикрларини билдиришга мойилдирлар. Лекин иқтисод ҳақида гап кетганда, кўпчилик ўз нуқтаи назарига эга бўлиш у ёқда турсин, ҳатто қизиқиш билдирмайди. Бир эслаб кўрингчи, охирги марта қачон евронинг келажаги, Хитойда бойликнинг табақаланиши ёки AҚШда ишлаб чиқариш саноати истиқболларини муҳокама қилгансиз? Ваҳолангки, бу муаммолар сиз қаерда яшашингиздан қатъи назар ҳаёт тарзингизга таъсир кўрсатиши мумкин. Эҳтимол, улар иш истиқболига, маошингизга ва ҳатто нафақангизга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин, лекин сиз бу ҳақда жиддий ўйлаб кўрмагансиз.
Бу тушунарсиз ҳолат севги, яшаш жой, ўлим ва уруш мавзуларидан фарқли ўлароқ иқтисодий мавзулар унчалик даражада ҳис-туйғуларимизга таъсир қилмаслиги билан боғлиқ. Одамлар, айниқса, сўнгги бир неча ўн йилликларда иқтисод ҳам физика ёки кимё каби фан эканли гига ва ҳар бир саволга фақат битта тўғри жавоб борлигига ишонишганлиги учун хам бу фан ривожланди. Шунинг учун мутахассис бўлмаганлар мутахассисларнинг фикрини фақат ишонч билан қабул қилишлари ва ўзларини жуда мураккаб саволлар билан безовта қилишни тўхтатишлари керак. Гарвард университетининг иқтисод профессори ва ушбу фан бўйича энг машҳур дарсликлардан бирининг муаллифи Грегори Манкив шундай дейди: “Иқтисодчилар ўзларини олим сифатида кўрсатишни яхши кўрадилар”. Буни менинг ўзим ҳам тез-тез қўллаб тураман. Бакалавриат талабаларига маъруза ўқиётганда, мен онгли равишда иқтисодни фан сифатида тушунтираман, шунинг учун ҳеч бир талаба бу курсни вақтинчалик қоидаларга амал қиламан деган фикр билан ўрганишни бошламайди".
Китобни ўқиб чиққач, иқтисод ҳеч қачон физика ёки кимё ҳақида гапирилгандаги фанга айланиб қолмаслигини тушунасиз. Иқтисодиётда жуда кўп турли мактаблар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири мураккаб воқеликнинг турли томонларини таъкидлаб, турли ахлоқий ва сиёсий қадрият мулоҳазаларини ифодалайди ва улардан маълум хулосалар чиқаради.
Бундан ташқари, ҳеч бир иқтисод мактаби ўзи йўналтирилган соҳаларда ҳам ҳодисаларнинг ҳақиқий ривожланишини олдиндан айтиб бера олмайди, чунки одамлар молекулалардан ёки жисмоний объектлардан фарқли ўлароқ ўзларининг хоҳиш-истакларига эга.
Иқтисодиётда ягона тўғри жавоб йўқлиги сабабли, буни фақат мутахассисларнинг эътиборига ҳавола қилиб бўлмайди. Шундай экан, ҳар бир масъулиятли фуқаро ҳеч бўлмаганда иқтисодиёт ҳақида бирор нарса билиши керак. Бу билан мен, қалин дарслик олиб, бу фан бўйича бирон бир нуқтаи назарни ўрганиш керак, демоқчи эмасман. Мен ҳар хил турдаги иқтисодий мулоҳазаларни ўрганиш ва танқидий фикрлашни ривожлантириш зарурати ва маълум бир маънавий қадриятлар ва сиёсий мақсадлар нуқтаи назаридан берилган қайси ёндашув иқтисодий шароитда энг оқилона эканлигини тушуниш ҳақида гапиряпман (эътибор қилинг, мен ҳеч қандай қарорларнинг тўғрилигини тасдиқламаяпман). Бундай вазифани бажариш учун иқтисодга ўзгача нигоҳ билан қарайдиган қўлланма керак ва умид қиламанки, сизнинг қўлингизда шундай китоб турибди.
Бу китобнинг ўзига хос хусусияти нимада?
Бу китоб бошқа китоблардан нимаси билан фарқ қилади? Бир фарқи шундаки, мен ўқувчиларимга жиддий ёндашаман. Ва бу ҳазил эмас. Бу китоб мураккаб абадий ҳақиқатларнинг қисқача баёни эмас. Мен сизни иқтисодиётни таҳлил қилишнинг турли усуллари билан таништираман ва сиз турли ёндашувлар билан имкониятларни баҳолай оласиз. Иқтисодиёт назариясининг фундаментал услубий масалаларини, масалан, ушбу фанни фан деб ҳисоблаш мумкинми ёки унда ахлоқий қадриятлар қандай рол ўйнаши керак, каби масалаларни муҳокама қилишдан бош тортмайман. Мен турли хил иқтисодий тушунчалар асосидаги фаразларни тақдим этишга ҳаракат қиламан, шунда ўқувчилар уларнинг ҳақиқийлиги ва ишончлилиги ҳақида ўз фикрларини шакллантирадилар. Мен, шунингдек, иқтисодда миқдорлар қандай аниқланиши ва боғланишини тасвирлаб, ўқувчиларни уларни филнинг оғирлиги ёки қозондаги сув ҳарорати
(бироқ олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади) каби ўзгартириб бўлмайдиган нарса сифатида қабул қилмаслик кераклигини эслашга чақираман.[2 - Бироқ, олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади.] Мухтасар қилиб айтганда, мен нимани ўйлашни эмас, балки қандай ўйлашни тушунтиришга ҳаракат қиламан.
Китоб ўқувчиларни жуда чуқур таҳлил қилишга жалб қилса-да, бу уни тушуниш қийин дегани эмас. Унда ўрта маълумотли одам тушунолмайдиган нарса йўқ. Сиздан шуни сўрайманки, аслида атрофда нима бўлаётганини билиш учун қизиқувчан бўлинг, шунингдек, бироз сабр қилинг. Менинг китобимнинг бошқа иқтисод дарсликларидан яна бир муҳим фарқи шундаки, унда реал дунё ҳақида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Ва мен "тинчлик" ҳақида мутлақо жиддий гапираман.
Китобда турли мамлакатлар ҳақида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Бу мен дунёнинг барча давлатларига бир хил эътибор қарата олганимни англатмайди. Аммо, иқтисод бўйича бошқа китоблардан фарқли ўлароқ, менинг китобим бир ёки икки мамлакат ёки бир тоифа (айтайлик, фақат бой ёки камбағал мамлакатлар ҳақидаги маълумотлар) билан чегараланиб қолмайди.
Маълумотларнинг аксарияти рақамли шаклда тақдим этилади: жаҳон иқтисодиёти қанчалик катта; АҚШ ёки Бразилия томонидан дунё иқтисодиётига қандай ҳисса қўшилади; Хитой ёки Конго Демократик Республикасида ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг улуши қанча; Греция ёки Германияда қанча одам ишлайди. Аммо бу рақамларнинг барчаси институционал тузилмалар, тарихий асослар, одатий стратегиялар ва бошқалар ҳақида сифатли маълумотлар билан тўлдирилади. Умид қиламизки, китоб ўқиб чиқилгандан сўнг, ўқувчи энди қтисодиётнинг реал дунёда қандай ишлаши ҳақида бир оз тушунчага эга эканлигини айтиши мумкин.
Албатта, ҳар ким ҳам, бу китобни ўқиш учун кўп вақт сарфлашга тайёр эмас, ҳеч бўлмаганда, бошланишида. Шунинг учун мен сизга қанча вақт ажрата олишингизга қараб, маълумотларни ўзлаштиришнинг бир неча усулларини таклиф қиламан. Агар сизни ўн дақиқа вақтингиз бўлса, боб ва сарлавҳаларнинг ҳар бирини биринчи саҳифасини ўқиб чиқинг. Уддалай олсангиз, мана шу ўтган ўн дақиқа ичида бир-икки соат қўшимча вақтингиз борлигини тушуниб етасиз. Агар сизда бир неча соат қўшимча вақт бўлса, 1 – ва 2-бобларни, сўнгра эпилогни ўқиб чиқинг. Қолган саҳифаларни шунчаки варақланг. Агар сизда ярим кун вақт бўлса, фақат ҳар икки параграфда учрайдиган бўлим сарлавҳалари ва хулосаларига эътибор қаратинг. Агар сиз сатрларни тезлик билан ўқисангиз, барча бобларнинг кириш ва якуний қисмлари билан танишиб чиқишга етарлича вақтингиз бўлади.
Агар китобни тўлиқ ўқиш учун вақтингиз ва сабрингиз бўлса, илтимос, шундай қилинг. Бу энг яхши йўл. Мен жуда хурсанд бўламан. Аммо шундай бўлган тақдирда ҳам, фақат сарлавҳаларини ўқиб, сизни унчалик қизиқтирмайдиган бўлимларни ўтказиб юборишингиз мумкин.
1-ҚИСМ
ТАНИШУВ
1. ҲАЁТ, КОИНОТ ВА БОШҚА ҲАММА НАРСА: ИҚТИСОДИЁТ НИМА?
Иқтисодиёт нима?
Мавзуни тушунмаган ўқувчи буни иқтисодий фаолият фани деб ўйлаши мумкин. Зеро, кимё кимёвий моддаларни, биология тирик организмларни, социология эса жамиятни ўрганади, шунинг учун ҳам, иқтисод иқтисодий фаолиятни ўрганиши керак.
Бироқ энг машҳур замонавий китоблардан баъзилари, иқтисод бундан ҳам кўпроқ тушунча эканлигини таъкидлайди. Уларнинг таъкидлашича, иқтисод – энг муҳим масала – "ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарса" (бу Дуглас Адамснинг "Автостопда галактика бўйлаб саёҳат"[3 - Aдамс Д. Aвтостопчининг Галактика бўйича қўлланмаси. М.: AСТ, 2002 йил] номли илмий-фантастик романидан, 2005-йилда Мартин Фриман бош ролда суратга олинган фильм )дир.
Financial Times журналисти ва муваффақиятли "Яширин иқтисодчи" китобининг муаллифи Тим Харфорд фикрича, иқтисод ҳаётни ўрганишдир; у ўзининг иккинчи асарини «Ҳаёт мантиғи”[4 - Харфорд Т. Яширин иқтисодчи. СПб. : БестБусинессБоокс, 2009; Ҳарфорд Т. Ҳаёт мантиғи ёки дунёдаги ҳамма нарса ҳақида иқтисод. СПб. : БестБусинессБоокс, 2011] (2011) деб атаган.
Ҳали ҳеч бир иқтисодчи "Иқтисод коинотни тушунтира олади", – деб даъво қилмаган. Айни пайтда, унинг тузилиши физикларнинг қизиқиш доираси билан чекланмоқда ва айнан шу oлимлар мисолида иқтисодчилар ўз соҳасини ҳақиқий фанга айлантириш истагида ўрнак кўрган.[5 - Бу ҳодиса "физикага ҳасад" деб аталади] Баъзилар, Ҳатто унга яқинлашганлар: улар ўзларининг фанлари "дунё" ҳақида эканлигини даъво қиладилар. Масалан, Роберт Франкнинг машҳур “Иқтисодий натуралист” туркум асари иккинчи жилдининг сарлавҳаси: “Иқтисодиёт дунёни тушунишга қандай ёрдам беради” – деб номланади.
Бу китобларнинг барчасида "ҳамма нарса" ҳақида эслатма бор. "Ҳаёт мантиғи" сарлавҳаси бу – “Ҳамма нарса ҳақида иқтисод”га ишора қилади. Стивен Левитт ва Стивен Дубнернинг "Фрикономика"[6 - Левитт С., Дубнер С. Фреакономика. М.: Манн, Иванов ва Фербер, 2011 йил. Китобнинг рус тилидаги биринчи нашрида субтитр қуйидагича эди: “Ҳодиса ва ҳодисалар ўртасидаги кутилмаган боғланишлар ҳақидаги диссидент иқтисодчининг фикри”. Эслатма. ед] номли китоби – бизнинг давримизнинг иқтисодга оид энг машҳур китоби бўлса ажаб эмас – бу китоб "ҳамма нарсанинг яширин томон"[7 - Aйтганча, бу иқтисодчиларнинг ишини сезиларли даражада соддалаштириши керак, чунки биз энг муҳим саволга жавобни аллақачон биламиз – 42-рақам. Aммо ҳозирча бу мавзуни четга суриб қўямиз.] лари тадқиқотидир. Роберт Франк, гарчи ўз баёнотларида анча камтарроқ бўлса-да, бу фикрга қўшилади. “Иқтисодий натуралист” туркум китобининг биринчи сарлавҳасида у фақат "Нега иқтисодиёт деярли ҳамма нарсани тушунтиради" деб ёзади.
Бор-йўғи шу! Иқтисодиёт (деярли ҳар доим) ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарсага тегишлидир.[8 - Иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти Нобелдан қолган мерос эмас. 19-аср охирида швед саноатчиси Aлфред Нобел томонидан тўғридан-тўғри таъсис этилган физика, кимё, физиология, тиббиёт, адабиёт ва тинчликни тарғиб қилиш бўйича асл мукофотлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиёт бўйича мукофот 1968 йилда Швеция Давлат банки томонидан таъсис этилган. Шунинг учун расмий равишда Иқтисодий фанлар бўйича Швеция Давлат банкининг Aлфред Нобел мукофоти деб аталади]
Ўйлаб кўрсангиз, иқтисоднинг бир талаби борлигини тушунасиз, гарчи у иқтисодчи бўлмаган кўпчиликнинг фикрича, иқтисодий фаолиятни асослаш айнан бу унинг асосий ишидир.
2008-йилги молиявий инқироз арафасида аксарият иқтисодчилар жамоатчиликни бозорлар камдан-кам хатога йўл қўйишига ва замонавий иқтисодиёт юзага келиши мумкин бўлган бир нечта муаммоларга ечим топишга муваффақ бўлганига ишонтиришди. Иқтисодиёт бўйича 1995-йилги[9 - Эҳтимол, бу марҳум Жон Галбрейтни (1908-2006) ҳайратда қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган.] Нобел мукофоти лауреати Роберт Лукас 2003-йилда "депрессиянинг олдини олиш муаммоси ҳал қилинган" деб таъкидлайди. Шундай қилиб, 2008-йилги глобал молиявий инқироз кўпчилик иқтисодчиларни ҳайратда қолдирди.
Қолаверса, инқирознинг узоқ давом этган оқибатларидан қутулиш учун муносиб ечим топа олмадилар. Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, иқтисодиёт назарияси улуғворлик хаёлларидан азият чекади, деб ўйлаш мумкин. Ҳатто ўз соҳасини тушуна олмайдиган фан қандай қилиб ҳамма нарсани ёки, деярли, ҳамма нарсани тушунтиради, деб даъво қилиши мумкин?
Иқтисодиёт назарияси бу – инсоннинг оқилона танлови ҳақидаги фан…
Сиз мени адолатсиз деб ўйлашингиз мумкин. Бу китобларнинг барчаси китобхонлар ўртасида кескин рақобат ҳукм сураётган оммавий бозор учун яратилган эмасми, демак, нашриётлар ва муаллифлар маълум бир муболағага мойил эмасми? Ва, албатта, сиз жиддий илмий мунозараларда ушбу қоида "ҳамма нарса" ҳақида баланд овозда айтилмаслиги керак деб ўйлашингиз мумкин. Бу номлар маълум чегаралар ичида бўлса ҳам, ҳақиқий вазиятни бироз бўрттириб кўрсатади. Аслида, муболаға "қандай қилиб иқтисодиёт назарияси иқтисод ҳақида ҳамма нарсани тушунтиради" ҳақида бўлиши мумкин, аммо "иқтисод ҳамма нарсани қандай тушунтира олади" эмас.
Бундай муболағалар ҳозирги пайтда ҳукмрон бўлган неоклассик мактаб деб аталадиган иқтисод мактабининг ўрганилаётган фанни белгилаш усулидан келиб чиққан.
Иқтисодиётнинг стандарт неоклассик таърифи, унинг ўзгаришлари бугунги кунда ҳам қўлланилиб, 1932-йилда Лионел Роббинснинг[10 - Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига. (16)] "Иқтисодиётнинг табиати ва аҳамияти ҳақида эссе"[11 - Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига.] асарида берилган. Роббинс ўз асарида иқтисодни “инсон хулқ-атворини унинг мақсадлари ва муқобил фойдаланишга имкон берувчи чекланган воситалар ўртасидаги муносабат нуқтаи назаридан ўрганувчи фан” деб таърифлайди.
Шу нуқтаи назардан қараганда, иқтисод ўрганиш предмети эмас, балки кўпроқ назарий ёндашуви билан ажралиб туради. Бу оқилона танлаш, яъни муқаррар равишда арзимас воситалардан фойдаланиш шарти билан максимал мумкин бўлган натижаларни мақсадли тизимли ҳисоблаш асосида амалга ошириладиган танлов фанидир.
Ҳамма нарса ҳисоб-китоб предмети бўлиши мумкин: никоҳ, фарзанд кўриш, жиноят ёки гиёҳвандлик (таниқли Чикаго иқтисодчиси ва иқтисод бўйича 1992-йилги Нобел мукофоти совриндори Гари Беккер бир вақтлар ёзганидек), нафақат "иқтисодий" масалалар, балки иқтисодчи бўлмаганлар ҳам – иш, пул ёки халқаро савдони кўриб чиқиши мумкин. 1976-йилда нашр этилган "Инсон хулқ-атворига иқтисодий ёндашув" китобини номлаш орқали Беккер иқтисод ҳақиқатда ҳамма нарсага тегишли эканлигини ҳеч қандай шов-шувсиз эълон қилди.
Танқидчилар томонидан "иқтисодий империализм" деб аталадиган ҳамма нарсага иқтисодий ёндашиш тенденцияси яқинда “Фрикономика” каби китобларда ўзининг энг юқори чўққисига чиқди. Ушбу ишнинг, аслида, кичик бир қисмигина иқтисодий масалаларга бағишланган, чунки кўпчилик шулар ҳақида ўйлайди. Унда япон сумо курашчилари, америкалик мактаб ўқитувчилари, Чикагодаги наркотик тўдалари, “Заиф боғла” ўйин шоуси иштирокчилари, риелторлар иштирок этади. Кўпчилик ишонадики (ва муаллифлар буни тан оладилар), риелторлар ва гиёҳванд модда сотувчилардан бошқа одамларнинг ҳеч бирини иқтисодиётга алоқаси йўқ.
Аммо бугунги кунда, аксарият иқтисодчилар нуқтаи назаридан, япон сумо курашчиларининг бир-бирларига ёрдам бериш учун тил бириктириши ёки америкалик ўқитувчиларнинг ўзларини яхшироқ кўрсатиш учун ўз ўқувчиларининг баҳоларини тўғирлаш ҳолатлари, эҳтимол, Грециянинг евро ҳудудда қолиши керакми, Sumsung ва Аpplе ўртасидаги смартфонлар бозорида кураш қандай кетаётгани ёки Испанияда ёшлар ишсизлиги (бу мақола ёзилаётган пайтда 55 фоиздан ортиқ эди) қандай қисқартирилиши мумкин каби иқтисодий муаммоларга тенгдир. Бундай турдаги иқтисодчилар учун "иқтисодий" саволлар мазкур соҳада имтиёзли мақомга эга эмас, булар иқтисод тушунтира оладиган кўп нарсаларнинг фақат бир қисмидир), чунки неоклассик мактаб тарафдорлари ўз предметини унинг моҳиятини эмас, балки ўрганишга назарий ёндашиш нуқтаи назаридан белгилайдилар.
…ёки ҳақиқатан ҳам иқтисодиёт назарияси – бу иқтисодий фаолият ҳақидаги фанми?
Мен юқорида айтиб ўтган иқтисодиётнинг аниқ муқобил таърифи шундаки, у иқтисодий фаолият фанидир. Аммо иқтисодий фаолият нима?
Иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ.
Лекин чиндан-да шундайми?
Аксарият ўқувчилар учун интуитив жавоб шуни кўрсатадики, иқтисодий фаолият ҳар қандай ҳолатда ҳам пул билан боғлиқ – пулга эга бўлмаслик, уни ишлаб топиш, ишлатиш, сарфлаш, тежаш, қарз олиш ва қайтариш кабилардир. Гарчи у иқтисодий фаолият ва иқтисодиёт ҳақида ўйлаш учун яхши бошланиш нуқтаси бўлиб хизмат қилса-да, бу фикр мутлақо тўғри эмас.
Энди биз иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ десак, аслида реал пулни назарда тутмаймиз. Пул, хоҳ бу банкноталар, хоҳ олтин тангалар бўладими ёки Тинч океанидаги баъзи оролларда жуда қадимда ишлатилган улкан ва ўрнидан силжимайдиган тошлар бўладими, шунчаки рамздир. Пул жамиятнинг бошқа вакиллари сизга бирор нарса беришлари кераклигининг рамзи ёки жамият ресурсларининг маълум миқдорига бўлган даъволарингизнинг рамзидир.
Пул ва бошқа молиявий даъволар (масалан, компания акциялари, молиявий деривативлар ва кўплаб мураккаб молиявий маҳсулотлар, мен уларни кейинги бобларда батафсилроқ кўриб чиқаман) қандай яратилади, сотилади ва сотиб олинади деган савол иқтисоднинг молиявий иқтисодиёт деб аталадиган улкан соҳасидир. Замонавий дунёда, кўпгина мамлакатлар молия саноатининг устунлигини ҳисобга олган ҳолда, одамлар кўпинча молиявий иқтисодиётни ва умуман иқтисодиётни эквивалент нарса сифатида қабул қилишади, лекин аслида биринчиси иккинчисининг кичик бир қисмидир. Пул – ёки сиз манбалар учун қилган даъволарингиз – турли йўллар билан ишлаб чиқарилади. Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари бу билан боғлиқ (ёки боғлиқ бўлиши керак) дир.
Иш энг кенг тарқалган пул олиш усулидир
Агар сиз бой туғилмаган бўлсангиз, пул олишнинг энг кенг тарқалган усули – бу ишлаш (шу жумладан ўзингиз учун ишлаш). Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари меҳнат билан боғлиқ. Бу масала бўйича турли нуқтаи назарлар мавжуд. Ишга индивидуал ишчи нуқтаи назаридан қараш мумкин. Сиз уни топасизми ва бунинг учун қанча пул оласиз, бу сизнинг қандай қобилиятларга эга эканлигингизга ва уларга талаб бор-йўқлигига боғлиқ. Футболчи Криштиану Роналду каби жуда камёб маҳоратга эга бўлсангиз, сизга жуда юқори маош тўлаш мумкин. Агар кимдир худди шу нарсани юз баравар тезроқ қила оладиган машинани ихтиро қилса, худди, Роналд Даҳлнинг "Чарли ва шоколад фабрикаси"[12 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади] фильмида Чарлининг отаси жаноб Бакет билан содир бўлганидек, сиз ўз ишингиздан (ва ҳатто абадий) маҳрум бўлишингиз мумкин[13 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади.].
Агар компаниянгиз, айтайлик, Хитойдаги арзон импорт туфайли пул йўқотишни бошласа, эҳтимол сиз пастроқ иш ҳақи ёки ёмонроқ иш шароитларини қабул қилишингиз керак бўлади. Ва шу зайлда давом этаверади. Шундай қилиб, бир киши нуқтаи назаридан иш нима эканлигини тушуниш учун биз кўникмалар, технологик инновациялар ва халқаро савдо ҳақида маълумотга эга бўлишимиз керак. Иш ҳақи ва иш шароитлари, меҳнат бозорининг чегаралари ва хусусиятларини ўзгартириш бўйича "сиёсий" қарорларга жуда ҳам боғлиқдир. Шарқий Европа давлатларининг Европа Иттифоқига қўшилиши Ғарбий Европа мамлакатлари ишчиларининг иш ҳақи ва хатти-ҳаракатларига катта тъсир кўрсатди, чунки тўсатдан меҳнат бозорига кўплаб янги ишчилар кириб келди. 19-аср охири ва 20-аср бошларида болалар меҳнатидан фойдаланишга қўйилган чекловлар тескари таъсир кўрсатди: меҳнат бозорида қисқариш юз берди, чунки бирданига потенциал ишчиларнинг аксарияти бозордан олиб қўйилди. Иш вақти, меҳнат шароитлари ва энг кам иш ҳақи тўғрисидаги низомлар кескин оқибатларга камроқ олиб келадиган "сиёсий" қарорларга мисолдир.
Иқтисодиётда кўплаб трансферлар (пул ўтказмалари) мавжуд[14 - Иқтисодий жиҳатдан пул маблағларини ўтказиш маъносини англатади. Эслатма. ед.]
Ишлаб топишдан ташқари сиз пулни шунчаки кимдандир олишингиз ҳам мумкин, яъни трансферлар ёрдамида. Бундай ўтказмалар маблағлар ёки "натура шаклида", яъни пул ўрнига мол-маҳсулот билан тўлаш, маҳсулот (масалан, озиқ-овқат) ёки хизматлар (масалан, бошланғич таълим) билан бевосита таъминлаш шаклида амалга оширилади. Нақд пул ёки нақд пул ўтказмалари турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин. Буларга қуйидагилар киради: ота-оналарнинг болаларни қўллаб-қувватлаши, кекса қариндошларига ғамхўрлик қилиш ва маҳалла аъзоларининг, айтайлик, қизингизнинг тўйи учун совғалари.
Баъзи трансферларни "сиз таниган инсонлар" амалга оширади. Шунингдек, ёрдам хайриялари – бегоналарга ихтиёрий равишда пул ўтказмалари мавжуд.
Одамлар баъзан алоҳида, баъзан жамоавий (масалан, корпорациялар ёки жамоат ташкилотлари орқали) бошқаларга ёрдам бериш учун маблағларни хайрия қиладилар.
Миқдорий нуқтаи назардан, хайрия бадаллари кўпинча баъзи одамларни бошқаларни субсидиялаш учун солиққа тортадиган ҳукумат ўтказмалари билан қопланади. Шу сабабли, иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари табиий равишда ушбу масалаларга бағишланган – ёки давлат сектори иқтисодиёти деб аталадиган соҳалардир. Ҳатто жуда камбағал мамлакатларда ҳам қийин молиявий аҳволга тушиб қолган одамларни: қариялар, ногиронлар, уйсизлар, очлар учун пул ёки озиқ-овқат (масалан, текин дон) билан таъминлашга қаратилган давлат дастурлари мавжуд. Бироқ ривожланган жамиятлар, айниқса, Европада, бағрикенг бўлган тизимлар ва ўтказиш схемалари ишлаб чиқилган. Бундай тизимлар ижтимоий давлатлар деб аталади; улар прогрессив солиққа тортиш (кўпроқ маош оладиганлар ўз даромадларига мутаносиб равишда кўпроқ солиқ тўлайди) ва универсал нафақа тизимига асосланади (бунга кўра нафақат ногиронлар ёки энг камбағал фуқаролар, балки мамлакатнинг барча фуқаролари яшаш, иш ҳақи, бепул соғлиқни сақлаш ва таълим каби асосий хизматлар ҳуқуқига эга).
Ишлаб топилган ёки рўйхатга олинган ресурслар истеъмолга сарфланади
Иш ёки пул ўтказмалари орқали ресурсларга кириш имконига эга бўлгач, биз уларни сарфлашни бошлаймиз. Биз жисмоний организм бўлганимиз сабабли, асосий эҳтиёжларимизни қондириш учун бизга маълум миқдорда озиқ-овқат, кийим-кечак, иссиқлик, бошпана ва бошқа товарлар керак. Кейинчалик, биз "юқори" маънавий истакларимизга мос келадиган бошқа маҳсулотларни истеъмол қиламиз: китоблар, мусиқа асбоблари, жисмоний машқ жиҳозлари, телевизорлар, компьютерлар ва бошқаларни сотиб оламиз. Биз, шунингдек, автобусда саёҳат қилиш, соч турмаклаш, ресторанда кечки овқат ёки ҳатто чет элда дам олиш каби хизматларни сотиб оламиз ва истеъмол қиламиз.
Иқтисодиётнинг кўп қисми истеъмолни ўрганишга бағишланган: одамлар турли хил маҳсулот ва хизматлар ўртасида пулни қандай тақсимлайдилар, бир хил маҳсулотнинг рақобатдош навлари ўртасида қандай танлов қиладилар, реклама орқали улар қандай бошқарилади ёки хабардор қилинади, компаниялар пулни қандай сарфлашлари, "ўз брендининг имиджи" ва бошқаларни яратиш кабилар.
Ва ниҳоят, маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқарилиши керак
Маҳсулотлар ва хизматлардан фойдаланиш учун улар биринчи навбатда ишлаб чиқарилиши керак: фермер хўжаликлари ва фабрикаларда маҳсулотлар, идора ва устахоналарда хизматлар. Бу ишлаб чиқариш соҳаси, 1960-йилларда айирбошлаш ва истеъмолга урғу берган неоклассик мактабдан бери эътибордан четда қолган иқтисодиёт соҳасидир.
Анъанавий иқтисодиёт дарсликларида ишлаб чиқариш “қора қути” бўлиб, унда қандайдир тарзда меҳнат (инсон меҳнати) ва капитал (машиналар ва асбоблар) маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш учун бирлашади. Ишлаб чиқариш меҳнат ва капитал деб аталадиган баъзи мавҳум қисмларнинг бирикмасидан кўпроқ эканлигини ва кўп миқдордаги мунтазам фаолиятни тўғри бошқаришни талаб қилишини кам одам тушунади. Заводнинг тузилиши, ишчилар ёки касаба уюшмаларини бошқариш усуллари, илмий тадқиқотлар орқали қўлланиладиган технологияларни мунтазам такомиллаштириш – буларнинг барчаси иқтисодий фаолият учун катта аҳамиятга эга эканлигига қарамай, одатда, кўпчилик ўқувчилар томонидан иқтисодиёт билан боғланмайди.
Аксарият иқтисодчилар ушбу масалаларни ўрганишни "бошқалар" – муҳандислар ва бошқарув компанияларига топширишдан мамнун. Аммо, агар ўйлаб кўрсангиз, ишлаб чиқариш ҳар қандай иқтисодий фаолиятнинг сўзсиз асосидир. Дарҳақиқат, ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришларнинг энг кучли манбалари бўлиб қолади. Замонавий дунё саноат инқилобидан кейин содир бўлган ишлаб чиқариш билан боғлиқ технологиялар ва тизимларнинг бир қатор ўзгаришлари натижасида яратилган. Иқтисодчилар ва иқтисодга қарашлари неоклассик мактаб таъсири остида бўлган барча одамлар ишлаб чиқаришга ҳозиргидан кўра кўпроқ эътибор беришлари керак.
Хулоса: иқтисодиёт – иқтисодий фаолият ҳақидаги фан сифатида
Менимча, иқтисодга унинг методологияси ёки назарий ёндашувига кўра эмас, балки моҳиятига кўра таъриф бериш керак. Унинг предмети пул, меҳнат, технология, халқаро савдо, солиқларни ўз ичига олган иқтисодий фаолият бўлиши керак ва "ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарса" (ёки "деярли ҳамма нарса") эмас, балки маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш, олинган даромадни тақсимлаш ва шу тарзда олинган моддий неъматларни истеъмол қилиш усуллари билан амалга ошириладиган бошқа жиҳатлар эканига иқтисодчилар ишонадилар. Иқтисодиётнинг ушбу таърифи ушбу китобни бошқа дарсликлардан ажратиб туради.
Иқтисодиётга методология нуқтаи назаридан таъриф беришда кўпчилик ёзувчилар "иқтисод билан шуғулланиш" учун фақат битта тўғри йўл бор деб ҳисоблайдилар – бу неоклассик ёндашув. Энг ёмони, юқорида айтиб ўтилган мактаблардан ташқари бошқа мактаблар ҳам борлигини сизга билдирмайдилар. Бу китоб иқтисодиётни ўз моҳиятига кўра фан сифатида таърифлаш орқали иқтисодга турлича ёндашувлар мавжудлиги, уларнинг ҳар бири ўзига хос урғу, кўр-кўрона нуқталари, кучли ва заиф томонлари борлигини таъкидлайди. Ахир, биз иқтисоддан нимани хоҳлаймиз, бу маълум бир иқтисодий концепция нафақат иқтисодиётни, балки бошқа ҳамма нарсани тушунтириши мумкин бўлган доимий "далил" эмас, балки турли хил иқтисодий ҳодисалар учун мумкин бўлган энг яхши тушунтиришдир.
Қўшимча ўқиш
Р. БЕКҲAУС. Замонавий иқтисодиётнинг бошқотирмаси: фан ёки мафкура? (Кембриж:
Кембриж университети нашриёти, 2012).
Б. ФИНЕ ва Д. МИЛОНAКИС. Иқтисодий империализмдан Фрекономикага ўтиш: иқтисодиёт ва бошқа ижтимоий фанлар ўртасидаги чегаралар
(Лондон: Роутлеж, 2009).
2. ИГНАДАН ПИН-КОДГАЧА: 1776 ВА 2014-йилЛАРДА КАПИТАЛИЗМ
Игнадан ПИН-кодгача
Иқтисодиёт назариясида биринчи навбатда нима тилга олинишга муносиб? Олтинми? Ер? Банк иши? Халқаро савдо?
Йўқ, жавоб игна (инглиз тилида «pin»).
Ҳа – ҳа, кўпчилигингиз фойдаланмайдиган ўша кичкинагина металл нарса – агар у билан узун бўлмаган сочларингизни танғиб ёки кийимингизни тикмасангиз, албатта. Иқтисодиёт бўйича биринчи китоб деб ҳисобланган (янглиш бўлсада), Адам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш"[15 - Смит A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақидаги тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993] (1723-1790-йил) номли асарининг кириш бобидаги мавзу, айнан, игна ишлаб чиқариш ҳақида эди.
Смит биринчи саҳифалардан бошлаб, бойликни оширишнинг асосий манбаи меҳнатни янада кенгроқ тақсимлаш, яъни ишлаб чиқариш жараёнини кичик, ихтисослашган операцияларга бўлиш орқали ҳосилдорликни оширишда эканлигини таъкидлайди. Унинг сўзларига кўра, бу ёндашув иш фаолиятини уч жиҳатдан яхшилайди. Биринчидан, бир ёки иккита вазифани изчил бажариб, ишчилар тезроқ ўзлари қиладиган ишнинг устаси бўлишади ("маҳорат тўплами"). Иккинчидан, ихтисослашув туфайли улар жисмоний ёки руҳий жиҳатдан бошқа ишга ўтиш учун вақт сарфлашлари шарт эмас ("ўтиш вақти харажатларини камайтириш"). Ва ниҳоят, жараённинг батафсил тақсимланиши ҳар бир босқичда машиналарни жорий этишни осонлаштиради, шундан сўнг у ғайритабиий тезликда (механизация) амалга оширилиши мумкин.
Ўз фикрини тушунтириш учун Смит игна ишлаб чиқариш жараёнини тақсимлаш ва ҳар бир ишчига бир ёки иккита вазифани топшириш орқали ўн киши кунига 48 000 дона (ёки ҳар бири 4800 дона) ишлаб чиқариши мумкинлигига мисол келтиради. Смитнинг таъкидлашича, буни, агар барча ишларни битта ишчи ўзи қилса, бир кунда йигирма дона игна ишлаб чиқариши билан солиштириб кўринг. Смит игна ишлаб чиқаришни "арзимас" мисол деб атайди ва кейинчалик бошқа маҳсулотлар учун янада мураккаброқ меҳнат тақсимоти қандай бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр юритди. Аммо, шубҳасиз, у игна ишлаб чиқаришда ўн киши ишлаганлиги ҳали ҳам ақл бовар қилмайдиган ҳодиса ҳисобланган бир даврда яшаган.
Кейинги икки ярим аср мобайнида, нафақат игна ишлаб чиқаришда, балки технология соҳасида автоматлаштиришнинг кенг тарқалиши ва кимёвий жараёнларни қўллашда сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Смитдан кейин икки авлод ўтгач, ишчиларнинг унумдорлиги деярли икки баравар ошди. Ундан ўрнак олиб, 19-асрда компьютернинг отаси сифатида танилган Чарлз Беббиж[16 - Беббижнинг биринчи компьютери Дифференcе Энжине деб номланган бўлиб, у Уилям Гибсон ва Брюс Стерлингнинг классик стеампунк илмий-фантастик романларидан бирининг номига айланди. Китоб рус тилида нашр этилган: Гибсон W., Стерлинг Б. Мачине оф Дифференcес. М.: У-Фактория, 2003. Тахминан. ед.] 1832-йилда игна заводларини ўргана бошлади. У ҳар бир ишчи бир кунда саккиз мингдан ортиқ буюм ишлаб чиқаришини аниқлади. Кейингисида Кембриж иқтисодчиси Клиффорд Праттен томонидан 1980-йилда ўтказилган тадқиқотга кўра, 150-йиллик технологик ривожланиш маҳсулдорликни 100 баравар оширди, бу ҳар бир ишчига кунига 800 000 игнани ташкил этди.
Худди шу нарсаларни, масалан, хавфсизлик пинларини ишлаб чиқаришда маҳсулдорликнинг ошиши ҳикоянинг фақат бир қисмидир. Бугунги кунда биз Смит давридаги одамлар фақат орзу қила оладиган, масалан, учувчи машиналар ёки улар, Ҳатто тасаввур ҳам қила олмайдиган кўп нарсаларни – микросхемалар, компьютерлар, оптик толали кабеллар ва пин (код)ларимиздан фойдаланишимиз керак бўлган бошқа технологиялар. …ёки аксинча, кечирасиз, ПИН-кодларимизни ишлаб чиқарамиз.[17 - Мана сўзлар устида ўйнаймиз: инглиз тилида пин – бу пин, ПИН еса ПИН код, улар бир хил товушда. Эслатма. бошига]
Ҳамма нарса ўзгармоқда: капитализмнинг иштирокчилари ва институтлари қандай ўзгарган
Адам Смит давридан ҳозирги кунгача ўтган вақт ичида нафақат ишлаб чиқариш технологиялари ёки усуллари ўзгарган. Иқтисодий фаолият субъектлари – ёки хўжалик фаолияти билан шуғулланувчи одамлар – ва иқтисодий институтлар – ёки ишлаб чиқариш ва бошқа иқтисодий фаолиятни ташкил қилишни тартибга солувчи қоидалар ҳам тубдан ўзгаришларни бошидан кечирган.
Смит давридаги у "тижорат жамияти" деб атаган Британия иқтисодиёти, биз кўпчилик замонавий давлатларда кўрган баъзи фундаментал ўхшашликларга эга эди. Акс ҳолда, унинг фаолияти ўз маъносини йўқотар эди. Ўша даврдаги кўпгина мамлакатлардан фарқли ўлароқ (Голландия, Белгия ва Италиянинг айрим ҳудудлари бундан мустасно) Буюк Британия аллақачон "капиталистик" иқтисодиётга эга эди.
Хўш, капиталистик иқтисодиёт ёки капитализм нима? Бу ишлаб чиқариш ўз истеъмоли учун эмас, балки максимал фойда олиш учун ташкил этилган иқтисодиёт (худди шундай, сиз фақат ўзингиз учун озиқ-овқат етиштирасиз) ва сиёсий мажбуриятлар учун эмас (феодал жамиятлар ва социалистик иқтисодиётда бўлгани каби сиёсий ҳокимият, мос равишда, аристократлар ва марказий режалаштириш органлари, нима ишлаб чиқаришни буюрадилар).
Фойда – бу маҳсулот ёки хизматни бозорда сотиш орқали олган нарсангиз (шунингдек, савдо даромади ёки оддийгина даромад деб ҳам аталади) ва ишлаб чиқаришга сарфланган барча куч ва пуллар ўртасидаги фарқ. Игна ишлаб чиқариш заводи ҳолатида унинг фойдаси сотилган игналарнинг нархи ва уларни ишлаб чиқаришга сарфланган барча ресурсларнинг қиймати ўртасидаги фарқ бўлади: пўлат симни сотиб олиш харажатлари, ишчиларнинг иш ҳақи, завод ижараси , ва ҳоказолар.
Капитализм – капитал бойликларга эга бўлган одамлар – капиталистлар томонидан яратилган. Капитал товар деб ҳам аталадиган капитал ишлаб чиқариш жараёнига узоқ муддатли инвестицияларни назарда тутади (масалан, хом ашё ва материаллардан фарқли равишда асбоб-ускуналарга).
Капиталистлар ишлаб чиқариш воситаларига тўғридан-тўғри ёки, одатда, билвосита компаниянинг улушлари (ёки акциялари) орқали, бошқача айтганда, ишлаб чиқариш воситалари тегишли бўлган унинг умумий қийматининг мутаносиб қисмига эгалик қиладилар. Капиталистлар ушбу ишлаб чиқариш воситаларида ишлаш учун бошқа одамларни ёллайдилар ва бунинг учун уларга маош берадилар. Бундай одамлар ходимлар ёки оддийгина ишчилар деб аталади. Капиталистлар моддий неъматларни ишлаб чиқариш ва уларни маҳсулот ва хизматлар сотиб олинадиган ва сотиладиган бозорда бошқа одамларга таклиф қилиш орқали фойда олади. Смитнинг фикрича, бозорда сотувчилар ўртасидаги рақобат фойда кўрмоқчи бўлган ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларни энг кам харажат эвазига ишлаб чиқаришини таъминлайди, бу эса пировардида ҳаммага фойда келтиради.
Бироқ Смит капитализми ва замонавий капитализм ўртасидаги ўхшашликлар айни шу асосий жиҳатлардан узоққа бормайди. Капитализмнинг асосий хусусиятлари – ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик, фойда олишга интилиш, иш ҳақи ва бозор айирбошлашнинг амалиётда қандай амалга оширилиши бўйича эса икки давр ўртасида катта фарқлар мавжуд.
Турли даврнинг капиталистлари бир-биридан фарқ қилади
Адам Смит даврида кўпчилик завод ва фермер хўжаликларини бир-бирини биладиган оз сонли одамлар жамоаси ёки алоҳида капиталистлар бошқарган. Улар одатда ишлаб чиқаришда бевосита қатнашишган, кўпинча, завод ҳудудида шахсан юриб, ишчиларга буйруқ беришган, сўкишган ва Ҳатто калтаклашган.
Бугунги кунда кўпчилик ишлаб чиқариш компанияларининг эгалари ва менежерлари жисмоний шахслар, яъни корпорациялар эмас. Уларни фақат юридик маънода "шахслар" деб аташ мумкин. Ўз навбатида, улар ўз акцяларини сотиб оладиган ва биргаликда эгалик қиладиган кўплаб одамларга тегишлидир. Аммо акцияларга эгалик сизни классик маънода капиталистга айлантирмайди. Агар сиз Wolkswаgen-нинг 300 миллион акциясидан 300 тасига эгалик қилсангиз, бу сиз заводга, масалан, Волфсбургга, Германияга учиб кетишингиз ва "ўз" заводингиздаги "сизнинг" ишчиларингизни миллиондан бир қисмига уларнинг иш вақтида кўрсатма беришни бошлашингиз мумкин дегани эмас. Корхонага эгалик қилиш ва унинг йирик компанияларда фаолиятини бошқариш ажратилган. Кўпгина йирик корпорацияларда бугунги эгалари улар учун чекланган жавобгарликка эга.
Масъулияти чекланган жамиятларда (МЧЖ) ёки оммавий акциядорлик жамиятларида (ОАЖ), агар ташкилотда бирор нарса нотўғри бўлса, акциядорлар фақат ўз акцияларига қўйилган пулни йўқотадилар ва бу унинг охири бўлади.
Смит даврида кўпчилик бизнес эгалари чексиз жавобгарликка эга эдилар, яъни агар ишлар чаппасига кетса, улар қарзларини тўлаш учун шахсий мулкларини сотишлари керак эди, акс ҳолда улар қамоққа тушишар эди.[18 - Мустамлакачилик экспансияси (Буюк Британия ва Нидерландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси) ёки йирик банк фаолияти каби миллий аҳамиятга эга бўлган хавфли корхоналар билан шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди] Смит чекланган жавобгарлик тамойилига қарши чиқди. Унинг таъкидлашича, бундай компанияларни уларга эгалик қилмасдан бошқараётганлар "бошқаларнинг пуллари" билан ўйнашмоқда (бу унинг ибораси, шунингдек, машҳур спектаклнинг номи, кейинроқ 1991-йилда актёр Денни ДеВито иштирок этган фильмнинг номи ), шунинг учун улар бошқарувда бор-йўғини хавф остига қўядиганлар каби ҳушёр бўлмайдилар.
Бундан ташқари, бугунги кунда, мулкчилик шаклидан қатъи назар, компаниялар Смит давридагидан жуда бошқача ташкил этилган. 18-асрда кўпчилик корхоналар кичик бўлиб, бир нечта ҳунармандлар, оддий ишчилар ва, эҳтимол, "қўриқчи" дан (ўша пайтда ёлланма менежер деб аталган) иборат оддий битта ишлаб чиқариш майдончасига эга эди. Масалан, Wаllmartда 2,1 миллион киши ишлайди, Мcdonaldsда эса компаниянинг барча франчайзаларини ҳисобга олган ҳолда тахминан 1,8 миллион киши ишлайди. Бундай компаниялар мураккаб ички тузилишга эга бўлиб, бўлинмалар, фойда марказлари, ярим автоном ва бошқа бўлинмалардан ташкил топган, улар юқори талаблар бўлган малакали ходимларни ёллайдилар ва иш ҳақи мураккаб бюрократик бошқарув тизими билан белгиланади.
Ходимлар ҳам турлича
Смит даврида аҳолининг аксарият қисми капиталистлар учун ишламаган. Ўшанда аҳолининг аксарияти қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлаган , ҳатто капитализм энг ривожланган Ғарбий Европада ҳам. Камчилик қишлоқ хўжалиги капиталистлари учун ёлланма ишлаган, уларнинг аксарияти ўша пайтда кичик фермерлар ёки ижарачилар (ерни ижарага олиб, ўз маҳсулотининг бир қисмини тўлов сифатида берадиган одамлар) аристократиядан бўлган ер эгаларига ишлаганлар.
Ўша даврда капиталистлар учун ишлаганларнинг кўпчилиги ёлланма ишчи эмас эди. Улар ҳали ҳам қул эдилар. Қуллар тракторлар ёки ер ҳайдовчи ҳайвонлар сингари капиталистларга, айниқса АҚШ жанубидаги[19 - Aмерика Қўшма Штатларининг жануби Шимолий Aмериканинг йирик иқтисодий, географик, тарихий ва маданий минтақаси бўлиб, унга Техас, Жоржия, Виржиния, Шимолий ва Жанубий Каролина, Теннесси, Кентукки, Aрканзас, Луизиана, Миссисипи, Aлабама, Мериленд, Делавер ва Флоридалар киради. Тарихда оқ плантаторлар томонидан қора танлиларни эксплуатация қилишнинг экстремал шакллари тарқалиши билан шуҳрат қозонди. Эслатма. бошига], Кариб денгизи, Бразилия ва бошқалардаги плантация эгаларига тегишли ишлаб чиқариш воситалари ҳисобланганлар. "Халқлар бойлиги"[20 - Aдам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш" китобининг қисқартирилган номи. Эслатма. бошига.] нашр этилгандан икки авлод ўтгач, Буюк Британияда қуллик бекор қилинди (бу 1833-йилда содир бўлган). Адам Смитнинг китоби биринчи марта нашр этилганидан деярли бир аср ўтгач, қонли фуқаролар уруши содир бўлди, бунинг натижасида АҚШда қуллик бекор қилинди (1862). Бразилияда қуллик фақат 1888-йилда тугатилган.
Гарчи капиталистик корхоналарга хизмат кўрсатган одамларнинг аксарияти ишчи ходимлар бўлмаса-да, (бугунги кунда ишлашга рухсат этилмайди) бундай “ишчи”лардан кўпчилиги барибир ишга қабул қилинганлар. Булар болалар эди. Ўша пайтларда болалар меҳнатини нотўғри ва яхши эмаслигига камдан-кам одамлар ишонишган. Ўзининг 1724-йилда ёзилган "Буюк Британиянинг бутун ороли бўйлаб саёҳат"[21 - Капитализм ҳали ҳам ривожланмаган кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда вазият ҳалигача Ғарбий Европада Aдам Смитнинг ҳаёти давомида ҳукм сурган вазиятдан унчалик фарқ қилмайди. Энг камбағал штатларда болалар меҳнати кенг тарқалган бўлиб, кўпчилик ҳали ҳам ярим феодал ер эгаларининг ижарачисидир. Бу мамлакатлардаги ишчи кучининг 30 дан 90 фоизигача ўзини ўзи иш билан таъминлаган, бу одамларнинг кўпчилиги ўз-ўзини иш билан таъминловчи қишлоқ хўжалигида банд.] китобида, Робинзон Крузонинг муаллифи Даниел Дефо, ўша пайтдаги пахта матолари ишлаб чиқариш маркази бўлган Норвичда 1700-йилда чинтз ( ўша пайтда юқори баҳоланган Ҳиндистондан пахта матоси) импортига тақиқ қўйилганлиги туфайли, тирикчилик эҳтиёжидан "тўрт ёки беш ёшдан ошган болалар ўз нонини ишлаб топишлари мумкин эди" деб ҳайратда қолган. Кейинчалик болалар меҳнати чекланди ва кейин бутунлай тақиқланган, аммо бу Смитнинг ўлимидан кўп йиллар ўтиб, 1790-йилда содир бўлди.
Бугун Буюк Британияда ва бошқа бадавлат мамлакатларда манзара бутунлай бошқача. Болаларга ишлаш тақиқланади, газеталарни етказиб бериш каби чекланган фаолият турлари учун оз сонли соатлар бундан мустасно. Энди ҳеч қаерда қулликка қонуний йўл қўйилмайди. Катта ёшдаги ишчиларнинг тахминан 10 фоизи ўз-ўзини иш билан таъминлайди (ўзлари учун ишлайди), 15-25 фоизи давлат хизматчилари, қолганлари капиталистлар корхоналарида хизмат кўрсатувчи ходимлардир.
Бозорлар ўзгарди
Смит даврида кўпчилик бозорлар маҳаллий ёки энг яхши ҳолатда миллий бўлган, халқаро миқёсда сотиладиган асосий товарлар (масалан, шакар, қуллар, зираворлар) ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг чекланган рўйхати (масалан, ипак, пахта, мовут матолари) учун бозорлар бундан мустасно эди. Ушбу бозорларга кўплаб кичик компаниялар хизмат кўрсатган, натижада, замонавий иқтисодчилар томонидан айтилган мукаммал рақобат юзага келганки, бунда ҳеч бир сотувчи нархга таъсир эта олмаган. Смитнинг замондошлари ўша пайтдаги Лондон аҳолисидан икки баравар кўп ишчилар ишлайдиган (1800-йилда 0,8 миллион киши) ва ўша пайтдаги барча Британия мустамлакалари ҳудудидан олти баравар каттароқ ҳудудларда ишлайдиган корхонани тасаввур ҳам қила олмасдилар (МcDonalds 120 та давлатда ишлайди).
Бугунги кунда кўпчилик бозорлар ривожланган ва йирик компаниялар томонидан кучли таъсирга эга. Улардан баъзилари ягона етказиб берувчилар (монополия) ёки кўпинча нафақат миллий даражада, балки тобора глобал миқёсда бир нечта етказиб берувчилардан бири (олигополия)дир. Мисол учун, Boeing ва Airbus бутун дунё бўйлаб фуқаролик самолётларининг қарийб 90 фоизини таъминлайди. Компаниялар ягона харидор (монопсония) ёки кам сонли харидорлардан бири (олигопсония) ҳам бўлиши мумкин.
Адам Смит давридаги кичик фирмалардан фарқли ўлароқ, монополистик ёки олигополистик компаниялар иқтисодчилар бозор ҳокимияти деб атаган нарсадан фойдаланиб, бозорнинг якуний натижасига таъсир ўтказишга қодирдирлар. Монополист компания ўз маҳсулотининг нархини максимал фойда келтирадиган даражада ошириш учун ишлаб чиқаришни атайлаб чеклайди (бу жараённинг техник тафсилотлари 11-бобда тушунтирилган). Олигополистик компаниялар ўз бозорларини монополистик компаниялар каби бошқаришга қодир эмаслар, лекин улар мижозларни бир-биридан узоқлаштириш учун нархларни пасайтирмасдан ўз даромадларини ошириш учун атайлаб тил бириктиришлари мумкин – бу картел деб аталади. Бундай ҳолат бугунги кунда аксарият мамлакатларни монополияларни парчалаш (масалан, АҚШ ҳукумати АТ&Т телефон компаниясини ёпиб қўйган) ва олигополистик компаниялар ўзаро тил бириктиришни тақиқлаш йўли билан рақобат тўғрисидаги қонунларни (баъзан монополияга қарши қонунлар деб аталади) қабул қилишга олиб келди.
Монопсония ва олигопсония компаниялари бир неча ўн йиллар олдин назарий камдан кам учрайдиган ҳолат ҳисобланган. Бугунги кунда уларнинг айримлари иқтисодиётимизни шакллантиришда монополист ва олигопол компаниялардан ҳам муҳимроқдир. Walmart, Amazon, Tesco ва Carrefour каби компаниялар маълум маҳсулотларнинг бир нечта харидорларидан бири сифатида (баъзан глобал миқёсда) ўзларининг ноёб мавқеидан фойдаланган ҳолда, ким ва қанча фойда олади ва одамлар нимани сотиб олади, айнан нима, қаерда ишлаб чиқарилишига катта, баъзан эса ҳал қилувчи таъсир кўрсатади.
Пул (молиявий тизим) ҳам ўзгарган
Энди биз ҳар бир мамлакатда фақат битта банк, (масалан, АҚШдаги Федерал захира тизими ёки Япония банки каби) яъни марказий банк банкнот ва тангалар муомалага чиқаришини, қабул қиламиз. Адам Смитнинг Европасида кўпчилик банклар (ҳатто баъзи йирик савдогарлар) ўз валюталарини босиб чиқаришган.
Сўзнинг замонавий маъносида, бу банкноталар эмас эди. Ҳар бир қоғоз маълум бир шахс учун мўлжалланиб чиқарилган, ўзига хос қийматга эга ва шахс томонидан имзоланган. Фақат 1759-йилга келиб, Англия банки белгиланган номиналдаги ўн фунтлик банкнотларни чиқаришни бошлади, (беш фунтлик банкноталар фақат 1793-йилда, Адам Смит вафотидан уч йил ўтгач пайдо бўлган). Ва, аллақачон, 1853-йилда тўлиқ босилган банкноталар олувчининг исми ва кассирнинг имзосисиз чиқарилган. Аммо бундай қоғозлар ҳам хозирдагидек банкнотлар эмас эди, чунки уларнинг қиймати тўғридан-тўғри эмитент банк эгалик қилган қимматбаҳо металлар, олтин ёки кумушнинг қийматига боғлиқ эди. Бу олтин (кумуш ва бошқалар) стандарти эди.
Олтин (кумуш) стандарти – бу марказий банк томонидан чиқарилган банкноталар маълум миқдорда олтин (ёки кумуш) га эркин алмаштирилиши мумкин бўлган пул тизими. Бу марказий банк муомалага чиқарилган валютанинг қийматига тенг қимматбаҳо металлар захирасига эга бўлиши шарт дегани эмас эди, шунга қарамай, қоғоз пулларнинг олтинга конвертация қилиниши банкларни жуда катта миқдорда бундай заҳираларни сақлашга мажбур қилди – масалан, АҚШ Федерал захира тизими ўзида чиқарилган валюта қийматининг 40 фоизига тенг олтин заҳирасини сақлади. Натижада маълум бўлдики, марказий банклар қанча қоғоз пул чиқариши мумкинлигини ҳал қилиш учун жуда кам ваколатга эга бўла бошладилар. 1717-йилда Буюк Британия биринчи бўлиб олтин стандартини қабул қилди – ўша пайтда Қироллик зарбхонаси раҳбари бўлган Исаак Нютон буни амалга оширди ва қолган Европа мамлакатлари 1870-йилларда унга ўтди. Бу тизим кейинги икки авлод давомида капитализм эволюциясида жуда муҳим рол ўйнади (бу мавзуни 3-бобда батафсилроқ кўриб чиқамиз).
Банкнотлардан фойдаланиш бир нарса, лекин пулни банкларда сақлаш ёки банклардан қарз олиш, яъни банк хизматлари – бу бошқа нарса. Адам Смит бошчилигидаги бу ҳудуд камроқ ривожланган. Франция аҳолисининг тўртдан уч қисми 1860-йилларга қадар банк хизматларидан фойдаланиш имконига эга эмас эди. Банк саноати анча яхши ривожланган Британияда ҳам банк хизматлари тарқоқ эди ва фоиз ставкалари ҳатто 20-асрнинг аксар қисмида ҳам бутун мамлакат бўйлаб ўзгариб турди.
Компанияларнинг улушлари (акциялари) сотиб олинадиган ва сотиладиган фонд бозорлари Смит даври бошланишидан бир неча аср олдин мавжуд бўлган. Аммо бир нечта компаниялар акциялар чиқарганини ҳисобга олсак (мен айтганимдек, ўша пайтда масъулияти чекланган жамиятлар жуда оз эди), фонд бозори ривожланаётган капиталистик драманинг кичик иштирокчиси бўлиб қолди. Бундан ҳам ёмони, кўп одамлар фонд бозорларини қимор уйлари деб ўйлашган (баъзилар ҳали ҳам шундай дейишади). Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш минимал ва деярли йўқ эди; биржа брокерлари акцияларини сотган компаниялар ҳақида тўлиқ маълумот беришлари шарт эмас эди. Бошқа молиявий бозорлар янада ибтидоий бўлиб қолган эди. Давлат заёмлари (айнан у 2009-йилдан буён дунёни ларзага келтираётган Европа инқирозининг марказига айланган) ҳар кимга берилиши мумкин бўлган давлат облигациялари бозори Буюк Британия, Франция ва Нидерландия каби фақат бир нечта мамлакатларда мавжуд эди. Корпоратив облигациялар бозори, Ҳатто Буюк Британияда ҳам ривожланмаган.
Бугунги кунда мамлакатимизда молия саноати юқори даражада ривожланган (баъзилар буни хаддан ошиқ дейишади). У нафақат банк сектори, фонд бозори ва облигациялар бозорларидан иборат, балки тобора кўпроқ молиявий воситалар (фючерс, опционлар, своплар) ва MBS (активлар билан таъминланган қимматли қоғозлар), CDO (гаровли қарз мажбуриятлари) ва CDS (кредитнинг стандарт своплари) каби молиявий маҳсулотлар бозорларини ўз ичига олади . (Хавотир олманг, мен 8-бобда буларнинг барчаси нимани англатишини тушунтираман). Охир оқибат, молиявий инқироз даврида, бошқалар қарз беришни хоҳламаса, тизим охирги инстансия кредитори вазифасини бажарадиган ва чекловсиз кредит берадиган марказий банкка таянади. Дарҳақиқат, марказий банкнинг йўқлиги Смит даврида молиявий ваҳималарни бошқаришни жуда қийинлаштирди.
Бугунги кунда молия бозори иштирокчиларининг ҳаракатларини тартибга солувчи кўплаб қоидалар мавжуд: ўз капиталига кўп миқдорда қарз беришлари мумкин; акцияларини сотаётган компаниялар ўзлари ҳақидаги қандай маълумотларни ошкор қилишлари керак; молиявий институтларга қандай турдаги активларни эгаллашга рухсат берилган (масалан, пенсия жамғармалари хавфли активларни олмаслиги мумкин). Буларнинг барчасига қарамай, молиявий бозорларнинг кўплиги ва мураккаблиги уларни тартибга солишни қийинлаштирди – бунинг тасдиғини 2008-йилги жаҳон молиявий инқирозидан кейин кўрдик.
Хулоса: ҳақиқий дунё ўзгаришлари ва иқтисодий назариялар
Бу ҳайратланарли фарқларга қараб, сўнгги икки ярим аср давомида капитализм жуда катта ўзгаришларни бошдан кечирди, деган хулосага келиш мумкин. Смит томонидан таъкидланган баъзи асосий тамойиллар ўз кучини сақлаб қолса-да, улар фақат энг умумий маънода тегишли. Мисол учун, тижорат компаниялари ўртасидаги рақобат, худди Смит схемасида бўлгани каби, ҳали ҳам капитализмнинг асосий ҳаракатлантирувчисидир. Аммо бу мижозларнинг дидига мослашиб, маълум бир технологиядан фойдаланиш самарадорлигини ошириш орқали ғалаба қозонадиган кичик, тушунарсиз компаниялар учун ишламайди. Бугунги кунда рақобат нафақат нархларга таъсир қилиш, балки қисқа вақт ичида технологияни кейинги босқичга олиб чиқиш , брендлар ва рекламалар орқали истеъмолчиларнинг дидини бошқариш қобилиятига эга бўлган йирик трансмиллий корпорациялар орасида (Apple ва Samsung ўртасидаги жангни ўйлаб кўринг) олиб борилмоқда. Иқтисодиёт қанчалик буюк бўлса, у ўз вақтини ва муҳитини акс эттиради. Уни самарали қўллаш учун биз назария ёрдамида таҳлил қилмоқчи бўлган аниқ бозорлар, тармоқлар ва мамлакатларни тавсифловчи технологик ва ташкилий кучларни яхши билишимиз керак. Шунинг учун агар биз турли хил иқтисодий назарияларни тўғри контекстда тушунмоқчи бўлсак, капитализм қандай ривожланганлигини билишимиз керак. Бу масалани кейинги бобда кўриб чиқамиз.
Қўшимча ўқиш
Ҳ.-Ж. ЧAНГ. Нарвондан узоқлашиш: Тарихий нуқтаи назардан ривожланиш стратегияси (Лондон: Мадҳия, 2002).
Р. ХЕЙЛБРОНЕР ВA В. МИЛБЕРГ. Иқтисодий жамиятнинг шаклланиши, 13-нашр (Бостон: Пеарсон, 2012).
Г. ТҲЕРБОРН. Дунё: Янги бошланувчилар учун қўлланма (Кембриж: Полити, 2011).
3. БИЗ БУ ЕРГА ҚАНДАЙ КEЛДИК? КАПИТАЛИЗМНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ
Линтотт хоним: Шундай қилиб. Тарихга қандай таъриф берган бўлардингиз, жаноб Раж?
Раж: Эркин гапира оламанми, хоним? Жазодан қўрқмасдан?
Линтотт хоним: Мен сизни ҳимоя қиламан.
Раж: Тарихнинг таърифи нима? Бу кетма-кетликдаги даҳшатли ҳодисалар.
Алан Беннет. Тарих ишқибозлари.
Бирин-кетин даҳшатли воқеалар: тарихдан нима фойда?
Кўпгина китобхонлар учун, Алан Беннетнинг машҳур спектаклидаги ёш Раж ва илм ўрганиш учун Оксфордга киришга ҳаракат қилаётган, 2006-йилги Шеффилдлик бир гуруҳ истеъдодли, аммо кам таъминланган болалар ҳақидаги фильм каби, эҳтимол, ҳис-туйғуларни уйғотади.
Кўпчилик иқтисодий тарихни ёки иқтисодиётимиз қандай ривожланганлиги тарихини айниқса бемаъни мавзу деб билади. Эркин савдо иқтисодий ўсишга ёрдам беришини, юқори солиқлар бойлик яратишга тўсқинлик қилишини, бюрократик тўсиқларнинг олиб ташланиши тадбиркорликка хизмат қилишини тушуниш учун ҳақиқатан ҳам икки-уч аср аввал нима бўлганини билишимиз керакми? Бизнинг замонамизнинг бу ва бошқа иқтисодий ҳикматлари инкор этиб бўлмайдиган назарияларнинг мантиқий хулосаси эмасми ва жуда кўп замонавий статистик маълумотлар томонидан синовдан ўтмаганми?
Аксарият иқтисодчилар бу фикрга қўшиладилар. 1980-йилларга қадар иқтисод тарихи кўпчилик Америка университетларида талаб қилинадиган магистратура курси бўлган, аммо бугунги кунда кўпгина университетларда ҳаттоки ихтиёрий курс ҳам таклиф этилмайди. Шунга қарамай, мен ўқувчиларимни капитализмнинг қисқача (яхши, унчалик ҳам қисқа эмас) тарихи билан таништираман, чунки замонавий иқтисодий ҳодисаларни тўлиқ тушуниш учун унинг ривожланиши ҳақида ҳеч бўлмаганда умумий маълумотга эга бўлиш жуда муҳимдир.
Ҳаёт уйдирмадан қизиқроқ
ёки тарих нима учун муҳим
Тарих нафақат ҳозирги кунга қадар содир бўлган воқеаларни акс эттиргани учун, балки у (тўғрироғи, биз тарих ҳақида нима биламиз деб ўйлаймиз) одамларнинг қарорларини хабардор қилгани учун ҳам ҳозирги кунга таъсир қилади. Кўпгина сиёсий тавсиялари тарихий мисоллар билан тасдиқланган, чунки одамларни ишонтиришда муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бўлган ҳаётий мисоллардан кўра самаралироқ нарса йўқ. Масалан, эркин савдони тарғиб қилувчилар доимо Буюк Британия, кейин эса АҚШ, айнан, шу туфайли дунёнинг иқтисодий қудратли давлатига айланганини таъкидлайдилар. Агар улар ўзларининг тарих версиялари тўғри эмаслигини тушунишганида (буни кейинроқ кўрсатаман), улар ўзларининг сиёсий тавсияларини беришда ўзларини унчалик ишончли ҳис қилмаган бўлардилар. Уларга бошқаларни ишонтириш ҳам қийинроқ бўларди.
Бундан ташқари, тарих бизни баъзи тахминларга шубҳа қилади. Бугун сиз кўп нарсаларни – масалан, давлат идоралари – илгари талаб катта бўлган, одамларни (қулларни), болалар меҳнатини, сотиб олишингиз ёки сотишингиз мумкин эмаслигини билишингиз биланоқ, “эркин бозор” чегаралари қандайдир абадий илмий қонун билан белгиланган, деб ўйлашни тўхтатасиз ва уларни ўзгартириш мумкинлигини тушуна бошлайсиз. Илғор капиталист мамлакатлар тарихда 1950-1970-йиллар орасида кўплаб чекловчи қоидалар ва юқори солиқлар мавжуд бўлган пайтда, энг тез ривожланган эканлигини билганингизда, ўсишни рағбатлантириш солиқларни камайтириш ва қоғозбозликни талаб қилади, деган даъвога дарҳол шубҳа билан қарайсиз.
Тарих иқтисодий назариянинг чекловларини англаш учун фойдалидир. Ҳаёт кўпинча уйдирмадан анча қизиқарли бўлиб, тарихда (барча даражаларда – мамлакатлар, компаниялар, шахслар) муваффақиятли иқтисодий тажрибанинг кўплаб мисоллари мавжуд бўлиб, уларни бирон бир иқтисодий назария билан тўлиқ тушунтириб бўлмайди. Айтайлик, агар сиз фақат The Economist ёки Wall Street Journal каби журналларни ўқисангиз, Сингапурнинг эркин савдо сиёсати ва хорижий сармояга нисбатан ижобий муносабат ҳақидагина эшитган бўласиз.
Шундай қилиб, сиз Сингапурдаги барча ерлар ҳукуматга тегишли эканлигини, уй-жойларнинг 85 фоизи кўчмас мулк агентликлари (Уй-жой кенгаши) томонидан тақдим этилади ва миллий маҳсулотнинг 22 фоизи давлат корхоналари томонидан ишлаб чиқарилади (жаҳон ўртача 10 фоизга яқин) эканлигини билмагунингизча, Сингапурнинг иқтисодий муваффақияти эркин савдо ва эркин бозор иқтисодий ривожланиш учун энг яхши ечим эканлигини исботлайди деб ўйлайсиз. Эркин бозор ва социализм комбинациясининг муваффақиятини тушунтирадиган ягона иқтисодий назария йўқ – неоклассик, марксистик, кейнсча. Бундай мисоллар сизни иқтисодий назарияларга кўпроқ шубҳа билан қарашга ва уларга асосланган сиёсий хулосаларга эҳтиёткорлик билан ёндашишга мажбур қилиши керак. Ва ниҳоят, биз тарихга қарашимиз керак, чунки биз тирик одамлар устида тажриба ўтказишдан иложи борича қочишга маънавий мажбуриятимиз бор.
Собиқ социалистик блокдаги марказий режалаштиришдан (ва капитализмга ўтишдан) Буюк Депрессия оқибати бўлган кўпгина Европа мамлакатларидаги "тежамкорлик" балоси орқали Буюк Британия ва АҚШда "бойлик иқтисодиёти" муваффақиятсизликка учради, 1980-1990-йилларда тарих миллионлаб ва ҳатто ўн миллионлаб одамларнинг ҳаётини йўқ қилган радикал сиёсий тажрибалар мисолларига тўла. Тарихий ўтмишни ўрганиш, албатта, бугунги кунда хатоликлардан бутунлай қочишимизни кафолатламайди, лекин одамлар ҳаётига таъсир қиладиган сиёсатни шакллантиришдан олдин ундан сабоқ олишга бор куч-ғайратимизни сарфлашимиз керак. Агар сиз юқоридаги далиллардан бирортасига рози бўлсангиз, илтимос, бобни охиригача ўқинг, унда баҳслаша оладиган кўплаб тарихий "фактлар" мавжуд. Ва умид қиламанки, капитализм ҳақидаги тушунчангиз бунинг натижасида озгина бўлса ҳам ўзгаради.
ТОШБАҚА ШИЛЛИҚУРТГА ҚАРШИ: КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ
Ғарбий Европа иқтисодиёти ҳақиқатдан ҳам секин ўсди…
Капитализм Ғарбий Европада, хусусан, Буюк Британия ва Бенилюкс мамлакатларида (ҳозирги вақтда Белгия, Нидерландия ва Люксембургни ўз ичига олади) 16—17-асрларда вужудга келган. Нима учун у ўша ерда пайдо бўлган, айтайлик, Хитой ёки Ҳиндистонда эмас, балки ўша пайтда иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан Ғарбий Европа билан таққосланганлиги қизғин ва узоқ муҳокамалар мавзуси бўлган. Хитой элитасининг амалий машғулотлар (масалан, савдо ва саноат) га нисбатан нафратланишидан тортиб, Буюк Британиянинг кўмир конлари харитаси ва Американинг кашфиётигача ҳамма нарса тушунтириш сифатида таклиф қилинган.
Биз бу муҳокамага узоқ вақт тўхталмаймиз. Ғарбий Европада капитализм ривожлана бошлаганини табиий деб ҳисоблайлик. Унинг пайдо бўлишидан олдин, Ғарбий Европа жамиятлари, капитализмдан олдинги барча бошқа жамиятлар сингари, жуда секин ўзгарди. Одамлар асосан қишлоқ хўжалиги атрофида ташкил этилган бўлиб, улар кўп асрлар давомида чекланган даражадаги савдо ва ҳунармандчилик билан деярли бир хил технологиядан фойдаланганлар. 10-15-асрлар оралиғида, яъни ўрта асрларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад йилига 0,12 фоизга ошган. Шундай қилиб, 1500-йилда даромадлар 1000-йилга қараганда атиги 82 фоизга юқори эди. Таққослаш учун, 2002-йилдан 2008-йилгача бўлган олти йил ичида йиллик 11 фоизлик ўсиш билан Хитой эришган миқдор. Бундан келиб чиқадики, моддий тараққиёт нуқтаи назаридан Хитойда бугунги кунда бир йиллик ўсиш ўрта асрлар Ғарбий Европадаги 83-йилга тенг (бу даврда уч киши туғилиб ўлиши мумкин эди – ўрта асрларда ўртача умр кўриш атиги 24 ёшни ташкил этган), лекин дунёдаги бошқа ҳар қандай давлат иқтисодиётидан ҳарқалай тезроқ.
Юқорида айтилганларга қарамасдан, Ғарбий Европада иқтисодий ўсиш ҳали ҳам Осиё ва Шарқий Европадан (шу жумладан Россия) анча юқори бўлиб, улар уч баравар секин ўсган (0,04 фоиз). Демак, 500-йил ичида маҳаллий аҳолининг даромади атиги 22 фоизга ошган. Агар Ғарбий Европа тошбақа каби ҳаракат қилса, бошқа мамлакатлар шиллиқуртни эслатар эди.
Капитализм тонгининг бошланиши (1500-1820) Капитализм "секин ҳаракатда" пайдо бўлди
Капитализм 16-асрда пайдо бўлган. Аммо унинг тарқалиши шунчалик секин эдики, унинг туғилган кунини аниқ белгилаш мумкин эмас. 1500-1820-йиллар оралиғида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати ҳали ҳам 0,14 фоизни ташкил этар, бу ўрта асрлардаги каби (0,12 фоиз) эди. Буюк Британия ва Нидерландияда бу кўрсаткичнинг ўсишининг тезлашиши 18-асрнинг охирида, айниқса пахта матолари ва қора металлар ишлаб чиқариш тармоқларида кузатилди.
Натижада, 1500-йилдан 1820-йилгача Буюк Британия ва Голландия жон бошига иқтисодий ўсиш суръатларига мос равишда 0,27 ва 0,28 фоизга эришдилар. Гарчи бу рақамлар замонавий стандартларга кўра жуда кичик бўлса-да, улар Ғарбий Европадаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп эди. Бу бир қатор ўзгаришларга олиб келди.
Янги фанлар, технологиялар ва институтларнинг пайдо бўлиши
Дастлаб, дунёни англашда кўпроқ "рационал" ёндашувларга нисбатан маданий силжиш юз берди, бу замонавий математика ва фанларнинг ривожланишига ҳисса қўшди. Бу ғояларнинг кўпчилиги дастлаб араб дунёси ва Осиёдан олинган, лекин Ғарбий Европа олимлари 16-17-асрларда ўзларининг янгиликларини қўшдилар. Замонавий математика ва бошқа фанларнинг асосчилари Коперник, Галилей, Ферма, Ньютон ва Лейбниц ўша даврда фаолият кўрсатганлар. Илм-фаннинг ривожланиши бутун иқтисодиётга дарҳол таъсир кўрсатмади, балки кейинчалик билимларни тизимлаштириш ва технологик янгиликларни одамларга нисбатан камроқ боғлиқ қилиш имконини берди, шунинг учун уларни осонлик билан етказиш мумкин эди. Буларнинг барчаси янги технологияларнинг тарқалишига ва натижада иқтисодий ўсишга ёрдам берди.
18-асрда ишлаб чиқаришнинг механизациялашган тизимининг пайдо бўлишидан дарак берувчи бир қанча янги технологиялар пайдо бўлди, айниқса, тўқимачилик, пўлат ва кимё саноатида. Адам Смитнинг игна заводи сингари, 19-аср бошидан бери кенг тарқалган узлуксиз йиғиш линиялари ёрдамида нозик меҳнат тақсимоти ривожланди.
Ушбу янги ишлаб чиқариш технологияларининг пайдо бўлишида кўпроқ даромад олиш, шунинг учун кўпроқ сотиш, маҳсулот ҳосилдорлигини ошириш истаги бошқача айтганда, капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тарқалиши асосий омил бўлди. Смит ўзининг меҳнат тақсимоти назариясида таъкидлаганидек, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши меҳнатнинг чуқурроқ тақсимланишига имкон беради, бу эса кейинчалик унумдорликнинг ошишига ва шунга мос равишда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг янада кўпайишига олиб келади.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг янги воқеликларига мослашган янги иқтисодий институтлар вужудга келди. Бозор операцияларининг кенг тарқалиши билан банклар уларни таъминлаш бўйича хизматларни таклиф қила бошладилар. Ҳатто энг бадавлат кишиларнинг бойлигидан ҳам ортиқ сармоя талаб қиладиган инвестиция лойиҳаларининг пайдо бўлиши корпорациялар ёки масъулияти чекланган жамиятларнинг пайдо бўлишига ва шунинг учун фонд бозорининг пайдо бўлишига туртки бўлди.
Мустамлака экспансиясининг бошланиши
15-аср бошидан Ғарбий Европа мамлакатлари жадаллик билан кенгая бошлади. Тегишли равишда кашфиётлар даври деб аталадиган бу кенгайиш ер ва ресурсларни экспроприация (давлат ҳокимияти томонидан мажбурий равишда мулкдан маҳрум қилиш) қилиш ва мустамлакачилик режимини ўрнатиш орқали маҳаллий аҳолини қулликка айлантиришни ўз ичига олади. Осиёда Португалия, Америкада Испаниядан бошлаб, 15-аср охиридан Ғарбий Европа халқлари янги ерларни шафқатсизларча эгаллаб ола бошладилар. 18-аср ўрталарида Шимолий Америка Англия, Франция ва Испания ўртасида бўлиниб кетди. Жанубий Американинг аксарият мамлакатлари 1810-1820-йилларгача Испания ва Португалия томонидан бошқарилган.
Ҳиндистоннинг айрим қисмларини инглизлар (асосан Бенгал ва Биҳар), французлар (жанубий-шарқий соҳил) ва португаллар (турли қирғоқбўйи ҳудудлари, хусусан, Гоа) бошқарган. Тахминан бу вақтда Австралияда аҳоли жойлашиши бошланади (биринчи колония 1788-йилда у ерда пайдо бўлган). Ўша пайтда Африка унчалик яхши "ўзлаштирилмаган" эди, фақат португалларнинг кичик аҳоли пунктлари (илгари аҳоли бўлмаган Кабо-Верде, Сан-Томе ва Принсипи ороллари) ва голландлар (17-асрда ташкил этилган Кейптаун) бор эди. Мустамлакачилик капиталистик тамойилларга асосланган эди. Рамзий маънода, 1858-йилгача Ҳиндистондаги Британия ҳукмронлиги ҳукумат томонидан эмас, балки корпорация (Ост Ҳиндистон компанияси) томонидан амалга оширилган. Бу колониялар Европага янги ресурслар олиб келди. Дастлаб, кенгайиш пул сифатида фойдаланиш учун қимматбаҳо металларни (олтин ва кумуш), шунингдек зираворлар (айниқса, қора қалампир) излаш билан туртки бўлди.
Вақт ўтиши билан янги колонияларда, айниқса АҚШ, Бразилия ва Кариб денгизида, асосан Африкадан экспорт қилинадиган қулларнинг меҳнатидан фойдаланиладиган плантациялар ташкил этилди. Шакарқамиш , каучук, пахта ва тамаки каби янги экинларни етиштириш ва Европани таъминлаш учун плантациялар ташкил этилди. Буюк Британияда анъанавий чипслар, Италияда помидор ва полента (маккажўхоридан тайёрланган) бўлмаган, Ҳиндистон, Таиланд ва Кореяда чили нима эканлигини билмаган вақтни тасаввур қилишнинг иложи йўқ.
Мустамлакачилик чуқур излар қолдиради
Кўп йиллар давомида капитализм 16-18-асрларда мустамлакачилик ресурсларисиз; пул сифатида ишлатиладиган қимматбаҳо металлар, шакар ва картошка каби янги озиқ-овқат маҳсулотларисиз, пахта каби саноат ишлаб чиқариш учун хом ашёсиз ривожланар эдими ёки йўқми деган баҳс-мунозаралар давом этиб келади.
Гарчи мустамлакачилар уларни сотишдан катта фойда кўрганига шубҳа бўлмаса-да, капитализм Европа мамлакатларида ривожланмаган бўлиши мумкин эди. Бу билан мустамлакачилик, шубҳасиз, мустамлакалашган жамиятларни вайрон қилган. Маҳаллий аҳоли қириб ташланди ёки йўқ бўлиб кетиш ёқасига келтирилди, унинг ерлари барча бойликлари билан тортиб олинди. Маҳаллий халқларнинг маргиналлашуви шу қадар чуқур эдики, 2006-йилда сайланган Боливиянинг амалдаги президенти Эво Моралес у ерга 1492-йилда келган европаликлар давридан бери ҳокимият тепасига келган Америка қитъасидаги маҳаллий аҳолидан бўлган, атиги, иккинчи давлат раҳбари (биринчиси 1858-1872-йилларда Мексика президенти Бенито Хуарес эди) бўлган.
Кўплаб африкаликлар тахминан, 12 миллион киши қул сифатида Европа ва араб мамлакатларига олиб кетилган. Бу нафақат эркинлигини йўқотганлар учун фожиа бўлди (ҳатто улар машаққатли саёҳатдан омон қолишга муваффақ бўлишса ҳам), балки кўплаб Африка жамиятларини қуритди ва уларнинг ижтимоий тузилишини йўқ қилди. Ҳудудлар ўзбошимчалик билан чегараларга эга бўлди, бу факт бугунги кунгача бир қатор мамлакатларнинг ички ва халқаро сиёсатига таъсир кўрсатмоқда. Африкадаги кўплаб давлатлараро чегараларнинг тўғри чизиқ шаклида бўлиши бунинг яққол тасдиғидир, чунки табиий чегаралар ҳеч қачон тўғри бўлмагани учун улар, одатда, дарёлар, тоғ тизмалари ва бошқа географик объектларга эргашадилар. Мустамлакачилик кўпинча иқтисодий ривожланган ҳудудларда мавжуд ишлаб чиқариш фаолиятини атайлаб тўхтатишни ўз ичига олади. Мисол учун, 1700-йилда Буюк Британия ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун ҳинд каликасини импорт қилишни тақиқлади (бу ҳақда биз 2-бобда айтиб ўтган эдик) ва бу билан Ҳиндистон пахта саноатига катта зарба берди.
Бу саноат 19-асрнинг ўрталарида ўша пайтда Британияда механизациялаш йўли билан ишлаб чиқарилаётган импорт қилинган матолар оқими туфайли бутунлай вайрон бўлган. Мустамлака сифатида Ҳиндистон ўз ишлаб чиқарувчиларини Британия импортидан ҳимоя қилиш учун бошқа тарифлар ва сиёсатларни қўллай олмади. 1835-йилда Шарқий Ҳиндистон компанияси генерал-губернатори лорд Бентинк шундай деган эди: “Ҳиндистон текисликлари тўқувчилар суяклари билан оқариб кетади”.
Саноат инқилоби (1820-1870)
Саноат инқилобининг бошланиши
Капитализм ҳақиқатан ҳам 1820-йилда Ғарбий Европада, кейин эса Шимолий Америка ва Океаниядаги Европа мустамлакаларида пайдо бўлди. Иқтисодий ўсишнинг тезлашиши шу қадар кескин эдики, 1820-йилдан кейинги ярим аср саноат инқилоби деб номланди. Ўша эллик йил ичида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад 1 фоизга ўсди, бу бугунги стандартларга кўра жуда кичикдир (Япония 1990-йилларнинг йўқолган ўн йиллигида даромаднинг бундай ўсишини кузатган) ва ўсиш суръати билан таққослаганда 1500 ва 1820-йиллар оралиғида кузатилган 14 фоиз ҳақиқий ракета тезлигида тезлашиш эди.
Ўртача умр кўриш 17-йил ва 80 соатлик иш ҳафтаси: баъзи одамларнинг азоб-уқубатлар фақат кучайди
Бироқ аҳоли жон бошига даромадлар ўсишининг бундай тезлашиши дастлаб кўпчилик учун турмуш даражасининг пасайиши билан бирга келди. Тўқимачилик ҳунармандлари каби малакаси эскирган кўплаб одамлар ишсиз қолди, чунки уларнинг ўрнини арзонроқ, малакасиз ишчилар бошқарадиган машиналар эгаллади, уларнинг кўпчилиги болалар эди. Баъзи машиналар ҳатто боланинг ўсиши учун мўлжалланган эди. Заводларда ёки улар учун хом ашё етказиб берадиган кичик устахоналарда ишлайдиган одамлар жуда қаттиқ меҳнат қилишган: ҳафтасига 70-80 соат норма ҳисобланган, кимдир ҳафтасига 100 соатдан кўпроқ ишлаган ва дам олишга фақат якшанбада ярим кун белгиланган.
Иш шароитлари жуда хавфли эди. Пахта саноатидаги кўплаб инглиз ишчилари ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган чанг туфайли ўпка касалликларидан вафот этди. Шаҳар ишчилари синфи жуда тор, баъзан бир хонада 15-20 киши тўпланиб яшашарди. Юзлаб одамлар бир хил ҳожатхонадан фойдаланиши жуда нормал деб ҳисобланган. Одамлар пашша каби ўлиб кетишарди. Манчестернинг қашшоқ ҳудудларида ўртача умр кўриш 17-йил бўлган, бу 1066-йилда Норманд истилосидан олдинги бутун Буюк Британиядагидан 30 фоизга паст (ўша пайтда ўртача умр кўриш 24-йил эди) эди.
Антикапиталистик ҳаракатларнинг кучайиши
Капитализм кўп одамларга олиб келган азоб-уқубатларни ҳисобга олсак, антикапиталистик ҳаракатнинг турли шакллари пайдо бўлган бўлса ажаб эмас. Улардан баъзиларининг вакиллари шунчаки вақтни орқага қайтаришга ҳаракат қилишди. Мисол учун, 1810-йилларда ишлаб чиқаришни автоматлаштириш туфайли ишсиз қолган Англиянинг тўқимачилик ҳунармандлари луддитлар, уларнинг ишсизлигининг бевосита сабаби ва капиталистик тараққиётнинг энг ёрқин рамзи бўлган машиналарни вайрон қилдилар. Бошқалар эса яхшироқ, тенг дунё қуришга интилиб, ихтиёрий уюшмалар туздилар. Уелслик тадбиркор Роберт Оуен исроилча киббутзимни эслатувчи, ҳамфикрлар ўртасидаги коммунал меҳнат ва ҳаётга асосланган жамият уюштиришга ҳаракат қилди. Капитализмга қарши энг муҳим воиз Карл Маркс (1818-1883), немис иқтисодчиси ва инқилобчиси, умрининг кўп қисмини Англияда сургунда ўтказди. Унинг қабри Лондондаги Хайгейт қабристонида. Маркс Оуен ва унга ўхшаган бошқаларни посткапиталистик жамият оддий коммунал ҳаётга асосланиши мумкинлигига ишончлари учун “утопик социалистлар” деб атаган.
Ўзининг ёндашувини илмий социализм деб атаган ҳолда, у янги жамият капитализм ютуқларига асосланиши керак, уларни рад этмаслиги керак, деб таъкидлади. Социалистик жамият, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликка чек қўйиши, лекин шу билан бирга капитализм томонидан яратилган йирик корхоналарнинг юқори маҳсулдорлигидан тўлиқ фойдалана олиши учун уларни сақлаб қолиши керак эди. Бундан ташқари, Маркс социалистик жамият бир муҳим жиҳати билан капиталистик компанияга ўхшаш бўлишини таклиф қилди: у ўзининг иқтисодий муносабатларини марказлаштирилган тарзда режалаштиради, худди тижорат корхоналари ўзларининг барча фаолиятини ташкил қилганидек. Бундай ёндашув марказий режалаштириш деб аталади.
Маркс ва унинг кўплаб издошлари, шу жумладан рус инқилоби раҳбари Владимир Ленин, социалистик жамиятни фақат ишчилар синфи бошчилигидаги инқилоб орқали яратиш мумкинлигига ишонишган, чунки капиталистлар ўзларида мавжуд бўлган нарсадан воз кечишлари даргумон. Шунга қарамай, ревизионистлар ёки социал-демократлар сифатида танилган Маркснинг баъзи издошлари, масалан, Эдуард Бернштейн ва Карл Кауцкий, мавжуд муаммоларни капитализмни йўқ қилиш билан эмас, балки уни ислоҳ қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин, деб ҳисобларди. Улар иш вақти ва меҳнат шароитларини тартибга солиш, ижтимоий давлатни ривожлантириш каби чораларни илгари сурдилар. Ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ислоҳотчилар тарихий йўналишни энг яхши тушунганликларини кўриш қийин эмас, чунки улар тарғиб қилган тузум ҳозир барча ривожланган капиталистик мамлакатларда амалда. Бироқ ўша пайтда, капитализм давридаги ишчиларнинг тўсатдан яхши аҳволга тушиб қолишлари амри маҳол эди, чунки кўпчилик капиталистлар ислоҳотларга қаттиқ қарши эдилар.
Тахминан 1870-йилдан бошлаб ишчилар синфининг меҳнат шароитларида сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Иш ҳақи кўтарила бошлади. Ҳеч бўлмаганда Буюк Британияда катталарнинг ўртача даромади омон қолиш учун зарур бўлганидан бир оз кўпроқ пул тўлашга етарлича юқори эди ва баъзи ишчилар энди ҳафтасига 60 соатдан кам ишлардилар. Ўртача умр кўриш 1800-йиллардаги 36 ёшдан 1860-йилларда 41 ёшга кўтарилди. Бу даврнинг охирида ҳатто фаровонлик давлатининг бошланиши ҳам кузатилди, масалан бирлашган Германия канцлери Отто фон Бисмарк 1871-йилда бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш схемасини жорий қилди.
Эркин бозор ва эркин савдо ҳақидаги афсона:
Капитализм ҳақиқатда қандай ривожланган?
19-асрда Ғарбий Европа мамлакатлари ва уларнинг мустамлакаларида капитализмнинг ривожланиши кўпинча эркин савдо ва эркин саноатнинг тарқалиши билан боғлиқдир. Бу давлатларнинг ҳукуматлари ҳеч қандай тарзда халқаро савдога (эркин савдо деб аталади) солиқ солмаган ёки чекламаган, бозор (эркин бозор) фаолиятига умуман аралашмаганлиги умумий қабул қилинган. Бу ҳолат бу мамлакатларнинг капитализмни ривожлантиришга муваффақ бўлишига олиб келди. Бундан ташқари, Буюк Британия ва АҚШ биринчи бўлиб эркин бозор ва эркин савдони ўзлаштиргани учун йўлни бошқарган деб ишонилади. Бу баёнот ҳақиқатдан жуда узоқдир. Ҳукумат капитализм ривожланишининг дастлабки босқичида ҳам Буюк Британияда, ҳам АҚШда ва Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатларида етакчи рол ўйнади.
Буюк Британия протекционизмнинг кашшофи сифатида
Ҳенрих VII (1485-1509) дан бошлаб, Тюдор монархлари давлат аралашуви орқали ўша даврларда юқори технологияли ҳисобланган жун тўқимачилик саноатининг ривожланишига ҳисса қўшдилар. Ўша пайтда[22 - "Пастликлар" атамаси, шунингдек, "Тарихий Нидерландия" Европа дарёларининг Рейн, Шелдт ва Меусе дарёларининг текислик оқими ва делталаридаги тарихий ҳудудларнинг умумийлигини билдиради: Фландрия, Голландия, Брабант, Хайнаут ва бошқалар.Эслатма. бошига] айниқса Фландрия ҳукмрон эди. Божхона тўловлари (импорт солиқлари) инглиз ишлаб чиқарувчиларини қуйи мамлакатлардаги устун рақобатчилардан ҳимоя қилди. Британия ҳукумати илғор технологияларга эга бўлиш учун, Ҳатто асосан, Фландриядан моҳир ҳунармандларни сотиб олишга пул сарфлади. Фландрия ва Флеминг каби фамилияли инглизлар ва америкаликлар ўша ҳунармандларнинг авлодлари. Айтганча, бу сиёсатсиз 007 агенти (ёзувчи Флеминг томонидан яратилган персонаж) ва пенициллин (унинг яратувчиси Александр Флеминг) бўлмас эди ва барибир, агар Нед Фландерснинг исми Нед Ланкашир бўлса, Симпсонлар[23 - Aмериканинг машҳур Тҳе Симпсонс анимацион сериали қаҳрамонлари. Еслатма. ед.] унчалик кулгили бўлмасди, деб ўйлайман.
Бу сиёсат Тюдорлардан кейин ҳам давом этди ва 18-асрга келиб жун тўқимачилик Британия экспорт даромадининг деярли ярмини ташкил қилди. Уларсиз мамлакат саноат инқилоби учун зарур бўлган озиқ-овқат ва хом ашёни четдан келтира олмас эди. Британия ҳукуматининг аралашуви 1721-йилда, бу мамлакатнинг биринчи Бош вазири Роберт Уолпол улкан ва кенг кўламли саноатни ривожлантириш дастурини ишга туширгандан сўнг янада кучайди. У божхона ҳимоясини таъминлади[24 - Импорт тарифлари орқали рақобатдан ҳимоя қилиш. Еслатма. бошига.] ва "стратегик муҳим" тармоқлар учун субсидиялар (айниқса экспортни рағбатлантириш учун) тақдим этди.
Қисман Уолпол дастури туфайли Буюк Британия 18-асрнинг иккинчи ярмида олдинга силжишни бошлади. 1770-йилга келиб, у бошқа мамлакатлардан шунчалик аниқ олдинда эдики, Адам Смит протекционизм ва ўзга бошқарув шаклларига Британия ишлаб чиқарувчиларига ёрдам бериш учун аралашувларга эҳтиёж сезмади.
Шунга қарамай, Смитнинг китобидан Буюк Британия бутунлай эркин савдодан олдин (бу 1860-йилда содир бўлган), унинг саноат устунлиги инкор этиб бўлмайдиган ҳолга келганидан кейин деярли бир аср ўтди.
Ўша даврда мамлакат аҳолиси ер шарининг умумий аҳоли сонининг атиги 2,5 фоизини ташкил этганига қарамай, у жаҳон ишлаб чиқариш саноатининг 20 фоизини (1860-йил ҳолатига) ва саноат товарлари савдосининг 46 фоизини (1870-йил ҳолатига) ташкил этган. Таққослаш учун, бугунги кунда Хитой учун тегишли кўрсаткичлар 15 ва 14 фоизни ташкил этади, гарчи бу мамлакатда дунё аҳолисининг 19 фоизи истиқомат қилса-да.
Қўшма Штатлар протексионизм ғолиби
АҚШда вазият янада қизиқарли ривожланди. Шимолий Америкадаги инглиз мустамлакаларининг мустақиллиги эълон қилинишидан олдин у ерда саноатнинг ривожланиши атайлаб бостирилди. Илк америкалик мустамлакачиларнинг ишлаб чиқаришга уринишларини эшитиб, 1766-йилдан 1768-йилгача Британия Бош вазири бўлган Сэр. Уилям Питт "Улар тақа михларини ишлаб чиқаришга ҳам рухсат олмасликлари керак", дегани ҳақида далиллар мавжуд. Мустақилликка эришгандан сўнг, кўплаб америкаликлар ўз мамлакати Британия ва Франция билан тенг бўлишни истаса, саноатни ривожлантириши кераклиги ҳақида баҳслаша бошлади. Бу ҳаракатга АҚШнинг биринчи Ғазначилик котиби Александр Ҳамилтондан бошқа ҳеч ким раҳбарлик қилмади (ўн долларлик банкнотда унинг портретини кўрасиз).
1791-йилда Ҳамилтон Конгрессга берган "Ишлаб чиқарувчи ҳисоботида" таъкидлаганидек, Қўшма Штатлар каби иқтисодий жиҳатдан қолоқ мамлакат ҳукумати ўз саноатини биринчи кунларданоқ ҳимоя қилиш ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, устун хорижий рақобатчиларга қаршилик кўрсатишга мажбурдир. Бу янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш тамойили деб аталади. Ҳамилтон янги шаклланаётган тармоқларга ёрдам бериш учун божхона тўловлари ва бошқа чораларни қўллашни, шунингдек, субсидиялар ва инфратузилмага (айниқса, қурилиш каналларига) давлат сармоясини, янги ихтироларни рағбатлантириш учун патент қонунини ва банк тизимини ривожлантириш чораларини таклиф қилди.
Дастлаб, ўша пайтда Америка сиёсатида ҳукмронлик қилган жанубий қулдор мулкдорлар Ҳамилтоннинг режасини пучга чиқаришга муваффақ бўлишди. Улар Европадан яхшироқ ва арзонроқ товарларни олиб киришлари мумкин экан, нега ёмон Янки маҳсулотларини сотиб олишлари кераклигини тушунмадилар. Бироқ Англия-Америка урушидан сўнг (1812-1816) бу Қўшма Штатларга бостириб киришнинг биринчи ва ҳозиргача ягона ҳодисаси эди. Кўплаб америкаликлар Ҳамилтон режасига нисбатан ўз нуқтаи назарини қайта кўриб чиқдилар ва кучли мамлакат кучли кучга эга бўлиши кераклигини тан олдилар, агар кучли саноат сектори, божхона тарифлари ва давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа турлари жорий қилинмаса, бу содир бўлмайди. Ачинарлиси шундаки, Ҳамилтон энди ўз ғояларини амалга оширишни кўра олмади. У 1804-йилда мамлакатнинг ўша пайтдаги вице-президенти Аарон Берр томонидан тўппонча дуелида отиб ўлдирилган (ҳа, ўша пайтлар аёвсиз кунлар эди: амалдаги вице-президент собиқ ғазна вазирини ўлдирган ва ҳеч ким қамоқхонага қамалмаган).
1816-йилда йўналиш ўзгаргандан сўнг, АҚШ савдо сиёсати тобора протекционистик бўлиб қолди. 18-асрнинг 30-йилларига келиб, мамлакат жаҳонда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар учун энг юқори божхона тўловлари билан мақтанар эди, бу ҳолат кейинги юз йил давомида (деярли узлуксиз) Иккинчи Жаҳон уруши бошлангунга қадар давом этди. Бир аср давомида бугунги кунда одатда протекционистик сиёсат билан боғлиқ бўлган Германия, Франция ва Япония каби мамлакатлар сезиларли даражада паст тарифларга эга эди. Ўша асрнинг биринчи ярмида қуллик ва федерализм билан бир қаторда протекционизм саноатлашган Шимол ва аграрлашган Жануб ўртасидаги доимий тортишув бўлиб қолди. Шимолликлар ғалаба қозонган фуқаролар урушидан (1861-1865) кейин масала ниҳоят ҳал қилинди. Уларнинг ғалабаси тасодифий эмас эди. Шимол айнан ярим аср давомида протекционизм девори ортида ишлаб чиқариш саноатини ривожлантиргани учун ғалаба қозонди. Маргарет Митчеллнинг “Шамолларда қолган” классик романи қаҳрамони Ретт Батлер жанублик ватандошларига Янкилар урушда ғалаба қозонишини айтади, чунки уларда қуйиш заводлари, кемасозлик заводлари, темир ва кўмир конлари бор. Буларнинг барчаси жанубликларда йўқ.
Эркин савдо асосан эркин бўлмаган воситалар билан тарғиб этилади
Эркин савдо капитализмнинг сабабчиси бўлмаса-да, у 19-аср давомида тарқалди. Бу қисман 1860-йиллардаги капиталистик дунёнинг марказида, Буюк Британия ушбу тамойилни қабул қилган ва икки томонлама эркин савдо битимларини (ЭСБ) имзолаганида намоён бўлди, бунда иккала томон бир-бирлари учун яқинидаги Ғарбий Европа мамлакатлари билан импорт чекловлари ва экспорт божхона тўловларини бекор қилдилар. Бироқ у энг кўп капитализмнинг четки – Лотин Америкаси ва Осиё мамлакатларида тарқалди, бундан ташқари, ҳеч ҳам одатда "эркин" сўзи билан боғланмас куч ишлатиш ёки ҳар қандай ҳолатда ҳам, ундан фойдаланиш таҳдиди натижасида.
Мустамлакачилик "ноэркин эркин савдо" тарқалишининг энг аниқ йўли эди, лекин ҳатто мустамлака бўлмаган кўплаб мамлакатлар ҳам буни қабул қилишга мажбур бўлди.“Кононерк дипломатияси”[25 - Қайиқ дипломатияси – ҳарбий-сиёсий курс бўлиб, уни амалга оширишда денгиз флотидан фойдаланган ҳолда куч намойиши қўлланилади. Гунбоац (ўқотар қайиқлар) – артиллерия қуроллари бўлган кичик кемалар. Эслатма. бошига.] ( ҳарбий сиёсий вазифа бажарувчи куч) усулларидан фойдаланиб, улар бошқа нарсалар қатори тариф автономиясидан (ўз тарифларини белгилаш ҳуқуқидан) маҳрум қилувчи тенгсиз шартномалар имзолашга мажбур бўлдилар. Уларга фақат ягона қуйи ставкадан (3-5 фоиз) фойдаланишга рухсат берилди. Бу давлат даромадларининг бир қисмини кўпайтириш учун етарли, аммо янги ривожланаётган саноатни ҳимоя қилиш учун жуда кам эди. Бу фактларнинг энг шармандалиси Хитой биринчи афюн урушидаги мағлубиятдан кейин 1842-йилда имзолаши керак бўлган Нанкин шартномасидир. Аммо Лотин Америкаси давлатлари 1810-1820-йилларда мустақилликка эришгунларича улар билан ҳам тенгсиз шартномалар тузила бошланди. 1820-1850-йилларда яна бир қатор бошқа давлатлар ҳам худди шундай шартномаларни имзолашга мажбур бўлди: Усмонли империяси (Туркиянинг салафи), Форс (ҳозирги Эрон), Сиам (ҳозирги Таиланд) ва ҳатто Япония. Лотин Америкасидаги тенгсиз шартномалар 1870—1880-йилларда ўз муддатини тугатган бўлса, Осиё давлатлари билан тузилган шартномалар 20-асргача давом этган.
Тўғридан-тўғри мустамлака ҳукмронлиги ёки тенгсиз шартномалар натижасида ўз саноатларининг ёш тармоқларини ҳимоя қилиш ва ҳимоя қила олмаслик ўша даврда Осиё ва Лотин Америкаси мамлакатларининг иқтисодий регрессиясига сезиларли даражада таъсир қилди: даромаднинг аҳоли жон бошига салбий ўсиши кузатилди (йилига мос равишда 0,1 ва 0,04 фоиз тарзда).
Ривожланиш чўққиси (1870-1913-йиллар) Капитализм юқорироқ тезликка ўтмоқда: оммавий ишлаб чиқаришнинг бошланиши
Капитализмнинг ривожланиши тахминан 1870-йилларда тезлаша бошлади. 1860—1910-йилларда янги технологик инновациялар кластерлари пайдо бўлди, натижада оғир ва кимё саноати деб аталадиган саноат тармоқлари пайдо бўлди: электр жиҳозлари, ички ёнув двигателлари, синтетик бўёқлар, сунъий ўғитлар ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш кабилар. Амалий одамлар томонидан интуиция билан ихтиро қилинган саноат инқилоби технологияларидан фарқли ўлароқ, илмий ва муҳандислик тамойилларини тизимли қўллаш орқали янги технологиялар ишлаб чиқилди. Шундай қилиб, ҳар қандай ихтиро жуда тез такрорланиши ва такомиллаштирилиши мумкин эди. Бундан ташқари, оммавий ишлаб чиқариш тизимининг ихтиро қилиниши билан кўплаб тармоқларда ишлаб чиқариш жараёнида инқилоб содир бўлди. Ҳаракатланувчи конвейр (лентали конвейр) ва алмаштириладиган қисмларнинг жорий этилиши туфайли харажатлар кескин камайди. Бу 1908-йилдан бери тез-тез йўқ қилинганлиги ҳақидаги даъволарга қарамай, бизнинг замонамиздаги асосий (деярли универсал қўлланиладиган) тизимдир.
Ўсиб бораётган миқёсдаги ишлаб чиқаришни, хавф ва беқарорликни бошқариш учун янги иқтисодий институтлар пайдо бўлди
Ўзининг энг юқори чўққисида капитализм бугунги кунгача мавжуд бўлган асосий институционал тузилмага эга бўлди; у масъулияти чекланган жамиятлар, банкротлик тўғрисидаги қонун, марказий банк, ижтимоий суғурта, меҳнат қонуни ва бошқаларни ўз ичига олади. Ушбу институционал ўзгаришлар, асосан, асосий технологиялар ва сиёсатлардаги ўзгаришлар туфайли содир бўлди.
Йирик инвестицияларга бўлган эҳтиёжнинг ортиб бориши муносабати билан илгари фақат имтиёзли компанияларга нисбатан қўлланилган масъулияти чекланганлик тамойили кенг тарқалди. Шунинг учун энди у маълум минимал шартларга жавоб берадиган ҳар қандай компания томонидан ишлатилиши мумкин эди. Мисли кўрилмаган инвестиция миқёсига эга бўлган масъулияти чекланган жамиятлар капитализмнинг ривожланиши учун энг кучли воситага айланди. Капитализмнинг ҳар қандай ашаддий тарафдори олдида уларнинг улкан салоҳиятини эътироф этган Карл Маркс уларни “юқори тараққиётда капиталистик ишлаб чиқариш” деб атаган.
1849-йилги Британия ислоҳотига қадар банкротлик тўғрисидаги қонуннинг моҳияти тўловга лаёқатсиз тадбиркорни жазолаш, энг ёмон ҳолатда қарздорлар қамоқхонасидан иборат эди.
20-асрнинг иккинчи ярмида киритилган янги қонунлар муваффақиятсизликка учраган тадбиркорларга иккинчи имконият берди, бу уларга ўз бизнесини қайта ташкил этиш пайтида (1898-йилда киритилган АҚШ Федерал банкротлик тўғрисидаги қонуннинг 11-бобига биноан) кредиторларга фоиз тўлашдан қочиш имконини берди ва уларни қарзларининг бир қисмини ҳисобдан чиқариш учун мажбур қилди. Энди бизнес қилиш унчалик хавфли эмас эди. Компаниялар ҳажми ошгани сайин банклар ҳам ўсиб борди. Ўша пайтда битта банкнинг ишдан чиқиши бутун молия тизимини беқарорлаштириши хавфи бор эди, шунинг учун бу муаммога қарши курашишда охирги чора сифатида кредитор сифатида ҳаракат қилиш учун марказий банклар яратилган. Бу 1844-йилда биринчи бўлиб Англия банки бўлган.
Кенг тарқалган социалистик ташвиқот ва ислоҳотчилар томонидан ҳукуматга ишчилар синфининг позициясига нисбатан босимнинг кучайиши муносабати билан 1870-йиллардан бошлаб ижтимоий таъминот ва меҳнат тўғрисида бир қатор қонунлар киритилди: бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш, тиббий суғурта, ишсизлик ҳолати учун суғурта, қарилик пенсиялари ва бошқалар. Кўпгина мамлакатлар ёш болаларнинг (одатда 10-12 ёшгача) меҳнатини тақиқлади ва каттароқ болалар учун иш соатлари сонини чеклади (дастлаб фақат 12 соат).
Янги қонунлар аёлларнинг меҳнат шароитлари ва вақтларини ҳам тартибга солди. Афсуски, бу жасур ниятлар билан эмас, балки заиф жинс вакилларига нисбатан такаббур муносабат туфайли қилинган. Эркаклардан фарқли ўлароқ, аёлларда ақлий қобилиятлари йўқ, шунинг учун улар ўзлари учун ноқулай бўлган меҳнат шартномасини имзолашларига ишонишган, бошқача қилиб айтганда, аёлларни ўзидан ўзини ҳимоя қилиш талаб қилинган. Ушбу фаровонлик ва меҳнат қонунлари капитализмнинг қўпол ҳадларини юмшатди ва кўплаб камбағалларнинг ҳаётини бироз бўлса ҳам яхшилади.
Институционал ўзгаришлар иқтисодий ўсишга ёрдам берди. Масъулияти чекланган жамиятлар ва қарздорлар учун қулай банкротлик тўғрисидаги қонунлар бизнес юритиш билан боғлиқ хавфни камайтирди ва шу билан бойлик яратишни рағбатлантирди. Бир томондан, марказий банк, иккинчи томондан, ижтимоий ҳимоя ва меҳнат қонунчилиги ҳам мос равишда иқтисодий ва сиёсий барқарорликни ошириш орқали ўсишга ҳисса қўшди, бу эса кўпроқ инвестицияларни жалб қилиш имконини берди ва шунинг учун иқтисодиётнинг кейинги тикланишини тезлаштирди. Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1820-1870-йилларда энг юқори йилига 1 фоиздан 1870-1913-йилларда 1,3 фоизгача кўтарилди.
Маълум бўлишича, "либерал" олтин аср унчалик либерал эмас эди
Капитализм ривожланишининг чўққиси кўпинча глобаллашувнинг гўдаклик даври деб аталади. Ўшанда биринчи марта бутун жаҳон иқтисодиёти ягона ишлаб чиқариш ва айирбошлаш тизимига бирлаштирилди. Кўпчилик шарҳловчилар буни товарлар, капитал ва одамларнинг давлатлараро ҳаракатида сиёсий чекловлар кам бўлган даврда қабул қилинган либерал иқтисодий сиёсат билан боғлашади. Халқаро майдондаги бундай либерализм ички иқтисодий сиёсатга аралашмаслик ёндашувига мос эди (қуйида бу тушунчалар тушунтирилган). Умуман олганда, бизнес учун максимал эркинлик, мувозанатли бюджетга интилиш (бунда давлат харажатлари солиқ йиғимларидан ошмайди) ва олтин стандартни қабул қилиш асосий омиллар бўлган. Аслида, ҳамма нарса анча мураккаб эди.
Либерал – дунёдаги энг нотўғри таъриф
Бир нечта атамалар "либерал" сўзидан кўра кўпроқ чалкашликларни келтириб чиқарди. 19-асргача қўлланилмаган бўлса-да, либерализм асосидаги ғоялар ХVII асрдаёқ Томас Хоббс ва Жон Локк каби мутафаккирларнинг асарларида топилган. Ушбу атаманинг классик маъноси шахсий эркинлик энг юқори устуворликка эга бўлган вазиятни тавсифлайди. Иқтисодий нуқтаи назардан, бу шахснинг ўз мулкидан ўзи хоҳлаганча фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишни англатади, айниқса пул ишлашда. Энг яхши ҳукумат – қонун ва тартиб (либералистларнинг фикрига кўра) каби ҳуқуқларни амалга ошириш учун энг минимал шарт-шароитларни таъминлайдиган ҳукуматдир. Бундай ҳукумат (давлат) минимал давлат деб аталади.
Ўша давр либераллари орасида кенг тарқалган шиор "аралашмаслик" ("Ишлар ўз йўлида кетсин") эди, шунинг учун либерализм – аралашмаслик ҳақидаги таълимот, деб ҳам аталади. Бугунги кунда либерализм, одатда, демократик ташвиқот билан тенглаштирилади, чунки унинг сиёсий инсон ҳуқуқларига, жумладан, сўз эркинлигига урғу берилади. Бироқ 20-асрнинг ўрталарига қадар кўпчилик либераллар демократлар эмас эди. Илк либераллар анъана ва ижтимоий иерархия инсон ҳуқуқларидан устун туриши кераклиги ҳақидаги консерватив қарашдан аллақачон воз кечган эди. Аммо улар ҳамма ҳам бундай ҳуқуқларга лойиқ эмаслигига амин эдилар. Либералларнинг фикрича, аёлларнинг ақлий салоҳияти етарли эмас, шунинг учун улар овоз бермаслиги керак. Либераллар, шунингдек, камбағалларга овоз бериш ҳуқуқи берилмаслиги кераклигини, чунки улар хусусий мулкни мусодара қилишга чақирган сиёсатчиларни танлайдилар, дейишган. Адам Смит очиқ тан олдики, ҳукумат "Аслида бойларни камбағаллардан ёки бирон бир мулкка эга бўлганларни йўқлардан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган институтдир".
Ушбу концепцияни янада чалкаштириб юборадиган нарса шундаки, Қўшма Штатларда "либерал" атамаси чап марказчи партия позициясини ифодалаш учун ишлатилади. Тед Кеннеди ёки Пол Кругман каби америкалик "либераллар" Европада социал-демократлар деб аталади. Европада бу атама, масалан, Германиядаги Эркин Демократик партия тарафдорларини тасвирлаш учун ишлатилади, улар АҚШда либертарлар деб таснифланади. Кейин 1980-йиллардан бери ҳукмрон бўлган неолиберализм иқтисодий тушунча бор (пастга қаранг). У классик либерализмга жуда яқин, аммо барибир унинг аниқ нусхаси эмас. Иқтисодий нуқтаи назардан, неолиберализм минимал давлатни ёқлайди, лекин баъзи ўзгаришлар билан энг муҳим фарқ шундаки, у марказий банкни ва унинг банкноталарни чиқариш монополиясини тан олади, классик либераллар эса пул ишлаб чиқаришда ҳам рақобат бўлиши керак, деб ҳисоблашган.
Сиёсий жиҳатдан неолибераллар классик либераллар каби очиқдан-очиқ демократияга қарши чиқмайдилар. Аммо уларнинг аксарияти хусусий мулк ва эркин бозор номидан демократияни қурбон қилишга тайёр.
Неолиберализм, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда, Вашингтон консенсус ёндашуви сифатида танилган, чунки у Вашингтонда жойлашган дунёдаги энг кучли учта иқтисодий институт, яъни АҚШ Молия вазирлиги, Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ) ва Жаҳон банки томонидан доимий равишда тарғиб қилинган. Аслида, 1870-йилдан 1913-йилгача халқаро майдонда универсал либерализм мавжуд эмас эди. Капитализмнинг юрагида, Ғарбий Европа ва АҚШда савдо протекционизми пасайган эмас, балки ошди. 1865-йилдан бери давом этаётган фуқаролар уруши натижасида АҚШ аввалгидан ҳам протекционист давлатга айланди. 1860—1870-йилларда эркин савдо шартномаларини имзолаган Ғарбий Европа давлатларининг кўпчилиги уларни янгиламади ва муддати тугаганидан кейин божхона тўловларини сезиларли даражада оширди (одатда охиргиси 20-йил эди). Бу қисман Янги Дунёдан (айниқса АҚШ ва Аргентинадан) ва Шарқий Европадан (Россия ва Украина) янги арзон импортлар билан курашаётган қишлоқ хўжалигини ҳимоя қилиш истаги билан боғлиқ эди, лекин бу асосан, оғир ва кимёвий янги саноат тармоқлари ривожланишни ҳимоя қилиш ва рағбатлантириш учун қилинган. Германия ва Швеция бу "янги протекционизм"нинг энг яхши намунаси бўлиб, немислар уни "темир ва жавдарнинг никоҳи" деб аташган.
Мустақилликка эришгунга қадар Лотин Америкаси давлатлари томонидан имзоланган тенгсиз шартномалар 1870-1880-йилларда тугагач, иккинчиси анча юқори протекционистик мажбуриятларни (30-40 фоиз) юклади. Бироқ бошқа "чекка" мамлакатларда биз илгари айтган мажбурий эркин савдо анча кенгайди.
Европа давлатлари Африка қитъасининг бир қисми учун кураш олиб боришди ва кўплаб Осиё давлатлари мустамлакаларга айланди (Малайзия, Сингапур ва Мянма Буюк Британиянинг, Камбоджа, Ветнам ва Лаос Франциянинг мустамлакаларига айланди). Буюк Британия империяси ўзининг саноат қудрати билан қўллаб-қувватланиб, ақл бовар қилмайдиган даражада ўсди ва бу мамлакатда қуёш ҳеч қачон ботмайди, деган машҳур иборани келтириб чиқарди. Унга илгари мустамлакачиликда унчалик қаттиқ иштирок этмаган Германия, Белгия, АҚШ ва Япония каби давлатлар ҳам қўшилди.
Бу давр империализм даври сифатида танилгани ажабланарли эмас. Асосий капиталистик мамлакатларда ички майдонда ҳам давлат аралашуви билан ёмонлашган эмас, балки сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Бу фискал сиёсат (мувозанатланган бюджет доктринаси) ва пул-кредит сиёсати (олтин стандарт)нинг эркин бозор доктриналарига қатъий риоя қилишда намоён бўлди. Бироқ давр меҳнат қонунлари, ижтимоий таъминот тизимлари, инфратузилмага (асосан темир йўллар ва каналларга) ва таълимга (айниқса, АҚШ ва Германияда) давлат инвестициялари билан давлат ролининг кескин ўсиши билан тавсифланади.
Маълум бўлишича, 1870-1913-йиллардаги либерал олтин давр биз ўйлаганчалик либерал бўлмаган.
Ички ва халқаро сиёсат нуқтаи назаридан, асосий капиталистик мамлакатларда вазият камроқ либерал бўлиб борди. Либераллаштириш асосан кучсизроқ мамлакатларда ва мустамлакачилик ва тенгсиз шартномалар орқали эркин танлаш эмас, балки мажбурлаш орқали амалга оширилди. Ушбу даврда тез ўсишни бошдан кечирган ягона периферик минтақада, яъни Лотин Америкасида, тенг бўлмаган шартномалар муддати тугаши билан протекционизмнинг кенг тарқалиши кузатилди.
Муаммолар (1914-1945-йиллар)
Капитализмни йиқитиш: биринчи жаҳон уруши ва либерал олтин асрнинг охири
1914-йилда Биринчи жаҳон урушининг бошланиши бутун капитализм даврининг тугашини кўрсатди. Ўша вақтларгача камбағал аҳоли қўзғолонлари (1848-йил Европадаги инқилоблар, 1871-йил Париж коммунаси ва бошқа шунга ўхшаш воқеалар) иқтисодий муаммолар (1873-1896-йиллардаги узоқ давом этган депрессия) ва доимий таҳдидларига қарамай, капитализм чегараларини кенгайтиришнинг ягона йўли эди.
Бироқ Биринчи жаҳон уруши (1914-1918) бу қарашларни қайта кўриб чиқишга мажбур қилди ва бутун дунё бўйлаб капитализм қураётган савдо тармоғининг ривожланиши ва мустаҳкамланиши, ўзаро давлатлар ўртасида урушлар бўлиши мумкин эмаслиги ва бу имконсизлиги ҳақидаги (ўша пайтдаги) машҳур фикрни бутунлай обрўсиз қилди.
Бир томондан, капитализм чўққиси даврининг глобаллашувини бозор кучлари эмас, балки империализм белгилаганини ҳисобга олсак, Биринчи жаҳон урушининг бошланиши ажабланарли эмас эди.
Бу эса етакчи капиталистик мамлакатлар ўртасидаги халқаро рақобатнинг ҳарбий тўқнашувларга айланиб бориши учун катта имкониятга эга эканлигини англатарди. Баъзи назариётчилар бундан ҳам узоқроққа боришди: улар капитализмнинг доимий ташқи экспансиясиз барқарор бўлиши мумкин бўлмаган, эртами-кечми капитализмнинг тугашини билдирувчи босқичга етиб боришини таъкидлардилар.
Капитализмнинг рақобатчиси бор:
Россиядаги инқилоб ва социализмнинг юксалиши
Бу фикр, 1917-йилги рус инқилоби етакчиси Владимир Лениннинг “Империализм – капитализмнинг энг юқори босқичи сифатида” эссесида энг яхши очиб берилган. Бу воқеа капитализм ҳимоячилари учун Биринчи жаҳон урушидан кўра кўпроқ зарба бўлди, чунки у капитализмнинг барча асосларини бузадиган иқтисодий тизимнинг пайдо бўлишига олиб келди.
Россияда инқилобдан кейин ўн йил ичида ишлаб чиқариш воситаларига (ускуналар, завод бинолари, ер) хусусий мулкчилик тугатилди. Қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш 1928-йилда, бой деҳқонлар“қулоқ”ларнинг ерлари тортиб олиниб, совхозларга айлантирилганда катта муваффақият келтирди.
Қишлоқ камбағаллари эса совхозлардан фақат номи билан фарқ қилмаган қишлоқ хўжалиги кооперативларига (колхозларга) киришга мажбур бўлдилар. Бозорлар охир-оқибат тугатилди ва 1928-йилга келиб, биринчи беш йиллик режа ишга туширилгандан сўнг, улар тўлиқ марказий режалаштириш билан алмаштирилди. 1928-йилга келиб Совет Иттифоқида капиталистик бўлмаган иқтисодий тизим мавжуд эди. У ишлаб чиқаришда хусусий мулкчиликсиз, фойда кўзламай ва бозорларсиз ишлади.
Капитализмнинг бошқа пойдевори бўлган иш ҳақига келсак, ҳолат бироз мураккаброқ эди.
Албатта, назарий жиҳатдан совет ишчилари ёлланма ишчилар эмас эди, чунки улар давлат мулки ёки кооперативлар орқали барча ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилишган.
Бироқ амалда уларни капиталистик иқтисодиётдаги маош олувчилардан фарқлаб бўлмас эди, чунки улар ўз корхонаси ва кенгроқ иқтисодиётнинг қандай ишлашини назорат қила олмадилар ва бир хил иерархик муносабатлар ҳали ҳам уларнинг кундалик ишларига бўйсунди. Совет социализми оммавий иқтисодий (ва ижтимоий) тажриба эди. Ундан олдин ҳеч қачон марказлаштирилган режали иқтисодий тизим бўлмаган. Карл Маркс тафсилотларни жуда ноаниқ баён қилган ва Совет Иттифоқи ўз-ўзидан тизимни ўйлаб топиши керак эди.Ҳатто кўпгина марксистлар, хусусан, Карл Кауцкий ҳам бу тизимнинг истиқболига шубҳа билан қарашган; Маркснинг фикрича, социализм энг ривожланган капиталистик мамлакатлар иқтисодиётидан туғилиши керак эди. Унинг таъкидлашича, бундай иқтисодлар тўлиқ режалаштирилган иқтисодиётдан бир қадам узоқда эди, чунки уларнинг иқтисодий фаолияти йирик компаниялар ва ушбу компанияларнинг картеллари томонидан юқори даражада режалаштирилган эди.
Совет Иттифоқи иқтисодиётида, Ҳатто капитализм билан энг ривожланган Европа қисми ҳам жуда қолоқ эди, шунинг учун социализм пайдо бўлишига ҳеч қандай сабаб йўқ эди. Ҳаммани ҳайратда қолдирадиган бўлсак, дастлаб Совет саноатлашуви катта муваффақият бўлди, бу Иккинчи Жаҳон уруши даврида СССРнинг Шарқий фронтдаги фашистик ҳужумини қайтариш қобилиятини энг аниқ исботлади. Ҳисоб-китобларга кўра, 1928-йилдан 1938-йилгача Совет Иттифоқида аҳоли жон бошига даромад йилига 5 фоизга ўсган, бу даромад одатда йилига 1-2 фоизга ошган дунё учун жуда юқори кўрсаткичдир.
Бу ўсиш сиёсий қатағон ва 1932-йилдаги[26 - Мухтасар қилиб айтганда, 1932 йилдаги очарчилик қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришдан кейин қишлоқдан жуда кўп озиқ-овқат олиб кетилганлиги сабабли содир бўлди. Тез ўсиб бораётган шаҳар аҳолисини озиқлантириш керак эди. Бундан ташқари, ғалла экспорт қилиниб, хорижий валютадан тушган маблағга Совет Иттифоқига саноатлаштириш учун зарур бўлган илғор ускуналар сотиб олинди/] очарчиликдан миллионлаб ўлимлар ҳисобига келди. Бироқ ўша пайтда очарчиликнинг кўлами номаълум эди ва кўпчилик Совет иқтисодий фаолияти натижаларидан ҳайратда эди, айниқса 1929-йилги Буюк Депрессиядан кейин капитализм тиз чўккан эди.
Капитализмнинг таназзулга учраши:
1929-йилги Буюк Депрессия
Буюк Депрессия капитализмга ишонувчилар учун социализмнинг юксалишидан кўра кўпроқ даҳшатли воқеа эди. Бу, айниқса, 1929-йилдаги машҳур Уолл-стрит ҳалокати билан бошланган ва у энг кўп зарар кўрган Қўшма Штатларда сезиларли бўлди. 1929-1932-йилларда АҚШда саноат ишлаб чиқариш ҳажми 30 фоизга камайди, ишсизлик даражаси эса 8 бараварга ошди: 3 фоиздан 24 фоизгача.
Фақат 1937-йилга келиб, Қўшма Штатлар ишлаб чиқаришни 1929-йил даражасига кўтара олишга муваффақ бўлди. Германия ва Франция ҳам жиддий зарар кўрди, бу мамлакатларда саноат ишлаб чиқариши мос равишда 16 ва 15 фоизга камайди.
Неолиберал иқтисодчилар гўёки катта, аммо мукаммал тарзда бошқарилиши мумкин бўлган молиявий инқироз жаҳон савдосининг бузилиши туфайли Буюк Депрессияга айланди, деган нуфузли фикрни тарқатади. Бу ҳолат Қўшма Штатлар томонидан Смут-Ҳоуле қонунига мувофиқ ҳимоя тариф ставкаларининг қабул қилиниши муносабати билан "савдо уруши" туфайли юзага келганлиги айтилади. Бу воқеа танқидга ҳам дош беролмайди.
Смут-Ҳоуле қонунига биноан[27 - Смоот-Ҳаwлей қонуни божхона тарифлари тўғрисидаги қонун бўлиб, импорт қилинадиган 20 000 дан ортиқ маҳсулот учун бож ставкаларини оширди. Бир версияга кўра, натижа бошқа штатларнинг жавоби бўлиб, Aмерика товарларига божларни оширди, бу эса Қўшма Штатлар ва Европа мамлакатлари ўртасидаги савдонинг кескин қисқаришига олиб келди ва ниҳоят иқтисодиётни Буюк Депрессияга олиб келди. Эслатма. бошига.] божхона тарифларининг ошишини кескин деб аташ мумкин эмас. У АҚШда ишлаб чиқарилган маҳсулотларга ўртача тарифни 37 фоиздан 48 фоизга кўтарди. У оммавий божхона урушининг сабаби ҳам эмас эди. Италия ва Испания каби бир неча иқтисодий заиф давлатлар бундан мустасно, бошқа мамлакатларда Смут-Ҳоуле қонунининг қўлланилиши туфайли савдо протекционизмининг кучли ўсиши кузатилмади. Ва энг муҳими, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 1929-йилдан кейин халқаро савдонинг таназзулга учрашининг асосий сабаби божхона тўловларининг ошиши эмас, балки асосий капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари томонидан мувозанатли бюджет концепциясини жорий этилиши натижасида юзага келган халқаро талабнинг пасайиш спирали эди.
1929 ёки 2008-йиллар каби йирик молиявий инқироздан сўнг, хусусий сектор харажатлари пасайиб бормоқда. Қарзлар тўланмайди, бу эса банкларни кредитлашни қисқартиришга мажбур қилади. Қарз олишга қодир бўлмаган корхоналар ва жисмоний шахслар ўз харажатларини камайтиради ва бу ўз навбатида бошқа компаниялар ва жисмоний шахсларнинг маҳсулотларига бўлган талабни камайтиради (компаниялар харидорларга маҳсулот ва бошқа компанияларга ускуналар сотади, ишчилар ўз меҳнатларини компанияларга сотади). Иқтисодиётда талаб даражаси пасаймоқда. Бундай шароитда давлат даромадидан кўпроқ маблағ сарфлаш, яъни бюджет тақчиллиги ёрдамида талаб даражасини сақлаб қолишга қодир ягона хўжалик субъекти бўлиб қолади. Бироқ Буюк Депрессия даврида мувозанатли бюджет таълимотига бўлган кучли ишонч бундай ҳаракатларга тўсқинлик қилди. Иқтисодий фаоллик даражаси пастлиги сабабли солиқ тушумлари камайиб бораётганлиги сабабли, бюджетни мувозанатлашнинг ягона йўли харажатларни қисқартириш эди. Шундай қилиб, талабнинг пастга силжишини тўхтатадиган ҳеч нарса қолмади.
Энг ёмони, олтин стандарти марказий банкларга пул эмиссиясини оширишга имкон бермади, чунки бу ҳолда валютанинг қадрсизланиши хавфи мавжуд эди. Чекланган пул массаси шароитида кредит жуда камдан-кам ҳолга келди, бу эса хусусий сектор фаолиятига тўсқинлик қилди ва шу билан талабни янада пасайтирди.
Ислоҳотлар бошланди:
АҚШ ва Швеция ўрнак кўрсатмоқда
Буюк депрессия капитализм тарафдорларида унутилмас таассурот қолдирди. Ундан кейин аралашмаслик доктринасини умумий рад этиш ва иқтисодий тизимни ислоҳ қилишга жиддий уринишлар бошланди. Депрессия энг кучли таъсир кўрсатган ва энг узоқ давом этган Қўшма Штатлардаги ислоҳотлар айниқса катта ва кенг кўламли бўлди. Президент Франклин Рузвельт даврида қабул қилинган "Биринчи янги битим" деб номланган дастур (1933-1934) банкларнинг тижорат ва инвестиция бўлинмаларини ажратди (1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунига биноан), кичик омонатчиларни банк инқирозидан ҳимоя қилиш учун суғурта тизимини яратди. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш кучайтирилди (Қимматли қоғозлар тўғрисидаги Федерал қонунга биноан), қишлоқ хўжалиги кредит тизимини кенгайтирди ва мустаҳкамлади, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархларни белгилади, инфратузилмани ривожлантиришга кўмаклашди (масалан, Гувер тўғони қурилди. Буни 1978-йилда Кристофер Рив бош ролни ижро этган"Супермен" фильмида кўриш мумкин) ва бошқалар.
Иккинчи янги келишув (1935-1938) янада кўпроқ ислоҳотларни амалга оширишга муваффақ бўлди, жумладан, ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонун (1935), кекса ёшдаги пенсия ва ишсизликдан суғурталашни жорий қилди ва Вагнер қонуни (1935) касаба уюшмаларини мустаҳкамлади. Яна бир муҳим ислоҳотларни амалга оширган давлат – Швеция. Аҳолининг 5 фоизини ишсиз қолдирган либерал иқтисодий сиёсатдан жамоатчиликнинг норозилигидан фойдаланган социал-демократик партия 1932-йилда ҳокимият тепасига келди. Бу ерда даромад солиғи бугунги кунда ушбу солиқнинг асоси ҳисобланган мамлакат учун ҳайратланарли даражада кеч жорий этилган (таққослаш учун, Буюк Британия 1842-йилда даромад солиғини жорий қилган ва, Ҳатто қатъий равишда солиққа қарши бўлган АҚШ ҳам 1913-йилда уни ундира бошлаган).
Шу тариқа олинган даромадлар фаровонлик давлатини барпо этишга (1934-йилда Швецияда ишсизликдан суғурта жорий этилди, кексалик пенсияси оширилди) ва майда фермерларга ёрдам беришга (фермер кредитлари кенгайтирилди ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархлар белгиланди). 1938-йилда марказлашган касаба уюшмалари ва ишчилар уюшмалари саноат можароларини тинч йўл билан ҳал қилиш йўлини ўрнатган Салтьшебаден битимини имзоладилар. Бошқа давлатлар капитализмни ўзгартиришда Қўшма Штатлар ва Швеция каби узоққа бормадилар, аммо уларнинг ислоҳотлари Иккинчи жаҳон урушидан кейинги келажак қиёфасини олдиндан белгилаб берди.
Капитализм заифлашмоқда: унинг ўсиши секинлашмоқда, социализм эса капитализмдан устундир
1914-1945-йиллардаги тартибсизликлар Иккинчи Жаҳон уруши бошланиши билан энг юқори чўққисига чиқди, унда жуда кўп одамлар, ҳам аскарлар, ҳам тинч аҳоли (60 миллионгача) ҳалок бўлди. Уруш 19-аср бошидан бери иқтисодий ўсишнинг биринчи марта пасайишига олиб келди.
Капитализмнинг олтин даври (1945-1973)
Капитализм барча жабҳаларда яхши ишлайди: даромаднинг ўсиши, бандлик ва барқарорлик
Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин 1945-йил ва биринчи нефт зарбаси содир бўлган 1973-йил орасидаги бўшлиқ, кўпинча, капитализмнинг олтин даври деб аталади. Бу давр ҳақиқатан ҳам шундай номга лойиқдир, ўшандан бери тарихдаги энг юқори ўсиш суръатларига эришилди. 1950-1973-йилларда Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад йилига 4,1 фоизга ҳайратланарли даражада ўсди. Қўшма Штатларда бу секинроқ эди, лекин бу ерда ҳам ўсиш мисли кўрилмаган бўлиб, йилига 2,5 фоизни ташкил этди. Ғарбий Германияда даромадларнинг ўсиши 5 фоизни ташкил этди. Бу ҳодиса "Рейндаги мўъжиза" деб номланди, Япония эса 8,1 фоизга тезроқ ўсди, шу тариқа кейинги ярим аср давомида Шарқий Осиёда "иқтисодий мўъжизалар" занжири бошланди.
Аҳоли жон бошига даромаднинг юқори ўсиши олтин асрнинг ягона иқтисодий ютуғи эмас. Ғарбий Европанинг ривожланган капиталистик мамлакатларида, шунингдек, Япония ва АҚШда ишчилар синфининг офати бўлган ишсизлик амалда йўқ қилинди (10-бобга қаранг).
Бу мамлакатлар бир қатор кўрсаткичлар бўйича ҳайратланарли барқарорликни намойиш этдилар: ишлаб чиқариш (ва демак, бандлик), нархлар ва молия бўйича. Ҳосилдорлик аввалги даврларга қараганда анча кам ўзгариб турди, бунинг ўзи Кейнснинг фискал сиёсати билан боғлиқ бўлиб, бу турғунлик даврида давлат харажатларининг кўпайишига ва сунъий ўсиш даврида камайишига имкон берди.
Инфляция даражаси, яъни ўртача нархлар даражасининг ўсиш суръати нисбатан паст, молиявий барқарорлик даражаси эса жуда юқорилигича қолди. Капитализмнинг гуллаган даврида деярли ҳеч бир давлат банк инқирозига дуч келмаган. Таққослаш учун, 1975-йилдан бошлаб, 2000-йилларнинг ўрталарида, бир неча йил бундан мустасно, ҳар йили 5 дан 35 фоизгача штатларда банк инқирози юз берди.
Шундай қилиб, барча ҳисоб-китобларга кўра, олтин аср ажойиб давр эди. Буюк Британия Бош вазири Гаролд Макмиллан “Сиз ҳеч қачон бунчалик яхши яшамагансиз”, деганида, у муболаға қилмаган. Ҳозиргача эришиб бўлмайдиган бу ажойиб иқтисодий кўрсаткичлар ортида нима тургани ҳақидаги баҳслар ҳалигача тўхтамаяпти.
Капитализм олтин даврининг омиллари, шартлари
Баъзиларнинг таъкидлашича, Иккинчи Жаҳон урушидан кейин ғайриоддий катта миқдордаги янги технологиялар ўз чиқишини кутиб турди ва керакли вақтда олтин асрда ўсишни келтириб чиқарди. Уруш пайтида фронт эҳтиёжлари учун ишлаб чиқилган кўплаб технологиялар фуқаролик мақсадларида фойдаланиш учун ўзгартирилди: компютерлар, электроника, радарлар, реактив двигателлар, синтетик каучук, микротўлқинли печлар (илгари бу технология радар технологиясида ишлатилган) ва бошқалар. Уруш тугаши билан уларга биринчи навбатда урушдан кейин иқтисодиётни тиклаш учун, сўнгра уруш давридаги тежамкорлик даврида ўсган истеъмол талабини қондириш учун кўплаб сармоялар киритилди.Олтин асрда халқаро иқтисодий тизим ҳам иқтисодий ривожланишга ҳисса қўшган бир қатор муҳим ўзгаришларни кўрди. 1944-йилдаги Бреттон-Вудс курортидаги иттифоқчиларнинг учрашуви урушдан кейинги халқаро молия тизимининг иккита асосий институтини яратишнинг бошланиши бўлиб, улар охир-оқибат Бреттон-Вудс институтлари лақабини олдилар. Булар: Халқаро Валюта жамғармаси (ХВЖ) ва Қайта қуриш ва тараққиёт учун Халқаро банк (ҚТХБ)( кўпроқ Жаҳон банки сифатида машҳур).
ХВЖ тўлов баланси инқирози юз берган тақдирда мамлакатларни қисқа муддатли молиялаштириш, яъни мамлакатларнинг бутун дунё билан ҳисоб-китоблари ҳолатини кўрсатиш учун яратилган (бу ҳақда 12-бобда батафсил ўқинг). Бундай инқироз мамлакатнинг бошқа мамлакатлардан қарзи бўлганда (масалан, маҳсулотлар импортининг сезиларли даражада кўпайиши ёки экспортдан чет эл облигацияларини сотиб олиш натижасида) ҳеч ким унга қарз беришни хоҳламайдиган ҳолатларда юзага келади.
Одатдаги натижа молиявий ваҳима, кейин эса иқтисодиётдаги чуқур таназзулдир. Бундай вазиятда фавқулодда кредитлар бериш орқали ХВЖ давлатларга инқирозларни камроқ салбий оқибатлар билан енгиш имконини беради. Жаҳон банки лойиҳаларни кредитлаш учун яратилган: уларга пул тўғон қуриш каби аниқ инвестиция лойиҳалари учун ажратилади. Хусусий сектор банклари таклиф қилгандан кўра узоқроқ муддатга ёки паст фоиз ставкаларига эга кредитлар бериш орқали Жаҳон банки мижоз давлатларга янада фаолроқ сармоя киритиш имконини бермоқда. Урушдан кейинги жаҳон иқтисодий тизимининг учинчи устуни 1947-йилда имзоланган Тарифлар ва Савдо бўйича Бош келишув (ГАТТ) эди. 1947-йилдан 1967-йилгача ГАТТ доирасида олтита музокаралар (раунд деб аталган) бўлиб ўтди, бу асосан ривожланган мамлакатлар ўртасидаги савдода божхона тўловларини камайтиришга олиб келди.
Тахминан бир хил ривожланиш даражасидаги бир қатор мамлакатларда қўлланилган бу қисқартиришлар ижобий натижалар берди, бозорларни кенгайтирди ва рақобатни кучайтириш орқали ҳосилдорлик ўсишини рағбатлантирди.
Европада халқаро интеграция соҳасида янги эксперимент амалга оширилди ва жуда катта оқибатларга олиб келди. У 1951-йилда ташкил этилган, олтита давлат: Германия, Франция, Италия, Нидерландия, Белгия ва Люксембургни ўз ичига олган Европа Кўмир ва Пўлат Ҳамжамиятидан (ЕКПҲ) бошланди ва Европа Иқтисодий Ҳамжамиятининг (ЕИҲ) (эркин савдо тўғрисидаги битим – 1957-йилги Рим шартномаси асосида) ташкил этилиши билан якунланди. 1973-йилда Буюк Британия, Ирландия ва Дания ўша пайтда Европа Иттифоқи (Европа ҳамжамиятлари) деб аталган гуруҳга қўшилди. Урушлар ва рақобат туфайли парчаланиб кетган ҳудудларда тинчлик ўрнатиш, шунингдек, бозорларни бирлаштирган ЕИҲ ўзига аъзо мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишига катта ҳисса қўшди.
Капитализмнинг олтин даврининг энг нуфузли изоҳи шундаки, у иқтисодий сиёсат ва институтлардаги ислоҳотлар натижаси бўлиб, аралаш иқтисодиётнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу капитализм ва социализмнинг энг яхши элементлари уйғунлиги эди.
Буюк депрессиядан сўнг эркин рақобатга маълум чекловлар қўйиш зарурлиги тўғрисида тушунча пайдо бўлди. Ҳукумат тартибга солинмаган бозорларнинг қулаши билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишда фаол рол ўйнаши керак деган хулосага келди.
Шу билан бирга, Иккинчи жаҳон уруши даврида режалаштиришнинг ижобий тажрибаси ҳукумат аралашувининг асослилигига шубҳаларни камайтирди. Кўпгина Европа мамлакатларида чап қанот партияларининг сайловдаги муваффақияти (фашизмга қарши курашдаги етакчи роли туфайли) ижтимоий давлат концепциясининг ривожланиши ва тарқалишига ва ходимларнинг ҳуқуқларининг кенгайишига олиб келди. Сиёсат ва институтлардаги бу ўзгаришлар олтин асрга турли йўллар билан ёрдам берди: ижтимоий тинчликни яратиш, инвестицияларни рағбатлантириш, ижтимоий ҳаракатчанликни ошириш ва технологик инновацияларни жорий этиш. Менга бир оз батафсилроқ тўхталиб ўтишга ижозат берсангиз, чунки бу муҳим савол.
Янгича капитализм: ишчиларни қўллаб-қувватловчи сиёсат ва муассасалар
Иккинчи жаҳон урушидан кўп ўтмай Европанинг кўпгина давлатлари темир-пўлат, темир йўл, банклар, энергетика саноати (кўмир, атом ва электр энергетикаси) каби муҳим тармоқларда хусусий корхоналарни миллийлаштирдилар ёки янги халқ ёки давлат корхоналарини (ДК) яратдилар. Бу Буюк Британия Лейбористлар партияси низомининг машҳур IV моддасида ёзилган қоидаларга мувофиқ, социал демократиянинг асосий элементи сифатида ишлаб чиқариш воситаларини давлат томонидан назорат қилинишига Европа социалистик ҳаракатларининг ишончининг акси эди (1995-йилда Тони Блер партияни “янги лейборист”га айлантирганида у ердан олиб ташланди).
Франция, Финляндия, Норвегия ва Австрия каби мамлакатларда давлат корхоналари хусусий сектор фирмалари учун ўта хавфли бўлган юқори технологияли тармоқларни ривожлантириш имконини берганлиги сабабли олтин асрда давлат корхоналари юқори ўсишнинг асосий омили сифатида эътироф этилди. Биринчи марта 19-аср охирида жорий этилган фаровонлик кўрсаткичлари аҳолини бир қатор асосий хизматлар билан таъминлаш мажбуриятлари давлат зиммасига ўтказилгандан сўнг сезиларли даражада ошди (масалан, Буюк Британия Миллий соғлиқни сақлаш хизмати). Улар солиқларни катта миқдорда ошириш ҳисобига (миллий даромадга нисбатан фоизда) молиялаштирилди. Фаровонлик кўрсаткичларининг ўсиши аҳолининг ижтимоий ҳаракатчанлигини оширишга олиб келди ва шу билан капиталистик тузумнинг қонунийлигини мустаҳкамлади. Ижтимоий барқарорликнинг бошланиши узоқ муддатли инвестицияларни кўпроқ жалб қилиш имконини берди, бу эса иқтисодий ўсишга олиб келди.
Бошқариладиган капитализм. Ҳукумат бозорларни тартибга солади ва турли йўллар билан шакллантиради
Буюк депрессия сабоқларидан ўрнак олиб, барча илғор капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари пасайиш даврида давлат харажатлари ва марказий банк пул оқимларини кўпайтириш ва юксалиш даврида уларни пасайтириш йўли билан Кейнс сиёсати деб номланувчи контрциклик макроиқтисодий чораларни атайлаб қўллай бошладилар (4-бобга қаранг). Бундай чоралардан айримлари, Буюк депрессия даврида ўзини намоён қилган, тартибга солинмаган бозорларнинг потенциал хавфини тан олиш, молиявий тартибга солишни кучайтириш эди. Бир неча мамлакатлар инвестиция банкини тижорат банкидан ажратишда Қўшма Штатлар даражасигача борган, аммо уларнинг барчаси банклар ва молиявий инвесторларга чекловлар қўйган.
Бу даврнинг банкирлари бугунги давр ворисларидан фарқли ўлароқ, ҳурматли, аммо зерикарли одамлар сифатида қаралган эди.[28 - 2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.] Кўпгина ҳукуматлар савдо протекционизми ва субсидиялар каби бир қатор чора-тадбирлар орқали мақсадли стратегик тармоқларни рағбатлантирадиган танланган саноат сиёсатини қабул қилдилар. АҚШ ҳукумати расман саноат сиёсатига эга эмас эди, лекин у мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига катта таъсир кўрсатди, илғор саноат тармоқлари учун таъсир этадиган тадқиқотларни молиялаштирди: компютерлар (Пентагон томонидан молиялаштирилади), ярим ўтказгичлар (АҚШ денгиз флоти), самолёт ишлаб чиқариш ( АҚШ ҳаво кучлари), Интернет (DARPA— Мудофаа бўйича илғор илмий-тадқиқот лойиҳалари агентлиги), фармация ва тиббий-биология фанлари (Миллий соғлиқни сақлаш институтлари) кабилар.
Франция, Япония ва Жанубий Корея каби мамлакатлар ҳукуматлари алоҳида саноатни ривожлантиришда тўхтамадилар ва беш йиллик режалар орқали бутун саноат сектори сиёсатини бевосита мувофиқлаштира бошладилар, директив совет марказий режалаштиришдан фарқлаш учун бу усул индикатив режалаштириш деб номланди.
Янги тонг: ниҳоят, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий ўсишга ҳаракат қилди
Олтин аср оммавий деколонизацияга гувоҳ бўлди. 1945-йилда Корея (1948-йилда Шимолий ва Жанубга бўлинган) ва 1947-йилда Ҳиндистон (Покистон ажралиб чиққан)дан бошлаб, колонияларнинг аксарияти озод этилди. Кўпгина мамлакатларда мустақиллик учун мустамлакачилар билан қаттиқ кураш олиб борилди. Бироз вақт ўтгач, мустақиллик Марказий ва Ғарбий Африка штатларига келди, у ерда 1957-йилда Кения биринчи бўлиб озодликка эришди.
1967-йилларнинг ўрталаригача Марказий ва Ғарбий Африка давлатларининг ярмига яқини мустақилликка эришди. Баъзилар кўпроқ кутишга тўғри келди (Ангола ва Мозамбик фақат 1975-йилда Португалия ҳукмронлигидан озод бўлди, Намибия 1990-йилда Жанубий Африкадан мустақилликка эришди), баъзилари ҳали ҳам кутишмоқда, аммо бугунги кунда ривожланаётган мамлакатлар деб аталадиган собиқ мустамлака жамиятларининг аксарияти капитализмнинг олтин даврининг охирида эркинлик олди.
Мустақилликка эришгач, мустамлакачиликдан кейинги аксарият мамлакатлар ўз она мамлакатлари томонидан ўзларига юкланган эркин бозор ва эркин савдо сиёсатидан воз кечдилар. Баъзилар очиқдан-очиқ социалистик бўлиб қолдилар (Хитой, Шимолий Корея, Шимолий Ветнам ва Куба), лекин кўпчилик мамлакатлар давлат томонидан бошқариладиган саноатлаштириш сиёсатини қабул қилдилар ва асосан капиталистик бўлиб қолдилар. Ушбу стратегия импорт ўрнини босувчи саноатни яратиш номи билан машҳур бўлди, чунки импорт қилинадиган саноат маҳсулотлари ўзиники билан алмаштирилди. Бунда импортни чеклаш (янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш) ёки миллий чегараларда фаолият юритувчи хорижий компаниялар фаолиятини қатъий тартибга солиш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни устун хорижий рақобатчилардан ҳимоя қилиш орқали амалга оширилди. Ҳукуматлар кўпинча хусусий сектор ишлаб чиқарувчиларини субсидияларди ва хусусий инвесторлар юқори хавф туфайли инвестиция қилишни истамайдиган соҳаларда давлат корхоналарини яратдилар. Мустамлакаларнинг оммавий мустақиллик даври 1945-1973-йиллар ва ундан кейинги йилларда содир бўлганлиги сабабли, олтин асрда ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётининг самарадорлиги ҳақида гапириб бўлмайди.
Ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий фаолиятини баҳолаш учун қабул қилинган муроса даври 1960-1980-йиллардир. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, ушбу ўн йилликлар давомида ривожланаётган мамлакатларда аҳоли жон бошига даромад йилига 3 фоизга ўсиб, йилига 3,2 фоизга ўсган ривожланган мамлакатлар билан тенглашди. Жанубий Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг иқтисодиётларининг “мўжизаси” юқоридаги даврда аҳоли жон бошига даромаднинг йилига 7-8 фоизга ўсиши бўлди, бу эса инсоният тарихидаги энг юқори ўсиш суръати эди (бу шунингдек, Японияни ўз ичига олади ва санаб ўтилган мамлакатлардан кейин Хитой жойлашган).
Шуни таъкидлаш керакки, ҳатто секин ўсишни кўрсатган ривожланаётган минтақалар ҳам бу даврда сезиларли ютуқларга эришди. 1960-1980-йилларда Марказий ва Ғарбий Африка мамлакатлари аҳоли жон бошига даромадлари йилига 1,6 фоизга ўсиши билан дунёдаги энг секин ривожланаётган ҳудудлар бўлиб қолди; Лотин Америкасида ўсиш икки баробар (3,1 фоиз) ва Шарқий Осиёда уч баробардан ортиқ (5,3 фоиз) бўлди. Бироқ бу кўрсаткичларни эътиборсиз қолдирмаслик керак. Эслатиб ўтамиз, саноат инқилоби даврида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиши атиги 1 фоизни ташкил этган.
Ўртача олтин позицияс: капитализмнинг энг яхши хизмати давлатни муносиб тартибга солишдадир
Капитализмнинг олтин даврида давлат аралашуви, деярли, барча мамлакатларда муҳим аҳамиятга эга барча соҳаларда ошди, энг бой давлатлардаги халқаро савдо бундан мустасно. Шунга қарамай, ҳам муваффақиятли, ҳам ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий кўрсаткичлар аввалгидан анча яхши эди. Ўша даврнинг кўрсаткичлари ҳозиргача ошиб кетгани йўқ – улар 1980-йиллардан бошлаб, давлат аралашуви даражаси сезиларли даражада пасайган пайтдан бошлаб ёмонлаша бошлади (бу ҳақда бироз кейинроқ гаплашаман). Олтин аср шуни кўрсатдики, капитализм тўғри тартибга солинса ва ҳукуматнинг тегишли ҳаракатлари билан рағбатлантирилса, ўзининг максимал салоҳиятига эришади.
"Интеррегнум" (1973-1979)
1971-йилда АҚШ долларининг олтинга конвертацияси тугаши билан олтин аср сўна бошлади. Бреттон-Вудс тизими макроиқтисодий бошқарувни ҳаддан ташқари қаттиқ қилиб қўйганлигини, унинг оқибатлари Буюк депрессия даврида яққол намоён бўлганлигини тан олиб, эски олтин стандартидан воз кечди. Бироқ тизим ҳали ҳам олтин билан боғланган эди, чунки бошқа барча асосий валюталар билан қатъий курсга эга бўлган АҚШ доллари ушбу қимматбаҳо металга эркин конвертация қилинган (унция учун 35 доллардан). Барча ҳисоб-китобларга кўра, ўша пайтда доллар "олтиннинг оғирлигига арзийди", чунки АҚШ дунё маҳсулотининг ярмига яқинини ишлаб чиқаради ва ҳамма жойда долларнинг кескин танқислиги бор эди, чунки ҳамма Америка нарсаларини сотиб олишни хоҳларди. Урушдан кейинги қайта қуриш ва бошқа мамлакатларнинг янада жадал ривожланиши бу тахминнинг ўз аҳамиятини йўқотишига олиб келди.
Одамлар АҚШ доллари олтинга умуман тенг эмаслигини англаб етгач, уларда банкнотларни қимматбаҳо металга алмаштириш учун кўпроқ сабаблар пайдо бўлди, бу эса АҚШ олтин захирасининг сезиларли даражада камайишига олиб келди ва долларни анча жозибадор қилди. 1959-йилгача номинал қиймати бўйича мамлакат олтин заҳираларининг ярмига тенг бўлган АҚШ расмий мажбуриятлари (доллар векселлари ва ғазна векселлари – АҚШ давлат облигациялари) 1967-йилга келиб ундан бир ярим баравар ошди.
1971-йилда Қўшма Штатлар ҳар қандай доллар талабларини олтинга айлантириш мажбуриятидан воз кечди, бунинг натижасида кейинги бир неча йил ичида бошқа мамлакатлар ўзларининг миллий валюталарини қатъий белгиланган курслар бўйича долларга боғлаш амалиётидан воз кечдилар. Натижада, жаҳон иқтисодиёти беқарор бўлиб қолди: валютанинг қиймати бозор кайфиятига қараб ўзгара бошлади ва чайқовчиликка нисбатан анча сезгир бўлиб қолди (инвесторлар валютанинг қиймати бўйича юқори ёки пастга ҳаракатига пул тикишганда). Олтин асрнинг охири 1973-йилда биринчи нефть инқирози билан белгиланди, ўшанда нефть қазиб олувчилар картели ОПEК (Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти) томонидан нархларни белгилаш натижасида бир кечада нефть нархи тўрт баравар кўтарилган. 1960-йилларнинг охиридан бошлаб кўплаб штатларда инфляция даражаси аста-секин ўсиб борди, аммо ҳозир нефть инқирози туфайли улар шунчаки осмонга кўтарилди. Ва энг муҳими, кейинги бир неча йил стагфляция билан ажралиб турди. Бу янги ихтиро қилинган атама иқтисоддаги қадимий нақшни бузган ҳодисага ишора қилади, яъни турғунлик (ёки стагнация) даврида нархлар тушиб кетган ва бум (тўполон) даврида кўтарилган. Энди иқтисодиёт турғун эди (гарчи турғунлик Буюк депрессия давридагидек узоқ давом этмаган бўлса-да) ва нархлар тез суръатлар билан ўсиб борди – йилига 10, 15 ёки ҳатто 25 фоизга.
1979-йилдаги иккинчи нефть инқирози капитализм нинг олтин даврини тугатди, бу кучли инфляциянинг янги босқичини келтириб чиқарди ва неолиберал ҳукуматларга асосий капиталистик мамлакатларда, айниқса Буюк Британия ва АҚШда ҳокимиятни эгаллашга имкон берди. Аралаш иқтисодиёт моделини танқид қилган эркин бозор иқтисодчилари кўпинча ўша даврни мутлақ иқтисодий фалокат сифатида таърифлаб, ҳаммани чалғитади. Ривожланган мамлакатларда даромадларнинг ўсиши Олтин асрдан бошлаб секинлашган бўлиши мумкин, аммо 1973-1980-йиллар оралиғида аҳоли жон бошига 2 фоизлик ўсиш суръати ҳали ҳам Иккинчи жаҳон уруши давридагидан сезиларли даражада юқори (1,2-1, 4 фоиз) ва ҳатто бир оз ошиб кетди, неолиберализмнинг кейинги ўттиз йилликларида кўринди (1980-2010-йилларда 1,8 фоиз).
1980-Ўртача 4,1 фоизни ташкил этган ишсизлик даражаси “Олтин аср” даврига нисбатан юқори бўлган, аммо унчалик кўп эмас (ўша пайтда меҳнатга лаёқатли аҳолининг 3 фоизи ишсиз эди).
1981-Шунга қарамай, бу даврдаги иқтисодий фаоллик етарли даражада норозиликни келтириб чиқарди ва бу охир-оқибат кейинги йилларда содир бўлган туб ўзгаришларга олиб келди.
Неолиберализмнинг юксалиши ва қулаши (1980-йиллардан ҳозирги кунгача)
Темир Хоним: Маргарет Тетчер ва Британиянинг урушдан кейинги муросага келиши
Бурилиш нуқтаси 1979-йилда Буюк Британия Бош вазири Маргарет Тетчернинг сайланиши билан юз берди. Урушдан кейинги даврда эришилган қўпол Торй-Лабор келишувидан воз кечиб, Тетчер аралаш иқтисодиётни тубдан йўқ қилишни бошлади ва ўзининг бундай муросасиз позициясига нисбатан "Темир хоним" лақабини олди. Тетчер ҳукумати даромад солиғининг юқори ставкасини пасайтирди, давлат харажатларини (айниқса, таълим, уйжой ва транспортда) камайтирди, касаба уюшмаларининг таъсирини камайтиришга қаратилган қонунлар киритди, капитал назоратини (чегаралар орқали пул муомаласини чеклаш) бекор қилди.
Энг муҳим қарор хусусийлаштириш, давлат корхоналарини хусусий инвесторларга сотиш бўлди. Хусусийлаштиришга коммунал хизматлар (газ, сув, электр энергияси), пўлат компаниялари, авиакомпаниялар, автомобилсозлик саноати ва баъзи давлат уй-жойлари киради.
Ҳукумат иқтисодий фаолликни ва демакки, талабни камайтириш орқали инфляцияни пасайтириш мақсадида фоиз ставкаларини оширди. Юқори фоиз ставкаси чет эл капиталини жалб қилди, фунт стерлинг қийматини оширди, бу эса Британия экспортини рақобатбардош қилиб қўйди. Аҳоли ва компаниялар томонидан харажатларнинг қисқариши натижасида 1979-1983-йилларни қамраб олган чуқур таназзул бошланди. Ишсизлар сони 3,3 миллионга етди ва бу ҳокимиятга келган ҳукуматнинг Жеймс Каллаханнинг Лейбористлар партияси даврида ишсизлик даражасини танқид қилган саъй-ҳаракатлари билан боғлиқ, бу "Лейбористлар ишламайди" шиори остида Буюк Британиядаги ишсизлар сонини миллиондан ортиқ одамга етказди. Иқтисодий таназзул даврида рақобатбардошлиги пасайишдан азият чекаётган Британия саноатининг катта қисми йўқ қилинди. Манчестер, Ливерпул ва Шеффилд каби кўплаб анъанавий саноат марказлари, шунингдек, Шимолий Англия ва Уелснинг тоғ-кон саноати вайронага айлангани "Қувур иши" (Гримлидаги кўмир кончилари ҳақида, яъни Ёркширдаги Гриметорп шаҳри) каби филмларда кўрсатилган.
Актёр: Роналд Рейган ва АҚШ иқтисодиётининг ўзгариши
Собиқ актёр ва Калифорниянинг собиқ губернатори Роналд Рейган 1981-йилда АҚШ президенти бўлди ва ўз ютуқлари бўйича Маргарет Тетчердан ўзиб кетди. Унинг ҳукумати энг юқори даромад солиғи ставкаларини кескин пасайтириб, бундай қисқартиришлар бой одамларга сармоя киритиш ва бойлик яратиш учун янги рағбатлар беришини тушунтирди, чунки улар ўз сармоялари самарасидан максимал даражада фойдаланишлари мумкин эди. Рейганнинг таъкидлашича, кўпроқ бойлик ишлаб чиқаришга ҳисса қўшган ҳолда, бой одамлар ҳам кўпроқ пул сарфлайдилар, янги иш ўринлари яратадилар ва ишчилар учун юқори даромад келтирадилар. Ушбу ёндашув "пастга тушиш" назарияси деб аталади. Шу билан бирга, ҳукумат камбағалларга бериладиган субсидияларни (айниқса, уй-жой билан таъминлашда) қисқартирди ва ишчиларни қаттиқроқ ишлашга кўпроқ рағбатлантириш учун энг кам иш ҳақи музлатилди. Ўйлаб кўрсангиз, бунда ғалати бир мантиқ бор: нега кўпроқ меҳнат қилишга киришиш учун бойларни янада бойитиш, камбағалларни эса янада қашшоқлаш керак? Бироқ қанчалик ғалати туюлмасин, бу ўзига хос таъминот иқтисодиёти Қўшма Штатларда ва ундан кейинги ўттиз йилликда иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойилига айланди.
Буюк Британиядаги каби бу ерда ҳам инфляцияни пасайтириш учун фоиз ставкалари оширилган. 1979-1981-йилларда улар йилига 10 фоиздан 20 фоизга кўтарилди. Япония ва бошқа хорижий рақобатчилар билан солиштирганда аллақачон ўз ўрнини йўқотаётган АҚШ ишлаб чиқариш саноатининг муҳим қисми молиявий харажатларнинг бу ўсишига дош бера олмади. Ўрта Ғарбнинг анъанавий саноат маркази “Занглаган камар”га айланди.[29 - Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.]
Бу даврда АҚШда молиявий дерегуляция замонавий иқтисодий тизимга асос солди. Бир компаниянинг амалдаги раҳбарнинг иродасига қарши бошқа компанияга қўшилиб кетишининг тез ўсиши бутун АҚШ корпоратив маданиятини ўзгартирди. Сотиб олишга ёрдам берганларнинг кўпчилиги босқинчилар эди, улар фақат активларни олиб ташлашдан манфаатдор эдилар (яъни, бу компаниянинг узоқ муддатли ҳаётийлигига қандай таъсир қилишидан қатъи назар, қимматбаҳо нарсаларни сотиш). Бу ёндашув 1987-йилда "Уолл-стрит" филмидаги Гордон Гекко образида абадийлаштирилган. Бундай тақдирга йўл қўймаслик учун компаниялар аввалгидан кўра тезроқ даромад олишлари керак эди. Акс ҳолда, сабрсиз акциядорлар ўз улушларини сотишлари мумкин, бу эса акцияларнинг нархини пасайтиради ва бизнесни душманларча курашиш билан эга чиқишига олиб келиши мумкин. Компаниялар учун тез даромад олишнинг энг осон йўли операцияларни соддалаштириш эди. Иш ўринларини қисқартириш ва инвестицияларни минимал даражага қисқартириш, ҳатто бу ҳаракатлар компаниянинг узоқ муддатда имкониятларига путур етказса ҳам, дарҳол натижаларга эришиш учун зарур бўлган минимал даражага қадар.
Қарз инқирози ва учинчи жаҳон мамлакатларидаги саноат инқилобининг тугаши
1970-йилларнинг охири ва 1980-йилларнинг бошларида АҚШнинг юқори фоиз ставкалари сиёсатининг оқибати, баъзан ўша пайтдаги Федерал захира раисидан кейин Волкер шоки деб аталган, АҚШга эмас, балки ривожланаётган мамлакатларга узоқроқ таъсир кўрсатди. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксарияти 1970-йиллар ва 1980-йилларнинг бошларида қисман саноат ривожланишини молиялаштириш, қисман нефть инқирозидан кейин нархи кўтарилган нефтга тўлов қилиш учун катта миқдорда қарз олди. АҚШ фоиз ставкалари икки баравар ошганда, халқаро кредит ставкалари ҳам ошиб кетди, бу эса 1982-йилда Мексикадан бошлаб, ривожланаётган мамлакатларда ташқи қарз бўйича кенг тарқалган дефолтга олиб келди. Бу ҳодиса Учинчи Жаҳон қарз инқирози деб номланади, чунки ривожланаётган мамлакатлар ўша пайтда Биринчи Жаҳон (ривожланган капиталистик мамлакатлар) ва Иккинчи Жаҳон (социалистик) мамлакатлари номи билан учинчи дунё деб аталган.
Иқтисодий инқирозларга дуч келган ривожланаётган мамлакатлар Бреттон-Вудс институтларига (ХВФ ва Жаҳон банки) мурожаат қилишга мажбур бўлдилар. Улар шундай шарт қўйдилар: қарз олувчи мамлакатлардан таркибий ислоҳот дастурини (ТИД) амалга ошириш талаб қилинди, бу эса бюджетни қисқартириш, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва талабларни қисқартириш, айниқса, халқаро савдо соҳасида иқтисодиётдаги давлат ролини камайтиришни талаб қилди. РПС натижалари барчани ҳафсаласини пир қилди, агар ундан ҳам ёмонлигини айтмаса. Керакли "таркибий" ислоҳотлар амалга ошишига қарамасдан, кўпчилик мамлакатларда 1980-1990-йилларда иқтисодий ўсиш суръати кескин пасайди. Лотин Америкасида (шу жумладан Кариб денгизи) аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1960 ва 1980-йиллардаги 3,1 фоиздан 1980 ва 2000-йилларда 0,3 фоизгача пасайди. Марказий ва Ғарбий Африкада 2000-йилда аҳоли жон бошига даромад 1980-йилга нисбатан 13 фоизга кам бўлган.
Натижада, учинчи жаҳон саноат инқилоби, Кембриж иқтисодчиси Ажит Сингх томонидан деколонизациядан кейинги дастлабки бир неча ўн йилликларда ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий ўсиш тажрибасини тавсифлаш учун фойдаланилган атама ўз ниҳоясига етди. Фақатгина Чили Пиночет (1974-1990) диктатураси остида 1980-1990-йиллардаги неолиберал сиёсатдан фойда кўришга муваффақ бўлди, аммо бунинг эвазига кўплаб инсонлар ҳаёти тўланди.
Бу даврдаги бошқа барча муваффақиятлар кенг қамровли аралашув сиёсати ва босқичма-босқич либерализацияга эга бўлган мамлакатларга тегишли. Бунга энг яхши мисол Шарқий Осиё иқтисодиётининг "йўлбарси" (ёки "аждаҳоси") бўлган Япония ва тобора юксалиб бораётган Хитойдир.
Девор қулаб тушмоқда: социализмнинг қулаши
1989-йилда катта тарихий аҳамиятга эга бўлган ўзгаришлар юз берди. Ўша йили Совет Иттифоқининг қулаши ва Берлин деворининг қулаши бошланди. Германия бирлаштирилди (1990-йилда), Шарқий Европанинг аксарият мамлакатлари коммунистик мафкурадан воз кечди. 1991-йилга келиб СССР парчаланиб кетди. 1978-йилдан бери Хитой аста-секин, лекин ишонч билан дунёга очилмоқда ва унинг сиёсати тобора либераллашиб бормоқда. Ветнам (1975-йилда коммунистик бошқарув остида бирлашган) 1986-йилда очиқ эшиклар сиёсатини (Дои Мои) қабул қилди, шунинг учун социалистик лагер фақат бир нечта ўта консерватив давлатларга қисқартирилди, улар орасида Шимолий Корея ва Куба ҳам бор эди.
Социалистик иқтисодларнинг муаммолари аллақачон маълум эди: тобора кўпроқ диверсификацияланган иқтисодиётни режалаштиришдаги қийинчилик, унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги заиф боғлиқликдан келиб чиқадиган рағбатлантириш муаммолари ва гўёки тенглик жамиятида кенг тарқалган сиёсий таърифланган тенгсизликлар (9-бобга қаранг). Аммо кам сонлилар, шу жумладан, энг антисоциалистик кузатувчилар ҳам, блок жуда тез қулаб тушишини тасаввур қилишди. Энг муҳим муаммо шундан иборат эдики, социалистик блок мамлакатлари аслида иккинчи даражали технологияларга асосланган муқобил иқтисодий тизим қуришга ҳаракат қиларди.
Албатта, космик технологиялар ва қурол-яроғ технологияси каби баъзи соҳаларда улар дунёда етакчи бўлган (охир-оқибат, Совет Иттифоқи биринчи марта одамни космосга юборган), у ерга инвестиция қилинган жуда катта миқдордаги ресурслар туфайли. Бироқ СССР ва унинг иттифоқчилари ўз фуқароларига фақат иккинчи даражали маҳсулотни таклиф қилишлари мумкинлиги маълум бўлганида, бунинг афзал рамзи Трабант, Шарқий Германиянинг пластик кузовли машинаси бўлиб, Берлин девори қулаганидан сўнг, у тезда музей буюмига айланди – халқ исён кўтарди. Тахминан кейинги ўн йилликда Шарқий Европанинг социалистик мамлакатлари капиталистик мамлакатларга айланиб, тез муваффақиятга эришдилар. Кўпчилик ўтишни тезда амалга ошириш мумкин деб ўйларди. Негаки, бу ҳаммага фақат давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва бозор тизимини энг “табиий” ижтимоий институтлардан бири – қайтадан жорий этишдан иборатдек туюлди. Бошқалар эса, шу пайтгача ҳукмрон элитанинг қайта тўпланиши ва ўзгаришларнинг олдини олиш учун ўтишни тезда амалга ошириш кераклигини қўшимча қилди. Кўпгина мамлакатлар капитализмни бир кечада қуришга интилиб, тез ислоҳот қилдилар. Бу ҳаракатлар фалокатга олиб келди. Югославия қулаб тушди ва урушлар ва этник тозалашлар ботқоғига ботди. Совет Иттифоқининг кўплаб собиқ республикалари чуқур инқирозларни бошдан кечирдилар. Россияда иқтисодий инқироз ва ундан келиб чиқадиган ишсизлик стресс, алкоголизм ва бошқа ижтимоий муаммоларнинг шунчалик кўп ҳолатларини келтириб чиқардики, бу вақт ичида мамлакат худди шу йўналишда давом этганда бир неча миллиондан кўпроқ одам вафот этиши мумкинлиги тахмин қилинади. Кўпгина штатларда эски элита шунчаки кийим-кечакларини ўзгартириб, партия аппаратидан бизнесменга айланди, хусусийлаштириш пайтида коррупция ва инсайдерлик орқали давлат активларини арзон нархларда сотиб олиш орқали тез бойиб кетди. Марказий Европа давлатлари: Полша, Венгрия, Чехия ва Словакия, айниқса, 2004-йилда Европа Иттифоқига қўшилганидан сўнг, ўз ислоҳотларида изчиллик ва билим базасига эга бўлгани учун омадлироқ бўлди. Аммо бу мамлакатларда капитализмга ўтиш тажрибасини ҳам катта муваффақият деб аташ қийин. Социалистик блокнинг емирилиши “эркин бозор ғалабаси” даврининг бошланиши бўлди. Баъзи одамлар, масалан, америкалик (ўша пайтда) нео-консерватив мутафаккир Френсис Фукуяма "тарихнинг охири" (йўқ, дунёнинг охири эмас) деб эълон қилди, чунки биз ниҳоят капитализм энг яхши иқтисодий тизим эканлигини тушундик. Капитализмнинг ҳар бирининг ўзига хос кучли ва заиф томонлари бўлган жуда кўп турли шакллари борлиги эса ўша даврдаги эйфория ҳолатида кўр-кўрона эътибордан четда қолди.
Биз бирлашган дунёга тайёрмизми: глобаллашув ва янги жаҳон иқтисодий тартиби
1990-йилларнинг ўрталарига келиб неолиберализм бутун дунё бўйлаб тарқалди. Қадимги социалистик лагер мамлакатларининг аксарияти капиталистик жаҳон иқтисодиётига тезкор ислоҳотлар орқали ёки Хитой ва Вьетнам мисолида бўлгани каби давлатнинг иқтисодиётга аралашувини очиш ва камайтириш бўйича босқичма-босқич, лекин изчил сиёсат орқали сингиб кетди. Бу вақтга келиб, кўпчилик ривожланаётган мамлакатлар бозорни очиш ва эркинлаштириш йўлида олдинга силжишди. Кўпинча, бу ташқи томондан ўрнатилган тизимли ривожланиш дастурлари натижасида тез содир бўлди, аммо баъзи штатларда, масалан, Ҳиндистонда бу жараён ихтиёрий сиёсий ўзгаришлар орқали аста-секин ривожланди. Бу даврда глобал интеграциянинг янги даврини бошлаб берган бир қанча муҳим халқаро шартномалар имзоланди. 1994-йилда Канада, АҚШ ва Мексика ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги биринчи йирик эркин савдо шартномаси бўлган НАФТА (Шимолий Америка эркин савдо битими) ни имзоладилар. 1995-йилда ГАТТ музокараларининг Уругвай раунди бўлиб ўтди, бу иккинчисининг ЖСТ (Жаҳон савдо ташкилоти) га кенгайишига олиб келди.
Иккинчиси жуда кўп соҳаларни қамраб олади (масалан, патентлар ва товар белгилари, шунингдек хизматлар савдоси каби интеллектуал мулк ҳуқуқлари) ва ГАТТга қараганда кўпроқ ваколатларга эга. 1993-йилда Ягона бозор лойиҳасининг (тўртта ҳаракат эркинлиги: маҳсулотлар, хизматлар, одамлар ва пул) якунланиши, 1995-йилда Швеция, Финляндия ва Австрия бошқа мамлакатларнинг Иттифоққа қўшилиши билан Европа Иттифоқидаги иқтисодий интеграция янада ривожланди. Натижада эркин (тўлиқ бўлмаса ҳам) савдога кўпроқ мослашган халқаро тизим пайдо бўлди.
Тахминан шу вақт ичида глобаллашув ғояси ўша даврни белгиловчи тушунчага айланди. Албатта, халқаро иқтисодий интеграция 16-асрдан бошлаб давом этмоқда, лекин глобаллашувнинг сўнгги талқинига кўра, бу жараён бутунлай янги босқичга ўтди. Бу алоқа (Интернет) ва транспорт соҳасида (авиация, контейнер ташиш) технологик инқилоблар туфайли содир бўлди, бу эса "масофанинг ўлимига" олиб келди. Глобаллашув тарафдорларининг фикрига кўра, энди давлатларнинг янги воқеликни қабул қилиш ва ички иқтисодиётларини либераллаштирган ҳолда халқаро савдо ва инвестицияларга тўлиқ очилишидан бошқа иложи йўқ эди.
Бу муқаррарликка қаршилик кўрсатганлар узоқ ўтмишни қайтариш ва технологик тараққиётни орқага қайтаришни орзу қилган "замонавий луддитлар" сифатида масхара қилинди (юқорига қаранг). “Чегарасиз дунё”, “Тек дунё” ва “Ягона дунё, тайёрми ёки йўқ” номли китоблар ушбу янги нутқнинг моҳиятини яхши кўрсатиб турибди.
Охирининг бошланиши: Осиё молиявий инқирози
1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошидаги эйфория узоқ давом этмади. “Жасур янги дунё”да ҳаммаси яхши эмаслигининг биринчи белгиси 1995-йилда Мексикадаги молиявий инқироз эди. Жуда кўп одамлар Мексика молиявий активларига сармоя киритиб, эркин бозор сиёсатини тўлиқ қабул қилиш ва НАФТАни имзолаш орқали бу мамлакат кейинги иқтисодий мўъжизани намойиш этишини кутишган.
Мексикани Қўшма Штатлар ва Канада ҳукуматлари қутқарди (улар эркин савдодаги янги ҳамкорларининг йиқилишини хоҳламадилар).
1997-йилда Осиё молиявий инқирози янада кучли зарбаларни келтириб чиқарди. Шу пайтгача муваффақиятли бўлган бир қатор Осиё давлатлари, МИТ мамлакатлари (Малайзия, Индонезия ва Таиланд), шунингдек, Жанубий Корея молиявий қийинчиликларни бошдан кечирди. Сабаби, активлар пуфакчасининг ёрилиши (реал бўлмаган тахминлар туфайли активлар нархи ўз реал қийматидан анча юқори кўтарилди). Бошқа ривожланаётган минтақаларга қараганда ўз иқтисодларини очишда эҳтиёткор бўлишса-да, улар 1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошларида молиявий бозорларини жуда радикал тарзда очдилар.
Чекловлардан халос бўлган уларнинг банклари бой мамлакатларда паст фоиз ставкаларида фаол равишда қарз олишни бошладилар. Ўз навбатида, ривожланган мамлакатлар банклари кўп йиллик иқтисодий кўрсаткичлари аъло даражада бўлган мамлакатларни кредитлашда катта хавф-хатарни кўрмадилар. Хорижий капитал оқими кучайиб борар экан, активлар баҳоси кўтарилиб, Осиёдаги компаниялар ва одамларга ўзларининг қимматроқ активларидан гаров сифатида фойдаланиб, янада кўпроқ қарз олишга имкон берди. Бу тез орада муаммога олиб келди, чунки активлар қийматининг доимий ўсишини кутиш кейинги қарз олиш ва кредитлашни оқлади (таниш туюлади, шундай эмасми?). Кейинчалик активлар баҳоси ўзгарувчанлиги аниқланганда, пул олиб қўйилиб, молиявий инқирозларни келтириб чиқарди.
Осиё инқирози жабрланган мамлакатларда чуқур из қолдирди. Аҳоли жон бошига 5 фоиз ўсиш рецессия деб ҳисобланган иқтисодиётда ишлаб чиқариш 1998-йилда Индонезияда 16 фоизга, бошқа мамлакатларда эса 6-7 фоизга камайди. Ўн миллионлаб одамлар ишсиз. Бу мамлакатларда ижтимоий таъминот тизимининг ривожланмаганлигини ҳисобга олсак, иш етишмаслиги қашшоқликни англатади.
Инқирозга учраган Осиё давлатлари ХВФ ва гуллаб-яшнаган давлатларнинг молиявий ёрдами эвазига ўз бозорларини, айниқса, молиявий бозорларни эркинлаштиришга қаратилган кўплаб сиёсат ўзгаришларига рози бўлишга мажбур бўлди. Ва бу иқтисодлар охир-оқибат бозорга йўналтирилган йўналишни эгаллаган бўлса-да, Осиё инқирози ва дарҳол ундан кейин пайдо бўлган Бразилия ва Россия инқирози Совуқ Урушнинг охирида эркин бозорнинг ғалабасига шубҳанинг биринчи уруғини экди. Ўшанда жаҳон молия тизимини ислоҳ қилиш зарурлиги ҳақида жиддий баҳс-мунозаралар бўлиб ўтди, кўпчилик 2008-йилги глобал молиявий инқироздан кейин биз муҳокама қилган бир хил ғояларга эга эди.
Ҳатто Financial Times шарҳловчиси Марин Вулф ва эркин савдо иқтисодчиси Жагдиш Бхагвати каби глобаллашувнинг етакчи тарафдорлари ҳам хорижий капиталнинг ўз бозорларига эркин кириб келишига рухсат беришнинг ақлданлигига шубҳа қила бошладилар. Янги глобал иқтисодиёт билан ҳаммаси яхши бўлмади.
Сохта тонг: интернет юксалишидан тортиб, буюк тинчлик давригача
Ушбу инқирозлар бартараф этилгач, глобал молиявий ислоҳот ҳақида гаплар тугади. 1999-йилда Қўшма Штатларга бошқа йўналишда кучли туртки бўлди, машҳур Янги келишув қонунчилиги ва 1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунининг бекор қилиниши кўринишида тижорат ва инвестиция банкини таркибий жиҳатдан ажратиб турди. Ваҳима учун яна бир туртки 2000-йилда Қўшма Штатларда дотком (Интернет компаниялари) деб аталадиган пуфак пайдо бўлганида содир бўлди, бунинг зарурий шарти яқин келажакда ҳеч бўлмаганда қандайдир фойда олишнинг заррача истиқболига эга бўлмаган ушбу компаниялар акциялари қийматининг асоссиз ўсиши эди.
Тез орада АҚШ Федерал захира тизими интервенсия қилиб, фоиз ставкаларини кескин пасайтириб юборгач ваҳима анча босилди ва бошқа ривожланган мамлакатларнинг марказий банклари ҳам шунга эргашди. Янги минг йилликнинг дастлабки йилларида бой мамлакатларда, айниқса, АҚШда ҳамма нарса муаммосиз кетаётгандек туюлди. Ўсиш яхши бўлмаса ҳам, барқарор бўлди. Кўриниб турибдики, активлар нархи (кўчмас мулк, компания акциялари ва бошқалар) доим юқорига қараб ҳаракат қилишда давом этди. Инфляция пастлигича қолди. Иқтисодчилар, шу жумладан, 2006-йил февралидан 2014-йил январигача Федерал захира раиси Бен Бернанке, иқтисод ниҳоят “ўсиш-қулаш” циклини (ёки иқтисоднинг катта диапазонда юқорига ва пастга ҳаракати) енгган "катта хотиржамлик" ҳақида гапиришди. 1987-йил августидан 2006-йил январигача Федерал захира раиси бўлган Алан Грэнспан чуқур ҳурматга сазовор бўлган ва Маестро деб аталган (бу Боб Вудворд томонидан ёзилган таржимаи ҳол тарзда абадийлаштирилган). Бу одам алкимёгарнинг маҳоратига эга эди, у инфляцияни кучайтирмасдан ва молиявий муаммоларни келтириб чиқармасдан доимий иқтисодий ўсиш(бум)ни бошқара олди. 2000-йилларнинг ўрталарида бутун дунё Хитойнинг олдинги йигирма йил ичида "мўъжизавий" юксалиши оқибатларини ниҳоят ҳис қилди. 1978-йилда, иқтисодий ислоҳотнинг бошида Хитой иқтисодиёти жаҳон иқтисодиётининг атиги 2,5 фоизини ташкил этди. Бу мамлакат дунёнинг қолган қисмига жуда кам таъсир кўрсатди: унинг глобал маҳсулот экспортидаги улуши атиги 0,8 фоизни ташкил этди.
2007-йилга келиб, тегишли кўрсаткичлар 6 ва 8,7 фоизга ошди. Нисбатан табиий ресурслар билан таъминланмаган, аҳоли сонининг ўсиши билан Хитой бутун дунёдан озиқ-овқат, минераллар ва ёқилғини сўриб олишни бошлади ва унинг ўсиб бораётган вазнининг глобал миқёсдаги таъсири энди кучлироқ сезилди. Бу Африка ва Лотин Америкасидан табиий ресурсларни экспорт қилувчи мамлакатлар ривожланишига туртки берди, уларга 1980-1990-йилларда бой берилган жаҳон иқтисодиётидаги мавқеини қисман тиклаш имконини берди.
Хитой, шунингдек, Африканинг бир қатор давлатлари учун асосий кредитор ва инвесторга айланди ва уларга Бреттон-Вудс институтлари ва АҚШ ва Европа каби аъанавий молиявий донорлар билан музокаралар олиб бориш учун бир оз имконият берди. Лотин Америкасига келсак, бу даврда неолиберал сиёсатдан воз кечиш кузатилди, бу баъзи мамлакатларда улар кутган умидларини тўлиқ оқламади. Бразилия (Президент Луиз Инасио Лула да Силва бошчилигидаги), Боливия (Эво Моралес билан), Венесуела (Уго Чавес билан), Аргентина (Нéстор Кирчнер билан), Эквадор (Рафаел Корреа билан) ва Уругвай (Табаре Васкес билан) бунга энг ёрқин мисоллар эди.
Девордаги ёриқ: 2008-йилги жаҳон молиявий инқирози
2007-йилнинг боши ипотека кредитларининг тўланиши (ёки тўланмаслиги) ҳақида қайғурганлар учунгина огоҳлантириш йили бўлди. Мувофиқ кредитга эга бўлмаган ва барқарор даромади йўқ одамларнинг уй-жой нархлари ўсишда давом этади деган умидда тўлашдан кўра кўпроқ қарз олдилар. Шунда улар ҳеч бўлмаганда уйни сотгандан кейин қарзларини тўлашлари мумкин эди. Бундан ташқари, минглаб ва ҳатто юз минглаб ушбу хавфли ипотека кредитлари MBS ва CDO каби "тузилишли" молиявий маҳсулотларга бирлаштирилган (сиз ҳозир улар нима эканлигини билишингиз шарт эмас, батафсилроқ 8-бобда), ва паст хавфли активлар сифатида сотилган гўёки, кўпчилик қарз олувчиларнинг бир вақтнинг ўзида қийин вазиятга тушиб қолиш эҳтимоли алоҳида қарз олувчиларга қараганда анча паст бўлган.
АҚШда дастлабки муаммоли ипотека кредитлари 50-100 миллиард долларга баҳоланган, миқдор унчалик катта эмас, лекин тизим осонликча қабул қила оладиган даражадан ташқарида эмас (ҳар ҳолда, ўша пайтда кўпчилик шундай даъво қилган эди). Бироқ 2008-йил ёзида инқироз тўлиқ авж олди, Беар Стеарнс ва кейин Леҳманн Бротҳерснинг инвеститсия банклари муваффақиятсизликка учради. Ваҳима бутун дунёни қамраб олди. Молиявий сектордаги энг обрўли одамлар ҳам катта муаммога дуч келишарди, чунки улар жуда катта миқдордаги шубҳали тузилган молиявий маҳсулотларни ишлаб чиқарган ва сотиб олган.
“Кейнс баҳори” ва эркин бозор мафкурасининг куч-қувватга тўлиб қайтиши
Дастлаб, асосий мамлакатларнинг муносабати Буюк депрессиядан кейинги хатти-ҳаракатларидан жуда фарқ қилди. Улар Кейнс макроиқтисодий сиёсатини, яъни катта бюджет тақчиллигига дучор бўлиш маъносида, вазиятни тўғирлаш учун ҳеч бўлмаганда солиқ тушумларининг пасайишига мутаносиб равишда харажатларни қисқартиришдан бош тортиш ва баъзи ҳолларда ҳатто давлат харажатларини кўпайтириш орқали қўлладилар (Хитой бу сиёсатни жуда тажовузкор қўллаган). Буюк Британиянинг Шотландия Роял Банки каби йирик молия институтлари ва АҚШдаги GM ва Chrysler каби саноат фирмалари давлат маблағлари билан курашдилар. Марказий банклар фоиз ставкаларини тарихий энг паст даражага туширди, масалан Англия банки уларни 1694-йилда ташкил топганидан бери энг паст даражага туширди. Фоиз ставкаларини янада пасайтириш мумкин эмаслигини тушуниб, улар пул-кредит сиёсатини миқдорий юмшатиш деб аталадиган фаолият билан шуғулланишди, яъни моҳиятан, марказий банк пулни ҳаводан яратиб, уни иқтисодиётга, асосан, ҳукумат облигацияларини сотиб олиш орқали чиқаради.
Кўп ўтмай, эркин бозор куч-қувватга тўлган ҳолда қайтади. 2010-йилнинг май ойи бурилиш нуқтаси бўлди. Буюк Британияда консерваторлар бошчилигидаги коалицион ҳукуматнинг сайланиши ва ўша ойда Греция учун евро ҳудудини қутқариш дастурининг жорий этилиши эски мувозанатли бюджет доктринасининг қайтишини кўрсатди. Буюк Британия ва ПИГС деб аталадиган давлатлар (Португалия, Италия, Ирландия, Греция ва Испания)[30 - ПИГС – иқтисодий аҳволи ёмон бўлган евро ҳудудига аъзо давлатлар учун қисқартма. Эслатма. бошига.] харажатларни сезиларли даражада қисқартирган тежамкорлик бюджетини қабул қилдилар.
Республикачиларнинг АҚШдаги Обама маъмуриятига 2011-йилда катта харажатларни қисқартириш дастурини қабул қилиш учун босими муваффақиятли бўлди. 2012-йилги Европа фискал келишувида қайд этилган асосий Европа давлатларида дефицитсиз бюджетнинг нотўғри сиёсатига қайтиш вазиятни янада оғирлаштирди. Бу мамлакатларнинг барчасида, айниқса Буюк Британияда, ўнг қанот сиёсий партиялар ҳатто бюджетни мувозанатлаш аргументини ижтимоий харажатларни сезиларли даражада қисқартириш учун баҳона сифатида ишлатган, яъни ўзларининг узоқ йиллик талабларини оқлаш учун.
Натижалар: йўқолган ўн йилми?
2008-йилги инқироз ҳалокатли таъсир кўрсатди ва охири кўринмас эди. Тўрт йил ўтгач, 2012-йил охирида, ОECД (Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти)[31 - Иқтисодий ҳамкорлик ва ҳамкорлик ташкилоти 1961 йилда ташкил топган бўлиб, Ғарбий Йевропанинг кўпгина мамлакатлари, Туркия, AҚШ ва Канадани ўз ичига олади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб Япония, Финляндия, Aвстралия ва Янги Зеландия қўшилди. 1990-йилларнинг ўрталаридан бошлаб унга Венгрия ва Естония каби бир қанча собиқ социалистик давлатлар ҳамда ривожланаётган баъзи бой давлатлар, Мексика ва Чили киради.] таркибига кирувчи 34 мамлакатдан 22 тасида жон бошига тўғри келадиган даромад 2007-йилга нисбатан паст бўлиб қолди. Бой мамлакатларнинг париж клуби[32 - Ташкилотнинг бош қароргоҳи Париждаги Чâтеау де ла Муеттеъда жойлашган. Эслатма. бошига.] (бир неча ривожланаётган мамлакатлар иштирокчилари). Инфляция таъсирини ҳисобга олмаганда, 2012-йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот Грецияда 26 фоизга, Ирландияда 12 фоизга, Испанияда 7 фоизга ва Буюк Британияда 6 фоизга 2007-йил даражасидан паст бўлди. Инқироздан бошқа мамлакатларга қараганда яхшироқ тиклангани айтилган АҚШда ҳам 2012-йилда аҳоли жон бошига даромад 2007-йилдаги даражасидан 1,4 фоизга паст эди. Молиявий тежамкорлик шароитида ушбу мамлакатларнинг аксарияти учун иқтисодий тикланиш истиқболлари жуда заиф эди.
Муаммо шундаки, иқтисод турғунлашган ёки ҳатто қисқарган пайтда давлат харажатларини тубдан қисқартириш тикланишни тўхтатмоқда. Биз буни Буюк депрессия даврида аллақачон кўрганмиз. Натижада, ушбу мамлакатларнинг кўпчилиги 2007-йилги[33 - Ёзиш вақтида (яъни 2014 йил январ ойи бошида) 2013 йил учун маълумотлар ҳали мавжуд эмас эди, бироқ 2013 йилнинг учинчи чорагида ОЕCД маълумотларига асосланган вақтинчалик ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, аҳоли жон бошига даромад 2007 йилга нисбатан пастлигича қолмоқда. ОЕCД нинг 34 мамлакати.] даражага қайтиши учун ўн йилликнинг энг яхши қисмини олиши мумкин. Улар энди 1990-йилларда Япония ва 1980-йилларда Лотин Америкаси бошдан кечирган “йўқотилган ўн йиллик” ўрталарида қолишга қодир.
Сўнгги инқироз бутун дунё бўйлаб 80 миллион янги ишсиз одамни яратганига ишонилади. Испания ва Грецияда ишсизлик инқироздан олдинги тахминан 8 фоиздан 2013-йилнинг ёзида мос равишда 26 ва 28 фоизга кўтарилди. Ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 55 фоиздан ошди. АҚШ ва Буюк Британия каби муаммолар унчалик кескин бўлмаган мамлакатларда ҳам расмий ишсизлик даражаси 8-10 фоизга етган.
Жуда оз ва жуда кечми?
Ислоҳотлар истиқболлари
Инқироз кўламига қарамай, сиёсий ислоҳотлар узоқ вақтга кечиктирилди; инқироз сабаби молия бозорининг ҳаддан ташқари либераллашувида бўлса ҳам, молиявий ислоҳотлар анча юмшоқ бўлиб чиқди ва жуда секин амалга оширилди (улар бир неча йиллардан бери давом этмоқда, АҚШ банклари эса Янги келишувнинг янада қаттиқроқ молиявий ислоҳотлари билан шуғулланиш учун фақат бир йил бор эди). Савдо каби молия соҳалари ҳам мавжуд жуда мураккаб молиявий маҳсулотлар учун, ҳатто юмшоқ ва секин ислоҳотлар ҳали бошланмаган. Албатта, бу тенденцияни орқага қайтариш мумкин. АҚШ ва Швециядаги Буюк депрессиядан кейин ҳам ислоҳотлар бир неча йиллик иқтисодий таназзул ва маҳрумликдан кейингина амалга оширила бошланди. Дарҳақиқат, Нидерландия, Франция ва Грециядаги сайловчилар 2012-йилнинг баҳорида шафқатсиз иқтисодиёт тарафдорлари бўлган партияларга қарши овоз берган бўлса, 2013-йилда италияликлар ҳам худди шундай қилган. Европа Иттифоқи кўпчилик тасаввур қилганидан бироз қаттиқроқ бўлган баъзи молиявий қоидаларни ўрнатди (масалан, молиявий операцияларга солиқ, молия секторидаги бонусларга чеклов). Кўпинча ўта бойлар бошпанаси сифатида кўрилган Швейцария 2013-йилда бизнеси ўртача ишлаган раҳбарларга катта миқдорда пул тўлашни ноқонуний деб белгилаган қонунни қабул қилди. Молиявий ислоҳот бўйича ҳали кўп ишлар қилиниши керак бўлса-да, инқирозгача бундай ривожланиш имконсиз деб ҳисобланган.
4. ЮЗЛАБ ГУЛЛАР ОЧИЛСИН.
ИҚТИСОДИЁТНИ ҚАНДАЙ “ЯРАТИШ” МУМКИН
Харидор исталган рангдаги автомобилни олиши мумкин. Бу ранг қора бўлиши шарти билан.
Генри Форд
Юзлаб гуллар очилсин, юзта мактаб мусобақалашсин.
Мао Цзедун
Ҳаммасини бошқариш учун битта узукми?
Иқтисодиётга ёндашувларнинг хилма-хиллиги
Аксарият иқтисодчилар барчани ишонтиришга уринаётганларидан фарқли ўлароқ, иқтисодиётнинг фақат битта неоклассик йўналишигина мавжуд эмас. Ушбу бобда мен сизни камида яна тўққизта йўналиш ёки мактаблар билан таништираман. Бироқ бу мактабларни ўзаро бир – бирига душман деб ҳисоблаш мумкин эмас, улар орасидаги чегаралар, аслида, бир оз хиралашган.
Шуни тушуниш муҳимки, иқтисодиёт учун турли хил концептуал моделлар ва тушунтиришлар мавжуд ёки, агар хоҳласангиз, иқтисодни "ҳосил қилиш" мумкин. Ва уларнинг ҳеч бири устунликка даъво қилишга ёки монополияга даъво қилишга ҳақли эмас. Бунинг сабабларидан бири назариянинг ўзига хослигидир. Барча назариялар, жумладан, физика каби табиий фанлар ҳам мавҳум тушунчаларни ҳисобга олиши шарт ва шунинг учун реал оламнинг мураккаб тузилишининг барча томонларини қамраб ололмайди.
Бу шуни англатадики, ҳеч бир назария ҳамма нарсани тушунтира олмайди. Ҳар бирининг кучли ва заиф томонлари бор, у нимани таъкидлагани ва эътиборсиз қолдиргани, турли нарсаларни қандай тушунтираётгани ва улар ўртасидаги муносабатларни таҳлил қилади. Ҳамма нарсани бошқалардан кўра яхшироқ тушунтира оладиган ёки “барчасини бошқарадиган ягона узук” йўқ (“Узуклар ҳукмдори” нинг мухлиси гап нима ҳақида эканлигини тушунади). Бунга шуни қўшимча қилиш керакки, табиатшунослар ўрганадиган фанлардан фарқли ўлароқ, одамлар ирода ва тасаввурга эга. Улар ташқи шароитларга шунчаки муносабат билдирмайдилар, балки утопияни тасаввур қилиб, бошқаларни ишонтириш ва жамиятни турли йўллар билан ташкил қилиш орқали ана шу шароитларни ўзгартиришга ҳаракат қиладилар ва буни кўпинча муваффақиятли амалга оширадилар. Карл Маркс таъкидлаганидек, “Халқ ўз тарихини ўзи яратади”.[34 - Бироқ у дарҳол "улар буни ўзлари танламаган шароитларда қилишади", деб қўшиб қўйди ва биз ўз муҳитимизни ўзгартираётганимизни, лекин айни пайтда ўзимиз ҳам унинг маҳсулотимиз эканлигимизни таъкидлади.] Объекти одамлар бўлган ҳар қандай фаннинг башорат қилиш қобилияти жуда оддий. Табиий фанлардан фарқли ўлароқ, иқтисод қиймат мулоҳазаларини ўз ичига олади, гарчи кўплаб нео классик олимлар сизга фанни қиймат ҳукмларидан холи деб айтишса-да.
Кейинги бобларда мен сизга қандай қилиб техник принциплар ва қуруқ рақамлар ортида турли хил қадр-қимматли мулоҳазалар ётганини кўрсатаман, масалан: яхши ҳаёт нима, озчиликнинг фикри қандай ҳисобга олиниши керак, ижтимоий такомиллаштириш қандай белгиланиши керак. Ниҳоят, қандай бўлишидан қатъи назар, "юқори яхшиликка" эришишнинг усуллари ахлоқий жиҳатдан мақбулдир.
Агар бирор назария баъзи сиёсий ёки ахлоқий тамойиллар нуқтаи назаридан тўғрироқ кўринса, бу уни бошқа жиҳатларда ҳам худди шундай деб ҳисоблаш мумкин дегани эмас.
Коктейллар ёки бутун бар?
Ушбу бобни қандай ўқиш керак
Ҳозир сизни турли иқтисод мактаблари билан таништириш учун қулай вақт бўлса-да, мен биламанки, сиздан кутилмаганда ўн хил турдаги музқаймоқни татиб кўришни сўрашса, бу сизни чалкаштириб юбориши мумкин эди.
Кўп жиҳатдан, мен ҳикоямни соддалаштираман, лекин баъзи ўқувчиларга ҳали ҳам жуда мураккабдек туюлиши мумкин. Уларга ёрдам бериш учун мен ҳар бир мактаб тавсифини қисқа, бир жумладан иборат хулоса билан сўзлаб бераман. Албатта, бу хулосалар жуда содда бўлади, лекин ҳеч бўлмаганда улар харитасиз ёки, аниқроғи, смартфонсиз янги шаҳарга борганингизда пайдо бўладиган қўрқувни енгишга ёрдам беради. Ҳатто бир нечта мактаблар мавжудлигини билишга тайёр бўлганлар учун ҳам, тўққизтаси жуда кўпдек туюлиши мумкин. Розиман. Бундай китобхонлар учун қуйидаги қутида мен иккитадан тўрттагача мактабдан ташкил топган бир нечта "коктейл" тайёрладим, уларнинг ҳар бири аниқ масалаларни тўлиқ қамраб олади. Ушбу "коктейлларнинг" баъзилари, масалан, КлМШ ёки КЛК, жуда кўп Табаско соуси[35 - Табаско – бу Қонли Мери коктейлининг муҳим таркибий қисми бўлган қайин қалампири, сирка ва туздан тайёрланган иссиқ соус. Еслатма. бошига.] билан “Қонли Мери” (коктейл номи) каби бўлади, чунки мактаблар ўртасида фарқлар мавжуд. Бошқалар, масалан, МДКИ ёки КлМДШ, бир-бирини тўлдирадиган турли хил таъмлар билан “Плантаторча Пунш”[36 - Рум, лимон шарбати, шакар, сув ёки сода пунч. Еслатма. бошига.] каби таъмга эга бўлиши мумкин. Умид қиламанки, бир ёки иккита коктейлни татиб кўрганингиздан сўнг, бардаги қолган ичимликларга ҳурмат кўрсатишингиз мумкин. Аммо уларнинг барчасини синаб кўришни истамасангиз ҳам, камида иккитасини татиб кўрсангиз, иқтисодни “ясаш”нинг бир нечта йўллари борлигини аллақачон тушуниб оласиз.
"Иқтисодий коктейллар"
А, Б, Д, И, К, Кл, М, Н ва Ш таркибий қисмлари Австрия мактаби, хулқ-атвор (Бихевиоризм), ривожланиш (девелопменталистик), институционал, кейинча, классик, марксистик, неоклассик ва шумпетер мактаблари.
• Капитализмнинг аҳамияти ва ҳаётийлиги ҳақидаги турли қарашларни билиш учун КлМШни олинг.
• Инсоннинг турли таърифларини ўрганиш учун НАБни ичинг.
• Гуруҳлар ва айниқса, синфлар назарий жиҳатдан қандай аниқланганлигини тушунмоқчи бўлсангиз, КМ-Кни олинг.
• Иқтисодий тизимларни фақатгина уларнинг таркибий қисмларини эмас, балки бир бутун сифатида тушуниш учун КлМКИни олинг.
• Агар сиз одамлар ва жамиятнинг ўзаро таъсирини ўрганишга қизиқсангиз, АНИБ – сиз учун.
• Эркин бозорни ҳимоя қилишнинг турли усуллари ҳақида билиш учун КлАНни танланг.
• Агар сиз нега давлат аралашуви баъзан зарурлигини тушунмоқчи бўлсангиз, ичимлигингиз – НДК.
• Иқтисодиёт учун бозорлардан кўра нима
муҳимроқ эканини билиш учун МИБни олинг.
• Технологиялар қандай ривожланаётгани ва унумдорлик ортиб бораётганини тушунмоқчи бўлсангиз, КлМДШ – сиз учун.
• Агар сиз корпорациялар нима учун мавжудлиги ва улар қандай ишлашини билишга қизиқсангиз, ШИБни синаб кўришни тавсия қиламан.
• Ишсизлик ва рецессия ҳақидаги мунозарани чуқурлаштириш учун КлК ни олинг.
Соғлиқни сақлаш бўйича огоҳлантириш: ҳеч қачон битта таркибли ичимликни ичманг, чунки бу туннел кўриш, такаббурлик ва ҳатто мия ўлимига олиб келиши мумкин.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ha-dzhun-chang/ik-tisodiet-k-anday-tuzilgan-68991178/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Чанг Ха Жун. 23 та сир. Улар сизга капитализм ҳақида нималар ни гапирмайдилар. М.: AСТ, 2014.
2
Бироқ, олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади.
3
Aдамс Д. Aвтостопчининг Галактика бўйича қўлланмаси. М.: AСТ, 2002 йил
4
Харфорд Т. Яширин иқтисодчи. СПб. : БестБусинессБоокс, 2009; Ҳарфорд Т. Ҳаёт мантиғи ёки дунёдаги ҳамма нарса ҳақида иқтисод. СПб. : БестБусинессБоокс, 2011
5
Бу ҳодиса "физикага ҳасад" деб аталади
6
Левитт С., Дубнер С. Фреакономика. М.: Манн, Иванов ва Фербер, 2011 йил. Китобнинг рус тилидаги биринчи нашрида субтитр қуйидагича эди: “Ҳодиса ва ҳодисалар ўртасидаги кутилмаган боғланишлар ҳақидаги диссидент иқтисодчининг фикри”. Эслатма. ед
7
Aйтганча, бу иқтисодчиларнинг ишини сезиларли даражада соддалаштириши керак, чунки биз энг муҳим саволга жавобни аллақачон биламиз – 42-рақам. Aммо ҳозирча бу мавзуни четга суриб қўямиз.
8
Иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти Нобелдан қолган мерос эмас. 19-аср охирида швед саноатчиси Aлфред Нобел томонидан тўғридан-тўғри таъсис этилган физика, кимё, физиология, тиббиёт, адабиёт ва тинчликни тарғиб қилиш бўйича асл мукофотлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиёт бўйича мукофот 1968 йилда Швеция Давлат банки томонидан таъсис этилган. Шунинг учун расмий равишда Иқтисодий фанлар бўйича Швеция Давлат банкининг Aлфред Нобел мукофоти деб аталади
9
Эҳтимол, бу марҳум Жон Галбрейтни (1908-2006) ҳайратда қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган.
10
Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига. (16)
11
Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига.
12
Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади
13
Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади.
14
Иқтисодий жиҳатдан пул маблағларини ўтказиш маъносини англатади. Эслатма. ед.
15
Смит A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақидаги тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993
16
Беббижнинг биринчи компьютери Дифференcе Энжине деб номланган бўлиб, у Уилям Гибсон ва Брюс Стерлингнинг классик стеампунк илмий-фантастик романларидан бирининг номига айланди. Китоб рус тилида нашр этилган: Гибсон W., Стерлинг Б. Мачине оф Дифференcес. М.: У-Фактория, 2003. Тахминан. ед.
17
Мана сўзлар устида ўйнаймиз: инглиз тилида пин – бу пин, ПИН еса ПИН код, улар бир хил товушда. Эслатма. бошига
18
Мустамлакачилик экспансияси (Буюк Британия ва Нидерландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси) ёки йирик банк фаолияти каби миллий аҳамиятга эга бўлган хавфли корхоналар билан шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди
19
Aмерика Қўшма Штатларининг жануби Шимолий Aмериканинг йирик иқтисодий, географик, тарихий ва маданий минтақаси бўлиб, унга Техас, Жоржия, Виржиния, Шимолий ва Жанубий Каролина, Теннесси, Кентукки, Aрканзас, Луизиана, Миссисипи, Aлабама, Мериленд, Делавер ва Флоридалар киради. Тарихда оқ плантаторлар томонидан қора танлиларни эксплуатация қилишнинг экстремал шакллари тарқалиши билан шуҳрат қозонди. Эслатма. бошига
20
Aдам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш" китобининг қисқартирилган номи. Эслатма. бошига.
21
Капитализм ҳали ҳам ривожланмаган кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда вазият ҳалигача Ғарбий Европада Aдам Смитнинг ҳаёти давомида ҳукм сурган вазиятдан унчалик фарқ қилмайди. Энг камбағал штатларда болалар меҳнати кенг тарқалган бўлиб, кўпчилик ҳали ҳам ярим феодал ер эгаларининг ижарачисидир. Бу мамлакатлардаги ишчи кучининг 30 дан 90 фоизигача ўзини ўзи иш билан таъминлаган, бу одамларнинг кўпчилиги ўз-ўзини иш билан таъминловчи қишлоқ хўжалигида банд.
22
"Пастликлар" атамаси, шунингдек, "Тарихий Нидерландия" Европа дарёларининг Рейн, Шелдт ва Меусе дарёларининг текислик оқими ва делталаридаги тарихий ҳудудларнинг умумийлигини билдиради: Фландрия, Голландия, Брабант, Хайнаут ва бошқалар.Эслатма. бошига
23
Aмериканинг машҳур Тҳе Симпсонс анимацион сериали қаҳрамонлари. Еслатма. ед.
24
Импорт тарифлари орқали рақобатдан ҳимоя қилиш. Еслатма. бошига.
25
Қайиқ дипломатияси – ҳарбий-сиёсий курс бўлиб, уни амалга оширишда денгиз флотидан фойдаланган ҳолда куч намойиши қўлланилади. Гунбоац (ўқотар қайиқлар) – артиллерия қуроллари бўлган кичик кемалар. Эслатма. бошига.
26
Мухтасар қилиб айтганда, 1932 йилдаги очарчилик қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришдан кейин қишлоқдан жуда кўп озиқ-овқат олиб кетилганлиги сабабли содир бўлди. Тез ўсиб бораётган шаҳар аҳолисини озиқлантириш керак эди. Бундан ташқари, ғалла экспорт қилиниб, хорижий валютадан тушган маблағга Совет Иттифоқига саноатлаштириш учун зарур бўлган илғор ускуналар сотиб олинди/
27
Смоот-Ҳаwлей қонуни божхона тарифлари тўғрисидаги қонун бўлиб, импорт қилинадиган 20 000 дан ортиқ маҳсулот учун бож ставкаларини оширди. Бир версияга кўра, натижа бошқа штатларнинг жавоби бўлиб, Aмерика товарларига божларни оширди, бу эса Қўшма Штатлар ва Европа мамлакатлари ўртасидаги савдонинг кескин қисқаришига олиб келди ва ниҳоят иқтисодиётни Буюк Депрессияга олиб келди. Эслатма. бошига.
28
2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.
29
Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.
30
ПИГС – иқтисодий аҳволи ёмон бўлган евро ҳудудига аъзо давлатлар учун қисқартма. Эслатма. бошига.
31
Иқтисодий ҳамкорлик ва ҳамкорлик ташкилоти 1961 йилда ташкил топган бўлиб, Ғарбий Йевропанинг кўпгина мамлакатлари, Туркия, AҚШ ва Канадани ўз ичига олади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб Япония, Финляндия, Aвстралия ва Янги Зеландия қўшилди. 1990-йилларнинг ўрталаридан бошлаб унга Венгрия ва Естония каби бир қанча собиқ социалистик давлатлар ҳамда ривожланаётган баъзи бой давлатлар, Мексика ва Чили киради.
32
Ташкилотнинг бош қароргоҳи Париждаги Чâтеау де ла Муеттеъда жойлашган. Эслатма. бошига.
33
Ёзиш вақтида (яъни 2014 йил январ ойи бошида) 2013 йил учун маълумотлар ҳали мавжуд эмас эди, бироқ 2013 йилнинг учинчи чорагида ОЕCД маълумотларига асосланган вақтинчалик ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, аҳоли жон бошига даромад 2007 йилга нисбатан пастлигича қолмоқда. ОЕCД нинг 34 мамлакати.
34
Бироқ у дарҳол "улар буни ўзлари танламаган шароитларда қилишади", деб қўшиб қўйди ва биз ўз муҳитимизни ўзгартираётганимизни, лекин айни пайтда ўзимиз ҳам унинг маҳсулотимиз эканлигимизни таъкидлади.
35
Табаско – бу Қонли Мери коктейлининг муҳим таркибий қисми бўлган қайин қалампири, сирка ва туздан тайёрланган иссиқ соус. Еслатма. бошига.
36
Рум, лимон шарбати, шакар, сув ёки сода пунч. Еслатма. бошига.
Ha-Joon Chang
Ушбу китобда Кембриж иқтисодчиси Ҳа-Жун Чанг глобал иқтисодиёт қандай қилиб қизиқарли ва қулай тарзда ишлашини тушунтиради. Муаллиф ўқувчига иқтисод дарсликларида учрамайдиган ғояларни таклиф этади ва буни тарихни чуқур билиш, зукколик ва анъанавий иқтисодий тушунчаларга бироз ўзгача ёндашув билан амалга оширади.
Китоб иқтисодга қизиқувчилар ва дунё қандай ишлашини яхшироқ тушунишни истаганлар учун фойдали бўлади.
Ҳа-Жун Чанг
Иқтисодиёт қандай тузилган
Ота-онамга бағишлайман
ПРОЛОГ
Безовталик нега керак?
ИҚТИСОДИЁТНИ ТУШУНИШ НИМA УЧУН КЕРAК?
Нима учун одамлар иқтисодиёт назариясига унчали қизиқишмайди?
Мазкур китоб қўлингизда экан, демак, ушбу мавзу бир оз бўлса-да, сизга қизиқарлидир. Эҳтимол, сизда у билан танишиб чиқиш учун кучли истак пайдо бўлган бўлиши ҳам мумкин. Aхир, ҳамманинг тасаввуридаги иқтисод бу мураккаб соҳадир. Айтайлик, физика каби бошни қотирадиган даражада эмасдир, лекин барибир, уни тушуниш учун инсондан яхшигина куч ва ҳаракат талаб қилинади. Баъзиларингиз радио орқали чиқиш қилган иқтисодчиларни эсларсиз, балки, уларнинг мулоҳазалари ишончли бўлмаса-да, сиз уларга ишонгансиз. Чунки нима бўлганда ҳам улар мутахассислар, сиз эса бу мавзуга оид биронта ҳам китоб ўқимагансиз.
Иқтисодиёт назарияси чиндан ҳам шунчалик мураккабми? Aгар у содда ва енгил тушунтирилса, йўқ, албатта. Ўзимнинг аввалги “Капитализм ҳақида сизга айтилмайдиган 23 сир”[1 - Чанг Ха Жун. 23 та сир. Улар сизга капитализм ҳақида нималар ни гапирмайдилар. М.: AСТ, 2014.] китобимда иқтисодиёт назариясининг 95
фоизи бор-йўғи математика ва махсус атамалардан фойдаланилган ҳолда мураккаб тус берилган соғлом фикр, холос, деган қарашимни ҳам айтиб ўтганман.
Иқтисодиёт – мутахассис бўлмаганлар учун, чиндан ҳам, тушунарсиз кўринадиган ягона соҳа эмас. Иқтисодиётми, сантехника ёки тиббиёт бўладими, махсус билимни талаб қиладиган ҳар қандай касбда, мутахассислар ўзаро мулоқотга киришадиган касбий тил бошқа одамлар учун мураккаблик қилади. Тўғрисини айтганда, аниқ ва техник фанни талаб қиладиган барча соҳалар аслидан кўра анча мураккаброқ кўринишга эга бўлади, бу эса, бундай мутахассислар ўз хизматлари эвазига оладиган юқори тўловларни оқлайди.
Буларнинг барчасига қарамай, иқтисодиёт кенг жамоатчиликни ўзидан четлаб ўтишда катта муваффақиятларга эришди. Етарлича билимлари бўлмаса ҳам, одамлар иқлим ўзгариши, бир жинсли никоҳ, Ироқдаги уруш ва атом электростанциялари каби турлича саволларга ўз фикрларини билдиришга мойилдирлар. Лекин иқтисод ҳақида гап кетганда, кўпчилик ўз нуқтаи назарига эга бўлиш у ёқда турсин, ҳатто қизиқиш билдирмайди. Бир эслаб кўрингчи, охирги марта қачон евронинг келажаги, Хитойда бойликнинг табақаланиши ёки AҚШда ишлаб чиқариш саноати истиқболларини муҳокама қилгансиз? Ваҳолангки, бу муаммолар сиз қаерда яшашингиздан қатъи назар ҳаёт тарзингизга таъсир кўрсатиши мумкин. Эҳтимол, улар иш истиқболига, маошингизга ва ҳатто нафақангизга ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин, лекин сиз бу ҳақда жиддий ўйлаб кўрмагансиз.
Бу тушунарсиз ҳолат севги, яшаш жой, ўлим ва уруш мавзуларидан фарқли ўлароқ иқтисодий мавзулар унчалик даражада ҳис-туйғуларимизга таъсир қилмаслиги билан боғлиқ. Одамлар, айниқса, сўнгги бир неча ўн йилликларда иқтисод ҳам физика ёки кимё каби фан эканли гига ва ҳар бир саволга фақат битта тўғри жавоб борлигига ишонишганлиги учун хам бу фан ривожланди. Шунинг учун мутахассис бўлмаганлар мутахассисларнинг фикрини фақат ишонч билан қабул қилишлари ва ўзларини жуда мураккаб саволлар билан безовта қилишни тўхтатишлари керак. Гарвард университетининг иқтисод профессори ва ушбу фан бўйича энг машҳур дарсликлардан бирининг муаллифи Грегори Манкив шундай дейди: “Иқтисодчилар ўзларини олим сифатида кўрсатишни яхши кўрадилар”. Буни менинг ўзим ҳам тез-тез қўллаб тураман. Бакалавриат талабаларига маъруза ўқиётганда, мен онгли равишда иқтисодни фан сифатида тушунтираман, шунинг учун ҳеч бир талаба бу курсни вақтинчалик қоидаларга амал қиламан деган фикр билан ўрганишни бошламайди".
Китобни ўқиб чиққач, иқтисод ҳеч қачон физика ёки кимё ҳақида гапирилгандаги фанга айланиб қолмаслигини тушунасиз. Иқтисодиётда жуда кўп турли мактаблар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири мураккаб воқеликнинг турли томонларини таъкидлаб, турли ахлоқий ва сиёсий қадрият мулоҳазаларини ифодалайди ва улардан маълум хулосалар чиқаради.
Бундан ташқари, ҳеч бир иқтисод мактаби ўзи йўналтирилган соҳаларда ҳам ҳодисаларнинг ҳақиқий ривожланишини олдиндан айтиб бера олмайди, чунки одамлар молекулалардан ёки жисмоний объектлардан фарқли ўлароқ ўзларининг хоҳиш-истакларига эга.
Иқтисодиётда ягона тўғри жавоб йўқлиги сабабли, буни фақат мутахассисларнинг эътиборига ҳавола қилиб бўлмайди. Шундай экан, ҳар бир масъулиятли фуқаро ҳеч бўлмаганда иқтисодиёт ҳақида бирор нарса билиши керак. Бу билан мен, қалин дарслик олиб, бу фан бўйича бирон бир нуқтаи назарни ўрганиш керак, демоқчи эмасман. Мен ҳар хил турдаги иқтисодий мулоҳазаларни ўрганиш ва танқидий фикрлашни ривожлантириш зарурати ва маълум бир маънавий қадриятлар ва сиёсий мақсадлар нуқтаи назаридан берилган қайси ёндашув иқтисодий шароитда энг оқилона эканлигини тушуниш ҳақида гапиряпман (эътибор қилинг, мен ҳеч қандай қарорларнинг тўғрилигини тасдиқламаяпман). Бундай вазифани бажариш учун иқтисодга ўзгача нигоҳ билан қарайдиган қўлланма керак ва умид қиламанки, сизнинг қўлингизда шундай китоб турибди.
Бу китобнинг ўзига хос хусусияти нимада?
Бу китоб бошқа китоблардан нимаси билан фарқ қилади? Бир фарқи шундаки, мен ўқувчиларимга жиддий ёндашаман. Ва бу ҳазил эмас. Бу китоб мураккаб абадий ҳақиқатларнинг қисқача баёни эмас. Мен сизни иқтисодиётни таҳлил қилишнинг турли усуллари билан таништираман ва сиз турли ёндашувлар билан имкониятларни баҳолай оласиз. Иқтисодиёт назариясининг фундаментал услубий масалаларини, масалан, ушбу фанни фан деб ҳисоблаш мумкинми ёки унда ахлоқий қадриятлар қандай рол ўйнаши керак, каби масалаларни муҳокама қилишдан бош тортмайман. Мен турли хил иқтисодий тушунчалар асосидаги фаразларни тақдим этишга ҳаракат қиламан, шунда ўқувчилар уларнинг ҳақиқийлиги ва ишончлилиги ҳақида ўз фикрларини шакллантирадилар. Мен, шунингдек, иқтисодда миқдорлар қандай аниқланиши ва боғланишини тасвирлаб, ўқувчиларни уларни филнинг оғирлиги ёки қозондаги сув ҳарорати
(бироқ олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади) каби ўзгартириб бўлмайдиган нарса сифатида қабул қилмаслик кераклигини эслашга чақираман.[2 - Бироқ, олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади.] Мухтасар қилиб айтганда, мен нимани ўйлашни эмас, балки қандай ўйлашни тушунтиришга ҳаракат қиламан.
Китоб ўқувчиларни жуда чуқур таҳлил қилишга жалб қилса-да, бу уни тушуниш қийин дегани эмас. Унда ўрта маълумотли одам тушунолмайдиган нарса йўқ. Сиздан шуни сўрайманки, аслида атрофда нима бўлаётганини билиш учун қизиқувчан бўлинг, шунингдек, бироз сабр қилинг. Менинг китобимнинг бошқа иқтисод дарсликларидан яна бир муҳим фарқи шундаки, унда реал дунё ҳақида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Ва мен "тинчлик" ҳақида мутлақо жиддий гапираман.
Китобда турли мамлакатлар ҳақида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Бу мен дунёнинг барча давлатларига бир хил эътибор қарата олганимни англатмайди. Аммо, иқтисод бўйича бошқа китоблардан фарқли ўлароқ, менинг китобим бир ёки икки мамлакат ёки бир тоифа (айтайлик, фақат бой ёки камбағал мамлакатлар ҳақидаги маълумотлар) билан чегараланиб қолмайди.
Маълумотларнинг аксарияти рақамли шаклда тақдим этилади: жаҳон иқтисодиёти қанчалик катта; АҚШ ёки Бразилия томонидан дунё иқтисодиётига қандай ҳисса қўшилади; Хитой ёки Конго Демократик Республикасида ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг улуши қанча; Греция ёки Германияда қанча одам ишлайди. Аммо бу рақамларнинг барчаси институционал тузилмалар, тарихий асослар, одатий стратегиялар ва бошқалар ҳақида сифатли маълумотлар билан тўлдирилади. Умид қиламизки, китоб ўқиб чиқилгандан сўнг, ўқувчи энди қтисодиётнинг реал дунёда қандай ишлаши ҳақида бир оз тушунчага эга эканлигини айтиши мумкин.
Албатта, ҳар ким ҳам, бу китобни ўқиш учун кўп вақт сарфлашга тайёр эмас, ҳеч бўлмаганда, бошланишида. Шунинг учун мен сизга қанча вақт ажрата олишингизга қараб, маълумотларни ўзлаштиришнинг бир неча усулларини таклиф қиламан. Агар сизни ўн дақиқа вақтингиз бўлса, боб ва сарлавҳаларнинг ҳар бирини биринчи саҳифасини ўқиб чиқинг. Уддалай олсангиз, мана шу ўтган ўн дақиқа ичида бир-икки соат қўшимча вақтингиз борлигини тушуниб етасиз. Агар сизда бир неча соат қўшимча вақт бўлса, 1 – ва 2-бобларни, сўнгра эпилогни ўқиб чиқинг. Қолган саҳифаларни шунчаки варақланг. Агар сизда ярим кун вақт бўлса, фақат ҳар икки параграфда учрайдиган бўлим сарлавҳалари ва хулосаларига эътибор қаратинг. Агар сиз сатрларни тезлик билан ўқисангиз, барча бобларнинг кириш ва якуний қисмлари билан танишиб чиқишга етарлича вақтингиз бўлади.
Агар китобни тўлиқ ўқиш учун вақтингиз ва сабрингиз бўлса, илтимос, шундай қилинг. Бу энг яхши йўл. Мен жуда хурсанд бўламан. Аммо шундай бўлган тақдирда ҳам, фақат сарлавҳаларини ўқиб, сизни унчалик қизиқтирмайдиган бўлимларни ўтказиб юборишингиз мумкин.
1-ҚИСМ
ТАНИШУВ
1. ҲАЁТ, КОИНОТ ВА БОШҚА ҲАММА НАРСА: ИҚТИСОДИЁТ НИМА?
Иқтисодиёт нима?
Мавзуни тушунмаган ўқувчи буни иқтисодий фаолият фани деб ўйлаши мумкин. Зеро, кимё кимёвий моддаларни, биология тирик организмларни, социология эса жамиятни ўрганади, шунинг учун ҳам, иқтисод иқтисодий фаолиятни ўрганиши керак.
Бироқ энг машҳур замонавий китоблардан баъзилари, иқтисод бундан ҳам кўпроқ тушунча эканлигини таъкидлайди. Уларнинг таъкидлашича, иқтисод – энг муҳим масала – "ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарса" (бу Дуглас Адамснинг "Автостопда галактика бўйлаб саёҳат"[3 - Aдамс Д. Aвтостопчининг Галактика бўйича қўлланмаси. М.: AСТ, 2002 йил] номли илмий-фантастик романидан, 2005-йилда Мартин Фриман бош ролда суратга олинган фильм )дир.
Financial Times журналисти ва муваффақиятли "Яширин иқтисодчи" китобининг муаллифи Тим Харфорд фикрича, иқтисод ҳаётни ўрганишдир; у ўзининг иккинчи асарини «Ҳаёт мантиғи”[4 - Харфорд Т. Яширин иқтисодчи. СПб. : БестБусинессБоокс, 2009; Ҳарфорд Т. Ҳаёт мантиғи ёки дунёдаги ҳамма нарса ҳақида иқтисод. СПб. : БестБусинессБоокс, 2011] (2011) деб атаган.
Ҳали ҳеч бир иқтисодчи "Иқтисод коинотни тушунтира олади", – деб даъво қилмаган. Айни пайтда, унинг тузилиши физикларнинг қизиқиш доираси билан чекланмоқда ва айнан шу oлимлар мисолида иқтисодчилар ўз соҳасини ҳақиқий фанга айлантириш истагида ўрнак кўрган.[5 - Бу ҳодиса "физикага ҳасад" деб аталади] Баъзилар, Ҳатто унга яқинлашганлар: улар ўзларининг фанлари "дунё" ҳақида эканлигини даъво қиладилар. Масалан, Роберт Франкнинг машҳур “Иқтисодий натуралист” туркум асари иккинчи жилдининг сарлавҳаси: “Иқтисодиёт дунёни тушунишга қандай ёрдам беради” – деб номланади.
Бу китобларнинг барчасида "ҳамма нарса" ҳақида эслатма бор. "Ҳаёт мантиғи" сарлавҳаси бу – “Ҳамма нарса ҳақида иқтисод”га ишора қилади. Стивен Левитт ва Стивен Дубнернинг "Фрикономика"[6 - Левитт С., Дубнер С. Фреакономика. М.: Манн, Иванов ва Фербер, 2011 йил. Китобнинг рус тилидаги биринчи нашрида субтитр қуйидагича эди: “Ҳодиса ва ҳодисалар ўртасидаги кутилмаган боғланишлар ҳақидаги диссидент иқтисодчининг фикри”. Эслатма. ед] номли китоби – бизнинг давримизнинг иқтисодга оид энг машҳур китоби бўлса ажаб эмас – бу китоб "ҳамма нарсанинг яширин томон"[7 - Aйтганча, бу иқтисодчиларнинг ишини сезиларли даражада соддалаштириши керак, чунки биз энг муҳим саволга жавобни аллақачон биламиз – 42-рақам. Aммо ҳозирча бу мавзуни четга суриб қўямиз.] лари тадқиқотидир. Роберт Франк, гарчи ўз баёнотларида анча камтарроқ бўлса-да, бу фикрга қўшилади. “Иқтисодий натуралист” туркум китобининг биринчи сарлавҳасида у фақат "Нега иқтисодиёт деярли ҳамма нарсани тушунтиради" деб ёзади.
Бор-йўғи шу! Иқтисодиёт (деярли ҳар доим) ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарсага тегишлидир.[8 - Иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти Нобелдан қолган мерос эмас. 19-аср охирида швед саноатчиси Aлфред Нобел томонидан тўғридан-тўғри таъсис этилган физика, кимё, физиология, тиббиёт, адабиёт ва тинчликни тарғиб қилиш бўйича асл мукофотлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиёт бўйича мукофот 1968 йилда Швеция Давлат банки томонидан таъсис этилган. Шунинг учун расмий равишда Иқтисодий фанлар бўйича Швеция Давлат банкининг Aлфред Нобел мукофоти деб аталади]
Ўйлаб кўрсангиз, иқтисоднинг бир талаби борлигини тушунасиз, гарчи у иқтисодчи бўлмаган кўпчиликнинг фикрича, иқтисодий фаолиятни асослаш айнан бу унинг асосий ишидир.
2008-йилги молиявий инқироз арафасида аксарият иқтисодчилар жамоатчиликни бозорлар камдан-кам хатога йўл қўйишига ва замонавий иқтисодиёт юзага келиши мумкин бўлган бир нечта муаммоларга ечим топишга муваффақ бўлганига ишонтиришди. Иқтисодиёт бўйича 1995-йилги[9 - Эҳтимол, бу марҳум Жон Галбрейтни (1908-2006) ҳайратда қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган.] Нобел мукофоти лауреати Роберт Лукас 2003-йилда "депрессиянинг олдини олиш муаммоси ҳал қилинган" деб таъкидлайди. Шундай қилиб, 2008-йилги глобал молиявий инқироз кўпчилик иқтисодчиларни ҳайратда қолдирди.
Қолаверса, инқирознинг узоқ давом этган оқибатларидан қутулиш учун муносиб ечим топа олмадилар. Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, иқтисодиёт назарияси улуғворлик хаёлларидан азият чекади, деб ўйлаш мумкин. Ҳатто ўз соҳасини тушуна олмайдиган фан қандай қилиб ҳамма нарсани ёки, деярли, ҳамма нарсани тушунтиради, деб даъво қилиши мумкин?
Иқтисодиёт назарияси бу – инсоннинг оқилона танлови ҳақидаги фан…
Сиз мени адолатсиз деб ўйлашингиз мумкин. Бу китобларнинг барчаси китобхонлар ўртасида кескин рақобат ҳукм сураётган оммавий бозор учун яратилган эмасми, демак, нашриётлар ва муаллифлар маълум бир муболағага мойил эмасми? Ва, албатта, сиз жиддий илмий мунозараларда ушбу қоида "ҳамма нарса" ҳақида баланд овозда айтилмаслиги керак деб ўйлашингиз мумкин. Бу номлар маълум чегаралар ичида бўлса ҳам, ҳақиқий вазиятни бироз бўрттириб кўрсатади. Аслида, муболаға "қандай қилиб иқтисодиёт назарияси иқтисод ҳақида ҳамма нарсани тушунтиради" ҳақида бўлиши мумкин, аммо "иқтисод ҳамма нарсани қандай тушунтира олади" эмас.
Бундай муболағалар ҳозирги пайтда ҳукмрон бўлган неоклассик мактаб деб аталадиган иқтисод мактабининг ўрганилаётган фанни белгилаш усулидан келиб чиққан.
Иқтисодиётнинг стандарт неоклассик таърифи, унинг ўзгаришлари бугунги кунда ҳам қўлланилиб, 1932-йилда Лионел Роббинснинг[10 - Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига. (16)] "Иқтисодиётнинг табиати ва аҳамияти ҳақида эссе"[11 - Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига.] асарида берилган. Роббинс ўз асарида иқтисодни “инсон хулқ-атворини унинг мақсадлари ва муқобил фойдаланишга имкон берувчи чекланган воситалар ўртасидаги муносабат нуқтаи назаридан ўрганувчи фан” деб таърифлайди.
Шу нуқтаи назардан қараганда, иқтисод ўрганиш предмети эмас, балки кўпроқ назарий ёндашуви билан ажралиб туради. Бу оқилона танлаш, яъни муқаррар равишда арзимас воситалардан фойдаланиш шарти билан максимал мумкин бўлган натижаларни мақсадли тизимли ҳисоблаш асосида амалга ошириладиган танлов фанидир.
Ҳамма нарса ҳисоб-китоб предмети бўлиши мумкин: никоҳ, фарзанд кўриш, жиноят ёки гиёҳвандлик (таниқли Чикаго иқтисодчиси ва иқтисод бўйича 1992-йилги Нобел мукофоти совриндори Гари Беккер бир вақтлар ёзганидек), нафақат "иқтисодий" масалалар, балки иқтисодчи бўлмаганлар ҳам – иш, пул ёки халқаро савдони кўриб чиқиши мумкин. 1976-йилда нашр этилган "Инсон хулқ-атворига иқтисодий ёндашув" китобини номлаш орқали Беккер иқтисод ҳақиқатда ҳамма нарсага тегишли эканлигини ҳеч қандай шов-шувсиз эълон қилди.
Танқидчилар томонидан "иқтисодий империализм" деб аталадиган ҳамма нарсага иқтисодий ёндашиш тенденцияси яқинда “Фрикономика” каби китобларда ўзининг энг юқори чўққисига чиқди. Ушбу ишнинг, аслида, кичик бир қисмигина иқтисодий масалаларга бағишланган, чунки кўпчилик шулар ҳақида ўйлайди. Унда япон сумо курашчилари, америкалик мактаб ўқитувчилари, Чикагодаги наркотик тўдалари, “Заиф боғла” ўйин шоуси иштирокчилари, риелторлар иштирок этади. Кўпчилик ишонадики (ва муаллифлар буни тан оладилар), риелторлар ва гиёҳванд модда сотувчилардан бошқа одамларнинг ҳеч бирини иқтисодиётга алоқаси йўқ.
Аммо бугунги кунда, аксарият иқтисодчилар нуқтаи назаридан, япон сумо курашчиларининг бир-бирларига ёрдам бериш учун тил бириктириши ёки америкалик ўқитувчиларнинг ўзларини яхшироқ кўрсатиш учун ўз ўқувчиларининг баҳоларини тўғирлаш ҳолатлари, эҳтимол, Грециянинг евро ҳудудда қолиши керакми, Sumsung ва Аpplе ўртасидаги смартфонлар бозорида кураш қандай кетаётгани ёки Испанияда ёшлар ишсизлиги (бу мақола ёзилаётган пайтда 55 фоиздан ортиқ эди) қандай қисқартирилиши мумкин каби иқтисодий муаммоларга тенгдир. Бундай турдаги иқтисодчилар учун "иқтисодий" саволлар мазкур соҳада имтиёзли мақомга эга эмас, булар иқтисод тушунтира оладиган кўп нарсаларнинг фақат бир қисмидир), чунки неоклассик мактаб тарафдорлари ўз предметини унинг моҳиятини эмас, балки ўрганишга назарий ёндашиш нуқтаи назаридан белгилайдилар.
…ёки ҳақиқатан ҳам иқтисодиёт назарияси – бу иқтисодий фаолият ҳақидаги фанми?
Мен юқорида айтиб ўтган иқтисодиётнинг аниқ муқобил таърифи шундаки, у иқтисодий фаолият фанидир. Аммо иқтисодий фаолият нима?
Иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ.
Лекин чиндан-да шундайми?
Аксарият ўқувчилар учун интуитив жавоб шуни кўрсатадики, иқтисодий фаолият ҳар қандай ҳолатда ҳам пул билан боғлиқ – пулга эга бўлмаслик, уни ишлаб топиш, ишлатиш, сарфлаш, тежаш, қарз олиш ва қайтариш кабилардир. Гарчи у иқтисодий фаолият ва иқтисодиёт ҳақида ўйлаш учун яхши бошланиш нуқтаси бўлиб хизмат қилса-да, бу фикр мутлақо тўғри эмас.
Энди биз иқтисодий фаолият пул билан боғлиқ десак, аслида реал пулни назарда тутмаймиз. Пул, хоҳ бу банкноталар, хоҳ олтин тангалар бўладими ёки Тинч океанидаги баъзи оролларда жуда қадимда ишлатилган улкан ва ўрнидан силжимайдиган тошлар бўладими, шунчаки рамздир. Пул жамиятнинг бошқа вакиллари сизга бирор нарса беришлари кераклигининг рамзи ёки жамият ресурсларининг маълум миқдорига бўлган даъволарингизнинг рамзидир.
Пул ва бошқа молиявий даъволар (масалан, компания акциялари, молиявий деривативлар ва кўплаб мураккаб молиявий маҳсулотлар, мен уларни кейинги бобларда батафсилроқ кўриб чиқаман) қандай яратилади, сотилади ва сотиб олинади деган савол иқтисоднинг молиявий иқтисодиёт деб аталадиган улкан соҳасидир. Замонавий дунёда, кўпгина мамлакатлар молия саноатининг устунлигини ҳисобга олган ҳолда, одамлар кўпинча молиявий иқтисодиётни ва умуман иқтисодиётни эквивалент нарса сифатида қабул қилишади, лекин аслида биринчиси иккинчисининг кичик бир қисмидир. Пул – ёки сиз манбалар учун қилган даъволарингиз – турли йўллар билан ишлаб чиқарилади. Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари бу билан боғлиқ (ёки боғлиқ бўлиши керак) дир.
Иш энг кенг тарқалган пул олиш усулидир
Агар сиз бой туғилмаган бўлсангиз, пул олишнинг энг кенг тарқалган усули – бу ишлаш (шу жумладан ўзингиз учун ишлаш). Иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари меҳнат билан боғлиқ. Бу масала бўйича турли нуқтаи назарлар мавжуд. Ишга индивидуал ишчи нуқтаи назаридан қараш мумкин. Сиз уни топасизми ва бунинг учун қанча пул оласиз, бу сизнинг қандай қобилиятларга эга эканлигингизга ва уларга талаб бор-йўқлигига боғлиқ. Футболчи Криштиану Роналду каби жуда камёб маҳоратга эга бўлсангиз, сизга жуда юқори маош тўлаш мумкин. Агар кимдир худди шу нарсани юз баравар тезроқ қила оладиган машинани ихтиро қилса, худди, Роналд Даҳлнинг "Чарли ва шоколад фабрикаси"[12 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади] фильмида Чарлининг отаси жаноб Бакет билан содир бўлганидек, сиз ўз ишингиздан (ва ҳатто абадий) маҳрум бўлишингиз мумкин[13 - Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади.].
Агар компаниянгиз, айтайлик, Хитойдаги арзон импорт туфайли пул йўқотишни бошласа, эҳтимол сиз пастроқ иш ҳақи ёки ёмонроқ иш шароитларини қабул қилишингиз керак бўлади. Ва шу зайлда давом этаверади. Шундай қилиб, бир киши нуқтаи назаридан иш нима эканлигини тушуниш учун биз кўникмалар, технологик инновациялар ва халқаро савдо ҳақида маълумотга эга бўлишимиз керак. Иш ҳақи ва иш шароитлари, меҳнат бозорининг чегаралари ва хусусиятларини ўзгартириш бўйича "сиёсий" қарорларга жуда ҳам боғлиқдир. Шарқий Европа давлатларининг Европа Иттифоқига қўшилиши Ғарбий Европа мамлакатлари ишчиларининг иш ҳақи ва хатти-ҳаракатларига катта тъсир кўрсатди, чунки тўсатдан меҳнат бозорига кўплаб янги ишчилар кириб келди. 19-аср охири ва 20-аср бошларида болалар меҳнатидан фойдаланишга қўйилган чекловлар тескари таъсир кўрсатди: меҳнат бозорида қисқариш юз берди, чунки бирданига потенциал ишчиларнинг аксарияти бозордан олиб қўйилди. Иш вақти, меҳнат шароитлари ва энг кам иш ҳақи тўғрисидаги низомлар кескин оқибатларга камроқ олиб келадиган "сиёсий" қарорларга мисолдир.
Иқтисодиётда кўплаб трансферлар (пул ўтказмалари) мавжуд[14 - Иқтисодий жиҳатдан пул маблағларини ўтказиш маъносини англатади. Эслатма. ед.]
Ишлаб топишдан ташқари сиз пулни шунчаки кимдандир олишингиз ҳам мумкин, яъни трансферлар ёрдамида. Бундай ўтказмалар маблағлар ёки "натура шаклида", яъни пул ўрнига мол-маҳсулот билан тўлаш, маҳсулот (масалан, озиқ-овқат) ёки хизматлар (масалан, бошланғич таълим) билан бевосита таъминлаш шаклида амалга оширилади. Нақд пул ёки нақд пул ўтказмалари турли усуллар билан амалга оширилиши мумкин. Буларга қуйидагилар киради: ота-оналарнинг болаларни қўллаб-қувватлаши, кекса қариндошларига ғамхўрлик қилиш ва маҳалла аъзоларининг, айтайлик, қизингизнинг тўйи учун совғалари.
Баъзи трансферларни "сиз таниган инсонлар" амалга оширади. Шунингдек, ёрдам хайриялари – бегоналарга ихтиёрий равишда пул ўтказмалари мавжуд.
Одамлар баъзан алоҳида, баъзан жамоавий (масалан, корпорациялар ёки жамоат ташкилотлари орқали) бошқаларга ёрдам бериш учун маблағларни хайрия қиладилар.
Миқдорий нуқтаи назардан, хайрия бадаллари кўпинча баъзи одамларни бошқаларни субсидиялаш учун солиққа тортадиган ҳукумат ўтказмалари билан қопланади. Шу сабабли, иқтисодиётнинг кўплаб соҳалари табиий равишда ушбу масалаларга бағишланган – ёки давлат сектори иқтисодиёти деб аталадиган соҳалардир. Ҳатто жуда камбағал мамлакатларда ҳам қийин молиявий аҳволга тушиб қолган одамларни: қариялар, ногиронлар, уйсизлар, очлар учун пул ёки озиқ-овқат (масалан, текин дон) билан таъминлашга қаратилган давлат дастурлари мавжуд. Бироқ ривожланган жамиятлар, айниқса, Европада, бағрикенг бўлган тизимлар ва ўтказиш схемалари ишлаб чиқилган. Бундай тизимлар ижтимоий давлатлар деб аталади; улар прогрессив солиққа тортиш (кўпроқ маош оладиганлар ўз даромадларига мутаносиб равишда кўпроқ солиқ тўлайди) ва универсал нафақа тизимига асосланади (бунга кўра нафақат ногиронлар ёки энг камбағал фуқаролар, балки мамлакатнинг барча фуқаролари яшаш, иш ҳақи, бепул соғлиқни сақлаш ва таълим каби асосий хизматлар ҳуқуқига эга).
Ишлаб топилган ёки рўйхатга олинган ресурслар истеъмолга сарфланади
Иш ёки пул ўтказмалари орқали ресурсларга кириш имконига эга бўлгач, биз уларни сарфлашни бошлаймиз. Биз жисмоний организм бўлганимиз сабабли, асосий эҳтиёжларимизни қондириш учун бизга маълум миқдорда озиқ-овқат, кийим-кечак, иссиқлик, бошпана ва бошқа товарлар керак. Кейинчалик, биз "юқори" маънавий истакларимизга мос келадиган бошқа маҳсулотларни истеъмол қиламиз: китоблар, мусиқа асбоблари, жисмоний машқ жиҳозлари, телевизорлар, компьютерлар ва бошқаларни сотиб оламиз. Биз, шунингдек, автобусда саёҳат қилиш, соч турмаклаш, ресторанда кечки овқат ёки ҳатто чет элда дам олиш каби хизматларни сотиб оламиз ва истеъмол қиламиз.
Иқтисодиётнинг кўп қисми истеъмолни ўрганишга бағишланган: одамлар турли хил маҳсулот ва хизматлар ўртасида пулни қандай тақсимлайдилар, бир хил маҳсулотнинг рақобатдош навлари ўртасида қандай танлов қиладилар, реклама орқали улар қандай бошқарилади ёки хабардор қилинади, компаниялар пулни қандай сарфлашлари, "ўз брендининг имиджи" ва бошқаларни яратиш кабилар.
Ва ниҳоят, маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқарилиши керак
Маҳсулотлар ва хизматлардан фойдаланиш учун улар биринчи навбатда ишлаб чиқарилиши керак: фермер хўжаликлари ва фабрикаларда маҳсулотлар, идора ва устахоналарда хизматлар. Бу ишлаб чиқариш соҳаси, 1960-йилларда айирбошлаш ва истеъмолга урғу берган неоклассик мактабдан бери эътибордан четда қолган иқтисодиёт соҳасидир.
Анъанавий иқтисодиёт дарсликларида ишлаб чиқариш “қора қути” бўлиб, унда қандайдир тарзда меҳнат (инсон меҳнати) ва капитал (машиналар ва асбоблар) маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш учун бирлашади. Ишлаб чиқариш меҳнат ва капитал деб аталадиган баъзи мавҳум қисмларнинг бирикмасидан кўпроқ эканлигини ва кўп миқдордаги мунтазам фаолиятни тўғри бошқаришни талаб қилишини кам одам тушунади. Заводнинг тузилиши, ишчилар ёки касаба уюшмаларини бошқариш усуллари, илмий тадқиқотлар орқали қўлланиладиган технологияларни мунтазам такомиллаштириш – буларнинг барчаси иқтисодий фаолият учун катта аҳамиятга эга эканлигига қарамай, одатда, кўпчилик ўқувчилар томонидан иқтисодиёт билан боғланмайди.
Аксарият иқтисодчилар ушбу масалаларни ўрганишни "бошқалар" – муҳандислар ва бошқарув компанияларига топширишдан мамнун. Аммо, агар ўйлаб кўрсангиз, ишлаб чиқариш ҳар қандай иқтисодий фаолиятнинг сўзсиз асосидир. Дарҳақиқат, ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришларнинг энг кучли манбалари бўлиб қолади. Замонавий дунё саноат инқилобидан кейин содир бўлган ишлаб чиқариш билан боғлиқ технологиялар ва тизимларнинг бир қатор ўзгаришлари натижасида яратилган. Иқтисодчилар ва иқтисодга қарашлари неоклассик мактаб таъсири остида бўлган барча одамлар ишлаб чиқаришга ҳозиргидан кўра кўпроқ эътибор беришлари керак.
Хулоса: иқтисодиёт – иқтисодий фаолият ҳақидаги фан сифатида
Менимча, иқтисодга унинг методологияси ёки назарий ёндашувига кўра эмас, балки моҳиятига кўра таъриф бериш керак. Унинг предмети пул, меҳнат, технология, халқаро савдо, солиқларни ўз ичига олган иқтисодий фаолият бўлиши керак ва "ҳаёт, коинот ва бошқа ҳамма нарса" (ёки "деярли ҳамма нарса") эмас, балки маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш, олинган даромадни тақсимлаш ва шу тарзда олинган моддий неъматларни истеъмол қилиш усуллари билан амалга ошириладиган бошқа жиҳатлар эканига иқтисодчилар ишонадилар. Иқтисодиётнинг ушбу таърифи ушбу китобни бошқа дарсликлардан ажратиб туради.
Иқтисодиётга методология нуқтаи назаридан таъриф беришда кўпчилик ёзувчилар "иқтисод билан шуғулланиш" учун фақат битта тўғри йўл бор деб ҳисоблайдилар – бу неоклассик ёндашув. Энг ёмони, юқорида айтиб ўтилган мактаблардан ташқари бошқа мактаблар ҳам борлигини сизга билдирмайдилар. Бу китоб иқтисодиётни ўз моҳиятига кўра фан сифатида таърифлаш орқали иқтисодга турлича ёндашувлар мавжудлиги, уларнинг ҳар бири ўзига хос урғу, кўр-кўрона нуқталари, кучли ва заиф томонлари борлигини таъкидлайди. Ахир, биз иқтисоддан нимани хоҳлаймиз, бу маълум бир иқтисодий концепция нафақат иқтисодиётни, балки бошқа ҳамма нарсани тушунтириши мумкин бўлган доимий "далил" эмас, балки турли хил иқтисодий ҳодисалар учун мумкин бўлган энг яхши тушунтиришдир.
Қўшимча ўқиш
Р. БЕКҲAУС. Замонавий иқтисодиётнинг бошқотирмаси: фан ёки мафкура? (Кембриж:
Кембриж университети нашриёти, 2012).
Б. ФИНЕ ва Д. МИЛОНAКИС. Иқтисодий империализмдан Фрекономикага ўтиш: иқтисодиёт ва бошқа ижтимоий фанлар ўртасидаги чегаралар
(Лондон: Роутлеж, 2009).
2. ИГНАДАН ПИН-КОДГАЧА: 1776 ВА 2014-йилЛАРДА КАПИТАЛИЗМ
Игнадан ПИН-кодгача
Иқтисодиёт назариясида биринчи навбатда нима тилга олинишга муносиб? Олтинми? Ер? Банк иши? Халқаро савдо?
Йўқ, жавоб игна (инглиз тилида «pin»).
Ҳа – ҳа, кўпчилигингиз фойдаланмайдиган ўша кичкинагина металл нарса – агар у билан узун бўлмаган сочларингизни танғиб ёки кийимингизни тикмасангиз, албатта. Иқтисодиёт бўйича биринчи китоб деб ҳисобланган (янглиш бўлсада), Адам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш"[15 - Смит A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақидаги тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993] (1723-1790-йил) номли асарининг кириш бобидаги мавзу, айнан, игна ишлаб чиқариш ҳақида эди.
Смит биринчи саҳифалардан бошлаб, бойликни оширишнинг асосий манбаи меҳнатни янада кенгроқ тақсимлаш, яъни ишлаб чиқариш жараёнини кичик, ихтисослашган операцияларга бўлиш орқали ҳосилдорликни оширишда эканлигини таъкидлайди. Унинг сўзларига кўра, бу ёндашув иш фаолиятини уч жиҳатдан яхшилайди. Биринчидан, бир ёки иккита вазифани изчил бажариб, ишчилар тезроқ ўзлари қиладиган ишнинг устаси бўлишади ("маҳорат тўплами"). Иккинчидан, ихтисослашув туфайли улар жисмоний ёки руҳий жиҳатдан бошқа ишга ўтиш учун вақт сарфлашлари шарт эмас ("ўтиш вақти харажатларини камайтириш"). Ва ниҳоят, жараённинг батафсил тақсимланиши ҳар бир босқичда машиналарни жорий этишни осонлаштиради, шундан сўнг у ғайритабиий тезликда (механизация) амалга оширилиши мумкин.
Ўз фикрини тушунтириш учун Смит игна ишлаб чиқариш жараёнини тақсимлаш ва ҳар бир ишчига бир ёки иккита вазифани топшириш орқали ўн киши кунига 48 000 дона (ёки ҳар бири 4800 дона) ишлаб чиқариши мумкинлигига мисол келтиради. Смитнинг таъкидлашича, буни, агар барча ишларни битта ишчи ўзи қилса, бир кунда йигирма дона игна ишлаб чиқариши билан солиштириб кўринг. Смит игна ишлаб чиқаришни "арзимас" мисол деб атайди ва кейинчалик бошқа маҳсулотлар учун янада мураккаброқ меҳнат тақсимоти қандай бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр юритди. Аммо, шубҳасиз, у игна ишлаб чиқаришда ўн киши ишлаганлиги ҳали ҳам ақл бовар қилмайдиган ҳодиса ҳисобланган бир даврда яшаган.
Кейинги икки ярим аср мобайнида, нафақат игна ишлаб чиқаришда, балки технология соҳасида автоматлаштиришнинг кенг тарқалиши ва кимёвий жараёнларни қўллашда сезиларли ўзгаришлар рўй берди. Смитдан кейин икки авлод ўтгач, ишчиларнинг унумдорлиги деярли икки баравар ошди. Ундан ўрнак олиб, 19-асрда компьютернинг отаси сифатида танилган Чарлз Беббиж[16 - Беббижнинг биринчи компьютери Дифференcе Энжине деб номланган бўлиб, у Уилям Гибсон ва Брюс Стерлингнинг классик стеампунк илмий-фантастик романларидан бирининг номига айланди. Китоб рус тилида нашр этилган: Гибсон W., Стерлинг Б. Мачине оф Дифференcес. М.: У-Фактория, 2003. Тахминан. ед.] 1832-йилда игна заводларини ўргана бошлади. У ҳар бир ишчи бир кунда саккиз мингдан ортиқ буюм ишлаб чиқаришини аниқлади. Кейингисида Кембриж иқтисодчиси Клиффорд Праттен томонидан 1980-йилда ўтказилган тадқиқотга кўра, 150-йиллик технологик ривожланиш маҳсулдорликни 100 баравар оширди, бу ҳар бир ишчига кунига 800 000 игнани ташкил этди.
Худди шу нарсаларни, масалан, хавфсизлик пинларини ишлаб чиқаришда маҳсулдорликнинг ошиши ҳикоянинг фақат бир қисмидир. Бугунги кунда биз Смит давридаги одамлар фақат орзу қила оладиган, масалан, учувчи машиналар ёки улар, Ҳатто тасаввур ҳам қила олмайдиган кўп нарсаларни – микросхемалар, компьютерлар, оптик толали кабеллар ва пин (код)ларимиздан фойдаланишимиз керак бўлган бошқа технологиялар. …ёки аксинча, кечирасиз, ПИН-кодларимизни ишлаб чиқарамиз.[17 - Мана сўзлар устида ўйнаймиз: инглиз тилида пин – бу пин, ПИН еса ПИН код, улар бир хил товушда. Эслатма. бошига]
Ҳамма нарса ўзгармоқда: капитализмнинг иштирокчилари ва институтлари қандай ўзгарган
Адам Смит давридан ҳозирги кунгача ўтган вақт ичида нафақат ишлаб чиқариш технологиялари ёки усуллари ўзгарган. Иқтисодий фаолият субъектлари – ёки хўжалик фаолияти билан шуғулланувчи одамлар – ва иқтисодий институтлар – ёки ишлаб чиқариш ва бошқа иқтисодий фаолиятни ташкил қилишни тартибга солувчи қоидалар ҳам тубдан ўзгаришларни бошидан кечирган.
Смит давридаги у "тижорат жамияти" деб атаган Британия иқтисодиёти, биз кўпчилик замонавий давлатларда кўрган баъзи фундаментал ўхшашликларга эга эди. Акс ҳолда, унинг фаолияти ўз маъносини йўқотар эди. Ўша даврдаги кўпгина мамлакатлардан фарқли ўлароқ (Голландия, Белгия ва Италиянинг айрим ҳудудлари бундан мустасно) Буюк Британия аллақачон "капиталистик" иқтисодиётга эга эди.
Хўш, капиталистик иқтисодиёт ёки капитализм нима? Бу ишлаб чиқариш ўз истеъмоли учун эмас, балки максимал фойда олиш учун ташкил этилган иқтисодиёт (худди шундай, сиз фақат ўзингиз учун озиқ-овқат етиштирасиз) ва сиёсий мажбуриятлар учун эмас (феодал жамиятлар ва социалистик иқтисодиётда бўлгани каби сиёсий ҳокимият, мос равишда, аристократлар ва марказий режалаштириш органлари, нима ишлаб чиқаришни буюрадилар).
Фойда – бу маҳсулот ёки хизматни бозорда сотиш орқали олган нарсангиз (шунингдек, савдо даромади ёки оддийгина даромад деб ҳам аталади) ва ишлаб чиқаришга сарфланган барча куч ва пуллар ўртасидаги фарқ. Игна ишлаб чиқариш заводи ҳолатида унинг фойдаси сотилган игналарнинг нархи ва уларни ишлаб чиқаришга сарфланган барча ресурсларнинг қиймати ўртасидаги фарқ бўлади: пўлат симни сотиб олиш харажатлари, ишчиларнинг иш ҳақи, завод ижараси , ва ҳоказолар.
Капитализм – капитал бойликларга эга бўлган одамлар – капиталистлар томонидан яратилган. Капитал товар деб ҳам аталадиган капитал ишлаб чиқариш жараёнига узоқ муддатли инвестицияларни назарда тутади (масалан, хом ашё ва материаллардан фарқли равишда асбоб-ускуналарга).
Капиталистлар ишлаб чиқариш воситаларига тўғридан-тўғри ёки, одатда, билвосита компаниянинг улушлари (ёки акциялари) орқали, бошқача айтганда, ишлаб чиқариш воситалари тегишли бўлган унинг умумий қийматининг мутаносиб қисмига эгалик қиладилар. Капиталистлар ушбу ишлаб чиқариш воситаларида ишлаш учун бошқа одамларни ёллайдилар ва бунинг учун уларга маош берадилар. Бундай одамлар ходимлар ёки оддийгина ишчилар деб аталади. Капиталистлар моддий неъматларни ишлаб чиқариш ва уларни маҳсулот ва хизматлар сотиб олинадиган ва сотиладиган бозорда бошқа одамларга таклиф қилиш орқали фойда олади. Смитнинг фикрича, бозорда сотувчилар ўртасидаги рақобат фойда кўрмоқчи бўлган ишлаб чиқарувчиларнинг маҳсулотларни энг кам харажат эвазига ишлаб чиқаришини таъминлайди, бу эса пировардида ҳаммага фойда келтиради.
Бироқ Смит капитализми ва замонавий капитализм ўртасидаги ўхшашликлар айни шу асосий жиҳатлардан узоққа бормайди. Капитализмнинг асосий хусусиятлари – ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчилик, фойда олишга интилиш, иш ҳақи ва бозор айирбошлашнинг амалиётда қандай амалга оширилиши бўйича эса икки давр ўртасида катта фарқлар мавжуд.
Турли даврнинг капиталистлари бир-биридан фарқ қилади
Адам Смит даврида кўпчилик завод ва фермер хўжаликларини бир-бирини биладиган оз сонли одамлар жамоаси ёки алоҳида капиталистлар бошқарган. Улар одатда ишлаб чиқаришда бевосита қатнашишган, кўпинча, завод ҳудудида шахсан юриб, ишчиларга буйруқ беришган, сўкишган ва Ҳатто калтаклашган.
Бугунги кунда кўпчилик ишлаб чиқариш компанияларининг эгалари ва менежерлари жисмоний шахслар, яъни корпорациялар эмас. Уларни фақат юридик маънода "шахслар" деб аташ мумкин. Ўз навбатида, улар ўз акцяларини сотиб оладиган ва биргаликда эгалик қиладиган кўплаб одамларга тегишлидир. Аммо акцияларга эгалик сизни классик маънода капиталистга айлантирмайди. Агар сиз Wolkswаgen-нинг 300 миллион акциясидан 300 тасига эгалик қилсангиз, бу сиз заводга, масалан, Волфсбургга, Германияга учиб кетишингиз ва "ўз" заводингиздаги "сизнинг" ишчиларингизни миллиондан бир қисмига уларнинг иш вақтида кўрсатма беришни бошлашингиз мумкин дегани эмас. Корхонага эгалик қилиш ва унинг йирик компанияларда фаолиятини бошқариш ажратилган. Кўпгина йирик корпорацияларда бугунги эгалари улар учун чекланган жавобгарликка эга.
Масъулияти чекланган жамиятларда (МЧЖ) ёки оммавий акциядорлик жамиятларида (ОАЖ), агар ташкилотда бирор нарса нотўғри бўлса, акциядорлар фақат ўз акцияларига қўйилган пулни йўқотадилар ва бу унинг охири бўлади.
Смит даврида кўпчилик бизнес эгалари чексиз жавобгарликка эга эдилар, яъни агар ишлар чаппасига кетса, улар қарзларини тўлаш учун шахсий мулкларини сотишлари керак эди, акс ҳолда улар қамоққа тушишар эди.[18 - Мустамлакачилик экспансияси (Буюк Британия ва Нидерландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси) ёки йирик банк фаолияти каби миллий аҳамиятга эга бўлган хавфли корхоналар билан шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди] Смит чекланган жавобгарлик тамойилига қарши чиқди. Унинг таъкидлашича, бундай компанияларни уларга эгалик қилмасдан бошқараётганлар "бошқаларнинг пуллари" билан ўйнашмоқда (бу унинг ибораси, шунингдек, машҳур спектаклнинг номи, кейинроқ 1991-йилда актёр Денни ДеВито иштирок этган фильмнинг номи ), шунинг учун улар бошқарувда бор-йўғини хавф остига қўядиганлар каби ҳушёр бўлмайдилар.
Бундан ташқари, бугунги кунда, мулкчилик шаклидан қатъи назар, компаниялар Смит давридагидан жуда бошқача ташкил этилган. 18-асрда кўпчилик корхоналар кичик бўлиб, бир нечта ҳунармандлар, оддий ишчилар ва, эҳтимол, "қўриқчи" дан (ўша пайтда ёлланма менежер деб аталган) иборат оддий битта ишлаб чиқариш майдончасига эга эди. Масалан, Wаllmartда 2,1 миллион киши ишлайди, Мcdonaldsда эса компаниянинг барча франчайзаларини ҳисобга олган ҳолда тахминан 1,8 миллион киши ишлайди. Бундай компаниялар мураккаб ички тузилишга эга бўлиб, бўлинмалар, фойда марказлари, ярим автоном ва бошқа бўлинмалардан ташкил топган, улар юқори талаблар бўлган малакали ходимларни ёллайдилар ва иш ҳақи мураккаб бюрократик бошқарув тизими билан белгиланади.
Ходимлар ҳам турлича
Смит даврида аҳолининг аксарият қисми капиталистлар учун ишламаган. Ўшанда аҳолининг аксарияти қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлаган , ҳатто капитализм энг ривожланган Ғарбий Европада ҳам. Камчилик қишлоқ хўжалиги капиталистлари учун ёлланма ишлаган, уларнинг аксарияти ўша пайтда кичик фермерлар ёки ижарачилар (ерни ижарага олиб, ўз маҳсулотининг бир қисмини тўлов сифатида берадиган одамлар) аристократиядан бўлган ер эгаларига ишлаганлар.
Ўша даврда капиталистлар учун ишлаганларнинг кўпчилиги ёлланма ишчи эмас эди. Улар ҳали ҳам қул эдилар. Қуллар тракторлар ёки ер ҳайдовчи ҳайвонлар сингари капиталистларга, айниқса АҚШ жанубидаги[19 - Aмерика Қўшма Штатларининг жануби Шимолий Aмериканинг йирик иқтисодий, географик, тарихий ва маданий минтақаси бўлиб, унга Техас, Жоржия, Виржиния, Шимолий ва Жанубий Каролина, Теннесси, Кентукки, Aрканзас, Луизиана, Миссисипи, Aлабама, Мериленд, Делавер ва Флоридалар киради. Тарихда оқ плантаторлар томонидан қора танлиларни эксплуатация қилишнинг экстремал шакллари тарқалиши билан шуҳрат қозонди. Эслатма. бошига], Кариб денгизи, Бразилия ва бошқалардаги плантация эгаларига тегишли ишлаб чиқариш воситалари ҳисобланганлар. "Халқлар бойлиги"[20 - Aдам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш" китобининг қисқартирилган номи. Эслатма. бошига.] нашр этилгандан икки авлод ўтгач, Буюк Британияда қуллик бекор қилинди (бу 1833-йилда содир бўлган). Адам Смитнинг китоби биринчи марта нашр этилганидан деярли бир аср ўтгач, қонли фуқаролар уруши содир бўлди, бунинг натижасида АҚШда қуллик бекор қилинди (1862). Бразилияда қуллик фақат 1888-йилда тугатилган.
Гарчи капиталистик корхоналарга хизмат кўрсатган одамларнинг аксарияти ишчи ходимлар бўлмаса-да, (бугунги кунда ишлашга рухсат этилмайди) бундай “ишчи”лардан кўпчилиги барибир ишга қабул қилинганлар. Булар болалар эди. Ўша пайтларда болалар меҳнатини нотўғри ва яхши эмаслигига камдан-кам одамлар ишонишган. Ўзининг 1724-йилда ёзилган "Буюк Британиянинг бутун ороли бўйлаб саёҳат"[21 - Капитализм ҳали ҳам ривожланмаган кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда вазият ҳалигача Ғарбий Европада Aдам Смитнинг ҳаёти давомида ҳукм сурган вазиятдан унчалик фарқ қилмайди. Энг камбағал штатларда болалар меҳнати кенг тарқалган бўлиб, кўпчилик ҳали ҳам ярим феодал ер эгаларининг ижарачисидир. Бу мамлакатлардаги ишчи кучининг 30 дан 90 фоизигача ўзини ўзи иш билан таъминлаган, бу одамларнинг кўпчилиги ўз-ўзини иш билан таъминловчи қишлоқ хўжалигида банд.] китобида, Робинзон Крузонинг муаллифи Даниел Дефо, ўша пайтдаги пахта матолари ишлаб чиқариш маркази бўлган Норвичда 1700-йилда чинтз ( ўша пайтда юқори баҳоланган Ҳиндистондан пахта матоси) импортига тақиқ қўйилганлиги туфайли, тирикчилик эҳтиёжидан "тўрт ёки беш ёшдан ошган болалар ўз нонини ишлаб топишлари мумкин эди" деб ҳайратда қолган. Кейинчалик болалар меҳнати чекланди ва кейин бутунлай тақиқланган, аммо бу Смитнинг ўлимидан кўп йиллар ўтиб, 1790-йилда содир бўлди.
Бугун Буюк Британияда ва бошқа бадавлат мамлакатларда манзара бутунлай бошқача. Болаларга ишлаш тақиқланади, газеталарни етказиб бериш каби чекланган фаолият турлари учун оз сонли соатлар бундан мустасно. Энди ҳеч қаерда қулликка қонуний йўл қўйилмайди. Катта ёшдаги ишчиларнинг тахминан 10 фоизи ўз-ўзини иш билан таъминлайди (ўзлари учун ишлайди), 15-25 фоизи давлат хизматчилари, қолганлари капиталистлар корхоналарида хизмат кўрсатувчи ходимлардир.
Бозорлар ўзгарди
Смит даврида кўпчилик бозорлар маҳаллий ёки энг яхши ҳолатда миллий бўлган, халқаро миқёсда сотиладиган асосий товарлар (масалан, шакар, қуллар, зираворлар) ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг чекланган рўйхати (масалан, ипак, пахта, мовут матолари) учун бозорлар бундан мустасно эди. Ушбу бозорларга кўплаб кичик компаниялар хизмат кўрсатган, натижада, замонавий иқтисодчилар томонидан айтилган мукаммал рақобат юзага келганки, бунда ҳеч бир сотувчи нархга таъсир эта олмаган. Смитнинг замондошлари ўша пайтдаги Лондон аҳолисидан икки баравар кўп ишчилар ишлайдиган (1800-йилда 0,8 миллион киши) ва ўша пайтдаги барча Британия мустамлакалари ҳудудидан олти баравар каттароқ ҳудудларда ишлайдиган корхонани тасаввур ҳам қила олмасдилар (МcDonalds 120 та давлатда ишлайди).
Бугунги кунда кўпчилик бозорлар ривожланган ва йирик компаниялар томонидан кучли таъсирга эга. Улардан баъзилари ягона етказиб берувчилар (монополия) ёки кўпинча нафақат миллий даражада, балки тобора глобал миқёсда бир нечта етказиб берувчилардан бири (олигополия)дир. Мисол учун, Boeing ва Airbus бутун дунё бўйлаб фуқаролик самолётларининг қарийб 90 фоизини таъминлайди. Компаниялар ягона харидор (монопсония) ёки кам сонли харидорлардан бири (олигопсония) ҳам бўлиши мумкин.
Адам Смит давридаги кичик фирмалардан фарқли ўлароқ, монополистик ёки олигополистик компаниялар иқтисодчилар бозор ҳокимияти деб атаган нарсадан фойдаланиб, бозорнинг якуний натижасига таъсир ўтказишга қодирдирлар. Монополист компания ўз маҳсулотининг нархини максимал фойда келтирадиган даражада ошириш учун ишлаб чиқаришни атайлаб чеклайди (бу жараённинг техник тафсилотлари 11-бобда тушунтирилган). Олигополистик компаниялар ўз бозорларини монополистик компаниялар каби бошқаришга қодир эмаслар, лекин улар мижозларни бир-биридан узоқлаштириш учун нархларни пасайтирмасдан ўз даромадларини ошириш учун атайлаб тил бириктиришлари мумкин – бу картел деб аталади. Бундай ҳолат бугунги кунда аксарият мамлакатларни монополияларни парчалаш (масалан, АҚШ ҳукумати АТ&Т телефон компаниясини ёпиб қўйган) ва олигополистик компаниялар ўзаро тил бириктиришни тақиқлаш йўли билан рақобат тўғрисидаги қонунларни (баъзан монополияга қарши қонунлар деб аталади) қабул қилишга олиб келди.
Монопсония ва олигопсония компаниялари бир неча ўн йиллар олдин назарий камдан кам учрайдиган ҳолат ҳисобланган. Бугунги кунда уларнинг айримлари иқтисодиётимизни шакллантиришда монополист ва олигопол компаниялардан ҳам муҳимроқдир. Walmart, Amazon, Tesco ва Carrefour каби компаниялар маълум маҳсулотларнинг бир нечта харидорларидан бири сифатида (баъзан глобал миқёсда) ўзларининг ноёб мавқеидан фойдаланган ҳолда, ким ва қанча фойда олади ва одамлар нимани сотиб олади, айнан нима, қаерда ишлаб чиқарилишига катта, баъзан эса ҳал қилувчи таъсир кўрсатади.
Пул (молиявий тизим) ҳам ўзгарган
Энди биз ҳар бир мамлакатда фақат битта банк, (масалан, АҚШдаги Федерал захира тизими ёки Япония банки каби) яъни марказий банк банкнот ва тангалар муомалага чиқаришини, қабул қиламиз. Адам Смитнинг Европасида кўпчилик банклар (ҳатто баъзи йирик савдогарлар) ўз валюталарини босиб чиқаришган.
Сўзнинг замонавий маъносида, бу банкноталар эмас эди. Ҳар бир қоғоз маълум бир шахс учун мўлжалланиб чиқарилган, ўзига хос қийматга эга ва шахс томонидан имзоланган. Фақат 1759-йилга келиб, Англия банки белгиланган номиналдаги ўн фунтлик банкнотларни чиқаришни бошлади, (беш фунтлик банкноталар фақат 1793-йилда, Адам Смит вафотидан уч йил ўтгач пайдо бўлган). Ва, аллақачон, 1853-йилда тўлиқ босилган банкноталар олувчининг исми ва кассирнинг имзосисиз чиқарилган. Аммо бундай қоғозлар ҳам хозирдагидек банкнотлар эмас эди, чунки уларнинг қиймати тўғридан-тўғри эмитент банк эгалик қилган қимматбаҳо металлар, олтин ёки кумушнинг қийматига боғлиқ эди. Бу олтин (кумуш ва бошқалар) стандарти эди.
Олтин (кумуш) стандарти – бу марказий банк томонидан чиқарилган банкноталар маълум миқдорда олтин (ёки кумуш) га эркин алмаштирилиши мумкин бўлган пул тизими. Бу марказий банк муомалага чиқарилган валютанинг қийматига тенг қимматбаҳо металлар захирасига эга бўлиши шарт дегани эмас эди, шунга қарамай, қоғоз пулларнинг олтинга конвертация қилиниши банкларни жуда катта миқдорда бундай заҳираларни сақлашга мажбур қилди – масалан, АҚШ Федерал захира тизими ўзида чиқарилган валюта қийматининг 40 фоизига тенг олтин заҳирасини сақлади. Натижада маълум бўлдики, марказий банклар қанча қоғоз пул чиқариши мумкинлигини ҳал қилиш учун жуда кам ваколатга эга бўла бошладилар. 1717-йилда Буюк Британия биринчи бўлиб олтин стандартини қабул қилди – ўша пайтда Қироллик зарбхонаси раҳбари бўлган Исаак Нютон буни амалга оширди ва қолган Европа мамлакатлари 1870-йилларда унга ўтди. Бу тизим кейинги икки авлод давомида капитализм эволюциясида жуда муҳим рол ўйнади (бу мавзуни 3-бобда батафсилроқ кўриб чиқамиз).
Банкнотлардан фойдаланиш бир нарса, лекин пулни банкларда сақлаш ёки банклардан қарз олиш, яъни банк хизматлари – бу бошқа нарса. Адам Смит бошчилигидаги бу ҳудуд камроқ ривожланган. Франция аҳолисининг тўртдан уч қисми 1860-йилларга қадар банк хизматларидан фойдаланиш имконига эга эмас эди. Банк саноати анча яхши ривожланган Британияда ҳам банк хизматлари тарқоқ эди ва фоиз ставкалари ҳатто 20-асрнинг аксар қисмида ҳам бутун мамлакат бўйлаб ўзгариб турди.
Компанияларнинг улушлари (акциялари) сотиб олинадиган ва сотиладиган фонд бозорлари Смит даври бошланишидан бир неча аср олдин мавжуд бўлган. Аммо бир нечта компаниялар акциялар чиқарганини ҳисобга олсак (мен айтганимдек, ўша пайтда масъулияти чекланган жамиятлар жуда оз эди), фонд бозори ривожланаётган капиталистик драманинг кичик иштирокчиси бўлиб қолди. Бундан ҳам ёмони, кўп одамлар фонд бозорларини қимор уйлари деб ўйлашган (баъзилар ҳали ҳам шундай дейишади). Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш минимал ва деярли йўқ эди; биржа брокерлари акцияларини сотган компаниялар ҳақида тўлиқ маълумот беришлари шарт эмас эди. Бошқа молиявий бозорлар янада ибтидоий бўлиб қолган эди. Давлат заёмлари (айнан у 2009-йилдан буён дунёни ларзага келтираётган Европа инқирозининг марказига айланган) ҳар кимга берилиши мумкин бўлган давлат облигациялари бозори Буюк Британия, Франция ва Нидерландия каби фақат бир нечта мамлакатларда мавжуд эди. Корпоратив облигациялар бозори, Ҳатто Буюк Британияда ҳам ривожланмаган.
Бугунги кунда мамлакатимизда молия саноати юқори даражада ривожланган (баъзилар буни хаддан ошиқ дейишади). У нафақат банк сектори, фонд бозори ва облигациялар бозорларидан иборат, балки тобора кўпроқ молиявий воситалар (фючерс, опционлар, своплар) ва MBS (активлар билан таъминланган қимматли қоғозлар), CDO (гаровли қарз мажбуриятлари) ва CDS (кредитнинг стандарт своплари) каби молиявий маҳсулотлар бозорларини ўз ичига олади . (Хавотир олманг, мен 8-бобда буларнинг барчаси нимани англатишини тушунтираман). Охир оқибат, молиявий инқироз даврида, бошқалар қарз беришни хоҳламаса, тизим охирги инстансия кредитори вазифасини бажарадиган ва чекловсиз кредит берадиган марказий банкка таянади. Дарҳақиқат, марказий банкнинг йўқлиги Смит даврида молиявий ваҳималарни бошқаришни жуда қийинлаштирди.
Бугунги кунда молия бозори иштирокчиларининг ҳаракатларини тартибга солувчи кўплаб қоидалар мавжуд: ўз капиталига кўп миқдорда қарз беришлари мумкин; акцияларини сотаётган компаниялар ўзлари ҳақидаги қандай маълумотларни ошкор қилишлари керак; молиявий институтларга қандай турдаги активларни эгаллашга рухсат берилган (масалан, пенсия жамғармалари хавфли активларни олмаслиги мумкин). Буларнинг барчасига қарамай, молиявий бозорларнинг кўплиги ва мураккаблиги уларни тартибга солишни қийинлаштирди – бунинг тасдиғини 2008-йилги жаҳон молиявий инқирозидан кейин кўрдик.
Хулоса: ҳақиқий дунё ўзгаришлари ва иқтисодий назариялар
Бу ҳайратланарли фарқларга қараб, сўнгги икки ярим аср давомида капитализм жуда катта ўзгаришларни бошдан кечирди, деган хулосага келиш мумкин. Смит томонидан таъкидланган баъзи асосий тамойиллар ўз кучини сақлаб қолса-да, улар фақат энг умумий маънода тегишли. Мисол учун, тижорат компаниялари ўртасидаги рақобат, худди Смит схемасида бўлгани каби, ҳали ҳам капитализмнинг асосий ҳаракатлантирувчисидир. Аммо бу мижозларнинг дидига мослашиб, маълум бир технологиядан фойдаланиш самарадорлигини ошириш орқали ғалаба қозонадиган кичик, тушунарсиз компаниялар учун ишламайди. Бугунги кунда рақобат нафақат нархларга таъсир қилиш, балки қисқа вақт ичида технологияни кейинги босқичга олиб чиқиш , брендлар ва рекламалар орқали истеъмолчиларнинг дидини бошқариш қобилиятига эга бўлган йирик трансмиллий корпорациялар орасида (Apple ва Samsung ўртасидаги жангни ўйлаб кўринг) олиб борилмоқда. Иқтисодиёт қанчалик буюк бўлса, у ўз вақтини ва муҳитини акс эттиради. Уни самарали қўллаш учун биз назария ёрдамида таҳлил қилмоқчи бўлган аниқ бозорлар, тармоқлар ва мамлакатларни тавсифловчи технологик ва ташкилий кучларни яхши билишимиз керак. Шунинг учун агар биз турли хил иқтисодий назарияларни тўғри контекстда тушунмоқчи бўлсак, капитализм қандай ривожланганлигини билишимиз керак. Бу масалани кейинги бобда кўриб чиқамиз.
Қўшимча ўқиш
Ҳ.-Ж. ЧAНГ. Нарвондан узоқлашиш: Тарихий нуқтаи назардан ривожланиш стратегияси (Лондон: Мадҳия, 2002).
Р. ХЕЙЛБРОНЕР ВA В. МИЛБЕРГ. Иқтисодий жамиятнинг шаклланиши, 13-нашр (Бостон: Пеарсон, 2012).
Г. ТҲЕРБОРН. Дунё: Янги бошланувчилар учун қўлланма (Кембриж: Полити, 2011).
3. БИЗ БУ ЕРГА ҚАНДАЙ КEЛДИК? КАПИТАЛИЗМНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ
Линтотт хоним: Шундай қилиб. Тарихга қандай таъриф берган бўлардингиз, жаноб Раж?
Раж: Эркин гапира оламанми, хоним? Жазодан қўрқмасдан?
Линтотт хоним: Мен сизни ҳимоя қиламан.
Раж: Тарихнинг таърифи нима? Бу кетма-кетликдаги даҳшатли ҳодисалар.
Алан Беннет. Тарих ишқибозлари.
Бирин-кетин даҳшатли воқеалар: тарихдан нима фойда?
Кўпгина китобхонлар учун, Алан Беннетнинг машҳур спектаклидаги ёш Раж ва илм ўрганиш учун Оксфордга киришга ҳаракат қилаётган, 2006-йилги Шеффилдлик бир гуруҳ истеъдодли, аммо кам таъминланган болалар ҳақидаги фильм каби, эҳтимол, ҳис-туйғуларни уйғотади.
Кўпчилик иқтисодий тарихни ёки иқтисодиётимиз қандай ривожланганлиги тарихини айниқса бемаъни мавзу деб билади. Эркин савдо иқтисодий ўсишга ёрдам беришини, юқори солиқлар бойлик яратишга тўсқинлик қилишини, бюрократик тўсиқларнинг олиб ташланиши тадбиркорликка хизмат қилишини тушуниш учун ҳақиқатан ҳам икки-уч аср аввал нима бўлганини билишимиз керакми? Бизнинг замонамизнинг бу ва бошқа иқтисодий ҳикматлари инкор этиб бўлмайдиган назарияларнинг мантиқий хулосаси эмасми ва жуда кўп замонавий статистик маълумотлар томонидан синовдан ўтмаганми?
Аксарият иқтисодчилар бу фикрга қўшиладилар. 1980-йилларга қадар иқтисод тарихи кўпчилик Америка университетларида талаб қилинадиган магистратура курси бўлган, аммо бугунги кунда кўпгина университетларда ҳаттоки ихтиёрий курс ҳам таклиф этилмайди. Шунга қарамай, мен ўқувчиларимни капитализмнинг қисқача (яхши, унчалик ҳам қисқа эмас) тарихи билан таништираман, чунки замонавий иқтисодий ҳодисаларни тўлиқ тушуниш учун унинг ривожланиши ҳақида ҳеч бўлмаганда умумий маълумотга эга бўлиш жуда муҳимдир.
Ҳаёт уйдирмадан қизиқроқ
ёки тарих нима учун муҳим
Тарих нафақат ҳозирги кунга қадар содир бўлган воқеаларни акс эттиргани учун, балки у (тўғрироғи, биз тарих ҳақида нима биламиз деб ўйлаймиз) одамларнинг қарорларини хабардор қилгани учун ҳам ҳозирги кунга таъсир қилади. Кўпгина сиёсий тавсиялари тарихий мисоллар билан тасдиқланган, чунки одамларни ишонтиришда муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бўлган ҳаётий мисоллардан кўра самаралироқ нарса йўқ. Масалан, эркин савдони тарғиб қилувчилар доимо Буюк Британия, кейин эса АҚШ, айнан, шу туфайли дунёнинг иқтисодий қудратли давлатига айланганини таъкидлайдилар. Агар улар ўзларининг тарих версиялари тўғри эмаслигини тушунишганида (буни кейинроқ кўрсатаман), улар ўзларининг сиёсий тавсияларини беришда ўзларини унчалик ишончли ҳис қилмаган бўлардилар. Уларга бошқаларни ишонтириш ҳам қийинроқ бўларди.
Бундан ташқари, тарих бизни баъзи тахминларга шубҳа қилади. Бугун сиз кўп нарсаларни – масалан, давлат идоралари – илгари талаб катта бўлган, одамларни (қулларни), болалар меҳнатини, сотиб олишингиз ёки сотишингиз мумкин эмаслигини билишингиз биланоқ, “эркин бозор” чегаралари қандайдир абадий илмий қонун билан белгиланган, деб ўйлашни тўхтатасиз ва уларни ўзгартириш мумкинлигини тушуна бошлайсиз. Илғор капиталист мамлакатлар тарихда 1950-1970-йиллар орасида кўплаб чекловчи қоидалар ва юқори солиқлар мавжуд бўлган пайтда, энг тез ривожланган эканлигини билганингизда, ўсишни рағбатлантириш солиқларни камайтириш ва қоғозбозликни талаб қилади, деган даъвога дарҳол шубҳа билан қарайсиз.
Тарих иқтисодий назариянинг чекловларини англаш учун фойдалидир. Ҳаёт кўпинча уйдирмадан анча қизиқарли бўлиб, тарихда (барча даражаларда – мамлакатлар, компаниялар, шахслар) муваффақиятли иқтисодий тажрибанинг кўплаб мисоллари мавжуд бўлиб, уларни бирон бир иқтисодий назария билан тўлиқ тушунтириб бўлмайди. Айтайлик, агар сиз фақат The Economist ёки Wall Street Journal каби журналларни ўқисангиз, Сингапурнинг эркин савдо сиёсати ва хорижий сармояга нисбатан ижобий муносабат ҳақидагина эшитган бўласиз.
Шундай қилиб, сиз Сингапурдаги барча ерлар ҳукуматга тегишли эканлигини, уй-жойларнинг 85 фоизи кўчмас мулк агентликлари (Уй-жой кенгаши) томонидан тақдим этилади ва миллий маҳсулотнинг 22 фоизи давлат корхоналари томонидан ишлаб чиқарилади (жаҳон ўртача 10 фоизга яқин) эканлигини билмагунингизча, Сингапурнинг иқтисодий муваффақияти эркин савдо ва эркин бозор иқтисодий ривожланиш учун энг яхши ечим эканлигини исботлайди деб ўйлайсиз. Эркин бозор ва социализм комбинациясининг муваффақиятини тушунтирадиган ягона иқтисодий назария йўқ – неоклассик, марксистик, кейнсча. Бундай мисоллар сизни иқтисодий назарияларга кўпроқ шубҳа билан қарашга ва уларга асосланган сиёсий хулосаларга эҳтиёткорлик билан ёндашишга мажбур қилиши керак. Ва ниҳоят, биз тарихга қарашимиз керак, чунки биз тирик одамлар устида тажриба ўтказишдан иложи борича қочишга маънавий мажбуриятимиз бор.
Собиқ социалистик блокдаги марказий режалаштиришдан (ва капитализмга ўтишдан) Буюк Депрессия оқибати бўлган кўпгина Европа мамлакатларидаги "тежамкорлик" балоси орқали Буюк Британия ва АҚШда "бойлик иқтисодиёти" муваффақиятсизликка учради, 1980-1990-йилларда тарих миллионлаб ва ҳатто ўн миллионлаб одамларнинг ҳаётини йўқ қилган радикал сиёсий тажрибалар мисолларига тўла. Тарихий ўтмишни ўрганиш, албатта, бугунги кунда хатоликлардан бутунлай қочишимизни кафолатламайди, лекин одамлар ҳаётига таъсир қиладиган сиёсатни шакллантиришдан олдин ундан сабоқ олишга бор куч-ғайратимизни сарфлашимиз керак. Агар сиз юқоридаги далиллардан бирортасига рози бўлсангиз, илтимос, бобни охиригача ўқинг, унда баҳслаша оладиган кўплаб тарихий "фактлар" мавжуд. Ва умид қиламанки, капитализм ҳақидаги тушунчангиз бунинг натижасида озгина бўлса ҳам ўзгаради.
ТОШБАҚА ШИЛЛИҚУРТГА ҚАРШИ: КАПИТАЛИЗМДАН ОЛДИНГИ ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИ
Ғарбий Европа иқтисодиёти ҳақиқатдан ҳам секин ўсди…
Капитализм Ғарбий Европада, хусусан, Буюк Британия ва Бенилюкс мамлакатларида (ҳозирги вақтда Белгия, Нидерландия ва Люксембургни ўз ичига олади) 16—17-асрларда вужудга келган. Нима учун у ўша ерда пайдо бўлган, айтайлик, Хитой ёки Ҳиндистонда эмас, балки ўша пайтда иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан Ғарбий Европа билан таққосланганлиги қизғин ва узоқ муҳокамалар мавзуси бўлган. Хитой элитасининг амалий машғулотлар (масалан, савдо ва саноат) га нисбатан нафратланишидан тортиб, Буюк Британиянинг кўмир конлари харитаси ва Американинг кашфиётигача ҳамма нарса тушунтириш сифатида таклиф қилинган.
Биз бу муҳокамага узоқ вақт тўхталмаймиз. Ғарбий Европада капитализм ривожлана бошлаганини табиий деб ҳисоблайлик. Унинг пайдо бўлишидан олдин, Ғарбий Европа жамиятлари, капитализмдан олдинги барча бошқа жамиятлар сингари, жуда секин ўзгарди. Одамлар асосан қишлоқ хўжалиги атрофида ташкил этилган бўлиб, улар кўп асрлар давомида чекланган даражадаги савдо ва ҳунармандчилик билан деярли бир хил технологиядан фойдаланганлар. 10-15-асрлар оралиғида, яъни ўрта асрларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад йилига 0,12 фоизга ошган. Шундай қилиб, 1500-йилда даромадлар 1000-йилга қараганда атиги 82 фоизга юқори эди. Таққослаш учун, 2002-йилдан 2008-йилгача бўлган олти йил ичида йиллик 11 фоизлик ўсиш билан Хитой эришган миқдор. Бундан келиб чиқадики, моддий тараққиёт нуқтаи назаридан Хитойда бугунги кунда бир йиллик ўсиш ўрта асрлар Ғарбий Европадаги 83-йилга тенг (бу даврда уч киши туғилиб ўлиши мумкин эди – ўрта асрларда ўртача умр кўриш атиги 24 ёшни ташкил этган), лекин дунёдаги бошқа ҳар қандай давлат иқтисодиётидан ҳарқалай тезроқ.
Юқорида айтилганларга қарамасдан, Ғарбий Европада иқтисодий ўсиш ҳали ҳам Осиё ва Шарқий Европадан (шу жумладан Россия) анча юқори бўлиб, улар уч баравар секин ўсган (0,04 фоиз). Демак, 500-йил ичида маҳаллий аҳолининг даромади атиги 22 фоизга ошган. Агар Ғарбий Европа тошбақа каби ҳаракат қилса, бошқа мамлакатлар шиллиқуртни эслатар эди.
Капитализм тонгининг бошланиши (1500-1820) Капитализм "секин ҳаракатда" пайдо бўлди
Капитализм 16-асрда пайдо бўлган. Аммо унинг тарқалиши шунчалик секин эдики, унинг туғилган кунини аниқ белгилаш мумкин эмас. 1500-1820-йиллар оралиғида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати ҳали ҳам 0,14 фоизни ташкил этар, бу ўрта асрлардаги каби (0,12 фоиз) эди. Буюк Британия ва Нидерландияда бу кўрсаткичнинг ўсишининг тезлашиши 18-асрнинг охирида, айниқса пахта матолари ва қора металлар ишлаб чиқариш тармоқларида кузатилди.
Натижада, 1500-йилдан 1820-йилгача Буюк Британия ва Голландия жон бошига иқтисодий ўсиш суръатларига мос равишда 0,27 ва 0,28 фоизга эришдилар. Гарчи бу рақамлар замонавий стандартларга кўра жуда кичик бўлса-да, улар Ғарбий Европадаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп эди. Бу бир қатор ўзгаришларга олиб келди.
Янги фанлар, технологиялар ва институтларнинг пайдо бўлиши
Дастлаб, дунёни англашда кўпроқ "рационал" ёндашувларга нисбатан маданий силжиш юз берди, бу замонавий математика ва фанларнинг ривожланишига ҳисса қўшди. Бу ғояларнинг кўпчилиги дастлаб араб дунёси ва Осиёдан олинган, лекин Ғарбий Европа олимлари 16-17-асрларда ўзларининг янгиликларини қўшдилар. Замонавий математика ва бошқа фанларнинг асосчилари Коперник, Галилей, Ферма, Ньютон ва Лейбниц ўша даврда фаолият кўрсатганлар. Илм-фаннинг ривожланиши бутун иқтисодиётга дарҳол таъсир кўрсатмади, балки кейинчалик билимларни тизимлаштириш ва технологик янгиликларни одамларга нисбатан камроқ боғлиқ қилиш имконини берди, шунинг учун уларни осонлик билан етказиш мумкин эди. Буларнинг барчаси янги технологияларнинг тарқалишига ва натижада иқтисодий ўсишга ёрдам берди.
18-асрда ишлаб чиқаришнинг механизациялашган тизимининг пайдо бўлишидан дарак берувчи бир қанча янги технологиялар пайдо бўлди, айниқса, тўқимачилик, пўлат ва кимё саноатида. Адам Смитнинг игна заводи сингари, 19-аср бошидан бери кенг тарқалган узлуксиз йиғиш линиялари ёрдамида нозик меҳнат тақсимоти ривожланди.
Ушбу янги ишлаб чиқариш технологияларининг пайдо бўлишида кўпроқ даромад олиш, шунинг учун кўпроқ сотиш, маҳсулот ҳосилдорлигини ошириш истаги бошқача айтганда, капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тарқалиши асосий омил бўлди. Смит ўзининг меҳнат тақсимоти назариясида таъкидлаганидек, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши меҳнатнинг чуқурроқ тақсимланишига имкон беради, бу эса кейинчалик унумдорликнинг ошишига ва шунга мос равишда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг янада кўпайишига олиб келади.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг янги воқеликларига мослашган янги иқтисодий институтлар вужудга келди. Бозор операцияларининг кенг тарқалиши билан банклар уларни таъминлаш бўйича хизматларни таклиф қила бошладилар. Ҳатто энг бадавлат кишиларнинг бойлигидан ҳам ортиқ сармоя талаб қиладиган инвестиция лойиҳаларининг пайдо бўлиши корпорациялар ёки масъулияти чекланган жамиятларнинг пайдо бўлишига ва шунинг учун фонд бозорининг пайдо бўлишига туртки бўлди.
Мустамлака экспансиясининг бошланиши
15-аср бошидан Ғарбий Европа мамлакатлари жадаллик билан кенгая бошлади. Тегишли равишда кашфиётлар даври деб аталадиган бу кенгайиш ер ва ресурсларни экспроприация (давлат ҳокимияти томонидан мажбурий равишда мулкдан маҳрум қилиш) қилиш ва мустамлакачилик режимини ўрнатиш орқали маҳаллий аҳолини қулликка айлантиришни ўз ичига олади. Осиёда Португалия, Америкада Испаниядан бошлаб, 15-аср охиридан Ғарбий Европа халқлари янги ерларни шафқатсизларча эгаллаб ола бошладилар. 18-аср ўрталарида Шимолий Америка Англия, Франция ва Испания ўртасида бўлиниб кетди. Жанубий Американинг аксарият мамлакатлари 1810-1820-йилларгача Испания ва Португалия томонидан бошқарилган.
Ҳиндистоннинг айрим қисмларини инглизлар (асосан Бенгал ва Биҳар), французлар (жанубий-шарқий соҳил) ва португаллар (турли қирғоқбўйи ҳудудлари, хусусан, Гоа) бошқарган. Тахминан бу вақтда Австралияда аҳоли жойлашиши бошланади (биринчи колония 1788-йилда у ерда пайдо бўлган). Ўша пайтда Африка унчалик яхши "ўзлаштирилмаган" эди, фақат португалларнинг кичик аҳоли пунктлари (илгари аҳоли бўлмаган Кабо-Верде, Сан-Томе ва Принсипи ороллари) ва голландлар (17-асрда ташкил этилган Кейптаун) бор эди. Мустамлакачилик капиталистик тамойилларга асосланган эди. Рамзий маънода, 1858-йилгача Ҳиндистондаги Британия ҳукмронлиги ҳукумат томонидан эмас, балки корпорация (Ост Ҳиндистон компанияси) томонидан амалга оширилган. Бу колониялар Европага янги ресурслар олиб келди. Дастлаб, кенгайиш пул сифатида фойдаланиш учун қимматбаҳо металларни (олтин ва кумуш), шунингдек зираворлар (айниқса, қора қалампир) излаш билан туртки бўлди.
Вақт ўтиши билан янги колонияларда, айниқса АҚШ, Бразилия ва Кариб денгизида, асосан Африкадан экспорт қилинадиган қулларнинг меҳнатидан фойдаланиладиган плантациялар ташкил этилди. Шакарқамиш , каучук, пахта ва тамаки каби янги экинларни етиштириш ва Европани таъминлаш учун плантациялар ташкил этилди. Буюк Британияда анъанавий чипслар, Италияда помидор ва полента (маккажўхоридан тайёрланган) бўлмаган, Ҳиндистон, Таиланд ва Кореяда чили нима эканлигини билмаган вақтни тасаввур қилишнинг иложи йўқ.
Мустамлакачилик чуқур излар қолдиради
Кўп йиллар давомида капитализм 16-18-асрларда мустамлакачилик ресурсларисиз; пул сифатида ишлатиладиган қимматбаҳо металлар, шакар ва картошка каби янги озиқ-овқат маҳсулотларисиз, пахта каби саноат ишлаб чиқариш учун хом ашёсиз ривожланар эдими ёки йўқми деган баҳс-мунозаралар давом этиб келади.
Гарчи мустамлакачилар уларни сотишдан катта фойда кўрганига шубҳа бўлмаса-да, капитализм Европа мамлакатларида ривожланмаган бўлиши мумкин эди. Бу билан мустамлакачилик, шубҳасиз, мустамлакалашган жамиятларни вайрон қилган. Маҳаллий аҳоли қириб ташланди ёки йўқ бўлиб кетиш ёқасига келтирилди, унинг ерлари барча бойликлари билан тортиб олинди. Маҳаллий халқларнинг маргиналлашуви шу қадар чуқур эдики, 2006-йилда сайланган Боливиянинг амалдаги президенти Эво Моралес у ерга 1492-йилда келган европаликлар давридан бери ҳокимият тепасига келган Америка қитъасидаги маҳаллий аҳолидан бўлган, атиги, иккинчи давлат раҳбари (биринчиси 1858-1872-йилларда Мексика президенти Бенито Хуарес эди) бўлган.
Кўплаб африкаликлар тахминан, 12 миллион киши қул сифатида Европа ва араб мамлакатларига олиб кетилган. Бу нафақат эркинлигини йўқотганлар учун фожиа бўлди (ҳатто улар машаққатли саёҳатдан омон қолишга муваффақ бўлишса ҳам), балки кўплаб Африка жамиятларини қуритди ва уларнинг ижтимоий тузилишини йўқ қилди. Ҳудудлар ўзбошимчалик билан чегараларга эга бўлди, бу факт бугунги кунгача бир қатор мамлакатларнинг ички ва халқаро сиёсатига таъсир кўрсатмоқда. Африкадаги кўплаб давлатлараро чегараларнинг тўғри чизиқ шаклида бўлиши бунинг яққол тасдиғидир, чунки табиий чегаралар ҳеч қачон тўғри бўлмагани учун улар, одатда, дарёлар, тоғ тизмалари ва бошқа географик объектларга эргашадилар. Мустамлакачилик кўпинча иқтисодий ривожланган ҳудудларда мавжуд ишлаб чиқариш фаолиятини атайлаб тўхтатишни ўз ичига олади. Мисол учун, 1700-йилда Буюк Британия ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун ҳинд каликасини импорт қилишни тақиқлади (бу ҳақда биз 2-бобда айтиб ўтган эдик) ва бу билан Ҳиндистон пахта саноатига катта зарба берди.
Бу саноат 19-асрнинг ўрталарида ўша пайтда Британияда механизациялаш йўли билан ишлаб чиқарилаётган импорт қилинган матолар оқими туфайли бутунлай вайрон бўлган. Мустамлака сифатида Ҳиндистон ўз ишлаб чиқарувчиларини Британия импортидан ҳимоя қилиш учун бошқа тарифлар ва сиёсатларни қўллай олмади. 1835-йилда Шарқий Ҳиндистон компанияси генерал-губернатори лорд Бентинк шундай деган эди: “Ҳиндистон текисликлари тўқувчилар суяклари билан оқариб кетади”.
Саноат инқилоби (1820-1870)
Саноат инқилобининг бошланиши
Капитализм ҳақиқатан ҳам 1820-йилда Ғарбий Европада, кейин эса Шимолий Америка ва Океаниядаги Европа мустамлакаларида пайдо бўлди. Иқтисодий ўсишнинг тезлашиши шу қадар кескин эдики, 1820-йилдан кейинги ярим аср саноат инқилоби деб номланди. Ўша эллик йил ичида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад 1 фоизга ўсди, бу бугунги стандартларга кўра жуда кичикдир (Япония 1990-йилларнинг йўқолган ўн йиллигида даромаднинг бундай ўсишини кузатган) ва ўсиш суръати билан таққослаганда 1500 ва 1820-йиллар оралиғида кузатилган 14 фоиз ҳақиқий ракета тезлигида тезлашиш эди.
Ўртача умр кўриш 17-йил ва 80 соатлик иш ҳафтаси: баъзи одамларнинг азоб-уқубатлар фақат кучайди
Бироқ аҳоли жон бошига даромадлар ўсишининг бундай тезлашиши дастлаб кўпчилик учун турмуш даражасининг пасайиши билан бирга келди. Тўқимачилик ҳунармандлари каби малакаси эскирган кўплаб одамлар ишсиз қолди, чунки уларнинг ўрнини арзонроқ, малакасиз ишчилар бошқарадиган машиналар эгаллади, уларнинг кўпчилиги болалар эди. Баъзи машиналар ҳатто боланинг ўсиши учун мўлжалланган эди. Заводларда ёки улар учун хом ашё етказиб берадиган кичик устахоналарда ишлайдиган одамлар жуда қаттиқ меҳнат қилишган: ҳафтасига 70-80 соат норма ҳисобланган, кимдир ҳафтасига 100 соатдан кўпроқ ишлаган ва дам олишга фақат якшанбада ярим кун белгиланган.
Иш шароитлари жуда хавфли эди. Пахта саноатидаги кўплаб инглиз ишчилари ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган чанг туфайли ўпка касалликларидан вафот этди. Шаҳар ишчилари синфи жуда тор, баъзан бир хонада 15-20 киши тўпланиб яшашарди. Юзлаб одамлар бир хил ҳожатхонадан фойдаланиши жуда нормал деб ҳисобланган. Одамлар пашша каби ўлиб кетишарди. Манчестернинг қашшоқ ҳудудларида ўртача умр кўриш 17-йил бўлган, бу 1066-йилда Норманд истилосидан олдинги бутун Буюк Британиядагидан 30 фоизга паст (ўша пайтда ўртача умр кўриш 24-йил эди) эди.
Антикапиталистик ҳаракатларнинг кучайиши
Капитализм кўп одамларга олиб келган азоб-уқубатларни ҳисобга олсак, антикапиталистик ҳаракатнинг турли шакллари пайдо бўлган бўлса ажаб эмас. Улардан баъзиларининг вакиллари шунчаки вақтни орқага қайтаришга ҳаракат қилишди. Мисол учун, 1810-йилларда ишлаб чиқаришни автоматлаштириш туфайли ишсиз қолган Англиянинг тўқимачилик ҳунармандлари луддитлар, уларнинг ишсизлигининг бевосита сабаби ва капиталистик тараққиётнинг энг ёрқин рамзи бўлган машиналарни вайрон қилдилар. Бошқалар эса яхшироқ, тенг дунё қуришга интилиб, ихтиёрий уюшмалар туздилар. Уелслик тадбиркор Роберт Оуен исроилча киббутзимни эслатувчи, ҳамфикрлар ўртасидаги коммунал меҳнат ва ҳаётга асосланган жамият уюштиришга ҳаракат қилди. Капитализмга қарши энг муҳим воиз Карл Маркс (1818-1883), немис иқтисодчиси ва инқилобчиси, умрининг кўп қисмини Англияда сургунда ўтказди. Унинг қабри Лондондаги Хайгейт қабристонида. Маркс Оуен ва унга ўхшаган бошқаларни посткапиталистик жамият оддий коммунал ҳаётга асосланиши мумкинлигига ишончлари учун “утопик социалистлар” деб атаган.
Ўзининг ёндашувини илмий социализм деб атаган ҳолда, у янги жамият капитализм ютуқларига асосланиши керак, уларни рад этмаслиги керак, деб таъкидлади. Социалистик жамият, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликка чек қўйиши, лекин шу билан бирга капитализм томонидан яратилган йирик корхоналарнинг юқори маҳсулдорлигидан тўлиқ фойдалана олиши учун уларни сақлаб қолиши керак эди. Бундан ташқари, Маркс социалистик жамият бир муҳим жиҳати билан капиталистик компанияга ўхшаш бўлишини таклиф қилди: у ўзининг иқтисодий муносабатларини марказлаштирилган тарзда режалаштиради, худди тижорат корхоналари ўзларининг барча фаолиятини ташкил қилганидек. Бундай ёндашув марказий режалаштириш деб аталади.
Маркс ва унинг кўплаб издошлари, шу жумладан рус инқилоби раҳбари Владимир Ленин, социалистик жамиятни фақат ишчилар синфи бошчилигидаги инқилоб орқали яратиш мумкинлигига ишонишган, чунки капиталистлар ўзларида мавжуд бўлган нарсадан воз кечишлари даргумон. Шунга қарамай, ревизионистлар ёки социал-демократлар сифатида танилган Маркснинг баъзи издошлари, масалан, Эдуард Бернштейн ва Карл Кауцкий, мавжуд муаммоларни капитализмни йўқ қилиш билан эмас, балки уни ислоҳ қилиш йўли билан ҳал қилиш мумкин, деб ҳисобларди. Улар иш вақти ва меҳнат шароитларини тартибга солиш, ижтимоий давлатни ривожлантириш каби чораларни илгари сурдилар. Ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ислоҳотчилар тарихий йўналишни энг яхши тушунганликларини кўриш қийин эмас, чунки улар тарғиб қилган тузум ҳозир барча ривожланган капиталистик мамлакатларда амалда. Бироқ ўша пайтда, капитализм давридаги ишчиларнинг тўсатдан яхши аҳволга тушиб қолишлари амри маҳол эди, чунки кўпчилик капиталистлар ислоҳотларга қаттиқ қарши эдилар.
Тахминан 1870-йилдан бошлаб ишчилар синфининг меҳнат шароитларида сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Иш ҳақи кўтарила бошлади. Ҳеч бўлмаганда Буюк Британияда катталарнинг ўртача даромади омон қолиш учун зарур бўлганидан бир оз кўпроқ пул тўлашга етарлича юқори эди ва баъзи ишчилар энди ҳафтасига 60 соатдан кам ишлардилар. Ўртача умр кўриш 1800-йиллардаги 36 ёшдан 1860-йилларда 41 ёшга кўтарилди. Бу даврнинг охирида ҳатто фаровонлик давлатининг бошланиши ҳам кузатилди, масалан бирлашган Германия канцлери Отто фон Бисмарк 1871-йилда бахтсиз ҳодисалардан суғурта қилиш схемасини жорий қилди.
Эркин бозор ва эркин савдо ҳақидаги афсона:
Капитализм ҳақиқатда қандай ривожланган?
19-асрда Ғарбий Европа мамлакатлари ва уларнинг мустамлакаларида капитализмнинг ривожланиши кўпинча эркин савдо ва эркин саноатнинг тарқалиши билан боғлиқдир. Бу давлатларнинг ҳукуматлари ҳеч қандай тарзда халқаро савдога (эркин савдо деб аталади) солиқ солмаган ёки чекламаган, бозор (эркин бозор) фаолиятига умуман аралашмаганлиги умумий қабул қилинган. Бу ҳолат бу мамлакатларнинг капитализмни ривожлантиришга муваффақ бўлишига олиб келди. Бундан ташқари, Буюк Британия ва АҚШ биринчи бўлиб эркин бозор ва эркин савдони ўзлаштиргани учун йўлни бошқарган деб ишонилади. Бу баёнот ҳақиқатдан жуда узоқдир. Ҳукумат капитализм ривожланишининг дастлабки босқичида ҳам Буюк Британияда, ҳам АҚШда ва Ғарбий Европанинг бошқа мамлакатларида етакчи рол ўйнади.
Буюк Британия протекционизмнинг кашшофи сифатида
Ҳенрих VII (1485-1509) дан бошлаб, Тюдор монархлари давлат аралашуви орқали ўша даврларда юқори технологияли ҳисобланган жун тўқимачилик саноатининг ривожланишига ҳисса қўшдилар. Ўша пайтда[22 - "Пастликлар" атамаси, шунингдек, "Тарихий Нидерландия" Европа дарёларининг Рейн, Шелдт ва Меусе дарёларининг текислик оқими ва делталаридаги тарихий ҳудудларнинг умумийлигини билдиради: Фландрия, Голландия, Брабант, Хайнаут ва бошқалар.Эслатма. бошига] айниқса Фландрия ҳукмрон эди. Божхона тўловлари (импорт солиқлари) инглиз ишлаб чиқарувчиларини қуйи мамлакатлардаги устун рақобатчилардан ҳимоя қилди. Британия ҳукумати илғор технологияларга эга бўлиш учун, Ҳатто асосан, Фландриядан моҳир ҳунармандларни сотиб олишга пул сарфлади. Фландрия ва Флеминг каби фамилияли инглизлар ва америкаликлар ўша ҳунармандларнинг авлодлари. Айтганча, бу сиёсатсиз 007 агенти (ёзувчи Флеминг томонидан яратилган персонаж) ва пенициллин (унинг яратувчиси Александр Флеминг) бўлмас эди ва барибир, агар Нед Фландерснинг исми Нед Ланкашир бўлса, Симпсонлар[23 - Aмериканинг машҳур Тҳе Симпсонс анимацион сериали қаҳрамонлари. Еслатма. ед.] унчалик кулгили бўлмасди, деб ўйлайман.
Бу сиёсат Тюдорлардан кейин ҳам давом этди ва 18-асрга келиб жун тўқимачилик Британия экспорт даромадининг деярли ярмини ташкил қилди. Уларсиз мамлакат саноат инқилоби учун зарур бўлган озиқ-овқат ва хом ашёни четдан келтира олмас эди. Британия ҳукуматининг аралашуви 1721-йилда, бу мамлакатнинг биринчи Бош вазири Роберт Уолпол улкан ва кенг кўламли саноатни ривожлантириш дастурини ишга туширгандан сўнг янада кучайди. У божхона ҳимоясини таъминлади[24 - Импорт тарифлари орқали рақобатдан ҳимоя қилиш. Еслатма. бошига.] ва "стратегик муҳим" тармоқлар учун субсидиялар (айниқса экспортни рағбатлантириш учун) тақдим этди.
Қисман Уолпол дастури туфайли Буюк Британия 18-асрнинг иккинчи ярмида олдинга силжишни бошлади. 1770-йилга келиб, у бошқа мамлакатлардан шунчалик аниқ олдинда эдики, Адам Смит протекционизм ва ўзга бошқарув шаклларига Британия ишлаб чиқарувчиларига ёрдам бериш учун аралашувларга эҳтиёж сезмади.
Шунга қарамай, Смитнинг китобидан Буюк Британия бутунлай эркин савдодан олдин (бу 1860-йилда содир бўлган), унинг саноат устунлиги инкор этиб бўлмайдиган ҳолга келганидан кейин деярли бир аср ўтди.
Ўша даврда мамлакат аҳолиси ер шарининг умумий аҳоли сонининг атиги 2,5 фоизини ташкил этганига қарамай, у жаҳон ишлаб чиқариш саноатининг 20 фоизини (1860-йил ҳолатига) ва саноат товарлари савдосининг 46 фоизини (1870-йил ҳолатига) ташкил этган. Таққослаш учун, бугунги кунда Хитой учун тегишли кўрсаткичлар 15 ва 14 фоизни ташкил этади, гарчи бу мамлакатда дунё аҳолисининг 19 фоизи истиқомат қилса-да.
Қўшма Штатлар протексионизм ғолиби
АҚШда вазият янада қизиқарли ривожланди. Шимолий Америкадаги инглиз мустамлакаларининг мустақиллиги эълон қилинишидан олдин у ерда саноатнинг ривожланиши атайлаб бостирилди. Илк америкалик мустамлакачиларнинг ишлаб чиқаришга уринишларини эшитиб, 1766-йилдан 1768-йилгача Британия Бош вазири бўлган Сэр. Уилям Питт "Улар тақа михларини ишлаб чиқаришга ҳам рухсат олмасликлари керак", дегани ҳақида далиллар мавжуд. Мустақилликка эришгандан сўнг, кўплаб америкаликлар ўз мамлакати Британия ва Франция билан тенг бўлишни истаса, саноатни ривожлантириши кераклиги ҳақида баҳслаша бошлади. Бу ҳаракатга АҚШнинг биринчи Ғазначилик котиби Александр Ҳамилтондан бошқа ҳеч ким раҳбарлик қилмади (ўн долларлик банкнотда унинг портретини кўрасиз).
1791-йилда Ҳамилтон Конгрессга берган "Ишлаб чиқарувчи ҳисоботида" таъкидлаганидек, Қўшма Штатлар каби иқтисодий жиҳатдан қолоқ мамлакат ҳукумати ўз саноатини биринчи кунларданоқ ҳимоя қилиш ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, устун хорижий рақобатчиларга қаршилик кўрсатишга мажбурдир. Бу янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш тамойили деб аталади. Ҳамилтон янги шаклланаётган тармоқларга ёрдам бериш учун божхона тўловлари ва бошқа чораларни қўллашни, шунингдек, субсидиялар ва инфратузилмага (айниқса, қурилиш каналларига) давлат сармоясини, янги ихтироларни рағбатлантириш учун патент қонунини ва банк тизимини ривожлантириш чораларини таклиф қилди.
Дастлаб, ўша пайтда Америка сиёсатида ҳукмронлик қилган жанубий қулдор мулкдорлар Ҳамилтоннинг режасини пучга чиқаришга муваффақ бўлишди. Улар Европадан яхшироқ ва арзонроқ товарларни олиб киришлари мумкин экан, нега ёмон Янки маҳсулотларини сотиб олишлари кераклигини тушунмадилар. Бироқ Англия-Америка урушидан сўнг (1812-1816) бу Қўшма Штатларга бостириб киришнинг биринчи ва ҳозиргача ягона ҳодисаси эди. Кўплаб америкаликлар Ҳамилтон режасига нисбатан ўз нуқтаи назарини қайта кўриб чиқдилар ва кучли мамлакат кучли кучга эга бўлиши кераклигини тан олдилар, агар кучли саноат сектори, божхона тарифлари ва давлат томонидан тартибга солишнинг бошқа турлари жорий қилинмаса, бу содир бўлмайди. Ачинарлиси шундаки, Ҳамилтон энди ўз ғояларини амалга оширишни кўра олмади. У 1804-йилда мамлакатнинг ўша пайтдаги вице-президенти Аарон Берр томонидан тўппонча дуелида отиб ўлдирилган (ҳа, ўша пайтлар аёвсиз кунлар эди: амалдаги вице-президент собиқ ғазна вазирини ўлдирган ва ҳеч ким қамоқхонага қамалмаган).
1816-йилда йўналиш ўзгаргандан сўнг, АҚШ савдо сиёсати тобора протекционистик бўлиб қолди. 18-асрнинг 30-йилларига келиб, мамлакат жаҳонда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар учун энг юқори божхона тўловлари билан мақтанар эди, бу ҳолат кейинги юз йил давомида (деярли узлуксиз) Иккинчи Жаҳон уруши бошлангунга қадар давом этди. Бир аср давомида бугунги кунда одатда протекционистик сиёсат билан боғлиқ бўлган Германия, Франция ва Япония каби мамлакатлар сезиларли даражада паст тарифларга эга эди. Ўша асрнинг биринчи ярмида қуллик ва федерализм билан бир қаторда протекционизм саноатлашган Шимол ва аграрлашган Жануб ўртасидаги доимий тортишув бўлиб қолди. Шимолликлар ғалаба қозонган фуқаролар урушидан (1861-1865) кейин масала ниҳоят ҳал қилинди. Уларнинг ғалабаси тасодифий эмас эди. Шимол айнан ярим аср давомида протекционизм девори ортида ишлаб чиқариш саноатини ривожлантиргани учун ғалаба қозонди. Маргарет Митчеллнинг “Шамолларда қолган” классик романи қаҳрамони Ретт Батлер жанублик ватандошларига Янкилар урушда ғалаба қозонишини айтади, чунки уларда қуйиш заводлари, кемасозлик заводлари, темир ва кўмир конлари бор. Буларнинг барчаси жанубликларда йўқ.
Эркин савдо асосан эркин бўлмаган воситалар билан тарғиб этилади
Эркин савдо капитализмнинг сабабчиси бўлмаса-да, у 19-аср давомида тарқалди. Бу қисман 1860-йиллардаги капиталистик дунёнинг марказида, Буюк Британия ушбу тамойилни қабул қилган ва икки томонлама эркин савдо битимларини (ЭСБ) имзолаганида намоён бўлди, бунда иккала томон бир-бирлари учун яқинидаги Ғарбий Европа мамлакатлари билан импорт чекловлари ва экспорт божхона тўловларини бекор қилдилар. Бироқ у энг кўп капитализмнинг четки – Лотин Америкаси ва Осиё мамлакатларида тарқалди, бундан ташқари, ҳеч ҳам одатда "эркин" сўзи билан боғланмас куч ишлатиш ёки ҳар қандай ҳолатда ҳам, ундан фойдаланиш таҳдиди натижасида.
Мустамлакачилик "ноэркин эркин савдо" тарқалишининг энг аниқ йўли эди, лекин ҳатто мустамлака бўлмаган кўплаб мамлакатлар ҳам буни қабул қилишга мажбур бўлди.“Кононерк дипломатияси”[25 - Қайиқ дипломатияси – ҳарбий-сиёсий курс бўлиб, уни амалга оширишда денгиз флотидан фойдаланган ҳолда куч намойиши қўлланилади. Гунбоац (ўқотар қайиқлар) – артиллерия қуроллари бўлган кичик кемалар. Эслатма. бошига.] ( ҳарбий сиёсий вазифа бажарувчи куч) усулларидан фойдаланиб, улар бошқа нарсалар қатори тариф автономиясидан (ўз тарифларини белгилаш ҳуқуқидан) маҳрум қилувчи тенгсиз шартномалар имзолашга мажбур бўлдилар. Уларга фақат ягона қуйи ставкадан (3-5 фоиз) фойдаланишга рухсат берилди. Бу давлат даромадларининг бир қисмини кўпайтириш учун етарли, аммо янги ривожланаётган саноатни ҳимоя қилиш учун жуда кам эди. Бу фактларнинг энг шармандалиси Хитой биринчи афюн урушидаги мағлубиятдан кейин 1842-йилда имзолаши керак бўлган Нанкин шартномасидир. Аммо Лотин Америкаси давлатлари 1810-1820-йилларда мустақилликка эришгунларича улар билан ҳам тенгсиз шартномалар тузила бошланди. 1820-1850-йилларда яна бир қатор бошқа давлатлар ҳам худди шундай шартномаларни имзолашга мажбур бўлди: Усмонли империяси (Туркиянинг салафи), Форс (ҳозирги Эрон), Сиам (ҳозирги Таиланд) ва ҳатто Япония. Лотин Америкасидаги тенгсиз шартномалар 1870—1880-йилларда ўз муддатини тугатган бўлса, Осиё давлатлари билан тузилган шартномалар 20-асргача давом этган.
Тўғридан-тўғри мустамлака ҳукмронлиги ёки тенгсиз шартномалар натижасида ўз саноатларининг ёш тармоқларини ҳимоя қилиш ва ҳимоя қила олмаслик ўша даврда Осиё ва Лотин Америкаси мамлакатларининг иқтисодий регрессиясига сезиларли даражада таъсир қилди: даромаднинг аҳоли жон бошига салбий ўсиши кузатилди (йилига мос равишда 0,1 ва 0,04 фоиз тарзда).
Ривожланиш чўққиси (1870-1913-йиллар) Капитализм юқорироқ тезликка ўтмоқда: оммавий ишлаб чиқаришнинг бошланиши
Капитализмнинг ривожланиши тахминан 1870-йилларда тезлаша бошлади. 1860—1910-йилларда янги технологик инновациялар кластерлари пайдо бўлди, натижада оғир ва кимё саноати деб аталадиган саноат тармоқлари пайдо бўлди: электр жиҳозлари, ички ёнув двигателлари, синтетик бўёқлар, сунъий ўғитлар ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш кабилар. Амалий одамлар томонидан интуиция билан ихтиро қилинган саноат инқилоби технологияларидан фарқли ўлароқ, илмий ва муҳандислик тамойилларини тизимли қўллаш орқали янги технологиялар ишлаб чиқилди. Шундай қилиб, ҳар қандай ихтиро жуда тез такрорланиши ва такомиллаштирилиши мумкин эди. Бундан ташқари, оммавий ишлаб чиқариш тизимининг ихтиро қилиниши билан кўплаб тармоқларда ишлаб чиқариш жараёнида инқилоб содир бўлди. Ҳаракатланувчи конвейр (лентали конвейр) ва алмаштириладиган қисмларнинг жорий этилиши туфайли харажатлар кескин камайди. Бу 1908-йилдан бери тез-тез йўқ қилинганлиги ҳақидаги даъволарга қарамай, бизнинг замонамиздаги асосий (деярли универсал қўлланиладиган) тизимдир.
Ўсиб бораётган миқёсдаги ишлаб чиқаришни, хавф ва беқарорликни бошқариш учун янги иқтисодий институтлар пайдо бўлди
Ўзининг энг юқори чўққисида капитализм бугунги кунгача мавжуд бўлган асосий институционал тузилмага эга бўлди; у масъулияти чекланган жамиятлар, банкротлик тўғрисидаги қонун, марказий банк, ижтимоий суғурта, меҳнат қонуни ва бошқаларни ўз ичига олади. Ушбу институционал ўзгаришлар, асосан, асосий технологиялар ва сиёсатлардаги ўзгаришлар туфайли содир бўлди.
Йирик инвестицияларга бўлган эҳтиёжнинг ортиб бориши муносабати билан илгари фақат имтиёзли компанияларга нисбатан қўлланилган масъулияти чекланганлик тамойили кенг тарқалди. Шунинг учун энди у маълум минимал шартларга жавоб берадиган ҳар қандай компания томонидан ишлатилиши мумкин эди. Мисли кўрилмаган инвестиция миқёсига эга бўлган масъулияти чекланган жамиятлар капитализмнинг ривожланиши учун энг кучли воситага айланди. Капитализмнинг ҳар қандай ашаддий тарафдори олдида уларнинг улкан салоҳиятини эътироф этган Карл Маркс уларни “юқори тараққиётда капиталистик ишлаб чиқариш” деб атаган.
1849-йилги Британия ислоҳотига қадар банкротлик тўғрисидаги қонуннинг моҳияти тўловга лаёқатсиз тадбиркорни жазолаш, энг ёмон ҳолатда қарздорлар қамоқхонасидан иборат эди.
20-асрнинг иккинчи ярмида киритилган янги қонунлар муваффақиятсизликка учраган тадбиркорларга иккинчи имконият берди, бу уларга ўз бизнесини қайта ташкил этиш пайтида (1898-йилда киритилган АҚШ Федерал банкротлик тўғрисидаги қонуннинг 11-бобига биноан) кредиторларга фоиз тўлашдан қочиш имконини берди ва уларни қарзларининг бир қисмини ҳисобдан чиқариш учун мажбур қилди. Энди бизнес қилиш унчалик хавфли эмас эди. Компаниялар ҳажми ошгани сайин банклар ҳам ўсиб борди. Ўша пайтда битта банкнинг ишдан чиқиши бутун молия тизимини беқарорлаштириши хавфи бор эди, шунинг учун бу муаммога қарши курашишда охирги чора сифатида кредитор сифатида ҳаракат қилиш учун марказий банклар яратилган. Бу 1844-йилда биринчи бўлиб Англия банки бўлган.
Кенг тарқалган социалистик ташвиқот ва ислоҳотчилар томонидан ҳукуматга ишчилар синфининг позициясига нисбатан босимнинг кучайиши муносабати билан 1870-йиллардан бошлаб ижтимоий таъминот ва меҳнат тўғрисида бир қатор қонунлар киритилди: бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш, тиббий суғурта, ишсизлик ҳолати учун суғурта, қарилик пенсиялари ва бошқалар. Кўпгина мамлакатлар ёш болаларнинг (одатда 10-12 ёшгача) меҳнатини тақиқлади ва каттароқ болалар учун иш соатлари сонини чеклади (дастлаб фақат 12 соат).
Янги қонунлар аёлларнинг меҳнат шароитлари ва вақтларини ҳам тартибга солди. Афсуски, бу жасур ниятлар билан эмас, балки заиф жинс вакилларига нисбатан такаббур муносабат туфайли қилинган. Эркаклардан фарқли ўлароқ, аёлларда ақлий қобилиятлари йўқ, шунинг учун улар ўзлари учун ноқулай бўлган меҳнат шартномасини имзолашларига ишонишган, бошқача қилиб айтганда, аёлларни ўзидан ўзини ҳимоя қилиш талаб қилинган. Ушбу фаровонлик ва меҳнат қонунлари капитализмнинг қўпол ҳадларини юмшатди ва кўплаб камбағалларнинг ҳаётини бироз бўлса ҳам яхшилади.
Институционал ўзгаришлар иқтисодий ўсишга ёрдам берди. Масъулияти чекланган жамиятлар ва қарздорлар учун қулай банкротлик тўғрисидаги қонунлар бизнес юритиш билан боғлиқ хавфни камайтирди ва шу билан бойлик яратишни рағбатлантирди. Бир томондан, марказий банк, иккинчи томондан, ижтимоий ҳимоя ва меҳнат қонунчилиги ҳам мос равишда иқтисодий ва сиёсий барқарорликни ошириш орқали ўсишга ҳисса қўшди, бу эса кўпроқ инвестицияларни жалб қилиш имконини берди ва шунинг учун иқтисодиётнинг кейинги тикланишини тезлаштирди. Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1820-1870-йилларда энг юқори йилига 1 фоиздан 1870-1913-йилларда 1,3 фоизгача кўтарилди.
Маълум бўлишича, "либерал" олтин аср унчалик либерал эмас эди
Капитализм ривожланишининг чўққиси кўпинча глобаллашувнинг гўдаклик даври деб аталади. Ўшанда биринчи марта бутун жаҳон иқтисодиёти ягона ишлаб чиқариш ва айирбошлаш тизимига бирлаштирилди. Кўпчилик шарҳловчилар буни товарлар, капитал ва одамларнинг давлатлараро ҳаракатида сиёсий чекловлар кам бўлган даврда қабул қилинган либерал иқтисодий сиёсат билан боғлашади. Халқаро майдондаги бундай либерализм ички иқтисодий сиёсатга аралашмаслик ёндашувига мос эди (қуйида бу тушунчалар тушунтирилган). Умуман олганда, бизнес учун максимал эркинлик, мувозанатли бюджетга интилиш (бунда давлат харажатлари солиқ йиғимларидан ошмайди) ва олтин стандартни қабул қилиш асосий омиллар бўлган. Аслида, ҳамма нарса анча мураккаб эди.
Либерал – дунёдаги энг нотўғри таъриф
Бир нечта атамалар "либерал" сўзидан кўра кўпроқ чалкашликларни келтириб чиқарди. 19-асргача қўлланилмаган бўлса-да, либерализм асосидаги ғоялар ХVII асрдаёқ Томас Хоббс ва Жон Локк каби мутафаккирларнинг асарларида топилган. Ушбу атаманинг классик маъноси шахсий эркинлик энг юқори устуворликка эга бўлган вазиятни тавсифлайди. Иқтисодий нуқтаи назардан, бу шахснинг ўз мулкидан ўзи хоҳлаганча фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилишни англатади, айниқса пул ишлашда. Энг яхши ҳукумат – қонун ва тартиб (либералистларнинг фикрига кўра) каби ҳуқуқларни амалга ошириш учун энг минимал шарт-шароитларни таъминлайдиган ҳукуматдир. Бундай ҳукумат (давлат) минимал давлат деб аталади.
Ўша давр либераллари орасида кенг тарқалган шиор "аралашмаслик" ("Ишлар ўз йўлида кетсин") эди, шунинг учун либерализм – аралашмаслик ҳақидаги таълимот, деб ҳам аталади. Бугунги кунда либерализм, одатда, демократик ташвиқот билан тенглаштирилади, чунки унинг сиёсий инсон ҳуқуқларига, жумладан, сўз эркинлигига урғу берилади. Бироқ 20-асрнинг ўрталарига қадар кўпчилик либераллар демократлар эмас эди. Илк либераллар анъана ва ижтимоий иерархия инсон ҳуқуқларидан устун туриши кераклиги ҳақидаги консерватив қарашдан аллақачон воз кечган эди. Аммо улар ҳамма ҳам бундай ҳуқуқларга лойиқ эмаслигига амин эдилар. Либералларнинг фикрича, аёлларнинг ақлий салоҳияти етарли эмас, шунинг учун улар овоз бермаслиги керак. Либераллар, шунингдек, камбағалларга овоз бериш ҳуқуқи берилмаслиги кераклигини, чунки улар хусусий мулкни мусодара қилишга чақирган сиёсатчиларни танлайдилар, дейишган. Адам Смит очиқ тан олдики, ҳукумат "Аслида бойларни камбағаллардан ёки бирон бир мулкка эга бўлганларни йўқлардан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган институтдир".
Ушбу концепцияни янада чалкаштириб юборадиган нарса шундаки, Қўшма Штатларда "либерал" атамаси чап марказчи партия позициясини ифодалаш учун ишлатилади. Тед Кеннеди ёки Пол Кругман каби америкалик "либераллар" Европада социал-демократлар деб аталади. Европада бу атама, масалан, Германиядаги Эркин Демократик партия тарафдорларини тасвирлаш учун ишлатилади, улар АҚШда либертарлар деб таснифланади. Кейин 1980-йиллардан бери ҳукмрон бўлган неолиберализм иқтисодий тушунча бор (пастга қаранг). У классик либерализмга жуда яқин, аммо барибир унинг аниқ нусхаси эмас. Иқтисодий нуқтаи назардан, неолиберализм минимал давлатни ёқлайди, лекин баъзи ўзгаришлар билан энг муҳим фарқ шундаки, у марказий банкни ва унинг банкноталарни чиқариш монополиясини тан олади, классик либераллар эса пул ишлаб чиқаришда ҳам рақобат бўлиши керак, деб ҳисоблашган.
Сиёсий жиҳатдан неолибераллар классик либераллар каби очиқдан-очиқ демократияга қарши чиқмайдилар. Аммо уларнинг аксарияти хусусий мулк ва эркин бозор номидан демократияни қурбон қилишга тайёр.
Неолиберализм, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда, Вашингтон консенсус ёндашуви сифатида танилган, чунки у Вашингтонда жойлашган дунёдаги энг кучли учта иқтисодий институт, яъни АҚШ Молия вазирлиги, Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ) ва Жаҳон банки томонидан доимий равишда тарғиб қилинган. Аслида, 1870-йилдан 1913-йилгача халқаро майдонда универсал либерализм мавжуд эмас эди. Капитализмнинг юрагида, Ғарбий Европа ва АҚШда савдо протекционизми пасайган эмас, балки ошди. 1865-йилдан бери давом этаётган фуқаролар уруши натижасида АҚШ аввалгидан ҳам протекционист давлатга айланди. 1860—1870-йилларда эркин савдо шартномаларини имзолаган Ғарбий Европа давлатларининг кўпчилиги уларни янгиламади ва муддати тугаганидан кейин божхона тўловларини сезиларли даражада оширди (одатда охиргиси 20-йил эди). Бу қисман Янги Дунёдан (айниқса АҚШ ва Аргентинадан) ва Шарқий Европадан (Россия ва Украина) янги арзон импортлар билан курашаётган қишлоқ хўжалигини ҳимоя қилиш истаги билан боғлиқ эди, лекин бу асосан, оғир ва кимёвий янги саноат тармоқлари ривожланишни ҳимоя қилиш ва рағбатлантириш учун қилинган. Германия ва Швеция бу "янги протекционизм"нинг энг яхши намунаси бўлиб, немислар уни "темир ва жавдарнинг никоҳи" деб аташган.
Мустақилликка эришгунга қадар Лотин Америкаси давлатлари томонидан имзоланган тенгсиз шартномалар 1870-1880-йилларда тугагач, иккинчиси анча юқори протекционистик мажбуриятларни (30-40 фоиз) юклади. Бироқ бошқа "чекка" мамлакатларда биз илгари айтган мажбурий эркин савдо анча кенгайди.
Европа давлатлари Африка қитъасининг бир қисми учун кураш олиб боришди ва кўплаб Осиё давлатлари мустамлакаларга айланди (Малайзия, Сингапур ва Мянма Буюк Британиянинг, Камбоджа, Ветнам ва Лаос Франциянинг мустамлакаларига айланди). Буюк Британия империяси ўзининг саноат қудрати билан қўллаб-қувватланиб, ақл бовар қилмайдиган даражада ўсди ва бу мамлакатда қуёш ҳеч қачон ботмайди, деган машҳур иборани келтириб чиқарди. Унга илгари мустамлакачиликда унчалик қаттиқ иштирок этмаган Германия, Белгия, АҚШ ва Япония каби давлатлар ҳам қўшилди.
Бу давр империализм даври сифатида танилгани ажабланарли эмас. Асосий капиталистик мамлакатларда ички майдонда ҳам давлат аралашуви билан ёмонлашган эмас, балки сезиларли яхшиланишлар кузатилди. Бу фискал сиёсат (мувозанатланган бюджет доктринаси) ва пул-кредит сиёсати (олтин стандарт)нинг эркин бозор доктриналарига қатъий риоя қилишда намоён бўлди. Бироқ давр меҳнат қонунлари, ижтимоий таъминот тизимлари, инфратузилмага (асосан темир йўллар ва каналларга) ва таълимга (айниқса, АҚШ ва Германияда) давлат инвестициялари билан давлат ролининг кескин ўсиши билан тавсифланади.
Маълум бўлишича, 1870-1913-йиллардаги либерал олтин давр биз ўйлаганчалик либерал бўлмаган.
Ички ва халқаро сиёсат нуқтаи назаридан, асосий капиталистик мамлакатларда вазият камроқ либерал бўлиб борди. Либераллаштириш асосан кучсизроқ мамлакатларда ва мустамлакачилик ва тенгсиз шартномалар орқали эркин танлаш эмас, балки мажбурлаш орқали амалга оширилди. Ушбу даврда тез ўсишни бошдан кечирган ягона периферик минтақада, яъни Лотин Америкасида, тенг бўлмаган шартномалар муддати тугаши билан протекционизмнинг кенг тарқалиши кузатилди.
Муаммолар (1914-1945-йиллар)
Капитализмни йиқитиш: биринчи жаҳон уруши ва либерал олтин асрнинг охири
1914-йилда Биринчи жаҳон урушининг бошланиши бутун капитализм даврининг тугашини кўрсатди. Ўша вақтларгача камбағал аҳоли қўзғолонлари (1848-йил Европадаги инқилоблар, 1871-йил Париж коммунаси ва бошқа шунга ўхшаш воқеалар) иқтисодий муаммолар (1873-1896-йиллардаги узоқ давом этган депрессия) ва доимий таҳдидларига қарамай, капитализм чегараларини кенгайтиришнинг ягона йўли эди.
Бироқ Биринчи жаҳон уруши (1914-1918) бу қарашларни қайта кўриб чиқишга мажбур қилди ва бутун дунё бўйлаб капитализм қураётган савдо тармоғининг ривожланиши ва мустаҳкамланиши, ўзаро давлатлар ўртасида урушлар бўлиши мумкин эмаслиги ва бу имконсизлиги ҳақидаги (ўша пайтдаги) машҳур фикрни бутунлай обрўсиз қилди.
Бир томондан, капитализм чўққиси даврининг глобаллашувини бозор кучлари эмас, балки империализм белгилаганини ҳисобга олсак, Биринчи жаҳон урушининг бошланиши ажабланарли эмас эди.
Бу эса етакчи капиталистик мамлакатлар ўртасидаги халқаро рақобатнинг ҳарбий тўқнашувларга айланиб бориши учун катта имкониятга эга эканлигини англатарди. Баъзи назариётчилар бундан ҳам узоқроққа боришди: улар капитализмнинг доимий ташқи экспансиясиз барқарор бўлиши мумкин бўлмаган, эртами-кечми капитализмнинг тугашини билдирувчи босқичга етиб боришини таъкидлардилар.
Капитализмнинг рақобатчиси бор:
Россиядаги инқилоб ва социализмнинг юксалиши
Бу фикр, 1917-йилги рус инқилоби етакчиси Владимир Лениннинг “Империализм – капитализмнинг энг юқори босқичи сифатида” эссесида энг яхши очиб берилган. Бу воқеа капитализм ҳимоячилари учун Биринчи жаҳон урушидан кўра кўпроқ зарба бўлди, чунки у капитализмнинг барча асосларини бузадиган иқтисодий тизимнинг пайдо бўлишига олиб келди.
Россияда инқилобдан кейин ўн йил ичида ишлаб чиқариш воситаларига (ускуналар, завод бинолари, ер) хусусий мулкчилик тугатилди. Қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш 1928-йилда, бой деҳқонлар“қулоқ”ларнинг ерлари тортиб олиниб, совхозларга айлантирилганда катта муваффақият келтирди.
Қишлоқ камбағаллари эса совхозлардан фақат номи билан фарқ қилмаган қишлоқ хўжалиги кооперативларига (колхозларга) киришга мажбур бўлдилар. Бозорлар охир-оқибат тугатилди ва 1928-йилга келиб, биринчи беш йиллик режа ишга туширилгандан сўнг, улар тўлиқ марказий режалаштириш билан алмаштирилди. 1928-йилга келиб Совет Иттифоқида капиталистик бўлмаган иқтисодий тизим мавжуд эди. У ишлаб чиқаришда хусусий мулкчиликсиз, фойда кўзламай ва бозорларсиз ишлади.
Капитализмнинг бошқа пойдевори бўлган иш ҳақига келсак, ҳолат бироз мураккаброқ эди.
Албатта, назарий жиҳатдан совет ишчилари ёлланма ишчилар эмас эди, чунки улар давлат мулки ёки кооперативлар орқали барча ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилишган.
Бироқ амалда уларни капиталистик иқтисодиётдаги маош олувчилардан фарқлаб бўлмас эди, чунки улар ўз корхонаси ва кенгроқ иқтисодиётнинг қандай ишлашини назорат қила олмадилар ва бир хил иерархик муносабатлар ҳали ҳам уларнинг кундалик ишларига бўйсунди. Совет социализми оммавий иқтисодий (ва ижтимоий) тажриба эди. Ундан олдин ҳеч қачон марказлаштирилган режали иқтисодий тизим бўлмаган. Карл Маркс тафсилотларни жуда ноаниқ баён қилган ва Совет Иттифоқи ўз-ўзидан тизимни ўйлаб топиши керак эди.Ҳатто кўпгина марксистлар, хусусан, Карл Кауцкий ҳам бу тизимнинг истиқболига шубҳа билан қарашган; Маркснинг фикрича, социализм энг ривожланган капиталистик мамлакатлар иқтисодиётидан туғилиши керак эди. Унинг таъкидлашича, бундай иқтисодлар тўлиқ режалаштирилган иқтисодиётдан бир қадам узоқда эди, чунки уларнинг иқтисодий фаолияти йирик компаниялар ва ушбу компанияларнинг картеллари томонидан юқори даражада режалаштирилган эди.
Совет Иттифоқи иқтисодиётида, Ҳатто капитализм билан энг ривожланган Европа қисми ҳам жуда қолоқ эди, шунинг учун социализм пайдо бўлишига ҳеч қандай сабаб йўқ эди. Ҳаммани ҳайратда қолдирадиган бўлсак, дастлаб Совет саноатлашуви катта муваффақият бўлди, бу Иккинчи Жаҳон уруши даврида СССРнинг Шарқий фронтдаги фашистик ҳужумини қайтариш қобилиятини энг аниқ исботлади. Ҳисоб-китобларга кўра, 1928-йилдан 1938-йилгача Совет Иттифоқида аҳоли жон бошига даромад йилига 5 фоизга ўсган, бу даромад одатда йилига 1-2 фоизга ошган дунё учун жуда юқори кўрсаткичдир.
Бу ўсиш сиёсий қатағон ва 1932-йилдаги[26 - Мухтасар қилиб айтганда, 1932 йилдаги очарчилик қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришдан кейин қишлоқдан жуда кўп озиқ-овқат олиб кетилганлиги сабабли содир бўлди. Тез ўсиб бораётган шаҳар аҳолисини озиқлантириш керак эди. Бундан ташқари, ғалла экспорт қилиниб, хорижий валютадан тушган маблағга Совет Иттифоқига саноатлаштириш учун зарур бўлган илғор ускуналар сотиб олинди/] очарчиликдан миллионлаб ўлимлар ҳисобига келди. Бироқ ўша пайтда очарчиликнинг кўлами номаълум эди ва кўпчилик Совет иқтисодий фаолияти натижаларидан ҳайратда эди, айниқса 1929-йилги Буюк Депрессиядан кейин капитализм тиз чўккан эди.
Капитализмнинг таназзулга учраши:
1929-йилги Буюк Депрессия
Буюк Депрессия капитализмга ишонувчилар учун социализмнинг юксалишидан кўра кўпроқ даҳшатли воқеа эди. Бу, айниқса, 1929-йилдаги машҳур Уолл-стрит ҳалокати билан бошланган ва у энг кўп зарар кўрган Қўшма Штатларда сезиларли бўлди. 1929-1932-йилларда АҚШда саноат ишлаб чиқариш ҳажми 30 фоизга камайди, ишсизлик даражаси эса 8 бараварга ошди: 3 фоиздан 24 фоизгача.
Фақат 1937-йилга келиб, Қўшма Штатлар ишлаб чиқаришни 1929-йил даражасига кўтара олишга муваффақ бўлди. Германия ва Франция ҳам жиддий зарар кўрди, бу мамлакатларда саноат ишлаб чиқариши мос равишда 16 ва 15 фоизга камайди.
Неолиберал иқтисодчилар гўёки катта, аммо мукаммал тарзда бошқарилиши мумкин бўлган молиявий инқироз жаҳон савдосининг бузилиши туфайли Буюк Депрессияга айланди, деган нуфузли фикрни тарқатади. Бу ҳолат Қўшма Штатлар томонидан Смут-Ҳоуле қонунига мувофиқ ҳимоя тариф ставкаларининг қабул қилиниши муносабати билан "савдо уруши" туфайли юзага келганлиги айтилади. Бу воқеа танқидга ҳам дош беролмайди.
Смут-Ҳоуле қонунига биноан[27 - Смоот-Ҳаwлей қонуни божхона тарифлари тўғрисидаги қонун бўлиб, импорт қилинадиган 20 000 дан ортиқ маҳсулот учун бож ставкаларини оширди. Бир версияга кўра, натижа бошқа штатларнинг жавоби бўлиб, Aмерика товарларига божларни оширди, бу эса Қўшма Штатлар ва Европа мамлакатлари ўртасидаги савдонинг кескин қисқаришига олиб келди ва ниҳоят иқтисодиётни Буюк Депрессияга олиб келди. Эслатма. бошига.] божхона тарифларининг ошишини кескин деб аташ мумкин эмас. У АҚШда ишлаб чиқарилган маҳсулотларга ўртача тарифни 37 фоиздан 48 фоизга кўтарди. У оммавий божхона урушининг сабаби ҳам эмас эди. Италия ва Испания каби бир неча иқтисодий заиф давлатлар бундан мустасно, бошқа мамлакатларда Смут-Ҳоуле қонунининг қўлланилиши туфайли савдо протекционизмининг кучли ўсиши кузатилмади. Ва энг муҳими, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, 1929-йилдан кейин халқаро савдонинг таназзулга учрашининг асосий сабаби божхона тўловларининг ошиши эмас, балки асосий капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари томонидан мувозанатли бюджет концепциясини жорий этилиши натижасида юзага келган халқаро талабнинг пасайиш спирали эди.
1929 ёки 2008-йиллар каби йирик молиявий инқироздан сўнг, хусусий сектор харажатлари пасайиб бормоқда. Қарзлар тўланмайди, бу эса банкларни кредитлашни қисқартиришга мажбур қилади. Қарз олишга қодир бўлмаган корхоналар ва жисмоний шахслар ўз харажатларини камайтиради ва бу ўз навбатида бошқа компаниялар ва жисмоний шахсларнинг маҳсулотларига бўлган талабни камайтиради (компаниялар харидорларга маҳсулот ва бошқа компанияларга ускуналар сотади, ишчилар ўз меҳнатларини компанияларга сотади). Иқтисодиётда талаб даражаси пасаймоқда. Бундай шароитда давлат даромадидан кўпроқ маблағ сарфлаш, яъни бюджет тақчиллиги ёрдамида талаб даражасини сақлаб қолишга қодир ягона хўжалик субъекти бўлиб қолади. Бироқ Буюк Депрессия даврида мувозанатли бюджет таълимотига бўлган кучли ишонч бундай ҳаракатларга тўсқинлик қилди. Иқтисодий фаоллик даражаси пастлиги сабабли солиқ тушумлари камайиб бораётганлиги сабабли, бюджетни мувозанатлашнинг ягона йўли харажатларни қисқартириш эди. Шундай қилиб, талабнинг пастга силжишини тўхтатадиган ҳеч нарса қолмади.
Энг ёмони, олтин стандарти марказий банкларга пул эмиссиясини оширишга имкон бермади, чунки бу ҳолда валютанинг қадрсизланиши хавфи мавжуд эди. Чекланган пул массаси шароитида кредит жуда камдан-кам ҳолга келди, бу эса хусусий сектор фаолиятига тўсқинлик қилди ва шу билан талабни янада пасайтирди.
Ислоҳотлар бошланди:
АҚШ ва Швеция ўрнак кўрсатмоқда
Буюк депрессия капитализм тарафдорларида унутилмас таассурот қолдирди. Ундан кейин аралашмаслик доктринасини умумий рад этиш ва иқтисодий тизимни ислоҳ қилишга жиддий уринишлар бошланди. Депрессия энг кучли таъсир кўрсатган ва энг узоқ давом этган Қўшма Штатлардаги ислоҳотлар айниқса катта ва кенг кўламли бўлди. Президент Франклин Рузвельт даврида қабул қилинган "Биринчи янги битим" деб номланган дастур (1933-1934) банкларнинг тижорат ва инвестиция бўлинмаларини ажратди (1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунига биноан), кичик омонатчиларни банк инқирозидан ҳимоя қилиш учун суғурта тизимини яратди. Қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш кучайтирилди (Қимматли қоғозлар тўғрисидаги Федерал қонунга биноан), қишлоқ хўжалиги кредит тизимини кенгайтирди ва мустаҳкамлади, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархларни белгилади, инфратузилмани ривожлантиришга кўмаклашди (масалан, Гувер тўғони қурилди. Буни 1978-йилда Кристофер Рив бош ролни ижро этган"Супермен" фильмида кўриш мумкин) ва бошқалар.
Иккинчи янги келишув (1935-1938) янада кўпроқ ислоҳотларни амалга оширишга муваффақ бўлди, жумладан, ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонун (1935), кекса ёшдаги пенсия ва ишсизликдан суғурталашни жорий қилди ва Вагнер қонуни (1935) касаба уюшмаларини мустаҳкамлади. Яна бир муҳим ислоҳотларни амалга оширган давлат – Швеция. Аҳолининг 5 фоизини ишсиз қолдирган либерал иқтисодий сиёсатдан жамоатчиликнинг норозилигидан фойдаланган социал-демократик партия 1932-йилда ҳокимият тепасига келди. Бу ерда даромад солиғи бугунги кунда ушбу солиқнинг асоси ҳисобланган мамлакат учун ҳайратланарли даражада кеч жорий этилган (таққослаш учун, Буюк Британия 1842-йилда даромад солиғини жорий қилган ва, Ҳатто қатъий равишда солиққа қарши бўлган АҚШ ҳам 1913-йилда уни ундира бошлаган).
Шу тариқа олинган даромадлар фаровонлик давлатини барпо этишга (1934-йилда Швецияда ишсизликдан суғурта жорий этилди, кексалик пенсияси оширилди) ва майда фермерларга ёрдам беришга (фермер кредитлари кенгайтирилди ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига кафолатланган минимал нархлар белгиланди). 1938-йилда марказлашган касаба уюшмалари ва ишчилар уюшмалари саноат можароларини тинч йўл билан ҳал қилиш йўлини ўрнатган Салтьшебаден битимини имзоладилар. Бошқа давлатлар капитализмни ўзгартиришда Қўшма Штатлар ва Швеция каби узоққа бормадилар, аммо уларнинг ислоҳотлари Иккинчи жаҳон урушидан кейинги келажак қиёфасини олдиндан белгилаб берди.
Капитализм заифлашмоқда: унинг ўсиши секинлашмоқда, социализм эса капитализмдан устундир
1914-1945-йиллардаги тартибсизликлар Иккинчи Жаҳон уруши бошланиши билан энг юқори чўққисига чиқди, унда жуда кўп одамлар, ҳам аскарлар, ҳам тинч аҳоли (60 миллионгача) ҳалок бўлди. Уруш 19-аср бошидан бери иқтисодий ўсишнинг биринчи марта пасайишига олиб келди.
Капитализмнинг олтин даври (1945-1973)
Капитализм барча жабҳаларда яхши ишлайди: даромаднинг ўсиши, бандлик ва барқарорлик
Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин 1945-йил ва биринчи нефт зарбаси содир бўлган 1973-йил орасидаги бўшлиқ, кўпинча, капитализмнинг олтин даври деб аталади. Бу давр ҳақиқатан ҳам шундай номга лойиқдир, ўшандан бери тарихдаги энг юқори ўсиш суръатларига эришилди. 1950-1973-йилларда Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромад йилига 4,1 фоизга ҳайратланарли даражада ўсди. Қўшма Штатларда бу секинроқ эди, лекин бу ерда ҳам ўсиш мисли кўрилмаган бўлиб, йилига 2,5 фоизни ташкил этди. Ғарбий Германияда даромадларнинг ўсиши 5 фоизни ташкил этди. Бу ҳодиса "Рейндаги мўъжиза" деб номланди, Япония эса 8,1 фоизга тезроқ ўсди, шу тариқа кейинги ярим аср давомида Шарқий Осиёда "иқтисодий мўъжизалар" занжири бошланди.
Аҳоли жон бошига даромаднинг юқори ўсиши олтин асрнинг ягона иқтисодий ютуғи эмас. Ғарбий Европанинг ривожланган капиталистик мамлакатларида, шунингдек, Япония ва АҚШда ишчилар синфининг офати бўлган ишсизлик амалда йўқ қилинди (10-бобга қаранг).
Бу мамлакатлар бир қатор кўрсаткичлар бўйича ҳайратланарли барқарорликни намойиш этдилар: ишлаб чиқариш (ва демак, бандлик), нархлар ва молия бўйича. Ҳосилдорлик аввалги даврларга қараганда анча кам ўзгариб турди, бунинг ўзи Кейнснинг фискал сиёсати билан боғлиқ бўлиб, бу турғунлик даврида давлат харажатларининг кўпайишига ва сунъий ўсиш даврида камайишига имкон берди.
Инфляция даражаси, яъни ўртача нархлар даражасининг ўсиш суръати нисбатан паст, молиявий барқарорлик даражаси эса жуда юқорилигича қолди. Капитализмнинг гуллаган даврида деярли ҳеч бир давлат банк инқирозига дуч келмаган. Таққослаш учун, 1975-йилдан бошлаб, 2000-йилларнинг ўрталарида, бир неча йил бундан мустасно, ҳар йили 5 дан 35 фоизгача штатларда банк инқирози юз берди.
Шундай қилиб, барча ҳисоб-китобларга кўра, олтин аср ажойиб давр эди. Буюк Британия Бош вазири Гаролд Макмиллан “Сиз ҳеч қачон бунчалик яхши яшамагансиз”, деганида, у муболаға қилмаган. Ҳозиргача эришиб бўлмайдиган бу ажойиб иқтисодий кўрсаткичлар ортида нима тургани ҳақидаги баҳслар ҳалигача тўхтамаяпти.
Капитализм олтин даврининг омиллари, шартлари
Баъзиларнинг таъкидлашича, Иккинчи Жаҳон урушидан кейин ғайриоддий катта миқдордаги янги технологиялар ўз чиқишини кутиб турди ва керакли вақтда олтин асрда ўсишни келтириб чиқарди. Уруш пайтида фронт эҳтиёжлари учун ишлаб чиқилган кўплаб технологиялар фуқаролик мақсадларида фойдаланиш учун ўзгартирилди: компютерлар, электроника, радарлар, реактив двигателлар, синтетик каучук, микротўлқинли печлар (илгари бу технология радар технологиясида ишлатилган) ва бошқалар. Уруш тугаши билан уларга биринчи навбатда урушдан кейин иқтисодиётни тиклаш учун, сўнгра уруш давридаги тежамкорлик даврида ўсган истеъмол талабини қондириш учун кўплаб сармоялар киритилди.Олтин асрда халқаро иқтисодий тизим ҳам иқтисодий ривожланишга ҳисса қўшган бир қатор муҳим ўзгаришларни кўрди. 1944-йилдаги Бреттон-Вудс курортидаги иттифоқчиларнинг учрашуви урушдан кейинги халқаро молия тизимининг иккита асосий институтини яратишнинг бошланиши бўлиб, улар охир-оқибат Бреттон-Вудс институтлари лақабини олдилар. Булар: Халқаро Валюта жамғармаси (ХВЖ) ва Қайта қуриш ва тараққиёт учун Халқаро банк (ҚТХБ)( кўпроқ Жаҳон банки сифатида машҳур).
ХВЖ тўлов баланси инқирози юз берган тақдирда мамлакатларни қисқа муддатли молиялаштириш, яъни мамлакатларнинг бутун дунё билан ҳисоб-китоблари ҳолатини кўрсатиш учун яратилган (бу ҳақда 12-бобда батафсил ўқинг). Бундай инқироз мамлакатнинг бошқа мамлакатлардан қарзи бўлганда (масалан, маҳсулотлар импортининг сезиларли даражада кўпайиши ёки экспортдан чет эл облигацияларини сотиб олиш натижасида) ҳеч ким унга қарз беришни хоҳламайдиган ҳолатларда юзага келади.
Одатдаги натижа молиявий ваҳима, кейин эса иқтисодиётдаги чуқур таназзулдир. Бундай вазиятда фавқулодда кредитлар бериш орқали ХВЖ давлатларга инқирозларни камроқ салбий оқибатлар билан енгиш имконини беради. Жаҳон банки лойиҳаларни кредитлаш учун яратилган: уларга пул тўғон қуриш каби аниқ инвестиция лойиҳалари учун ажратилади. Хусусий сектор банклари таклиф қилгандан кўра узоқроқ муддатга ёки паст фоиз ставкаларига эга кредитлар бериш орқали Жаҳон банки мижоз давлатларга янада фаолроқ сармоя киритиш имконини бермоқда. Урушдан кейинги жаҳон иқтисодий тизимининг учинчи устуни 1947-йилда имзоланган Тарифлар ва Савдо бўйича Бош келишув (ГАТТ) эди. 1947-йилдан 1967-йилгача ГАТТ доирасида олтита музокаралар (раунд деб аталган) бўлиб ўтди, бу асосан ривожланган мамлакатлар ўртасидаги савдода божхона тўловларини камайтиришга олиб келди.
Тахминан бир хил ривожланиш даражасидаги бир қатор мамлакатларда қўлланилган бу қисқартиришлар ижобий натижалар берди, бозорларни кенгайтирди ва рақобатни кучайтириш орқали ҳосилдорлик ўсишини рағбатлантирди.
Европада халқаро интеграция соҳасида янги эксперимент амалга оширилди ва жуда катта оқибатларга олиб келди. У 1951-йилда ташкил этилган, олтита давлат: Германия, Франция, Италия, Нидерландия, Белгия ва Люксембургни ўз ичига олган Европа Кўмир ва Пўлат Ҳамжамиятидан (ЕКПҲ) бошланди ва Европа Иқтисодий Ҳамжамиятининг (ЕИҲ) (эркин савдо тўғрисидаги битим – 1957-йилги Рим шартномаси асосида) ташкил этилиши билан якунланди. 1973-йилда Буюк Британия, Ирландия ва Дания ўша пайтда Европа Иттифоқи (Европа ҳамжамиятлари) деб аталган гуруҳга қўшилди. Урушлар ва рақобат туфайли парчаланиб кетган ҳудудларда тинчлик ўрнатиш, шунингдек, бозорларни бирлаштирган ЕИҲ ўзига аъзо мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишига катта ҳисса қўшди.
Капитализмнинг олтин даврининг энг нуфузли изоҳи шундаки, у иқтисодий сиёсат ва институтлардаги ислоҳотлар натижаси бўлиб, аралаш иқтисодиётнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу капитализм ва социализмнинг энг яхши элементлари уйғунлиги эди.
Буюк депрессиядан сўнг эркин рақобатга маълум чекловлар қўйиш зарурлиги тўғрисида тушунча пайдо бўлди. Ҳукумат тартибга солинмаган бозорларнинг қулаши билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишда фаол рол ўйнаши керак деган хулосага келди.
Шу билан бирга, Иккинчи жаҳон уруши даврида режалаштиришнинг ижобий тажрибаси ҳукумат аралашувининг асослилигига шубҳаларни камайтирди. Кўпгина Европа мамлакатларида чап қанот партияларининг сайловдаги муваффақияти (фашизмга қарши курашдаги етакчи роли туфайли) ижтимоий давлат концепциясининг ривожланиши ва тарқалишига ва ходимларнинг ҳуқуқларининг кенгайишига олиб келди. Сиёсат ва институтлардаги бу ўзгаришлар олтин асрга турли йўллар билан ёрдам берди: ижтимоий тинчликни яратиш, инвестицияларни рағбатлантириш, ижтимоий ҳаракатчанликни ошириш ва технологик инновацияларни жорий этиш. Менга бир оз батафсилроқ тўхталиб ўтишга ижозат берсангиз, чунки бу муҳим савол.
Янгича капитализм: ишчиларни қўллаб-қувватловчи сиёсат ва муассасалар
Иккинчи жаҳон урушидан кўп ўтмай Европанинг кўпгина давлатлари темир-пўлат, темир йўл, банклар, энергетика саноати (кўмир, атом ва электр энергетикаси) каби муҳим тармоқларда хусусий корхоналарни миллийлаштирдилар ёки янги халқ ёки давлат корхоналарини (ДК) яратдилар. Бу Буюк Британия Лейбористлар партияси низомининг машҳур IV моддасида ёзилган қоидаларга мувофиқ, социал демократиянинг асосий элементи сифатида ишлаб чиқариш воситаларини давлат томонидан назорат қилинишига Европа социалистик ҳаракатларининг ишончининг акси эди (1995-йилда Тони Блер партияни “янги лейборист”га айлантирганида у ердан олиб ташланди).
Франция, Финляндия, Норвегия ва Австрия каби мамлакатларда давлат корхоналари хусусий сектор фирмалари учун ўта хавфли бўлган юқори технологияли тармоқларни ривожлантириш имконини берганлиги сабабли олтин асрда давлат корхоналари юқори ўсишнинг асосий омили сифатида эътироф этилди. Биринчи марта 19-аср охирида жорий этилган фаровонлик кўрсаткичлари аҳолини бир қатор асосий хизматлар билан таъминлаш мажбуриятлари давлат зиммасига ўтказилгандан сўнг сезиларли даражада ошди (масалан, Буюк Британия Миллий соғлиқни сақлаш хизмати). Улар солиқларни катта миқдорда ошириш ҳисобига (миллий даромадга нисбатан фоизда) молиялаштирилди. Фаровонлик кўрсаткичларининг ўсиши аҳолининг ижтимоий ҳаракатчанлигини оширишга олиб келди ва шу билан капиталистик тузумнинг қонунийлигини мустаҳкамлади. Ижтимоий барқарорликнинг бошланиши узоқ муддатли инвестицияларни кўпроқ жалб қилиш имконини берди, бу эса иқтисодий ўсишга олиб келди.
Бошқариладиган капитализм. Ҳукумат бозорларни тартибга солади ва турли йўллар билан шакллантиради
Буюк депрессия сабоқларидан ўрнак олиб, барча илғор капиталистик мамлакатлар ҳукуматлари пасайиш даврида давлат харажатлари ва марказий банк пул оқимларини кўпайтириш ва юксалиш даврида уларни пасайтириш йўли билан Кейнс сиёсати деб номланувчи контрциклик макроиқтисодий чораларни атайлаб қўллай бошладилар (4-бобга қаранг). Бундай чоралардан айримлари, Буюк депрессия даврида ўзини намоён қилган, тартибга солинмаган бозорларнинг потенциал хавфини тан олиш, молиявий тартибга солишни кучайтириш эди. Бир неча мамлакатлар инвестиция банкини тижорат банкидан ажратишда Қўшма Штатлар даражасигача борган, аммо уларнинг барчаси банклар ва молиявий инвесторларга чекловлар қўйган.
Бу даврнинг банкирлари бугунги давр ворисларидан фарқли ўлароқ, ҳурматли, аммо зерикарли одамлар сифатида қаралган эди.[28 - 2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.] Кўпгина ҳукуматлар савдо протекционизми ва субсидиялар каби бир қатор чора-тадбирлар орқали мақсадли стратегик тармоқларни рағбатлантирадиган танланган саноат сиёсатини қабул қилдилар. АҚШ ҳукумати расман саноат сиёсатига эга эмас эди, лекин у мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига катта таъсир кўрсатди, илғор саноат тармоқлари учун таъсир этадиган тадқиқотларни молиялаштирди: компютерлар (Пентагон томонидан молиялаштирилади), ярим ўтказгичлар (АҚШ денгиз флоти), самолёт ишлаб чиқариш ( АҚШ ҳаво кучлари), Интернет (DARPA— Мудофаа бўйича илғор илмий-тадқиқот лойиҳалари агентлиги), фармация ва тиббий-биология фанлари (Миллий соғлиқни сақлаш институтлари) кабилар.
Франция, Япония ва Жанубий Корея каби мамлакатлар ҳукуматлари алоҳида саноатни ривожлантиришда тўхтамадилар ва беш йиллик режалар орқали бутун саноат сектори сиёсатини бевосита мувофиқлаштира бошладилар, директив совет марказий режалаштиришдан фарқлаш учун бу усул индикатив режалаштириш деб номланди.
Янги тонг: ниҳоят, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий ўсишга ҳаракат қилди
Олтин аср оммавий деколонизацияга гувоҳ бўлди. 1945-йилда Корея (1948-йилда Шимолий ва Жанубга бўлинган) ва 1947-йилда Ҳиндистон (Покистон ажралиб чиққан)дан бошлаб, колонияларнинг аксарияти озод этилди. Кўпгина мамлакатларда мустақиллик учун мустамлакачилар билан қаттиқ кураш олиб борилди. Бироз вақт ўтгач, мустақиллик Марказий ва Ғарбий Африка штатларига келди, у ерда 1957-йилда Кения биринчи бўлиб озодликка эришди.
1967-йилларнинг ўрталаригача Марказий ва Ғарбий Африка давлатларининг ярмига яқини мустақилликка эришди. Баъзилар кўпроқ кутишга тўғри келди (Ангола ва Мозамбик фақат 1975-йилда Португалия ҳукмронлигидан озод бўлди, Намибия 1990-йилда Жанубий Африкадан мустақилликка эришди), баъзилари ҳали ҳам кутишмоқда, аммо бугунги кунда ривожланаётган мамлакатлар деб аталадиган собиқ мустамлака жамиятларининг аксарияти капитализмнинг олтин даврининг охирида эркинлик олди.
Мустақилликка эришгач, мустамлакачиликдан кейинги аксарият мамлакатлар ўз она мамлакатлари томонидан ўзларига юкланган эркин бозор ва эркин савдо сиёсатидан воз кечдилар. Баъзилар очиқдан-очиқ социалистик бўлиб қолдилар (Хитой, Шимолий Корея, Шимолий Ветнам ва Куба), лекин кўпчилик мамлакатлар давлат томонидан бошқариладиган саноатлаштириш сиёсатини қабул қилдилар ва асосан капиталистик бўлиб қолдилар. Ушбу стратегия импорт ўрнини босувчи саноатни яратиш номи билан машҳур бўлди, чунки импорт қилинадиган саноат маҳсулотлари ўзиники билан алмаштирилди. Бунда импортни чеклаш (янги тармоқларни қўллаб-қувватлаш) ёки миллий чегараларда фаолият юритувчи хорижий компаниялар фаолиятини қатъий тартибга солиш орқали маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни устун хорижий рақобатчилардан ҳимоя қилиш орқали амалга оширилди. Ҳукуматлар кўпинча хусусий сектор ишлаб чиқарувчиларини субсидияларди ва хусусий инвесторлар юқори хавф туфайли инвестиция қилишни истамайдиган соҳаларда давлат корхоналарини яратдилар. Мустамлакаларнинг оммавий мустақиллик даври 1945-1973-йиллар ва ундан кейинги йилларда содир бўлганлиги сабабли, олтин асрда ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётининг самарадорлиги ҳақида гапириб бўлмайди.
Ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий фаолиятини баҳолаш учун қабул қилинган муроса даври 1960-1980-йиллардир. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, ушбу ўн йилликлар давомида ривожланаётган мамлакатларда аҳоли жон бошига даромад йилига 3 фоизга ўсиб, йилига 3,2 фоизга ўсган ривожланган мамлакатлар билан тенглашди. Жанубий Корея, Тайван, Сингапур ва Гонконг иқтисодиётларининг “мўжизаси” юқоридаги даврда аҳоли жон бошига даромаднинг йилига 7-8 фоизга ўсиши бўлди, бу эса инсоният тарихидаги энг юқори ўсиш суръати эди (бу шунингдек, Японияни ўз ичига олади ва санаб ўтилган мамлакатлардан кейин Хитой жойлашган).
Шуни таъкидлаш керакки, ҳатто секин ўсишни кўрсатган ривожланаётган минтақалар ҳам бу даврда сезиларли ютуқларга эришди. 1960-1980-йилларда Марказий ва Ғарбий Африка мамлакатлари аҳоли жон бошига даромадлари йилига 1,6 фоизга ўсиши билан дунёдаги энг секин ривожланаётган ҳудудлар бўлиб қолди; Лотин Америкасида ўсиш икки баробар (3,1 фоиз) ва Шарқий Осиёда уч баробардан ортиқ (5,3 фоиз) бўлди. Бироқ бу кўрсаткичларни эътиборсиз қолдирмаслик керак. Эслатиб ўтамиз, саноат инқилоби даврида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиши атиги 1 фоизни ташкил этган.
Ўртача олтин позицияс: капитализмнинг энг яхши хизмати давлатни муносиб тартибга солишдадир
Капитализмнинг олтин даврида давлат аралашуви, деярли, барча мамлакатларда муҳим аҳамиятга эга барча соҳаларда ошди, энг бой давлатлардаги халқаро савдо бундан мустасно. Шунга қарамай, ҳам муваффақиятли, ҳам ривожланаётган мамлакатларда иқтисодий кўрсаткичлар аввалгидан анча яхши эди. Ўша даврнинг кўрсаткичлари ҳозиргача ошиб кетгани йўқ – улар 1980-йиллардан бошлаб, давлат аралашуви даражаси сезиларли даражада пасайган пайтдан бошлаб ёмонлаша бошлади (бу ҳақда бироз кейинроқ гаплашаман). Олтин аср шуни кўрсатдики, капитализм тўғри тартибга солинса ва ҳукуматнинг тегишли ҳаракатлари билан рағбатлантирилса, ўзининг максимал салоҳиятига эришади.
"Интеррегнум" (1973-1979)
1971-йилда АҚШ долларининг олтинга конвертацияси тугаши билан олтин аср сўна бошлади. Бреттон-Вудс тизими макроиқтисодий бошқарувни ҳаддан ташқари қаттиқ қилиб қўйганлигини, унинг оқибатлари Буюк депрессия даврида яққол намоён бўлганлигини тан олиб, эски олтин стандартидан воз кечди. Бироқ тизим ҳали ҳам олтин билан боғланган эди, чунки бошқа барча асосий валюталар билан қатъий курсга эга бўлган АҚШ доллари ушбу қимматбаҳо металга эркин конвертация қилинган (унция учун 35 доллардан). Барча ҳисоб-китобларга кўра, ўша пайтда доллар "олтиннинг оғирлигига арзийди", чунки АҚШ дунё маҳсулотининг ярмига яқинини ишлаб чиқаради ва ҳамма жойда долларнинг кескин танқислиги бор эди, чунки ҳамма Америка нарсаларини сотиб олишни хоҳларди. Урушдан кейинги қайта қуриш ва бошқа мамлакатларнинг янада жадал ривожланиши бу тахминнинг ўз аҳамиятини йўқотишига олиб келди.
Одамлар АҚШ доллари олтинга умуман тенг эмаслигини англаб етгач, уларда банкнотларни қимматбаҳо металга алмаштириш учун кўпроқ сабаблар пайдо бўлди, бу эса АҚШ олтин захирасининг сезиларли даражада камайишига олиб келди ва долларни анча жозибадор қилди. 1959-йилгача номинал қиймати бўйича мамлакат олтин заҳираларининг ярмига тенг бўлган АҚШ расмий мажбуриятлари (доллар векселлари ва ғазна векселлари – АҚШ давлат облигациялари) 1967-йилга келиб ундан бир ярим баравар ошди.
1971-йилда Қўшма Штатлар ҳар қандай доллар талабларини олтинга айлантириш мажбуриятидан воз кечди, бунинг натижасида кейинги бир неча йил ичида бошқа мамлакатлар ўзларининг миллий валюталарини қатъий белгиланган курслар бўйича долларга боғлаш амалиётидан воз кечдилар. Натижада, жаҳон иқтисодиёти беқарор бўлиб қолди: валютанинг қиймати бозор кайфиятига қараб ўзгара бошлади ва чайқовчиликка нисбатан анча сезгир бўлиб қолди (инвесторлар валютанинг қиймати бўйича юқори ёки пастга ҳаракатига пул тикишганда). Олтин асрнинг охири 1973-йилда биринчи нефть инқирози билан белгиланди, ўшанда нефть қазиб олувчилар картели ОПEК (Нефть экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти) томонидан нархларни белгилаш натижасида бир кечада нефть нархи тўрт баравар кўтарилган. 1960-йилларнинг охиридан бошлаб кўплаб штатларда инфляция даражаси аста-секин ўсиб борди, аммо ҳозир нефть инқирози туфайли улар шунчаки осмонга кўтарилди. Ва энг муҳими, кейинги бир неча йил стагфляция билан ажралиб турди. Бу янги ихтиро қилинган атама иқтисоддаги қадимий нақшни бузган ҳодисага ишора қилади, яъни турғунлик (ёки стагнация) даврида нархлар тушиб кетган ва бум (тўполон) даврида кўтарилган. Энди иқтисодиёт турғун эди (гарчи турғунлик Буюк депрессия давридагидек узоқ давом этмаган бўлса-да) ва нархлар тез суръатлар билан ўсиб борди – йилига 10, 15 ёки ҳатто 25 фоизга.
1979-йилдаги иккинчи нефть инқирози капитализм нинг олтин даврини тугатди, бу кучли инфляциянинг янги босқичини келтириб чиқарди ва неолиберал ҳукуматларга асосий капиталистик мамлакатларда, айниқса Буюк Британия ва АҚШда ҳокимиятни эгаллашга имкон берди. Аралаш иқтисодиёт моделини танқид қилган эркин бозор иқтисодчилари кўпинча ўша даврни мутлақ иқтисодий фалокат сифатида таърифлаб, ҳаммани чалғитади. Ривожланган мамлакатларда даромадларнинг ўсиши Олтин асрдан бошлаб секинлашган бўлиши мумкин, аммо 1973-1980-йиллар оралиғида аҳоли жон бошига 2 фоизлик ўсиш суръати ҳали ҳам Иккинчи жаҳон уруши давридагидан сезиларли даражада юқори (1,2-1, 4 фоиз) ва ҳатто бир оз ошиб кетди, неолиберализмнинг кейинги ўттиз йилликларида кўринди (1980-2010-йилларда 1,8 фоиз).
1980-Ўртача 4,1 фоизни ташкил этган ишсизлик даражаси “Олтин аср” даврига нисбатан юқори бўлган, аммо унчалик кўп эмас (ўша пайтда меҳнатга лаёқатли аҳолининг 3 фоизи ишсиз эди).
1981-Шунга қарамай, бу даврдаги иқтисодий фаоллик етарли даражада норозиликни келтириб чиқарди ва бу охир-оқибат кейинги йилларда содир бўлган туб ўзгаришларга олиб келди.
Неолиберализмнинг юксалиши ва қулаши (1980-йиллардан ҳозирги кунгача)
Темир Хоним: Маргарет Тетчер ва Британиянинг урушдан кейинги муросага келиши
Бурилиш нуқтаси 1979-йилда Буюк Британия Бош вазири Маргарет Тетчернинг сайланиши билан юз берди. Урушдан кейинги даврда эришилган қўпол Торй-Лабор келишувидан воз кечиб, Тетчер аралаш иқтисодиётни тубдан йўқ қилишни бошлади ва ўзининг бундай муросасиз позициясига нисбатан "Темир хоним" лақабини олди. Тетчер ҳукумати даромад солиғининг юқори ставкасини пасайтирди, давлат харажатларини (айниқса, таълим, уйжой ва транспортда) камайтирди, касаба уюшмаларининг таъсирини камайтиришга қаратилган қонунлар киритди, капитал назоратини (чегаралар орқали пул муомаласини чеклаш) бекор қилди.
Энг муҳим қарор хусусийлаштириш, давлат корхоналарини хусусий инвесторларга сотиш бўлди. Хусусийлаштиришга коммунал хизматлар (газ, сув, электр энергияси), пўлат компаниялари, авиакомпаниялар, автомобилсозлик саноати ва баъзи давлат уй-жойлари киради.
Ҳукумат иқтисодий фаолликни ва демакки, талабни камайтириш орқали инфляцияни пасайтириш мақсадида фоиз ставкаларини оширди. Юқори фоиз ставкаси чет эл капиталини жалб қилди, фунт стерлинг қийматини оширди, бу эса Британия экспортини рақобатбардош қилиб қўйди. Аҳоли ва компаниялар томонидан харажатларнинг қисқариши натижасида 1979-1983-йилларни қамраб олган чуқур таназзул бошланди. Ишсизлар сони 3,3 миллионга етди ва бу ҳокимиятга келган ҳукуматнинг Жеймс Каллаханнинг Лейбористлар партияси даврида ишсизлик даражасини танқид қилган саъй-ҳаракатлари билан боғлиқ, бу "Лейбористлар ишламайди" шиори остида Буюк Британиядаги ишсизлар сонини миллиондан ортиқ одамга етказди. Иқтисодий таназзул даврида рақобатбардошлиги пасайишдан азият чекаётган Британия саноатининг катта қисми йўқ қилинди. Манчестер, Ливерпул ва Шеффилд каби кўплаб анъанавий саноат марказлари, шунингдек, Шимолий Англия ва Уелснинг тоғ-кон саноати вайронага айлангани "Қувур иши" (Гримлидаги кўмир кончилари ҳақида, яъни Ёркширдаги Гриметорп шаҳри) каби филмларда кўрсатилган.
Актёр: Роналд Рейган ва АҚШ иқтисодиётининг ўзгариши
Собиқ актёр ва Калифорниянинг собиқ губернатори Роналд Рейган 1981-йилда АҚШ президенти бўлди ва ўз ютуқлари бўйича Маргарет Тетчердан ўзиб кетди. Унинг ҳукумати энг юқори даромад солиғи ставкаларини кескин пасайтириб, бундай қисқартиришлар бой одамларга сармоя киритиш ва бойлик яратиш учун янги рағбатлар беришини тушунтирди, чунки улар ўз сармоялари самарасидан максимал даражада фойдаланишлари мумкин эди. Рейганнинг таъкидлашича, кўпроқ бойлик ишлаб чиқаришга ҳисса қўшган ҳолда, бой одамлар ҳам кўпроқ пул сарфлайдилар, янги иш ўринлари яратадилар ва ишчилар учун юқори даромад келтирадилар. Ушбу ёндашув "пастга тушиш" назарияси деб аталади. Шу билан бирга, ҳукумат камбағалларга бериладиган субсидияларни (айниқса, уй-жой билан таъминлашда) қисқартирди ва ишчиларни қаттиқроқ ишлашга кўпроқ рағбатлантириш учун энг кам иш ҳақи музлатилди. Ўйлаб кўрсангиз, бунда ғалати бир мантиқ бор: нега кўпроқ меҳнат қилишга киришиш учун бойларни янада бойитиш, камбағалларни эса янада қашшоқлаш керак? Бироқ қанчалик ғалати туюлмасин, бу ўзига хос таъминот иқтисодиёти Қўшма Штатларда ва ундан кейинги ўттиз йилликда иқтисодий сиёсатнинг асосий тамойилига айланди.
Буюк Британиядаги каби бу ерда ҳам инфляцияни пасайтириш учун фоиз ставкалари оширилган. 1979-1981-йилларда улар йилига 10 фоиздан 20 фоизга кўтарилди. Япония ва бошқа хорижий рақобатчилар билан солиштирганда аллақачон ўз ўрнини йўқотаётган АҚШ ишлаб чиқариш саноатининг муҳим қисми молиявий харажатларнинг бу ўсишига дош бера олмади. Ўрта Ғарбнинг анъанавий саноат маркази “Занглаган камар”га айланди.[29 - Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.]
Бу даврда АҚШда молиявий дерегуляция замонавий иқтисодий тизимга асос солди. Бир компаниянинг амалдаги раҳбарнинг иродасига қарши бошқа компанияга қўшилиб кетишининг тез ўсиши бутун АҚШ корпоратив маданиятини ўзгартирди. Сотиб олишга ёрдам берганларнинг кўпчилиги босқинчилар эди, улар фақат активларни олиб ташлашдан манфаатдор эдилар (яъни, бу компаниянинг узоқ муддатли ҳаётийлигига қандай таъсир қилишидан қатъи назар, қимматбаҳо нарсаларни сотиш). Бу ёндашув 1987-йилда "Уолл-стрит" филмидаги Гордон Гекко образида абадийлаштирилган. Бундай тақдирга йўл қўймаслик учун компаниялар аввалгидан кўра тезроқ даромад олишлари керак эди. Акс ҳолда, сабрсиз акциядорлар ўз улушларини сотишлари мумкин, бу эса акцияларнинг нархини пасайтиради ва бизнесни душманларча курашиш билан эга чиқишига олиб келиши мумкин. Компаниялар учун тез даромад олишнинг энг осон йўли операцияларни соддалаштириш эди. Иш ўринларини қисқартириш ва инвестицияларни минимал даражага қисқартириш, ҳатто бу ҳаракатлар компаниянинг узоқ муддатда имкониятларига путур етказса ҳам, дарҳол натижаларга эришиш учун зарур бўлган минимал даражага қадар.
Қарз инқирози ва учинчи жаҳон мамлакатларидаги саноат инқилобининг тугаши
1970-йилларнинг охири ва 1980-йилларнинг бошларида АҚШнинг юқори фоиз ставкалари сиёсатининг оқибати, баъзан ўша пайтдаги Федерал захира раисидан кейин Волкер шоки деб аталган, АҚШга эмас, балки ривожланаётган мамлакатларга узоқроқ таъсир кўрсатди. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксарияти 1970-йиллар ва 1980-йилларнинг бошларида қисман саноат ривожланишини молиялаштириш, қисман нефть инқирозидан кейин нархи кўтарилган нефтга тўлов қилиш учун катта миқдорда қарз олди. АҚШ фоиз ставкалари икки баравар ошганда, халқаро кредит ставкалари ҳам ошиб кетди, бу эса 1982-йилда Мексикадан бошлаб, ривожланаётган мамлакатларда ташқи қарз бўйича кенг тарқалган дефолтга олиб келди. Бу ҳодиса Учинчи Жаҳон қарз инқирози деб номланади, чунки ривожланаётган мамлакатлар ўша пайтда Биринчи Жаҳон (ривожланган капиталистик мамлакатлар) ва Иккинчи Жаҳон (социалистик) мамлакатлари номи билан учинчи дунё деб аталган.
Иқтисодий инқирозларга дуч келган ривожланаётган мамлакатлар Бреттон-Вудс институтларига (ХВФ ва Жаҳон банки) мурожаат қилишга мажбур бўлдилар. Улар шундай шарт қўйдилар: қарз олувчи мамлакатлардан таркибий ислоҳот дастурини (ТИД) амалга ошириш талаб қилинди, бу эса бюджетни қисқартириш, давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва талабларни қисқартириш, айниқса, халқаро савдо соҳасида иқтисодиётдаги давлат ролини камайтиришни талаб қилди. РПС натижалари барчани ҳафсаласини пир қилди, агар ундан ҳам ёмонлигини айтмаса. Керакли "таркибий" ислоҳотлар амалга ошишига қарамасдан, кўпчилик мамлакатларда 1980-1990-йилларда иқтисодий ўсиш суръати кескин пасайди. Лотин Америкасида (шу жумладан Кариб денгизи) аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати 1960 ва 1980-йиллардаги 3,1 фоиздан 1980 ва 2000-йилларда 0,3 фоизгача пасайди. Марказий ва Ғарбий Африкада 2000-йилда аҳоли жон бошига даромад 1980-йилга нисбатан 13 фоизга кам бўлган.
Натижада, учинчи жаҳон саноат инқилоби, Кембриж иқтисодчиси Ажит Сингх томонидан деколонизациядан кейинги дастлабки бир неча ўн йилликларда ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий ўсиш тажрибасини тавсифлаш учун фойдаланилган атама ўз ниҳоясига етди. Фақатгина Чили Пиночет (1974-1990) диктатураси остида 1980-1990-йиллардаги неолиберал сиёсатдан фойда кўришга муваффақ бўлди, аммо бунинг эвазига кўплаб инсонлар ҳаёти тўланди.
Бу даврдаги бошқа барча муваффақиятлар кенг қамровли аралашув сиёсати ва босқичма-босқич либерализацияга эга бўлган мамлакатларга тегишли. Бунга энг яхши мисол Шарқий Осиё иқтисодиётининг "йўлбарси" (ёки "аждаҳоси") бўлган Япония ва тобора юксалиб бораётган Хитойдир.
Девор қулаб тушмоқда: социализмнинг қулаши
1989-йилда катта тарихий аҳамиятга эга бўлган ўзгаришлар юз берди. Ўша йили Совет Иттифоқининг қулаши ва Берлин деворининг қулаши бошланди. Германия бирлаштирилди (1990-йилда), Шарқий Европанинг аксарият мамлакатлари коммунистик мафкурадан воз кечди. 1991-йилга келиб СССР парчаланиб кетди. 1978-йилдан бери Хитой аста-секин, лекин ишонч билан дунёга очилмоқда ва унинг сиёсати тобора либераллашиб бормоқда. Ветнам (1975-йилда коммунистик бошқарув остида бирлашган) 1986-йилда очиқ эшиклар сиёсатини (Дои Мои) қабул қилди, шунинг учун социалистик лагер фақат бир нечта ўта консерватив давлатларга қисқартирилди, улар орасида Шимолий Корея ва Куба ҳам бор эди.
Социалистик иқтисодларнинг муаммолари аллақачон маълум эди: тобора кўпроқ диверсификацияланган иқтисодиётни режалаштиришдаги қийинчилик, унумдорлик ва иш ҳақи ўртасидаги заиф боғлиқликдан келиб чиқадиган рағбатлантириш муаммолари ва гўёки тенглик жамиятида кенг тарқалган сиёсий таърифланган тенгсизликлар (9-бобга қаранг). Аммо кам сонлилар, шу жумладан, энг антисоциалистик кузатувчилар ҳам, блок жуда тез қулаб тушишини тасаввур қилишди. Энг муҳим муаммо шундан иборат эдики, социалистик блок мамлакатлари аслида иккинчи даражали технологияларга асосланган муқобил иқтисодий тизим қуришга ҳаракат қиларди.
Албатта, космик технологиялар ва қурол-яроғ технологияси каби баъзи соҳаларда улар дунёда етакчи бўлган (охир-оқибат, Совет Иттифоқи биринчи марта одамни космосга юборган), у ерга инвестиция қилинган жуда катта миқдордаги ресурслар туфайли. Бироқ СССР ва унинг иттифоқчилари ўз фуқароларига фақат иккинчи даражали маҳсулотни таклиф қилишлари мумкинлиги маълум бўлганида, бунинг афзал рамзи Трабант, Шарқий Германиянинг пластик кузовли машинаси бўлиб, Берлин девори қулаганидан сўнг, у тезда музей буюмига айланди – халқ исён кўтарди. Тахминан кейинги ўн йилликда Шарқий Европанинг социалистик мамлакатлари капиталистик мамлакатларга айланиб, тез муваффақиятга эришдилар. Кўпчилик ўтишни тезда амалга ошириш мумкин деб ўйларди. Негаки, бу ҳаммага фақат давлат корхоналарини хусусийлаштириш ва бозор тизимини энг “табиий” ижтимоий институтлардан бири – қайтадан жорий этишдан иборатдек туюлди. Бошқалар эса, шу пайтгача ҳукмрон элитанинг қайта тўпланиши ва ўзгаришларнинг олдини олиш учун ўтишни тезда амалга ошириш кераклигини қўшимча қилди. Кўпгина мамлакатлар капитализмни бир кечада қуришга интилиб, тез ислоҳот қилдилар. Бу ҳаракатлар фалокатга олиб келди. Югославия қулаб тушди ва урушлар ва этник тозалашлар ботқоғига ботди. Совет Иттифоқининг кўплаб собиқ республикалари чуқур инқирозларни бошдан кечирдилар. Россияда иқтисодий инқироз ва ундан келиб чиқадиган ишсизлик стресс, алкоголизм ва бошқа ижтимоий муаммоларнинг шунчалик кўп ҳолатларини келтириб чиқардики, бу вақт ичида мамлакат худди шу йўналишда давом этганда бир неча миллиондан кўпроқ одам вафот этиши мумкинлиги тахмин қилинади. Кўпгина штатларда эски элита шунчаки кийим-кечакларини ўзгартириб, партия аппаратидан бизнесменга айланди, хусусийлаштириш пайтида коррупция ва инсайдерлик орқали давлат активларини арзон нархларда сотиб олиш орқали тез бойиб кетди. Марказий Европа давлатлари: Полша, Венгрия, Чехия ва Словакия, айниқса, 2004-йилда Европа Иттифоқига қўшилганидан сўнг, ўз ислоҳотларида изчиллик ва билим базасига эга бўлгани учун омадлироқ бўлди. Аммо бу мамлакатларда капитализмга ўтиш тажрибасини ҳам катта муваффақият деб аташ қийин. Социалистик блокнинг емирилиши “эркин бозор ғалабаси” даврининг бошланиши бўлди. Баъзи одамлар, масалан, америкалик (ўша пайтда) нео-консерватив мутафаккир Френсис Фукуяма "тарихнинг охири" (йўқ, дунёнинг охири эмас) деб эълон қилди, чунки биз ниҳоят капитализм энг яхши иқтисодий тизим эканлигини тушундик. Капитализмнинг ҳар бирининг ўзига хос кучли ва заиф томонлари бўлган жуда кўп турли шакллари борлиги эса ўша даврдаги эйфория ҳолатида кўр-кўрона эътибордан четда қолди.
Биз бирлашган дунёга тайёрмизми: глобаллашув ва янги жаҳон иқтисодий тартиби
1990-йилларнинг ўрталарига келиб неолиберализм бутун дунё бўйлаб тарқалди. Қадимги социалистик лагер мамлакатларининг аксарияти капиталистик жаҳон иқтисодиётига тезкор ислоҳотлар орқали ёки Хитой ва Вьетнам мисолида бўлгани каби давлатнинг иқтисодиётга аралашувини очиш ва камайтириш бўйича босқичма-босқич, лекин изчил сиёсат орқали сингиб кетди. Бу вақтга келиб, кўпчилик ривожланаётган мамлакатлар бозорни очиш ва эркинлаштириш йўлида олдинга силжишди. Кўпинча, бу ташқи томондан ўрнатилган тизимли ривожланиш дастурлари натижасида тез содир бўлди, аммо баъзи штатларда, масалан, Ҳиндистонда бу жараён ихтиёрий сиёсий ўзгаришлар орқали аста-секин ривожланди. Бу даврда глобал интеграциянинг янги даврини бошлаб берган бир қанча муҳим халқаро шартномалар имзоланди. 1994-йилда Канада, АҚШ ва Мексика ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги биринчи йирик эркин савдо шартномаси бўлган НАФТА (Шимолий Америка эркин савдо битими) ни имзоладилар. 1995-йилда ГАТТ музокараларининг Уругвай раунди бўлиб ўтди, бу иккинчисининг ЖСТ (Жаҳон савдо ташкилоти) га кенгайишига олиб келди.
Иккинчиси жуда кўп соҳаларни қамраб олади (масалан, патентлар ва товар белгилари, шунингдек хизматлар савдоси каби интеллектуал мулк ҳуқуқлари) ва ГАТТга қараганда кўпроқ ваколатларга эга. 1993-йилда Ягона бозор лойиҳасининг (тўртта ҳаракат эркинлиги: маҳсулотлар, хизматлар, одамлар ва пул) якунланиши, 1995-йилда Швеция, Финляндия ва Австрия бошқа мамлакатларнинг Иттифоққа қўшилиши билан Европа Иттифоқидаги иқтисодий интеграция янада ривожланди. Натижада эркин (тўлиқ бўлмаса ҳам) савдога кўпроқ мослашган халқаро тизим пайдо бўлди.
Тахминан шу вақт ичида глобаллашув ғояси ўша даврни белгиловчи тушунчага айланди. Албатта, халқаро иқтисодий интеграция 16-асрдан бошлаб давом этмоқда, лекин глобаллашувнинг сўнгги талқинига кўра, бу жараён бутунлай янги босқичга ўтди. Бу алоқа (Интернет) ва транспорт соҳасида (авиация, контейнер ташиш) технологик инқилоблар туфайли содир бўлди, бу эса "масофанинг ўлимига" олиб келди. Глобаллашув тарафдорларининг фикрига кўра, энди давлатларнинг янги воқеликни қабул қилиш ва ички иқтисодиётларини либераллаштирган ҳолда халқаро савдо ва инвестицияларга тўлиқ очилишидан бошқа иложи йўқ эди.
Бу муқаррарликка қаршилик кўрсатганлар узоқ ўтмишни қайтариш ва технологик тараққиётни орқага қайтаришни орзу қилган "замонавий луддитлар" сифатида масхара қилинди (юқорига қаранг). “Чегарасиз дунё”, “Тек дунё” ва “Ягона дунё, тайёрми ёки йўқ” номли китоблар ушбу янги нутқнинг моҳиятини яхши кўрсатиб турибди.
Охирининг бошланиши: Осиё молиявий инқирози
1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошидаги эйфория узоқ давом этмади. “Жасур янги дунё”да ҳаммаси яхши эмаслигининг биринчи белгиси 1995-йилда Мексикадаги молиявий инқироз эди. Жуда кўп одамлар Мексика молиявий активларига сармоя киритиб, эркин бозор сиёсатини тўлиқ қабул қилиш ва НАФТАни имзолаш орқали бу мамлакат кейинги иқтисодий мўъжизани намойиш этишини кутишган.
Мексикани Қўшма Штатлар ва Канада ҳукуматлари қутқарди (улар эркин савдодаги янги ҳамкорларининг йиқилишини хоҳламадилар).
1997-йилда Осиё молиявий инқирози янада кучли зарбаларни келтириб чиқарди. Шу пайтгача муваффақиятли бўлган бир қатор Осиё давлатлари, МИТ мамлакатлари (Малайзия, Индонезия ва Таиланд), шунингдек, Жанубий Корея молиявий қийинчиликларни бошдан кечирди. Сабаби, активлар пуфакчасининг ёрилиши (реал бўлмаган тахминлар туфайли активлар нархи ўз реал қийматидан анча юқори кўтарилди). Бошқа ривожланаётган минтақаларга қараганда ўз иқтисодларини очишда эҳтиёткор бўлишса-да, улар 1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошларида молиявий бозорларини жуда радикал тарзда очдилар.
Чекловлардан халос бўлган уларнинг банклари бой мамлакатларда паст фоиз ставкаларида фаол равишда қарз олишни бошладилар. Ўз навбатида, ривожланган мамлакатлар банклари кўп йиллик иқтисодий кўрсаткичлари аъло даражада бўлган мамлакатларни кредитлашда катта хавф-хатарни кўрмадилар. Хорижий капитал оқими кучайиб борар экан, активлар баҳоси кўтарилиб, Осиёдаги компаниялар ва одамларга ўзларининг қимматроқ активларидан гаров сифатида фойдаланиб, янада кўпроқ қарз олишга имкон берди. Бу тез орада муаммога олиб келди, чунки активлар қийматининг доимий ўсишини кутиш кейинги қарз олиш ва кредитлашни оқлади (таниш туюлади, шундай эмасми?). Кейинчалик активлар баҳоси ўзгарувчанлиги аниқланганда, пул олиб қўйилиб, молиявий инқирозларни келтириб чиқарди.
Осиё инқирози жабрланган мамлакатларда чуқур из қолдирди. Аҳоли жон бошига 5 фоиз ўсиш рецессия деб ҳисобланган иқтисодиётда ишлаб чиқариш 1998-йилда Индонезияда 16 фоизга, бошқа мамлакатларда эса 6-7 фоизга камайди. Ўн миллионлаб одамлар ишсиз. Бу мамлакатларда ижтимоий таъминот тизимининг ривожланмаганлигини ҳисобга олсак, иш етишмаслиги қашшоқликни англатади.
Инқирозга учраган Осиё давлатлари ХВФ ва гуллаб-яшнаган давлатларнинг молиявий ёрдами эвазига ўз бозорларини, айниқса, молиявий бозорларни эркинлаштиришга қаратилган кўплаб сиёсат ўзгаришларига рози бўлишга мажбур бўлди. Ва бу иқтисодлар охир-оқибат бозорга йўналтирилган йўналишни эгаллаган бўлса-да, Осиё инқирози ва дарҳол ундан кейин пайдо бўлган Бразилия ва Россия инқирози Совуқ Урушнинг охирида эркин бозорнинг ғалабасига шубҳанинг биринчи уруғини экди. Ўшанда жаҳон молия тизимини ислоҳ қилиш зарурлиги ҳақида жиддий баҳс-мунозаралар бўлиб ўтди, кўпчилик 2008-йилги глобал молиявий инқироздан кейин биз муҳокама қилган бир хил ғояларга эга эди.
Ҳатто Financial Times шарҳловчиси Марин Вулф ва эркин савдо иқтисодчиси Жагдиш Бхагвати каби глобаллашувнинг етакчи тарафдорлари ҳам хорижий капиталнинг ўз бозорларига эркин кириб келишига рухсат беришнинг ақлданлигига шубҳа қила бошладилар. Янги глобал иқтисодиёт билан ҳаммаси яхши бўлмади.
Сохта тонг: интернет юксалишидан тортиб, буюк тинчлик давригача
Ушбу инқирозлар бартараф этилгач, глобал молиявий ислоҳот ҳақида гаплар тугади. 1999-йилда Қўшма Штатларга бошқа йўналишда кучли туртки бўлди, машҳур Янги келишув қонунчилиги ва 1933-йилдаги Гласс-Стеагалл қонунининг бекор қилиниши кўринишида тижорат ва инвестиция банкини таркибий жиҳатдан ажратиб турди. Ваҳима учун яна бир туртки 2000-йилда Қўшма Штатларда дотком (Интернет компаниялари) деб аталадиган пуфак пайдо бўлганида содир бўлди, бунинг зарурий шарти яқин келажакда ҳеч бўлмаганда қандайдир фойда олишнинг заррача истиқболига эга бўлмаган ушбу компаниялар акциялари қийматининг асоссиз ўсиши эди.
Тез орада АҚШ Федерал захира тизими интервенсия қилиб, фоиз ставкаларини кескин пасайтириб юборгач ваҳима анча босилди ва бошқа ривожланган мамлакатларнинг марказий банклари ҳам шунга эргашди. Янги минг йилликнинг дастлабки йилларида бой мамлакатларда, айниқса, АҚШда ҳамма нарса муаммосиз кетаётгандек туюлди. Ўсиш яхши бўлмаса ҳам, барқарор бўлди. Кўриниб турибдики, активлар нархи (кўчмас мулк, компания акциялари ва бошқалар) доим юқорига қараб ҳаракат қилишда давом этди. Инфляция пастлигича қолди. Иқтисодчилар, шу жумладан, 2006-йил февралидан 2014-йил январигача Федерал захира раиси Бен Бернанке, иқтисод ниҳоят “ўсиш-қулаш” циклини (ёки иқтисоднинг катта диапазонда юқорига ва пастга ҳаракати) енгган "катта хотиржамлик" ҳақида гапиришди. 1987-йил августидан 2006-йил январигача Федерал захира раиси бўлган Алан Грэнспан чуқур ҳурматга сазовор бўлган ва Маестро деб аталган (бу Боб Вудворд томонидан ёзилган таржимаи ҳол тарзда абадийлаштирилган). Бу одам алкимёгарнинг маҳоратига эга эди, у инфляцияни кучайтирмасдан ва молиявий муаммоларни келтириб чиқармасдан доимий иқтисодий ўсиш(бум)ни бошқара олди. 2000-йилларнинг ўрталарида бутун дунё Хитойнинг олдинги йигирма йил ичида "мўъжизавий" юксалиши оқибатларини ниҳоят ҳис қилди. 1978-йилда, иқтисодий ислоҳотнинг бошида Хитой иқтисодиёти жаҳон иқтисодиётининг атиги 2,5 фоизини ташкил этди. Бу мамлакат дунёнинг қолган қисмига жуда кам таъсир кўрсатди: унинг глобал маҳсулот экспортидаги улуши атиги 0,8 фоизни ташкил этди.
2007-йилга келиб, тегишли кўрсаткичлар 6 ва 8,7 фоизга ошди. Нисбатан табиий ресурслар билан таъминланмаган, аҳоли сонининг ўсиши билан Хитой бутун дунёдан озиқ-овқат, минераллар ва ёқилғини сўриб олишни бошлади ва унинг ўсиб бораётган вазнининг глобал миқёсдаги таъсири энди кучлироқ сезилди. Бу Африка ва Лотин Америкасидан табиий ресурсларни экспорт қилувчи мамлакатлар ривожланишига туртки берди, уларга 1980-1990-йилларда бой берилган жаҳон иқтисодиётидаги мавқеини қисман тиклаш имконини берди.
Хитой, шунингдек, Африканинг бир қатор давлатлари учун асосий кредитор ва инвесторга айланди ва уларга Бреттон-Вудс институтлари ва АҚШ ва Европа каби аъанавий молиявий донорлар билан музокаралар олиб бориш учун бир оз имконият берди. Лотин Америкасига келсак, бу даврда неолиберал сиёсатдан воз кечиш кузатилди, бу баъзи мамлакатларда улар кутган умидларини тўлиқ оқламади. Бразилия (Президент Луиз Инасио Лула да Силва бошчилигидаги), Боливия (Эво Моралес билан), Венесуела (Уго Чавес билан), Аргентина (Нéстор Кирчнер билан), Эквадор (Рафаел Корреа билан) ва Уругвай (Табаре Васкес билан) бунга энг ёрқин мисоллар эди.
Девордаги ёриқ: 2008-йилги жаҳон молиявий инқирози
2007-йилнинг боши ипотека кредитларининг тўланиши (ёки тўланмаслиги) ҳақида қайғурганлар учунгина огоҳлантириш йили бўлди. Мувофиқ кредитга эга бўлмаган ва барқарор даромади йўқ одамларнинг уй-жой нархлари ўсишда давом этади деган умидда тўлашдан кўра кўпроқ қарз олдилар. Шунда улар ҳеч бўлмаганда уйни сотгандан кейин қарзларини тўлашлари мумкин эди. Бундан ташқари, минглаб ва ҳатто юз минглаб ушбу хавфли ипотека кредитлари MBS ва CDO каби "тузилишли" молиявий маҳсулотларга бирлаштирилган (сиз ҳозир улар нима эканлигини билишингиз шарт эмас, батафсилроқ 8-бобда), ва паст хавфли активлар сифатида сотилган гўёки, кўпчилик қарз олувчиларнинг бир вақтнинг ўзида қийин вазиятга тушиб қолиш эҳтимоли алоҳида қарз олувчиларга қараганда анча паст бўлган.
АҚШда дастлабки муаммоли ипотека кредитлари 50-100 миллиард долларга баҳоланган, миқдор унчалик катта эмас, лекин тизим осонликча қабул қила оладиган даражадан ташқарида эмас (ҳар ҳолда, ўша пайтда кўпчилик шундай даъво қилган эди). Бироқ 2008-йил ёзида инқироз тўлиқ авж олди, Беар Стеарнс ва кейин Леҳманн Бротҳерснинг инвеститсия банклари муваффақиятсизликка учради. Ваҳима бутун дунёни қамраб олди. Молиявий сектордаги энг обрўли одамлар ҳам катта муаммога дуч келишарди, чунки улар жуда катта миқдордаги шубҳали тузилган молиявий маҳсулотларни ишлаб чиқарган ва сотиб олган.
“Кейнс баҳори” ва эркин бозор мафкурасининг куч-қувватга тўлиб қайтиши
Дастлаб, асосий мамлакатларнинг муносабати Буюк депрессиядан кейинги хатти-ҳаракатларидан жуда фарқ қилди. Улар Кейнс макроиқтисодий сиёсатини, яъни катта бюджет тақчиллигига дучор бўлиш маъносида, вазиятни тўғирлаш учун ҳеч бўлмаганда солиқ тушумларининг пасайишига мутаносиб равишда харажатларни қисқартиришдан бош тортиш ва баъзи ҳолларда ҳатто давлат харажатларини кўпайтириш орқали қўлладилар (Хитой бу сиёсатни жуда тажовузкор қўллаган). Буюк Британиянинг Шотландия Роял Банки каби йирик молия институтлари ва АҚШдаги GM ва Chrysler каби саноат фирмалари давлат маблағлари билан курашдилар. Марказий банклар фоиз ставкаларини тарихий энг паст даражага туширди, масалан Англия банки уларни 1694-йилда ташкил топганидан бери энг паст даражага туширди. Фоиз ставкаларини янада пасайтириш мумкин эмаслигини тушуниб, улар пул-кредит сиёсатини миқдорий юмшатиш деб аталадиган фаолият билан шуғулланишди, яъни моҳиятан, марказий банк пулни ҳаводан яратиб, уни иқтисодиётга, асосан, ҳукумат облигацияларини сотиб олиш орқали чиқаради.
Кўп ўтмай, эркин бозор куч-қувватга тўлган ҳолда қайтади. 2010-йилнинг май ойи бурилиш нуқтаси бўлди. Буюк Британияда консерваторлар бошчилигидаги коалицион ҳукуматнинг сайланиши ва ўша ойда Греция учун евро ҳудудини қутқариш дастурининг жорий этилиши эски мувозанатли бюджет доктринасининг қайтишини кўрсатди. Буюк Британия ва ПИГС деб аталадиган давлатлар (Португалия, Италия, Ирландия, Греция ва Испания)[30 - ПИГС – иқтисодий аҳволи ёмон бўлган евро ҳудудига аъзо давлатлар учун қисқартма. Эслатма. бошига.] харажатларни сезиларли даражада қисқартирган тежамкорлик бюджетини қабул қилдилар.
Республикачиларнинг АҚШдаги Обама маъмуриятига 2011-йилда катта харажатларни қисқартириш дастурини қабул қилиш учун босими муваффақиятли бўлди. 2012-йилги Европа фискал келишувида қайд этилган асосий Европа давлатларида дефицитсиз бюджетнинг нотўғри сиёсатига қайтиш вазиятни янада оғирлаштирди. Бу мамлакатларнинг барчасида, айниқса Буюк Британияда, ўнг қанот сиёсий партиялар ҳатто бюджетни мувозанатлаш аргументини ижтимоий харажатларни сезиларли даражада қисқартириш учун баҳона сифатида ишлатган, яъни ўзларининг узоқ йиллик талабларини оқлаш учун.
Натижалар: йўқолган ўн йилми?
2008-йилги инқироз ҳалокатли таъсир кўрсатди ва охири кўринмас эди. Тўрт йил ўтгач, 2012-йил охирида, ОECД (Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти)[31 - Иқтисодий ҳамкорлик ва ҳамкорлик ташкилоти 1961 йилда ташкил топган бўлиб, Ғарбий Йевропанинг кўпгина мамлакатлари, Туркия, AҚШ ва Канадани ўз ичига олади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб Япония, Финляндия, Aвстралия ва Янги Зеландия қўшилди. 1990-йилларнинг ўрталаридан бошлаб унга Венгрия ва Естония каби бир қанча собиқ социалистик давлатлар ҳамда ривожланаётган баъзи бой давлатлар, Мексика ва Чили киради.] таркибига кирувчи 34 мамлакатдан 22 тасида жон бошига тўғри келадиган даромад 2007-йилга нисбатан паст бўлиб қолди. Бой мамлакатларнинг париж клуби[32 - Ташкилотнинг бош қароргоҳи Париждаги Чâтеау де ла Муеттеъда жойлашган. Эслатма. бошига.] (бир неча ривожланаётган мамлакатлар иштирокчилари). Инфляция таъсирини ҳисобга олмаганда, 2012-йилда аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот Грецияда 26 фоизга, Ирландияда 12 фоизга, Испанияда 7 фоизга ва Буюк Британияда 6 фоизга 2007-йил даражасидан паст бўлди. Инқироздан бошқа мамлакатларга қараганда яхшироқ тиклангани айтилган АҚШда ҳам 2012-йилда аҳоли жон бошига даромад 2007-йилдаги даражасидан 1,4 фоизга паст эди. Молиявий тежамкорлик шароитида ушбу мамлакатларнинг аксарияти учун иқтисодий тикланиш истиқболлари жуда заиф эди.
Муаммо шундаки, иқтисод турғунлашган ёки ҳатто қисқарган пайтда давлат харажатларини тубдан қисқартириш тикланишни тўхтатмоқда. Биз буни Буюк депрессия даврида аллақачон кўрганмиз. Натижада, ушбу мамлакатларнинг кўпчилиги 2007-йилги[33 - Ёзиш вақтида (яъни 2014 йил январ ойи бошида) 2013 йил учун маълумотлар ҳали мавжуд эмас эди, бироқ 2013 йилнинг учинчи чорагида ОЕCД маълумотларига асосланган вақтинчалик ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, аҳоли жон бошига даромад 2007 йилга нисбатан пастлигича қолмоқда. ОЕCД нинг 34 мамлакати.] даражага қайтиши учун ўн йилликнинг энг яхши қисмини олиши мумкин. Улар энди 1990-йилларда Япония ва 1980-йилларда Лотин Америкаси бошдан кечирган “йўқотилган ўн йиллик” ўрталарида қолишга қодир.
Сўнгги инқироз бутун дунё бўйлаб 80 миллион янги ишсиз одамни яратганига ишонилади. Испания ва Грецияда ишсизлик инқироздан олдинги тахминан 8 фоиздан 2013-йилнинг ёзида мос равишда 26 ва 28 фоизга кўтарилди. Ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 55 фоиздан ошди. АҚШ ва Буюк Британия каби муаммолар унчалик кескин бўлмаган мамлакатларда ҳам расмий ишсизлик даражаси 8-10 фоизга етган.
Жуда оз ва жуда кечми?
Ислоҳотлар истиқболлари
Инқироз кўламига қарамай, сиёсий ислоҳотлар узоқ вақтга кечиктирилди; инқироз сабаби молия бозорининг ҳаддан ташқари либераллашувида бўлса ҳам, молиявий ислоҳотлар анча юмшоқ бўлиб чиқди ва жуда секин амалга оширилди (улар бир неча йиллардан бери давом этмоқда, АҚШ банклари эса Янги келишувнинг янада қаттиқроқ молиявий ислоҳотлари билан шуғулланиш учун фақат бир йил бор эди). Савдо каби молия соҳалари ҳам мавжуд жуда мураккаб молиявий маҳсулотлар учун, ҳатто юмшоқ ва секин ислоҳотлар ҳали бошланмаган. Албатта, бу тенденцияни орқага қайтариш мумкин. АҚШ ва Швециядаги Буюк депрессиядан кейин ҳам ислоҳотлар бир неча йиллик иқтисодий таназзул ва маҳрумликдан кейингина амалга оширила бошланди. Дарҳақиқат, Нидерландия, Франция ва Грециядаги сайловчилар 2012-йилнинг баҳорида шафқатсиз иқтисодиёт тарафдорлари бўлган партияларга қарши овоз берган бўлса, 2013-йилда италияликлар ҳам худди шундай қилган. Европа Иттифоқи кўпчилик тасаввур қилганидан бироз қаттиқроқ бўлган баъзи молиявий қоидаларни ўрнатди (масалан, молиявий операцияларга солиқ, молия секторидаги бонусларга чеклов). Кўпинча ўта бойлар бошпанаси сифатида кўрилган Швейцария 2013-йилда бизнеси ўртача ишлаган раҳбарларга катта миқдорда пул тўлашни ноқонуний деб белгилаган қонунни қабул қилди. Молиявий ислоҳот бўйича ҳали кўп ишлар қилиниши керак бўлса-да, инқирозгача бундай ривожланиш имконсиз деб ҳисобланган.
4. ЮЗЛАБ ГУЛЛАР ОЧИЛСИН.
ИҚТИСОДИЁТНИ ҚАНДАЙ “ЯРАТИШ” МУМКИН
Харидор исталган рангдаги автомобилни олиши мумкин. Бу ранг қора бўлиши шарти билан.
Генри Форд
Юзлаб гуллар очилсин, юзта мактаб мусобақалашсин.
Мао Цзедун
Ҳаммасини бошқариш учун битта узукми?
Иқтисодиётга ёндашувларнинг хилма-хиллиги
Аксарият иқтисодчилар барчани ишонтиришга уринаётганларидан фарқли ўлароқ, иқтисодиётнинг фақат битта неоклассик йўналишигина мавжуд эмас. Ушбу бобда мен сизни камида яна тўққизта йўналиш ёки мактаблар билан таништираман. Бироқ бу мактабларни ўзаро бир – бирига душман деб ҳисоблаш мумкин эмас, улар орасидаги чегаралар, аслида, бир оз хиралашган.
Шуни тушуниш муҳимки, иқтисодиёт учун турли хил концептуал моделлар ва тушунтиришлар мавжуд ёки, агар хоҳласангиз, иқтисодни "ҳосил қилиш" мумкин. Ва уларнинг ҳеч бири устунликка даъво қилишга ёки монополияга даъво қилишга ҳақли эмас. Бунинг сабабларидан бири назариянинг ўзига хослигидир. Барча назариялар, жумладан, физика каби табиий фанлар ҳам мавҳум тушунчаларни ҳисобга олиши шарт ва шунинг учун реал оламнинг мураккаб тузилишининг барча томонларини қамраб ололмайди.
Бу шуни англатадики, ҳеч бир назария ҳамма нарсани тушунтира олмайди. Ҳар бирининг кучли ва заиф томонлари бор, у нимани таъкидлагани ва эътиборсиз қолдиргани, турли нарсаларни қандай тушунтираётгани ва улар ўртасидаги муносабатларни таҳлил қилади. Ҳамма нарсани бошқалардан кўра яхшироқ тушунтира оладиган ёки “барчасини бошқарадиган ягона узук” йўқ (“Узуклар ҳукмдори” нинг мухлиси гап нима ҳақида эканлигини тушунади). Бунга шуни қўшимча қилиш керакки, табиатшунослар ўрганадиган фанлардан фарқли ўлароқ, одамлар ирода ва тасаввурга эга. Улар ташқи шароитларга шунчаки муносабат билдирмайдилар, балки утопияни тасаввур қилиб, бошқаларни ишонтириш ва жамиятни турли йўллар билан ташкил қилиш орқали ана шу шароитларни ўзгартиришга ҳаракат қиладилар ва буни кўпинча муваффақиятли амалга оширадилар. Карл Маркс таъкидлаганидек, “Халқ ўз тарихини ўзи яратади”.[34 - Бироқ у дарҳол "улар буни ўзлари танламаган шароитларда қилишади", деб қўшиб қўйди ва биз ўз муҳитимизни ўзгартираётганимизни, лекин айни пайтда ўзимиз ҳам унинг маҳсулотимиз эканлигимизни таъкидлади.] Объекти одамлар бўлган ҳар қандай фаннинг башорат қилиш қобилияти жуда оддий. Табиий фанлардан фарқли ўлароқ, иқтисод қиймат мулоҳазаларини ўз ичига олади, гарчи кўплаб нео классик олимлар сизга фанни қиймат ҳукмларидан холи деб айтишса-да.
Кейинги бобларда мен сизга қандай қилиб техник принциплар ва қуруқ рақамлар ортида турли хил қадр-қимматли мулоҳазалар ётганини кўрсатаман, масалан: яхши ҳаёт нима, озчиликнинг фикри қандай ҳисобга олиниши керак, ижтимоий такомиллаштириш қандай белгиланиши керак. Ниҳоят, қандай бўлишидан қатъи назар, "юқори яхшиликка" эришишнинг усуллари ахлоқий жиҳатдан мақбулдир.
Агар бирор назария баъзи сиёсий ёки ахлоқий тамойиллар нуқтаи назаридан тўғрироқ кўринса, бу уни бошқа жиҳатларда ҳам худди шундай деб ҳисоблаш мумкин дегани эмас.
Коктейллар ёки бутун бар?
Ушбу бобни қандай ўқиш керак
Ҳозир сизни турли иқтисод мактаблари билан таништириш учун қулай вақт бўлса-да, мен биламанки, сиздан кутилмаганда ўн хил турдаги музқаймоқни татиб кўришни сўрашса, бу сизни чалкаштириб юбориши мумкин эди.
Кўп жиҳатдан, мен ҳикоямни соддалаштираман, лекин баъзи ўқувчиларга ҳали ҳам жуда мураккабдек туюлиши мумкин. Уларга ёрдам бериш учун мен ҳар бир мактаб тавсифини қисқа, бир жумладан иборат хулоса билан сўзлаб бераман. Албатта, бу хулосалар жуда содда бўлади, лекин ҳеч бўлмаганда улар харитасиз ёки, аниқроғи, смартфонсиз янги шаҳарга борганингизда пайдо бўладиган қўрқувни енгишга ёрдам беради. Ҳатто бир нечта мактаблар мавжудлигини билишга тайёр бўлганлар учун ҳам, тўққизтаси жуда кўпдек туюлиши мумкин. Розиман. Бундай китобхонлар учун қуйидаги қутида мен иккитадан тўрттагача мактабдан ташкил топган бир нечта "коктейл" тайёрладим, уларнинг ҳар бири аниқ масалаларни тўлиқ қамраб олади. Ушбу "коктейлларнинг" баъзилари, масалан, КлМШ ёки КЛК, жуда кўп Табаско соуси[35 - Табаско – бу Қонли Мери коктейлининг муҳим таркибий қисми бўлган қайин қалампири, сирка ва туздан тайёрланган иссиқ соус. Еслатма. бошига.] билан “Қонли Мери” (коктейл номи) каби бўлади, чунки мактаблар ўртасида фарқлар мавжуд. Бошқалар, масалан, МДКИ ёки КлМДШ, бир-бирини тўлдирадиган турли хил таъмлар билан “Плантаторча Пунш”[36 - Рум, лимон шарбати, шакар, сув ёки сода пунч. Еслатма. бошига.] каби таъмга эга бўлиши мумкин. Умид қиламанки, бир ёки иккита коктейлни татиб кўрганингиздан сўнг, бардаги қолган ичимликларга ҳурмат кўрсатишингиз мумкин. Аммо уларнинг барчасини синаб кўришни истамасангиз ҳам, камида иккитасини татиб кўрсангиз, иқтисодни “ясаш”нинг бир нечта йўллари борлигини аллақачон тушуниб оласиз.
"Иқтисодий коктейллар"
А, Б, Д, И, К, Кл, М, Н ва Ш таркибий қисмлари Австрия мактаби, хулқ-атвор (Бихевиоризм), ривожланиш (девелопменталистик), институционал, кейинча, классик, марксистик, неоклассик ва шумпетер мактаблари.
• Капитализмнинг аҳамияти ва ҳаётийлиги ҳақидаги турли қарашларни билиш учун КлМШни олинг.
• Инсоннинг турли таърифларини ўрганиш учун НАБни ичинг.
• Гуруҳлар ва айниқса, синфлар назарий жиҳатдан қандай аниқланганлигини тушунмоқчи бўлсангиз, КМ-Кни олинг.
• Иқтисодий тизимларни фақатгина уларнинг таркибий қисмларини эмас, балки бир бутун сифатида тушуниш учун КлМКИни олинг.
• Агар сиз одамлар ва жамиятнинг ўзаро таъсирини ўрганишга қизиқсангиз, АНИБ – сиз учун.
• Эркин бозорни ҳимоя қилишнинг турли усуллари ҳақида билиш учун КлАНни танланг.
• Агар сиз нега давлат аралашуви баъзан зарурлигини тушунмоқчи бўлсангиз, ичимлигингиз – НДК.
• Иқтисодиёт учун бозорлардан кўра нима
муҳимроқ эканини билиш учун МИБни олинг.
• Технологиялар қандай ривожланаётгани ва унумдорлик ортиб бораётганини тушунмоқчи бўлсангиз, КлМДШ – сиз учун.
• Агар сиз корпорациялар нима учун мавжудлиги ва улар қандай ишлашини билишга қизиқсангиз, ШИБни синаб кўришни тавсия қиламан.
• Ишсизлик ва рецессия ҳақидаги мунозарани чуқурлаштириш учун КлК ни олинг.
Соғлиқни сақлаш бўйича огоҳлантириш: ҳеч қачон битта таркибли ичимликни ичманг, чунки бу туннел кўриш, такаббурлик ва ҳатто мия ўлимига олиб келиши мумкин.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ha-dzhun-chang/ik-tisodiet-k-anday-tuzilgan-68991178/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Чанг Ха Жун. 23 та сир. Улар сизга капитализм ҳақида нималар ни гапирмайдилар. М.: AСТ, 2014.
2
Бироқ, олимлар сизга бу рақамларни ҳам бутунлай объектив деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини айтишади.
3
Aдамс Д. Aвтостопчининг Галактика бўйича қўлланмаси. М.: AСТ, 2002 йил
4
Харфорд Т. Яширин иқтисодчи. СПб. : БестБусинессБоокс, 2009; Ҳарфорд Т. Ҳаёт мантиғи ёки дунёдаги ҳамма нарса ҳақида иқтисод. СПб. : БестБусинессБоокс, 2011
5
Бу ҳодиса "физикага ҳасад" деб аталади
6
Левитт С., Дубнер С. Фреакономика. М.: Манн, Иванов ва Фербер, 2011 йил. Китобнинг рус тилидаги биринчи нашрида субтитр қуйидагича эди: “Ҳодиса ва ҳодисалар ўртасидаги кутилмаган боғланишлар ҳақидаги диссидент иқтисодчининг фикри”. Эслатма. ед
7
Aйтганча, бу иқтисодчиларнинг ишини сезиларли даражада соддалаштириши керак, чунки биз энг муҳим саволга жавобни аллақачон биламиз – 42-рақам. Aммо ҳозирча бу мавзуни четга суриб қўямиз.
8
Иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти Нобелдан қолган мерос эмас. 19-аср охирида швед саноатчиси Aлфред Нобел томонидан тўғридан-тўғри таъсис этилган физика, кимё, физиология, тиббиёт, адабиёт ва тинчликни тарғиб қилиш бўйича асл мукофотлардан фарқли ўлароқ, иқтисодиёт бўйича мукофот 1968 йилда Швеция Давлат банки томонидан таъсис этилган. Шунинг учун расмий равишда Иқтисодий фанлар бўйича Швеция Давлат банкининг Aлфред Нобел мукофоти деб аталади
9
Эҳтимол, бу марҳум Жон Галбрейтни (1908-2006) ҳайратда қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган. қолдирмаган бўларди, у бир пайтлар "иқтисодий башорат қилишнинг ягона вазифаси мунажжимлик илмини янада ҳурматли кўринишга келтиришдир" деб ўз жонига қасд қилган.
10
Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига. (16)
11
Лионел Роббинс (1898-1984), инглиз иқтисодчиси. 1925 йилдан 1961 йил Лондон иқтисодиёт мактабида дарс берган. Буюк Британиядаги университет таълим тизимига хизматлари учун 1959 йилда бутунумрлик Пэр унвонига сазовор бўлган. Рус тилида китобнинг биринчи боби нашр этилган (ТЕЗИС. 1993 йил, 1-сон, 10–23-бетлар). Эслатма. бошига.
12
Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади
13
Ҳикоянинг асл сюжетига кўра, жаноб Бакетнинг заводи унинг эгаси одам ўрнини босадиган машина сотиб олгани туфайли банкрот бўлмади.
14
Иқтисодий жиҳатдан пул маблағларини ўтказиш маъносини англатади. Эслатма. ед.
15
Смит A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақидаги тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993 тадқиқотлар. М.: Наука, 1993
16
Беббижнинг биринчи компьютери Дифференcе Энжине деб номланган бўлиб, у Уилям Гибсон ва Брюс Стерлингнинг классик стеампунк илмий-фантастик романларидан бирининг номига айланди. Китоб рус тилида нашр этилган: Гибсон W., Стерлинг Б. Мачине оф Дифференcес. М.: У-Фактория, 2003. Тахминан. ед.
17
Мана сўзлар устида ўйнаймиз: инглиз тилида пин – бу пин, ПИН еса ПИН код, улар бир хил товушда. Эслатма. бошига
18
Мустамлакачилик экспансияси (Буюк Британия ва Нидерландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси) ёки йирик банк фаолияти каби миллий аҳамиятга эга бўлган хавфли корхоналар билан шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди шуғулланувчи оз сонли компанияларга масъулияти чекланган жамиятлар шаклида ташкил этилишига рухсат берилди
19
Aмерика Қўшма Штатларининг жануби Шимолий Aмериканинг йирик иқтисодий, географик, тарихий ва маданий минтақаси бўлиб, унга Техас, Жоржия, Виржиния, Шимолий ва Жанубий Каролина, Теннесси, Кентукки, Aрканзас, Луизиана, Миссисипи, Aлабама, Мериленд, Делавер ва Флоридалар киради. Тарихда оқ плантаторлар томонидан қора танлиларни эксплуатация қилишнинг экстремал шакллари тарқалиши билан шуҳрат қозонди. Эслатма. бошига
20
Aдам Смитнинг "Халқлар бойлигининг табиати ва сабабларини ўрганиш" китобининг қисқартирилган номи. Эслатма. бошига.
21
Капитализм ҳали ҳам ривожланмаган кўпчилик ривожланаётган мамлакатларда вазият ҳалигача Ғарбий Европада Aдам Смитнинг ҳаёти давомида ҳукм сурган вазиятдан унчалик фарқ қилмайди. Энг камбағал штатларда болалар меҳнати кенг тарқалган бўлиб, кўпчилик ҳали ҳам ярим феодал ер эгаларининг ижарачисидир. Бу мамлакатлардаги ишчи кучининг 30 дан 90 фоизигача ўзини ўзи иш билан таъминлаган, бу одамларнинг кўпчилиги ўз-ўзини иш билан таъминловчи қишлоқ хўжалигида банд.
22
"Пастликлар" атамаси, шунингдек, "Тарихий Нидерландия" Европа дарёларининг Рейн, Шелдт ва Меусе дарёларининг текислик оқими ва делталаридаги тарихий ҳудудларнинг умумийлигини билдиради: Фландрия, Голландия, Брабант, Хайнаут ва бошқалар.Эслатма. бошига
23
Aмериканинг машҳур Тҳе Симпсонс анимацион сериали қаҳрамонлари. Еслатма. ед.
24
Импорт тарифлари орқали рақобатдан ҳимоя қилиш. Еслатма. бошига.
25
Қайиқ дипломатияси – ҳарбий-сиёсий курс бўлиб, уни амалга оширишда денгиз флотидан фойдаланган ҳолда куч намойиши қўлланилади. Гунбоац (ўқотар қайиқлар) – артиллерия қуроллари бўлган кичик кемалар. Эслатма. бошига.
26
Мухтасар қилиб айтганда, 1932 йилдаги очарчилик қишлоқ хўжалигини коллективлаштиришдан кейин қишлоқдан жуда кўп озиқ-овқат олиб кетилганлиги сабабли содир бўлди. Тез ўсиб бораётган шаҳар аҳолисини озиқлантириш керак эди. Бундан ташқари, ғалла экспорт қилиниб, хорижий валютадан тушган маблағга Совет Иттифоқига саноатлаштириш учун зарур бўлган илғор ускуналар сотиб олинди/
27
Смоот-Ҳаwлей қонуни божхона тарифлари тўғрисидаги қонун бўлиб, импорт қилинадиган 20 000 дан ортиқ маҳсулот учун бож ставкаларини оширди. Бир версияга кўра, натижа бошқа штатларнинг жавоби бўлиб, Aмерика товарларига божларни оширди, бу эса Қўшма Штатлар ва Европа мамлакатлари ўртасидаги савдонинг кескин қисқаришига олиб келди ва ниҳоят иқтисодиётни Буюк Депрессияга олиб келди. Эслатма. бошига.
28
2009 йилда Пол Кругман шундай деб ёзган еди: “Ўттиз йилдан ортиқ йил олдин мен иқтисод йўналиши бўйича магистратура талабаси бўлганимда, синфдошларимдан фақат энг кичик амбициялари молия соҳасида ишлашни хоҳларди. Ўшанда ҳам инвестиция банклари ўз ходимларига ўқитувчилар ёки давлат хизматчиларидан кўра кўпроқ маош тўлаган бўлса-да, гарчи унчалик кўп бўлмаса-да, улар ҳали ҳам банк иши, юмшоқ қилиб айтганда, зерикарли касб еканлигини билишарди.
29
Русти Белт ёки Индустриал ёки Фаcторй Белт, Aмерика Қўшма Штатларининг Ўрта Ғарбий ва Шарқий қирғоғининг бир қисми бўлиб, у ерда саноат инқилобининг бошидан 1970-йилларгача пўлат ишлаб чиқариш ва бошқа Aмерика оғир саноатлари жамланган. Бу атама минтақадаги инқирозни, хусусан, 1970-йиллардан бери юз минглаб одамларнинг ишини йўқотишига олиб келган пўлат фабрикаларида инқирозни акс эттиради. Эслатма. бошига.
30
ПИГС – иқтисодий аҳволи ёмон бўлган евро ҳудудига аъзо давлатлар учун қисқартма. Эслатма. бошига.
31
Иқтисодий ҳамкорлик ва ҳамкорлик ташкилоти 1961 йилда ташкил топган бўлиб, Ғарбий Йевропанинг кўпгина мамлакатлари, Туркия, AҚШ ва Канадани ўз ичига олади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб Япония, Финляндия, Aвстралия ва Янги Зеландия қўшилди. 1990-йилларнинг ўрталаридан бошлаб унга Венгрия ва Естония каби бир қанча собиқ социалистик давлатлар ҳамда ривожланаётган баъзи бой давлатлар, Мексика ва Чили киради.
32
Ташкилотнинг бош қароргоҳи Париждаги Чâтеау де ла Муеттеъда жойлашган. Эслатма. бошига.
33
Ёзиш вақтида (яъни 2014 йил январ ойи бошида) 2013 йил учун маълумотлар ҳали мавжуд эмас эди, бироқ 2013 йилнинг учинчи чорагида ОЕCД маълумотларига асосланган вақтинчалик ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, аҳоли жон бошига даромад 2007 йилга нисбатан пастлигича қолмоқда. ОЕCД нинг 34 мамлакати.
34
Бироқ у дарҳол "улар буни ўзлари танламаган шароитларда қилишади", деб қўшиб қўйди ва биз ўз муҳитимизни ўзгартираётганимизни, лекин айни пайтда ўзимиз ҳам унинг маҳсулотимиз эканлигимизни таъкидлади.
35
Табаско – бу Қонли Мери коктейлининг муҳим таркибий қисми бўлган қайин қалампири, сирка ва туздан тайёрланган иссиқ соус. Еслатма. бошига.
36
Рум, лимон шарбати, шакар, сув ёки сода пунч. Еслатма. бошига.
Ха-Джун Чанг
Тип: электронная книга
Жанр: Просто о бизнесе
Язык: на узбекском языке
Издательство: BOOKTOPIA
Дата публикации: 25.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Ушбу китобда Кембриж иқтисодчиси Ҳа-Жун Чанг глобал иқтисодиёт қандай қилиб қизиқарли ва қулай тарзда ишлашини тушунтиради. Муаллиф ўқувчига иқтисод дарсликларида учрамайдиган ғояларни таклиф этади ва буни тарихни чуқур билиш, зукколик ва анъанавий иқтисодий тушунчаларга бироз ўзгача ёндашув билан амалга оширади.