Türk və dünya: munis tariximiz
Türk və dünya: munis tariximiz
Murad Adcı
Kitabda türkün tarixin dərinliyindəki xidmətlərindən, mədəniyyət tarixindən, tarixi coğrafiyasından, Asiya və Avropanın demoqrafik təşəkkülündəki rolundan danışılır. Attilanın yaratdığı Dəşti-Qıpçaq dövlətinin əzəməti, türk hərb sənətinin möhtəşəmliyi göstərilir. Türkün Böyük Köçü ilə qədim Sibir-türk mədəniyyətinin Avropaya nüfuzu, Avropanın xristianlaşmasında, onun bütpərəstlikdən çıxmasında türkün, bilavasitə Attilanın xidmətləri işıqlandırılır. Avropa və rus tarixçilərinin bu zəngin, humanist tarixin üstünə çəkdikləri qara örtük açılır, türkün obyektiv tarixindən geniş oxucu kütləsinə elmi-kütləvi üslubda məlumat verilir.
Murad Adcı
Türk və dünya: munis tariximiz
Kitab Tofiq Hacıyevin əziz xatirəsinə ithaf olunur
GİRİŞ YERİNƏ BİR NEÇƏ SÖZ
Çar Rusiyasının müstəmləkəçi şovinizmini daha sərt şəkildə davam etdirən Sovet dövlətinin süqutundan sonra türk xalqları tarixinin olduğu kimi yazılması yolunda ilk addım atanlardan biri qıpçaq-qumuq oğlu Murad Adcı oldu. O, bu işə böyük sensasiya doğuran «Qıpçaq çölünün yovşanı» («Polın polovetskoqo polya») kitabı ilə başladı.
Sonrakı kitablarında da türkün dünya sivilizasiyasında oynadığı ciddi rolu işıqlandırdı, dünyanın siyasi coğrafiyasına onun göstərdiyi təsirdən danışdı, türk xalqları tarixinin gizli saxlanan, sirri açılmamış bir sıra səhifələrini geniş oxucu kütləsinə təqdim etdi. Bu məzmun son kitabının adında açıq əks olunur: «Türk və dünya: munis tariximiz».
Azərbaycan oxucularına həmin adla təqdim etdiyimiz bu kitab təkcə son əsərin tərcüməsi deyil. Biz Murad Adcının bütün əsərlərindən ayrı-ayrı oçerkləri almış, bir dəst düzəltmişik. Oçerklər bir-birini tamamlayan, türkün tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradan bir buketdir.
Murad Adcının bu kitabında türk tarixinin qlobal məsələləri ilə bir sırada adi məlumatlar da var. Ancaq bu adi məlumatlar da yad qələm sahiblərinin türk haqqında formalaşdırdığı yanlış təsəvvürləri dağıdır.
Məsələn, rus və rus olmayan xalqların geniş kütləsi içərisində kazak necə tanınır: baş kəsən, əzazil, insafsız bir əsgər-döyüşçü kimi. Çünki insanlar kazakı döyüşkən zümrə kimi görüblər. Kazak öz əsgəri vəzifəsini şərəflə icra edib – o, həmişə döyüşdən qalib çıxıb: kazak düşmən ordusu ilə də qəhrəmanlıqla vuruşub, çara qarşı tətilə qalxan, siyasi üsyan qaldıran fəhlələri, zəhmətkeşləri də qəddarlıqla susdurub. Üzbəüz gələndə kazak rusa da, rus olmayana da qarşı amansız olub. Kazakı rəsmi dövlət rus elan edib. Rus da bilib ki, kazak rus deyil, kazak özü də bilib ki, o, rus deyil. Bəs geniş kazak kütləsi kim olduğunu bilibmi? Ancaq kazakın ziyalıları, oxumuşları biliblər ki, onlar nəslən türkdürlər.
Maraqlıdır: rus bu tarixi niyə danıb? Görünür, kazakın zümrəvi igidliyini özününkü kimi təqdim etmək istəyib. Kazaka rus deyib, onu rusun istəyi yolunda qəddarlığa, vuruşlara-döyüşlərə təhrik ediblər.
M. Adcı əsərində bu məsələləri yaxşı açıqlayır. Onun bu əsəri rus dilində yazıldığı üçün, təbii ki, onu geniş kazak auditoriyası oxuyub və özünü, tarixini özü üçün aydınlaşdırıb.
M. Adcı kazak haqqında mövcud təəssüratı dəyişmək üçün əsərinə maraqlı bir səhnə daxil edir: döyüşsüz, vuruşsuz, özü tarix olmayan, ancaq tarixin qavranmasına kömək edən bir səhnə. Murad Adcı kazakın məişətinə girir. Onların adi insan həyatı yaşadıqlarının, əməklə, təsərrüfatla məşğul olduqlarının, hətta əmək qəhrəmanları, təsərrüfat başçıları olduqlarının və hamısından da maraqlısı evdə, ailədə türkcə danışdıqlarının şahidi olub; rusca danışıqlarında türk atalar sözünün kalkasını hərfi tərcüməsini işlədib, sonra türkcəyə çevirdiklərini, rusca söhbətlərində yumor məqamında «izvinite» (bağışlayın) deyib türkcə bir söyüş söydüklərini şəxsən eşidib (kitabında vermədiyi xeyli şeyləri Murad mənə şəxsən danışıb və özü də «izvinite» deyib, gülə-gülə onlardan bəzilərini söyləyib və əlavə edib ki, elə bizim qumuq qıpçaqcasında da belə deyirik). Bəli, kazak türkü də, başqa türklər kimi, ona toxunan olmasa, sakitcə yaşamaq, işləmək, torpağa qan yox, tər tökmək üçün can atır və onun qəhrəmanlıqla vuruşmağı da bu sakit yaşayış üçün olmuşdur.
Başqa bir incəlik. Sibir türkün qədim yaşayış ocağı və qədim mədəniyyət abidələrinin ən çox yeraltı (çünki yüz min illik və ondan da o yana tarix onun üstünü örtüb) və qismən də yerüstü muzeyidir. Arxeoloji tədqiqlərində Sibirin e.ə. yüz-yüz əlli min illik tarixini öyrənən A.Okladnikov Avropa mədəniyyətinin Sibirdən başlandığını deyir. Bəs niyə rus belə zəngin tarixli Sibiri sürgün yeri kimi məşhurlaşdırıb. Ola bilsin ki, məhz bu yeraltı və yerüstü muzeylərdən diqqəti yayındırmaq istəyib bu muzeyin müəllifinin, yaradıcısının ta-nınması, məlumlaşması yəqin ki, ona əl vermir. Ya ola bilər ki, Sibir iqliminin sərtliyində hər oğul yaşayış qura bilmir. O yerdə ki, qoşqu heyvanı kimi öküz yerinə maraldan istifadə olunur, bu iqlimin romantikasının hər etnos duya və yaşaya bilməz. Bu romantikanın valideyni türkdür. Türkün qar yumşaqlığı, ürəyinin-niyyətinin qar ağlığı, xarakterinin buz sərtliyi bu iqlimin yetirməsidir.
Əsərində Murad Adcı belə adi həqiqətləri tarixi gərəklik kontekstində ustalıqla verir.
Sibir – Avropa, arası Avrasiya, Yaxın Şərq – Uzaq Şərq, arası Çin, Monqolustan və Orta Şərq – bu, türkün ixtisarla təsir dairəsidir, yığcam coğrafiyasıdır.
Oxucu bu əsərdə həmin coğrafiyanın və bu coğrafiyanın sakinlərinin həqiqi, indiyə qədər gizli qalmış tarixi haqqında məlumat alacaq.
M. Adcının kitabı bir şeirdir – şeirin məzmununu nağıl kimi dinləmək yox, özünü oxuyub duymaq gərəkdir.
UNUDULMUŞ VƏTƏN VƏ YA ÖN SÖZ YERİNƏ
Avropada «rəsmi» tarixi əks etdirən əfsanələr əsrlərdən bəri hökm sürür. Və bu əfsanələr avropalıların əsil keçmişini düşünməyə imkan vermir.
İnsanların nəsil-nəsil şüuruna belə bir mübahisəli fikir yeridilib ki, «Qərb elə Qərbdir, Şərq də Şərqdir». Bu fikir çoxşəkilli planetimizi ikiyə bölməyə məcbur edir və sivilizasiyanın mənbələrini antik yunan heykəllərinə, Roma hüququna, xristian ayinlərinə bağlayır, qalan şeyləri «barbarlıq», «cəhalət», «vəhşilik» sayır.
Bəs belə olarmı?
Yunan heykəlləri, məsələn, sütunlu məbədlər elə belə, özbaşına meydana gəlməyib, heykəltəraşlıq və memarlıq antik Avropaya İrandan[1 - Tarixən İran bu gün fars dövləti kimi tanıdılan diyar deyil, irəlidə görünəcəyi kimi, bu, Qədim Vətənimizin Manna-Midiya, sonralar Azərbaycan adı ilə tanınmış Cənub hissəsidir. Toponim =ır (qədim türk tayfası) +an (qədim türk cəm şəkilçisi) yəni ırların (>uzların) yaşadıqları yer. T.Hacıyev.], yəni Şərqdən gəlib. Roma hüququ da, bilindiyi kimi, Romada doğulmayıb. O da xristianlığın başqa ayin və simvolları kimi, heç olmasa, Xristin təvəllüdündən beş, yeddi yüz il əvvəl «barbar» Şərqdə var idi. Və bununla bağlı belə bir təbii sual çıxır: Şərq və onun mədəniyyəti harada qurtarır? Və ya Qərb və onun mədəniyyəti haradan başlayır? Son dərəcə gözlənməz cavablar ola bilər. Axı müxtəlif tarixi epoxalarda «Şərq Qərb» anlayışı dəyişib.
İndiki qarşıdurmada müstəmləkəçilik epoxasının üslubu oxunur – bunun arxasında dünyanın bölüşdürülməsi niyyəti dayanır. Kiməsə lazım olub ki, avropalılar özlərinin Şərq köklərini unutsunlar, əfsanələrə inansınlar. İstənilib ki, insanlar lazım gələndə oyuncaq əsgərciklər kimi müharibəyə qalxsınlar, «özlərininkiləri» sevsinlər, yad sayılana nifrət etsinlər…
Biliksizlik toxumu səpmək münasib olub. İnsanların məhz bu bilməzliyi və sadəlövh inamı ilə hakimlər Avrasiya kontinentində tarazlığı saxlaya bilmişlər. Və dünyada özlərinə düşmən müəyyən etmiş, müharibələr başlamışlar. Roma dövründən məlumdur ki, tarixindən ayırmaqla iki nəsil sonra xalqı kütləyə çevirmək olur. Daha iki nəsil sonra onu sürü kimi idarə etmək olar. İnsan sürüsü onunla səciyyələnir ki, çobanlarını hədələmir, əksinə, onunla fərəhlənir.
Fransız filosofu Volter deyib ki: «Tarix cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin məcmusudur». İngilis tarixçisi Eduard Gibbon XVIII əsrdə ona qətiyyətlə etiraz edir: «Tarix nəsə cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin siyahısından daha böyük hadisədir».
Avropalılar özləri haqqında həqiqətləri ən azı min il bundan əvvəl başlayıblar: Avropa Kilsəni Şərqi və Qərbi olaraq ikiyə böldü. Aralıq dənizinin sahibi Bizans imperatorunun hakimiyyəti yavaş-yavaş tükənirdi. İki əsr sonra səlibçilər Konstantinopolu tutdular və hakimiyyət bütövlüklə Roma Papasının əlinə keçdi.
Papa Bizansı koloniya elan etdi və Şərqi Avropanı öz məqsəd zonası saydı. Bu ideyada Avrasiya üfüqləri gorunürdü, təcavüz yuvalanırdı. Bu, dünya ağalığı ideyası idi.
Əsil müstəmləkə ekspansiyası başlanırdı, bunu dini simvollarla ört-basdır edirdilər. Xristianlıq müstəmləkəçilik fırtınasının vizit kartı idi.
Tarix heç bir müsəlman və ya buddist müstəmləkəsi tanımır, hamısı xristianlara məxsusdur. Papanın siyasətinin sifəti, nəticəsi bu idi.[2 - Bunu qonşu ermənilərin Azərbaycanın qədim Qarabağ diyarına qarşı torpaq iddiasında əyani görürük. Tarixən dövlətçiliyi olmamış ermənilərin işğalçılıq, qəsbkarlıq, insan qırğını ideyalarına həmişə Eçmiədzin kilsəsi başçılıq etmişdir. T.H.]
Əvvəllər Rusiyanı, daha doğrusu, onun böyük hissəsini Dəşti Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) adlandırırdılar. Bu, Baykaldan Alpa qədər uzanan nəhəng, qüdrətli çöl dövləti idi.
Roma katolisizminin təşviqi ilə Rusiyada romanovçuluq (əslində romaçılıq T.H.) başladı. Tədricən ölkəni yaddaşsızlaşdırdılar. Xristianlığın gəlməsi, Avropanın quluna çevrilmə ruslara çox baha başa gəldi. Ölkənin əhalisi qula çevrildi, slavyanlaşdı. Romanovlar (romaçılar) ölüm qorxusu ilə yeni katolik mədəniyyətinə yol açdılar, xalqa öz vətənini, yəni Rusiyanın Rusun sələf yurdunu unutdurdular. Romanovlara əski dini düşüncə, Tanrıçılıq inamı əl vermirdi.
Çöl xalqı öz vətənində izqoy[3 - Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.] halına salındı, yalanla içirdilib yuxuya verildi.
Romanovlar Rusiya siyasətinə gözlənilmədən gəldilər. Belə qeyri-rus soyadlı adamlar Rusda yox idi. Bu soyadı 1613-cü ildə ilk dəfə şəxsiyyətcə çox zəif olan Zaxarin-Koşkin qəbul etdi, sülalənin əsasını qoydu. O, başa düşdü ki, «Romanov» olmaqla «romalı» (roman) olmuş olacaq. Özü yalançı rus patriarxı Filoretin oğlu idi. Filoreti həmin kilsə mənsəbinə I Yalançı Dmitri (Ljedmitri) qaldırmışdı, patriarx kürsüsünə (kafedrasına) isə II Yalançı Dmitri təyin etmişdi. Filoret Vilnoda yezuit[4 - Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.] kolleci bitirmişdi və ilk rus yezuitlərdən idi.
Beləcə Üçüncü Romanın ssenarisini reallaşdıraraq, Şərqi Avropanı gözəgörünməz Latın (xristian) imperiyasına çevirdilər.
Eradan əvvəl başlamış Altay miqrasiyası milyonlarla insanın taleyini həll etdi, böyük sosial nəticələrə gətirdi. Avrasiyanı bir bütövə çevirdi. Xalqların Böyük Köçü kontinentlərarası ünsiyyət yaratdı, qədim dünyanın müxtəlif sivilizasiya ocaqlarını birləşdirdi. Vahid planet yarandı: Şərq Qərbi gördü, Şimal Cənubu tanıdı.
Planet tanılmaz dərəcədə dəyişdi. Minlərlə ailələr köçdü, yeni ölkələr, yeni mədəniyyətlər yarandı, köhnə bünövrələr dağıldı. Bu, dünyanın yaranması kimi bir prosesdi. Avropanın əhalisi ən azı iki dəfə çoxaldı, Altayda isə əhali ehtiyatı azaldı. Məlumatlı hər kəs üçün görünür ki, Avrasiya dünyasının yaranması nə deməkdir və bunu kim yaratdı!!!
Qədim Altayın müqəddəs yerlərindən biri. İbadət üçün insanlar burada toplanarmışlar.
Altaydan gələnlər, nələri vardısa zəngin həyat təcrübəsini, var-dövlətini, mənəvi zənginliklərini Avropa ilə bölüşdürdü. Avropa varlı oldu, şəhərləri çoxaldı, gücləndi. Gücləndi və ona bu gücü verəni unutdu. Ona sülh, humanizm aşılayan türk tanrıçılığını kənara qoyub, qəddar, kolonial katolisizmdən yapışdı. Və göründüyü kimi, ona dost kimi baxmış tanrıçılara düşmən kəsildi. Və əslində Avropanın bu düşmənçiliyi öz keçmişinə qarşı yönəlmişdir.
Bəli, Avropa bu gün öz tarixinə qarşı çıxır – xristianlıq bunu rəva bilir (bu, ustadına kəm baxmaqdır. Bunun öz cəzası var: barama qurdu, özünə ipəkdən ev hörür, sonra həmin yumşaq, ipək, gözəl ev onun qəbrinə çevrilir. Yəqin ki, türkün Tanrısı Altaydan Avropaya gətirilən mədəniyyətə verilən qiyməti görür. Yəqin ki, insanlığın sonuncu dini olan islam, xristianlığın yaydığı anti-Xrist hərəkətə hələ dözməlidir. Haqq-Taalanın sonda öz sözünü deməyi var. T.H).
Yox, türklər xalqların Böyük köçünü boş əllə başlamayıblar – bunun zirvəsi Göy Allahına inam oldu. Tanrını İlahiyə qədər ucaltdılar. Altaylılar özlərinə dedilər: «Xeyir və şəri, rifah və bədbəxtliyi ancaq Tanrı verir. Həqiqətən hakim odur»…
HİNDİSTAN YARIMADASI VƏ ONUN SAKİNLƏRİ
İnsanlara yardım edən Qadir Tanrı haqqında xəbər quş kimi dünyanı dolaşdı.
Bu xəbər təxminən iki min il yarım, üç min il əvvəl Hindistana çatdı.
Türkün tarixinin Hindistan səhifələri açıldı.
Xalqların Köç dalğası bu ekzotik ölkənin şimalını tutdu. O zamanlar unudulmayıb – naqlar haqqında o vaxtlar qoşulmuş əfsanələr indi də əvvəlki kimi yaşayır. Hindlilərin düşüncəsinə görə, naqlar şimaldan gəlmişlərdir. Ağ insanlar olublar. İnsan sifətində yarımallahlar olublar, bədənləri ilanşəkilli imiş. İstəyəndə ilana, istəyəndə adama çevrilərmişlər. Poeziyanı, musiqini sevirmişlər, onların qadınları nadir gözəllikləri ilə ad qazanıblarmış…
Bəs niyə ilanbədənli? Çünki şərq əfsanəsinə görə insanlar ilandan törəyiblər.
İlan və ya əjdaha yalnız türklərdə əcdad rəmzi deyil, o, ümumiyyətlə, xeyirxah ruhdur, ocağın qoruyucusudur. İlanı öldürmək günah sayılıb. İlan obraz kimi çoxdan yaradılıb və bu, çətin ki, altaylıların kəşfidir. Şərqin çox xalqlarında bu işıqlı obraz keçmişin və gələcəyin birliyinin rəmzi olub. Bu, parçalanmayan birlik olub və onun müəllifi yoxdur (məhz bu təsəvvürə görə də ilan ilahi anlayış daşıyıb ilahi varlığı heç bir qüvvə parçalaya bilməz. T.H.).
Görünür, Hindistanda bu kult olmayıb, yoxsa ona bu qədər diqqət yetirib miflərində yaşatmazdılar. Başqa Şərq ölkələrindən fərqli olaraq, görünür, onlarda ilana sitayiş etməyiblər.
Altay əfsanələrinə görə, ilan həm də od və su ilə bağlı olub; guya ilan göydə uçub və eyni vaxtda xəzinələrinin saxlandığı yuvalara, mağaralara, çayların dibinə toxuna bilib. Guya insanlara dəmir külçəsini, qızılı və başqa yeraltı sərvətləri o vermişdir.
Əski Altay əfsanəsinə görə, bir dəfə ilandan «köynəkli» və ya «canavar dərisində» insan doğulub – bunu yaxşı əlamət bilirlər. Lazım gələndə canavar, pələng, ayı, yaxud istənilən heyvan surətinə girir. Və özünü yerə çırpır… Artıq burada vacib bir nəticə baş verir: həmin «köynəkli» insandan Altay qəbilələrində totem nişanəsi olaraq hami ruh törəyir. Bunlar ən çox ilan, pələng, quş və ya canavar olublar və qəbiləni qoruyublar. Beləliklə, vəhşi heyvanlar əsilzadə nəsillərin rəmzləri olublar. Onların şəkillərini bayraqlarda, gerblərdə veriblər.
Onlara qurbanlar kəsiblər və əlbəttə, onları qəbilənin himayəçilərini heç vaxt incitməyiblər.
Buradan başqa bir Altay ənənəsi törəyib bu, sənətdə öz əksini tapıb. Buna «heyvani üslub» (zverinıy stil) deyirlər. Türk ornamentləri, süjetləri bununla xüsusi seçilir. Qədim ustaların sümükdən hazırladıqları şəkilləri, heykəlcikləri qəbilənin yaşanışına, mübarizəsinə can verib.
Pələng öküzü parçalayır, canavar qabanı qovur… Belə mənzərələr heyrətamiz şəkildə plastikləşdirilir.
Canlı aləmin obrazları peyğəmbər Geserin Altaya gəlməsinə qədər, yəni altaylıların Tanrı inancını qəbul etməsinə qədər çox dəbdə olub. Lakin yeni inamın təsdiqindən sonra da totem nişanı itmədi. Əvvəllər olmuş qurbanlar isə itdi…
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin uzaq keçmişlər haqqında o qədər də az şeylər məlum deyil.
Hətta çox da uzaq olmayan keçmiş haqqındakından bəlkə də daha çox şeylər bəllidir.
Tarixin paradokslarından biri məhz budur: yaxın hadisələr senzuranın qadağası altında olur.
Hindistanda «Mahabharata»nın və ya «Bharatanın nəsilləri» haqqında böyük dastan qorunub saxlanır. Bu, qədim Hindistanın salnaməsidir. Orada naqlar haqqında səhifələr var. Əfsanələrin verdiyi məlumata görə, onların vətəni şimaldadır – orada tükənməz xəzinə və dəmir xaç var. Ancaq daha maraqlı olan başqa şeydir: Altayda ilandan doğulmuş həmin «köynəkli» insan türklərin gəlişindən sonra Hindistanda da tanındı. Hindlilər onu Bhima adlandırdılar. «Mahabharata»da yerli gözəl «qurd qarınlı» təşbehi ilə təriflənən gəlmə qəhrəman həmin fikri təsdiq edir. Bu, Altay əfsanəsindəki qurd dərili insandır. Bu obrazın yaranmasını xatırlasaq, bu ehtimalın yəqinliyi şübhə doğurmaz. Bu mətndə Altay süjetləri fasiləsiz gəlir.
Nəzərə alsaq ki, Şimali Hindistanda birinci minilliyin əvvəllərində naqların yaratdıqları çar-hökmdar sülalələrinin real izləri gəlmişdir, fikrin gerçəkliyi bir daha özünü doğruldur.
«Mahabharata»nı on səkkiz kitabdan ibarət hesab edirlər.
Şərqşünasların fikrincə, eradan əvvəlki I minilliyin hadisələrini əks etdirən daha dolğun tarix əldə yoxdur.
İki min il yarım və daha əvvəlləri əks etdirən nadir kitablardakı əfsanələr şimaldan gələnlərlə bağlıdır. Mətni təşkil edən iki min beytdən az qala hər birində buna rast gəlinir.
Söhbət mədəniyyətdən gedir. Hindistanda bu mədəniyyət əvvəl olandan fərqlənir.
Qədim mətni detallarına qədər təhlil edən elm müəyyənləşdirib ki, eposun yazılı nümunəsi təxminən min il yarım bundan əvvələ aiddir və ondan bəri onda çox az şey dəyişib.
Bəs qədim əfsanələrin qəhrəmanları olan bu gəlmələr kimlərdir?
Və bu suallara cavablar varmı?
Bəli, bu məsələdə alimlərin fikirləri sərt şəkildə fərqlənir.
Bəli, burada siyasət işə qoşulur.
Kimsə onları Urala bağlayır, kimsə Tibetə.
Heç kəs onları Altayla bağlamır.
Burada qərb elminin heyrətləndirici korporativ (qəsdən düşünülmüş) birliyi üzə çıxır.
Elə bil kiminsə sifarişi ilə bu elm kontinentin tarixində heç nəyi türklərlə bağlamır.
Bu aşkara tabudur qadağadır, yasaqdır.
Ancaq tədqiqatçılar, o cümlədən qərblilər, çoxdan belə bir şeyə diqqət yetiriblər ki, qədim hind eposu («Mahabharata», «Ramayana») və Veda ədəbiyyatı tez-tez təbiət hadisələri təsvir edir. Bunu Hindistanın yerli sakinləri görə bilməyiblər. Məsələn, hərəkətsiz Qütb ulduzunu və Böyük Ayı bürcünü; yaxud aylarla davam edən qar, buz və şaxtalı gecələr; Günəşi batmayan uzun gün (Qütb gecələri); yaxud yalnız şimal dairəsinin əlli beşinci dərəcəsindən aşağı olmayan vilayətlərdə müşahidə etmək mümkün olan şimal bürcləri və s.
Hindistanda həmin Böyük Ayı bürcü üfüqün ardında gizlənmiş olur, o, görünmür.
Bununla belə, ona çoxlu poetik istinadlar var.
Qəribə deyilmi?
Bəs həmin en dairəsində yerləşən Qədim Altaydan çıxanlardan başqa bu şimal səmasını kim görə bilərdi?
Tibetin yüksəkliyindən bunu görmək olmaz.
Ural versiyası da etibarsızdır – bunu o adam təklif edə bilərdi ki, o, Qütb Uralında olmayıb, Uralın təbiətini və arxeoloji imkanlarını bilməz.
Ancaq Altayda həmin təbiət hadisələri var.
Çox heyf, burada tarixin işinə coğrafiya müdaxilə edir, axı onu senzura ilə boğmaq olmur.
Qədim Hindistanın eposu «coğrafi kəşflərlə» doludur.
Budur, məsələn, bir nişanə, gələnlərin vətənini səciyyələndirən az qala ən əsas əlamət: Meru dağı. Bu hətta dağ deyil, dağ silsiləsidir, şərqdən qərbə qədər uzanır. Eposda Merunu Qızıl dağ adlandırırlar. Bura Allahın iqamətgahıdır, «bütün canlıların ruhu burada olur».
İldə bir gün var ki, parlaq günəş Meru dağını dolanıb yenə onun ətəyinə gəlir.
Bu, gün dönümü hadisəsidir (yəni Günəşin göy elevatorunun ən uzaq nöqtəsindən keçməsi vaxtı. Bu hadisə adətən iyunun 22-də və dekabrın 22-də baş verir. Deməli, əfsanə bunu nəzərdə tutur ki, Meru dağının zirvəsi (onun ən uc nöqtəsidir) yəni Göy Tanrısına ən yaxın məsafədədir. T.H.). Bu hadisə vaxtı gün dönümü zamanı hindlilər pradakşin mərasimini keçirirlər müqəddəs yeri saat əqrəbi istiqamətində dolanırlar. Bu mərasim müqəddəs yerə, ziyarətgaha hörmət əlamətidir.
Hindlilərin düşüncəsinə görə, bu ayini hətta Günəş də edir müqəddəs Meru dağının başına dolanır.
Həmin müqəddəs dağ Altayda Onquday rayonundadır. Onu Sumer adlandırırlar.
Bu, Altayın ürəyidir. Türk üçün bundan müqəddəs yer olmayıb. Onu ancaq Kaylas dağı ilə müqayisə etmək olar.
Burada yaddaşın gedib çıxa bilməyəcəyi zamanlardan qalmış yüzlərlə kurqanlar və dua yerləri var. Açıq göyün altındakı əsil ibadətgahın minlərlə il yaşı var. Min illərdir ki, insanlar buraya ziyarətə gəlirlər.
Sumer Altayın səcdəgahı, qurbangahıdır.
Orada ucadan danışmaq olmaz, ov edilməz.
Yayda elə gün olur ki, günəş dağın bir tərəfindən çıxır, o biri tərəfində batır.
Bu, ağla gələn şey deyil. Bu, ona bənzəyir ki, duşunürlər: dağın zirvəsini örtən qarın hər dənəciyi kiminsə ruhudur, onun maddi vəziyyətidir. Bu qar dənəcikləri günəşin parıltısında gözü qamaşdırır.
Hind vedalarında həmin mənzərə belə ifadə olunur:
«Ecazkar quş dəstələri kimi Ağ dağ işıq saçırdı» əbədi Meru buzlağı haqqında belə deyilir.
Türkcədəki «su» sözü Sumer adının bütün məzmununu ifadə edir – Hind vedalarının «Səma Qanqı» bu dünyəvi mənəviyyat bulağından başlanır.
Altun gölü (Teles gölü və ya Süd gölü) hindlilər tanıyırdılar. Onun «canlı suyu», meşələrlə, yaşıllıqlarla örtülmüş sahilləri, düzənləri, ətirli çiçəkləri haqqında eşitmişdilər. Bilirdilər ki, bu göl «Merunun şimal ətəklərində» yerləşsə də, qışda yarısınacan donur.
«Süd gölü» «Ağ göl» haqqında xakas əfsanəsində də danışılır. Burada da müqəddəs Sumer dağına bağlanan coğrafi koordinatlar göstərilir. Orada göl «at gözünə bənzəyən qızılı sahilləri» ilə təsvir olunur.
«Mahabharata»da möcüzəli odur ki, Altay onu görmüş şəxsin gözü ilə təqdim edilir. Bu ölkə ürəkaçandır, müqəddəs ziyarətgah yurdudur.
Və maraqlıdır ki, diqqət təbiətdən çox insanlara yönəldilir.
Burada Tanrı ədaləti hökm sürür.
Xüsusi qeyd olunur ki, Göy Tanrısına ürəklə inanırlar. İnsan ancaq vaxtilə atıb getdiyi Vətəni haqqında belə danışa bilər. Təsvir ağıldan yox, ürəkdən gəlir.
Deyilir ki, orada müqəddəs hərəkətli «ağ kişilər, qanunun biliciləri, möminlər hökm sürürlər».
Bunlar «bütün xeyirxah əlamətlərlə səciyyələnirlər, ay kimi parlayırlar», «şüalanan, əbədi Allaha daxil olurlar».
Altay belə olub.
Altaylıların ağ inamları belə olub.
Uydurulmamış, təbii olub.
Türkoloqu daha çox maraqlandıran «Mahabharata»nın birinci kitabıdır. Bu kitabda naqlar haqqında, onların həyat tərzi haqqında məlumatlar var.
Əslində, bu, Altayın qədim tarixidir, türklərin tarixidir. Bunlar elə məlumatlardır ki, onlara başqa ədəbi mənbələrdə rast gəlinmir. Hindistanın xalq eposu nadir yaddaş xəzinəsidir. Buradakı əfsanələr nəinki xalqların Böyük köçündən, bu Köç dalğasının Hindistana girməsindən, hətta onun burada qalmış nəticələrindən də xəbər verir.
Hind alimləri tam əmindirlər ki, naqlar Şimali Hindistana gəlmiş real etnos olublar. Onların gəlməsindən iyirmi beş əsr keçib bu, kiçik rəqəm deyil və arxeologiya naqların gəlişini təsdiqləyir.
Hər halda «Mahabharata» yalnız nağıllar toplusu deyil. Burada ciddi tarix var, sadəcə, bu tarix əfsanələr formasında verilir.
Hindistanın mədəniyyət ənənəsi elədir. Burada hind alimləri tarixi əfsanələrə inandırıcı sənədlər kimi münasibət bəsləyirlər.
Rusiyadan fərqli olaraq, burada tarixi mətnlər müqəddəsdir. Onların üzərində dəyişiklik etmək və ya köçürmək heç kəsin ağlına da gəlmir.
Keçmişi dəyişmək olarmı?
Əlbəttə, yox.
Hindlilər danmırlar ki, «Pracnaparamita»nı türklərdən götürüblər – bu abidə Hindistanın məxsusi mədəniyyətinin fundamentinə daxildir. Bu, hindlilərin özünəməxsus, İncili və ya Quranıdır.
Bu, müdrikliyin qədim toplusudur.
Bunu oxumaq üçün ancaq təmiz ürəkli maarifçilərə icazə verilib. Çünki ondakı yüksək fikir və həqiqəti qavramaq hər kəsə müyəssər olmur.
Çox heyrətlidir ki, orada rast gələn frazalar və bütöv süjetlər sonralar İncildə və Quranda da əks olundu.
Hətta təkcə bununla hindlilər dünya mədəniyyətinə böyük xidmət göstərmiş olurlar ki, Altayın bu müqəddəs, əziz düşüncə örnəyini qoruyub saxlayıblar.
Hindlilər bəşəriyyət üçün türkün o mənəvi sərvətini saxlayıblar ki, türklər özləri onu biabırçı şəkildə itiriblər.
Gəlmələr haqqında məlumatlar Şambala haqqında əfsanəyə transformasiya olunub.
Hindlilərin Şambala adlı uzaq əyalətinin coğrafi koordinatları var: o, Xan Tanrı çayının hövzəsində Sambıl-tasxıl dağının ətəklərindən başlanır.
Bu informasiya da dəqiqdir, etibarlıdır. Tanrı çayı Altayda axır.
Və Xan Tanrının zirvəsi yaxşı məlumdur: bu gün Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan türk dövlətlərinin sərhədləri orada birləşir (Tyanşan çincə Tanrı dağı deməkdir T.H.).
Şambala adını müxtəlif şəkillərdə yazırlar: Şambxala, Sambkxala, Şambala.
Görünür, bu toponim qam balıq adına gəlir. Belə təkamül baş verib:qam–baluq–kambaluk–çambaluk–şambaluk şambala. Birləşmə iki qədim türk sözündən ibarətdir: qam – ilahi məzmunlu qüvvə və baluq – şəhər, qala.
Deməli: ruhani xidmətlərin şəhəri, məskəni.
Bu məzmun Şambala haqqında Hindistanın şimal buddistlərində qorunub saxlanan rəvayəti olduğu kimi əks etdirir.
Tibetdə monastrı idarə edən şəxsə şamo deyirlər (şam və qam anlayışları əski türk mifologiyası ilə aşkarca aydınlaşır və bunlar türk sözləridir T.H.).
Altayda Ağsu da (Aksu) axır. O da məşhurdur.
Hind çarlarının Günəş sülaləsinin əsasını qoyan hökmdar onun sahilində anadan olub bu ölkənin tarixində belə yazılıb.
Sehrli Şambala haqqında Hindistanda çox şeylər bilirlər. Oranı ruhanilərin, bilik xəzinəsi sahiblərinin yurdu sayıblar, ora bəşəriyyətin intellektual elitasının evi olub. Yeri gəlmişkən, əfsanəvi arilər buradan, Altaydan gəliblər.
Əfsanəvi Şambalanı çoxları axtarıblar, ancaq tapmayıblar. Çünki həqiqəti olmayan yerdə axtarıblar. Hesab edirlər ki, o (Şambala) Tibetin əl yetməyən dərələrindədir. Çox təəssüf ki, bu adamlar türk dünyasının coğrafiyasını bilməyiblər (bilsəydilər, deyərdilərmi? – T.H.).
Başa düşmək gərəkdir ki, planetin məskunlaşması kortəbii, ya kiminsə iradəsilə baş vermir, bu, demoqrafik qanun əsasında olur. Bu, biliklər sistemi olan sosial coğrafiya elminin görəcəyi işdir.
Ancaq və yalnız hazırlıqlı xalq köçməyə, yeni torpaqlarda məskunlaşmağa və orada yaşamağa qabildir.
İki min il yarım bundan əvvəl məhz türklər belə bir xalq oldular. Onlar öz vətənləri Altayda elmi-texniki inqilab etmişdilər.
Bunu inkar etmək olmaz ki, həmin dövrdə dünyanın heç yerində dəmir əmək alətlərini onlar qədər geniş dairədə istifadə edən heç kəs olmayıb.
Heç kəs o zaman onlar kimi mükəmməl at-araba nəqliyyatına yiyələnməyib.
Heç kəs həmin dövrdə onların yiyələndiyi kamillikdə inşaat-quruculuq materialı və ondan istifadə ustalığı, bununla da bağlı yüksək memarlıq sənəti görməmişdi.
Tibetdə və Monqolustanda yayılmış lamaizm şimal buddizminin bir qoludur. Lamaizmin əsasını I əsrdə IV Budda qurultayında türklər qoydular. Yeni inancın qəbulunun rəsmi təsdiqini çar Kanişka öz üzərinə götürdü.
Təsadüfi deyil ki, o zaman Budda ibadətçiləri «imanlarını təkmilləşdirmək və müqəddəs mətnlər əldə etmək üçün» məhz Altaya və Mərkəzi Asiyaya gedirdilər–260-cı ildə Çindən buraya ibadətə gəlmiş şəxs öz gəlişini belə izah etmişdi.
Lamaizm türkoloq üçün ona görə maraqlıdır ki, kökləri birbaşa Altaya gedən adətləri qorumuşdur. Ölməz Tanrı adını lamaizm bilir, halbuki bu inancda Allah yoxdur.
Avropalılar tərəfindən işğal olunana qədər Hindistanda Tanrı obrazı kimi Altay da unudulmamışdır.
Bu gün Buddanın şəklini mavi gözlü (hindlilərin dediyi kimi: arilər kimi) çəkmirlərmi?
Bu, unudulmuş hadisələrin əks-sədası deyilmi?
Məsələn, «şimaldan gəlmişlərin» unudulması.
Axı hindlilər onları naqlar deyil, həm də arilər adlandırırdılar – bunlar ikinci, üçüncü köç dalğalarının iştirakçıları kimi saklar/şaklar adını daşıyırdılar.
Atın qurban kəsilməsi mərasimi diqqəti çəkən hadisədir, bu, min illərdir ki, türklərdə saxlanmışdır. Qədim hind mifində buna «asvamedka» deyiblər.
«Xüsusi seçilmiş atı azad buraxırlar, ancaq çar (yaxud müəyyən olunmuş sərkərdə) ordu ilə onun ardınca düşür.
Həmin atın keçdiyi ölkələrin hökmdarları ya bu atın sahibi olan çara tabe olmalıydılar, ya da onunla müharibəyə qalxmalıydılar. Bu proses bir il çəkirdi. Bir ildən sonra atı paytaxta gətirirdilər. Fəth edilmiş ölkələrin sakinlərinin iştirakı ilə at qurban kəsilirdi» – bu, həmin mərasim haqqında tarixçilərin sözüdür.
Bu, heyvanın öldürülməsi sayılmırdı – at öz borcunu yerinə yetirmiş olurdu.
Qurban kəsilməsi üç mərasim (ritual) ocağı ilə müşayiət olunurdu, qurbangahın qibləsi üzü Şərqə olurdu. (Altayın coğrafi mövqeyi nəzərdə tutulur. – T.H.)
Bu mərasim Altayda XIX əsrə qədər icra olunmuşdur. Hindistanda isə xeyli əvvəl, ingilislərin müstəmləkəsi olandan unudulub.
Türklərdə belə məsəl olub: «At dırnağı dəyən yerlərin hamısı bizimdir.
Yeri gəlmişkən: zəmanəsinin hər bir mədəni adamı kimi, Kolumb türk dilini bilib. Tarixi okean səyahətində o, Hindistanın Böyük xanına məktub aparıb.
Hindistanda və İranda türk xanlıqlarından Marko Polo da kifayət qədər yazıb. «Kitab»ının üçdə biri onlara həsr olunub – az qala iki sətirdən bir «Böyük Kan», «türk» sözləri işlənir.
Budur, dünyanın ən qədim mədəni ölkələrindən biri Hindistanın zəngin mədəniyyətinin yaradılmasında türk iştirak edib. (dünya memarlığının tacı sayılan Tacmahalın memarı türkdür və məhz Azərbaycan türküdür. – T.H.)
TÜRK HİMNİNİN PARS MELODİYALARI
Göy Allahını tanımayan yalnız Şimali Hindistan deyildi.
Yeni eradan çox-çox əvvəllər Altayın «ağ səyyahları» Orta Şərqdə də olmuşdular. Orta Şərq onda kədərli bir mənzərə yaşayırdı: ölkə üzülüb gedirdi, Babilistanla iflasedici müharibə onu əldən salmışdı. Yerli sakinlər özləri altaylıları dəvət etmişdilər. Öz talelərini onlara etibar etmişdilər. Ayrı çıxış yolları yox idi, Babilistanın köləliyindən ancaq belə xilas olmaq olardı.
Hindistandan fərqli olaraq, xalqların Böyük köçünün ilk dalğasının buraya nə vaxt gəlməsi məlum deyil. Ancaq Əhəmənilər xanədanı o haqda nəsə yada salır. Əhəmənilər eradan əvvəl 558-ci ildə hakimiyyətə gəldilər. Altay çarlarından birincisi Kir oldu. O, Farsıstan adı ilə güclü bir dövlət yaratdı.
Qədim dünyanın yarısını, o cümlədən Misiri, Babilistanı və bütün Mesopotamiyanı özünə tabe etdi.
Buna görə də Böyük təyinini aldı.
Çar nəcib nəsildən idi, onun hamisi bars (bəbir) idi.
Yəqin buradan da Kirin yaratdığı dövlət Pars (Persid) adını alıb.
Bu, türk sözü olub, ari nəsəbli insanlarla bağlıdır.
Onlar şimaldan gəlmişdilər – Əhəmənilər özləri belə deyirlər.
Başqa mülahizə də var: «Pars» türkcə pələngin «bars» adlanan bir növünü göstərir. Ancaq pələng Altayın malı deyil – Orta Şərqdə isə var. Hesab etmək olar ki, pələng çar nəslinin himayəçisi olub. Bundan sonra bir obraz kimi Şərqin sənətinə girir.
«Pələngin» (daha dürüstü «barsın») ölkəsi getdikcə çiçəklənir.
Çarı ilahiləşdirirlər, onu yerə göndərilmiş Xilasedici sayırlar. Bu süjetə sonralar Apokalipsis daxil olur. Bu, «ağ sərkərdənin» başçılığı ilə təşkil edilmiş ilk atlı ordudur.
Bunu dünya görüb və heyrətlənib.
Kirin ordusunun əsasını-nüvəsini «məğlubedilməzlər» təşkil edirdilər–min nəfər seçmə süvaridən ibarət olub.
Zireh və dəbilqə geyinmiş bu süvarilər çarın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bunlara xəzərlər deyirdilər.
Burada hər şey Altaydakı kimi gözəl idi.
Bununla belə, Parsın ən çox çiçəklənmə dövrü Daranın zamanında olub. Dara müharibələri ilə yox, dövlət islahatları ilə şöhrətlənib. O, ölkəyə Altayın dövlət quruluşunu gətirdi.
Bu, dünyada ilk türksayağı inzibati islahatlardan biri idi.
Parsda türklər təxminən iki əsr hakimiyyətdə oldular və çox şeyə nail oldular. Ancaq onların qüdrəti qırıldı.
Əski inanclı kahinlər güclü çıxdılar. Qəsd toru qurdular.
Çiçəklənmiş ölkəni dağıtdılar. Heç sən deyən bir müqavimətə də rast gəlmədilər. Çar onları tabe olmağa məcbur edə bilərdi. Etmədi. Öldürə bilərdi. Öldürmədi.
Çar inanca hörmət nümunəsi göstərdi. Əcdadından bilirdi: inancı zorla qəbul etdirmək olmaz. Bu düşüncə Əhəmənilər xanədanına son verdi.
Bəs xanədan necə məhv oldu?
Tarix dəqiq məlumatlar saxlamayıb. Xalqın rəvayətlərində isə belə açıqlanır: Çarı öz təbəələri öldürüb. Bu, Altayın ənənələrinə uyğundur. Əgər hökmdar xalqın taleyini çiçəkləndirə bilmirsə, o, qurban getməlidir: onu – Allahın padşahını camaatın qarşısında öldürürdülər.
Qayda belə idi. Türk hökmdarının səhv etməyə ixtiyarı yox idi, əks halda o, hakim deyil.
Dini ehtiraslar Böyük Parsı payız yarpağı kimi fırladırdı.
Nahaq yerə bu süqutu Makedoniyalı İsgəndərin ayağına yazırlar. Heç bəlkə o, Parsda olmayıb. Onun Parsa yürüşü mifə bənzəyir, sübutlarla təsdiqlənmir.
Bu nizamsızlıq Parsda çox çəkdi.
Nəhayət, başqa bir altaylı hakimiyyətə gəldi. Ona xan Arsak deyirdilər. Bu, türkcə Bahadır Sak (igid sak) demək idi.
O, yeni bir nəslin, Arşakilər sülaləsinin və Parfiya dövlətinin əsasını qoydu.
Atlıların Qafqaza gəlməsi hiss olunmadı. Onları ilkin Dərbənddə tanıdılar. Bu qala-şəhər Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin yollarının qovşağında yerləşirdi. Avropaya Roma imperiyasına yollar buradan başlanırdı.
Həmin hadisə eradan əvvəl 250-ci ildə baş verdi.
O vaxtdan Orta Şərq əbədi olaraq türk mədəniyyəti ilə üzviləşdi.
Şəhərlərdə, ziyalı-işıqlı insanların ağlında, ürəyində bu mədəniyyət baş oldu.
«Xilasedici» sözü göydən yerə endi – yer gerçəkliyi oldu.
Əski Parsın bir hissəsi olan yeni ölkə dağınıqlıqdan çıxdı, yenidən güc qazandı.
Açı-Dahaqa əfsanələri xalqların Böyük köçü ilə bağlı bu tarixə zəif, zərrə şəklində bir işıq salır. Ancaq İranda bu məsələlər haqqında Hindistandakından çox az məlumat var.
Açı-Dahaqa Orta Şərqdə hakimiyyətə gəlmiş bir özgəyerli hökmdardır.
Qədim dastan onun portretini ilan-əjdaha obrazında təsvir edir (Hindistanda naqa olan kimi).
Məlumdur ki, Açı-Dahaqa Göy Allahına inam yolunda mübarizə aparıb, ancaq onu hamı başa düşməyib. Əhalinin əksəriyyəti oda sitayiş ediblər. Təkallahlılıq onlara yad olub.
Mahiyyətcə Hindistandakı süjet təkrar olunub – yerli əhali gələnlərin inamına həvəssiz yanaşıblar. Əvvəlki mənəvi mədəniyyətin tərəfini saxlayıblar.
Parsda zərdüştlülüyün, sonra manixeyçiliyin törəməsinin səbəbi var. Bu iki din türkün inancını yerli şəraitə «uyğunlaşdırırdı». Və bunu uğurla icra edirdilər. Əhəmənilərin süqutunun səbəbi də buradan gəlir onlar insanların şüurunu dəyişdirməyə risk edirdilər.
Mənəvi mədəniyyətin tarixi belə nümunələrə az rast gəlməyib ki, güclü xanədanlar dini ziddiyyətlər ucbatından tarix səhnəsindən gediblər.
Böyük Parsın yerində hadisələrin səhnəsinə Parfiya gəldi.
Parfiyada Altay üslubu aydın seçilir. Parfiyanın torpaqları Xəzər dənizinin cənub sahillərindən başlayıb cənuba gedir, Hind çayına qədər uzanır. İndi həmin torpağın böyük hissəsinə Azərbaycan İranı deyirlər. Buranın əhalisi əvvəlki kimi yenə türklərdir.
Parfiya çarının qohumları Midiyada, Qafqaz Albaniyasında və Ərmən torpağında hakimiyyətdə idilər.
Parfiya müvəffəqiyyətlə Roma ilə rəqabət aparırdı. Eradan əvvəl I əsrdə ölkə qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı.
Arşakilərin/Arsakilərin kimliyi haqqında alimlər çoxdan mübahisə edirlər. Ancaq bu mübahisələrin nəticəsi yoxdur. Çünki mübahisələrin tozunda çox vacib detallar görünməz olur. Məsələn, çarın möhürü indi İranın Dövlət muzeyindədir.
Onun üstündə türk run işarələri (Orxon əlifbası) aydınca oxunur.
Əgər möhürün üstündə türk run yazısı varsa, deməli, bu hökmdar türkdür.
Deməli, Arşakilər/Arşakilər türkdürlər.
Ancaq kimə deyirsən, Avropanın və Rusiyanın alimləri Arşakiləri hansı millətin ayağına desən, yazırlar, bircə türkdən başqa.[5 - Bu tədqiqatçıların siyahısında iki nəfər istisna var:a)Bunlardan biri P.Melioranskidir. O, XIX əsrin 90-cı illərində «Kül tigin» abidəsindən danışarkən arşakilərin pulunun üstündə Orxon run yazısının tipində damğa olduğunu söyləyənlərə isnad edir. Özü bu fikri bölüşdürməsə də, hər halda faktlığını göstərir yəni arşakilər dövlətinin pulunda türk damğası– hərfi varsa, deməli, bu mədəniyyət, bu dövlət türkündür.b)XX əsrin 80-ci illərində türk etnosunun istedadlı tədqiqatçısı L. Qumilyov qətiyyətlə dedi ki, arşakilər türkdür. Hətta arşakilərin Türküstandan gəlmiş olmasını deyən alim, onların Azərbaycanda müstəqil sülalələr kimi yaşadıqlarını dedikdən sonra məhz belə ifadə işlədir: «Y.e.nın VI əsrindən sonra onlar yerli türklərin içində əridilər*. T.H.]
Çarın möhürü də, başqa sənədlər də, real tarix də nəzərə alınmırsa, hətta İranın Altayla, Böyük Köçlə əlaqəsi görülmürsə, onda iranşünaslığa inam qırılır.
İranlılar sasanilər zamanından, parf çar xanədanını devirəndən sonra tarixi təhrif etməyə başladılar.
Xələflər özlərini çar (kağan, xan) yox, şah adlandırdılar və İran terminini işlətdilər. Bununla da Parfiya və Arşakilərin yaddaşdan kökünü kəsmək istədilər. Ancaq bunu çox kobud şəkildə etdilər. İranda «yeniləşdirilmiş zərdüştlük» dövlət dini oldu, maqlar və kahinlər ruhaniliyi ələ aldılar.
Sasanilər Arşakilərin hakimiyyət tarixini iki dəfə azaltdılar və onların nailiyyətlərini öz ayaqlarına yazdılar. Onlar türk Parfiyasını unutmağı məcbur etdilər.
Amerika şərqşünası R.Tray təəccüblə yazır: «Biz parflar haqqında sələflərindən daha az şey bilirik».
Qərbdə hətta məşhur alimlərin çox həcmli elmi əsərlərində parf dövrü ümumiyyətlə buraxılır. Elə bil İranda nə parflar, nə də ümumiyyətlə türklər olub.
Avropa tarixçiləri parflara münasibətdə iki istiqamətə ayrılırlar. Biri ancaq pis tərəfdən yanaşır. Məsələn, M. Delafua 1885-ci ildə Parisdə çıxan kitabında belə yazır: «…parflar (eyni təyinlər türkün adı çəkiləndə də təkrar olunur T.H.) kobud barbar xalqdır. Onun dövlət təşkilatı Attilanınkına bənzəyir».
Təbii belə münasibət əks-reaksiya döğurmalıydı.
Əvvəlcə, ikinci münasibət sadəcə birinciyə şübhə ilə yanaşmaqdan ibarət olub. Ancaq arxeoloji qazıntılar bu şübhələri sübutlarla inama çevirdi.
Tura-Yevropos və Cənubi Türküstanda aparılan qazıntılar ən demaqoq, ən qışqırqan əks-parfçını da susdurdu. Onların tədqiqlərinin əsassızlığını göstərdi.
Artıq şübhə yeri qalmır ki, Parfiyanın sənəti, memarlığı Avropanın Antik yaradıcılığına təsir göstərib. Heç demə, yunanlar öz gözəl heykəllərini və saraylarını yaradarkən parfların ustalarından və sənətkarlarından öyrənmişlər.
Pars ölkəsinin İran, Eran, Ariana adlandırılması da maraqlıdır.
Əksər şərqşünaslar bu toponimdə «ari» sözünü görürlər. Və hesab edirlər ki, bu «arilər ölkəsi» deməkdir.
Heç demə, bu toponim Parfıya ilə, xan Arşakin gəlişi ilə bağlıdır. Parfiya torpağını xalq «arilər çarlığı» və ya Ariana adlandırırmış.
Tarixçilər çox könülsüz-könülsüz yazırlar: «Ariana… mahiyyət etibarilə Parfiya çarlığı ilə uyğun gəlir». Maraqlı deyilişdir, deyilmi: «odur» demirlər, «ona uyğun gəlir» deyirlər.
Hər halda, fakt onları çaşdırır.
Parfiya tarixi ilə bağlı başqa bir maraqlı hadisə: ikinci türk dalğasının gəlişi ilə yeni bir ad da meydana gəlir: İran.
Bu faktı bilə-bilə sasanilər İranı ucaltdılar; Parfıyanı unutdurmaq üçün İrandan yapışdılar.
O vaxtdan Orta Şərqdə Aryana Veca (Ari torpağı, Ari genişliyi) adlı sabitləşməmiş bir toponim mövcuddur.
Bu sahə həmişə türklər yaşayan əyalətə, türk osmanlıqlarına aid olmuşdur.
Deməli, cidanı çuvalda gizləmək olmazmış.
Arşakilər ölkəyə yeni yazı verdilər: run hərfləri – bir halda ki, hərf, deməli, sürətli yazı. Əvvəlki mixi yazının yerinə əlifba!
Bu, İranın tarixinə «Arşakilər yazısı» kimi daxil oldu.
Şərqdə bu yazı «soqd və ya uyğur yazısı» kimi də məlumdur.
İnkarçılar türk yazısını sami (semit) dillərindən birinə aid etmək yolunu tutdular.
Ancaq bu halda nəzərə almırlar ki, o vaxtlar samilər Babilistanın qulları idi. Və Böyük Parsın ağlına da gəlməzdi ki, qul dilini beynəlxalq hüquq dilinə çevirsin.
Kir yəhudiləri əsirlikdən xilas etdi, öz vətəninə qayıtmaları üçün onlara icazə verdi (e.ə. 515-ci ildə). Və əvəzində nə dil, nə də yazı götürdü.
Parsda hər şey özününkü idi. Onda türkün ciddi dövlət cizgiləri vardı.
Bu cəhət Daranın islahatlarından sonra daha aydın görünürdü. Onun ordusunda süvari əsas rol oynayırdı. Əvvəllər, parf-türk təsirinə qədər Orta Şərqdə bu tipdə, süvarili ordu tətbiq edilməmişdi. Uğurlar bunun nəticəsi idi.
Türklər uzaq məntəqələr arasında (hərbdə və dinc şəraitdə) atla poçt əlaqə üsulundan istifadə etmişlər (Herodot bunu heyrətlə tərifləyirdi). Bir halda ki, belə əlaqə vasitəsi tətbiq olunur, deməli, bu, yazı ilə edilmiş və deməli, yazı varmış, əlifba işlənirmiş.
Parf təsiri, ondan da əvvəl Parsda türk mənşəyi onda da görünür ki, Əhəmənilər qeyri-iran (bu İran müasir anlayışdakı İrandır) adları daşıyırdılar. Bunu hətta şovinist-iranist tarixçilər də etiraf edirlər.
Sonra. Türkün run yazısının mənşəyini arami yazısı ilə bağlayanların nəzərinə; bu necə ola bilərdi – axı o zaman samilərin özünün yazısı yox idi!? (Bütün bunlar onunla bağlıdır ki, yəhudilər bir «sentrizm» yaradıblar. Avropalılar dünya mədəniyyətinin Avropadan nəşət etməsi iddiası ilə XIX əsrdə avrosentrizm doktrinasını ortalığa atdılar. Eynən həmin model və metodika ilə yəhudilər iudasentrizm təkəbbürünü meydana qoyublar. Onların iddiaları budur ki, dünyada yaxşı nə varsa, mütərəqqi əqli-elmi, mədəni nə yenilik baş veribsə, hamısı yəhudilərindir. – T.H.).
Bu arada başqa bir maraqlı detal nəzərimizi cəlb edir. Bunu da şüurlu şəkildə diqqətdən kənarda qoyublar: Əhəmənilər zamanı azadlıq alan yəhudilərdə yeni iudaizm törədi. Tora adlanan ayinlər sistemi israillilərin qanununa çevrildi. Qədim türkcədə qanuna «törə» deyirlər. Bunu təsadüfi hadisələr tipinə aid etmək olarmı?
Heç olmasa, nəzərə alaq ki, yeni iuda icmasının təşkilatçıları Əzra və Niheme tərəfindən yazılmış kitablarda Pars çarlarının sənədləri əks olunur və o dövrün hadisələri həmin çarların öz dilləri ilə verilir. İncili türk tanrıçılıq ayinləri əsasında düzüb-qoşublar. Vaxtilə Hindistanda Vedaların yazılışında, habelə Parsda Avestanın yazılışında həmin materialdan istifadə olunmuşdu.
Bu çarlar türk əsilli olduqlarından, danışılan sənəd və ayinlərin mənbəyi öz-özündən aydınlaşır.
Təbii ki, iudaizmin bu, haqqında danışılan topluları altaylıların mənəvi-ruhani irsinin yeni redaksiyası (redaktəsi) olmalıydı.
Bunu yəhudi ortodoksları da inkar etmirlər ki, İncil, Avesta və Veda mətnlərinin fraqmentləri bəzən eynidir. Alimlər belə «uyğunluqların» yüzlərlə olduğunu hesablamışlar.
Bu, iki deyil, beş deyil, on deyil, yüzlərlədir (təsadüfi uyğunluq nə qədər olar!? – T.H.).
Bu, müxtəlif Avrasiya xalqlarının mənəvi mədəniyyət uyğunluğudur.
Bu özü də göstərir ki, din (məhz din bütün təzahürləri ilə) eyni kökdən başlayır. Bu başlanğıc altay Təktanrıçılığıdır.
Bu fikri XIX əsrdə də, daha əvvəllər də deyiblər. Ancaq ucadan deməyiblər (təbii ki, bu pıçıltının səbəbi qısqanclıqdır həqiqəti tam dana bilməyiblər, ancaq ucadan deməyi öz Avropa tarixləri üçün rəva bilməyiblər. – T.H.).
Çar Kir yəhudiləri azad edib, Parsın hakim olduğu ərazidə Yerusəlim məbədini bərpa etməyə icazə verərkən bunu Göy Tanrısının adı ilə etmişdir (Allahın xatirinə Allaha dua üçün imkan vermişdi. – T.H.).
Bu haqda Yezdranın Birinci Kitabında məlumat verilir – Kirdən belə iqtibas gətirilir: «Pars çarı Kir belə deyir: bütün yer çarlığını mənə cənab Göy Tanrısı vermişdir; və O mənə əmr etdi ki, ona Yerusəlimdə – İudada ev tikdirim».
Buyurun, İudaya Göy Allahı haradan gəlib –Təktanrıçılığın vətəni Altaydan Şərqdən Türklərdən!…
… Yeni eranın III əsrindən Arşakilər süquta başlayanda Parf mədəniyyəti itmədi. Parf dili (Parf türkcəsi) İranın ədəbi dili oldu.
Bununla Sasanilər nəslinin yeni hökmdarlarının iradəsi ilə «Pars» İranının yenidən canlanması elan olunmuş oldu.
Və sadəcə, sadədən də sadə, Türkün olanlar İranın adına elan edilirdi (zamanında bu, normal görünmüşdür; çünki Pars da indi fars deyilən sözün və deməli, anlayışın əsasıdır İran da, əvvəldə deyildiyi kimi, türk dövlətinin müxtəlif tarixi mərhələlərdəki adlarındandır. Eləcə də parflar türklər idilər. Beləliklə, bu türkün olanlar onun adlarından birinə İranın adına çıxılanda qeyri-qanuni səslənmirdi. (Ancaq sonralar İran və Fars (Sasanilər haqlı çıxdılar: İran toponimi Parfiya toponimindən daha geniş oldu, həm də nikbin səslənirdi.
Gənc sasani xanədanı üçün böyük şans yarandı ki, keçmiş Parfiya əhalisini və qonşu xanlıqları birləşdirsin axı şəhərlərdə və orduda türklər üstünlük təşkil edirdilər.
Buna görə də bu əksəriyyət üçün doğma olan İran adını seçdilər.
Əslində bu, Orta Şərq tarixinin ən çox dolaşdırılmış, dumanlı hala salınmış məsələlərindən biridir.
Məşhur şərqşünas V.V. Bartold parf dilinin Farsıstandakı ondan öncə işlənmiş dildən (artıq burada türk köklü Pars (>fars) dili deyil, hind-Avropa mənşəli, indiki farscanın kökü olan dil nəzərdə tutulur. – T.H.) nə dərəcədə fərqləndiyini belə səciyyələndirir: «Sasani dövrünün ədəbi dili parflardan götürülmüşdü, buna görə də pəhləvicə adlanırdı. Pahlava (sonrakı linqvistik forması parthava) sözünün parflara aid olmasını islamın ilk əsrlərindəki erməni müəllifləri də bilirdilər; ərəblərə ancaq bu məlum idi ki, pahlau İranın cənub yox, şimal dairələrinə aiddir (bu fakt bu gün İranda türklərin ən çox şimal bölgələrində ostanlıqlarında məskunlaşmış olmasına tam uyğun gəlir. T.H.). Pəhləvi dili müasir farsidən az fərqlənirdi. Müasir fars xüsusi çətinlik çəkmədən 1500 il bundan əvvəl (indi 1600 il – T.H.) yaşamış əcdadlarının dilini başa düşə bilər; ancaq Sasanilərin ilk əsrlərindəki fars ondan 600 il əvvəl yaşamış əhəməni dövrünün dilini (mixi yazı nəzərdə tutulur M.A.) daha artıq çətinliklə anlayırdılar»[6 - Bugünkü İranın Parfiya, bugünkü farscanın tarixi farsca, tarixi farscanın tarixi parfca-türkcə ilə nıünasibətlərini qavramaq baxımından V. Bartoldun bu sözləri xüsusi dəyər kəsb edir. Bartold sasanilərin ilk mərhələsində öz dövlətləri üçün ədəbi dili, əslində dövlət dilini parflardan hazır götürdüklərini söyləyir. Keçən əsrlərdəki şovinist və avrosentrist mövqedən fərqli olaraq, artıq bu gün parfların türklüyü qəbul olunur. Deməli, Sasanilər parf türkcəsini, bir sözlə türkcəni ədəbi və dövlət dili kimi işlədirmişlər. Sasanilər hind-Avropa mənşəli etnosun dövlətini qururdular. Deyildiyi kimi, ölkədə birlik, sakitlik onların quruculuğunda vacib idi. Bunun üçün də parfları-türkləri özlərindən itələməmək xatirinə parfca-türkcəni ədəbi dil kimi işlətməyi özlərinə rəva bilirlər. Görünür, mühüm bir tutacaq da o olmuşdur ki, həmin dövrdə ölkədə ikidillilik yaşanmışdır: farslar türkcəni, türklər də farscanı sərbəst bilmişlər. «İqor polku haqqında povest»in yarandığı dil mənzərəsi kimi: əsər yaranan dövrdə türk və slavyan ikidilliyi olmuşdur. Və həmin dövrdə türkcəni başqa xalqların da bilməsi Parfiya dövlətinin, həm də parfcanın Şərqdəki mövqeyi ilə bağlı imiş. Belə mənzərə çox dövlətlərin tarixi təcrübəsində olub (fransızca ilə bütün Avropanın, türkcə ilə bütün Şərqi dolanmağın mümkün olmuş olmasını xatırlayın. Bu haqda bizim «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» [2 hissə, Bakı, 1987) kitabımıza baxın). Ümumiyyətlə, bir dilin başqa xalqın ədəbi dili olması faktları da az olmayıb və bu gün də var (tarixən Azərbaycanda ərəb, fars dilləri, Hindistanda ingilis dili və s.).Sonrakı dövrlərdə, görünür, qarışma, çarpazlaşma prosesi getmişdir, farsların az olduqları yerlərdə farscanın türkcənin, türklərin azlıq təşkil etdiyi regionlarda parfca-türkcənin farscanın içində əriməsi baş verib.Hesab etmək olar ki, bu ənənə islam qəbul olunarkən və ondan sonra da davam etmişdir. Bu zəmində türk şairləri farscanı farslar qədər mükəmməl bilmiş və fars dilində dünya ədəbiyyatının şedevrlərini yaratmışlar (Xətib, Qətran Təbrizilər, Nizami Gəncəvi, Xaqani və başqaları). Eləcə də fars şairləri türk sözlərindən bol-bol istifadə etmiş və anlaşılmasından heç bir nigarançılıq çəkməmişlər (Suzani, Ənvəri, Naser Xosrov, Şəmsəddin Əhmədi, Moizzi və başqaları).Bilindiyi kimi, Firdovsi «Şahnamə»ni ancaq fars sözləri ilə yazmağa çalışmışdır. Yəqin bu cəhdilə Firdovsi bir milliyyətçi fars şairi kimi onun zamanında hələ də davam edən türk-fars ikidilliyinə son qoymaq istəmişdir T.H.].
MOSKALÇI TARİXLƏR[7 - Ruscada fəslin adı «Москальские истории»-dir. V. Dalın lüğətində «москаль» sözü belə şərh olunur. Mосквич (moskvalı), pycский (rus). Deməli, «moskvaçılıq», «rusçuluq» məzmununu bildirir. Deməli, Rusiya ərazisindəki qədim xalqların tarixi rolu, rus mədəniyyətinin yaranmasındakı iştirakı rədd edilibmiş. V. Dalın lüğətində moskalla bağlı belə kəlamlar var: «Kто идет? Черт. Ладно, абы, не москаль» (Kim gəlir? Şeytan. Təki moskal olmasın); «C москалом дружись, а камень за пазухой держи» (Bizdəki qarşılığı: İtlə dostluq elə. çomağı əlindən qoyma); «Знает москаль дорогу, а спрашивает» (Moskal yolu bilir, yenə soruşur– kütlük bildirir). XIX əsrdə yazıya alınmış bu kəlamlar, deməli, xalqda çoxdan olub. Bu, əvvələn, rus millətinin mənşəyində müxtəlif etnosların durduğunu, ikincisi, Moskvanın dövlət siyasətinin qərəzliyindən geniş xalq kütləsinin narazı qaldığını göstərir-T.H.]
Yox, Rusiya haqqında söhbəti coğrafiyasından, xalqından, az qala qurunun (Yerin) səkkizdə birini tutan torpağından, Qərbdə və Şərqdə yerləşən bir ölkədən, çoxlu Avropa və Asiya dillərində danışan (və ya danışmayan) ölkədən başlamayacağıq. Bunlar XIX əsrdə də, ondan qabaq da məlum idi.
Görünür, xalqların çoxluğu, torpağın genişliyi, uydurmaların bolluğu Şərqi Avropada bugünkü rusiyalıların müəyyən olunmasında bəzi mənasız söhbətlərə gətirmişdir. Ruslar – kimdir onlar? Rusiya – haradır bura?
Gülünc vəziyyətdir: Sibirdə irqi açıqca seçilən minlərlə monqoloidlər yaşayırlar; bunların sifətində slavyanlığın heç izi də, kölgəsi də yoxdur. Ancaq özlərinə rus deyirlər, yalnız rusca danışırlar və rus adları daşıyırlar. Nə vaxt və necə bu aşkar asiyalılar slavyan oldular?
Heç Rusiyanın tarixinə təəccüblənməyə dəyməz – bu, başdan-başa tapmacadır. Belə ki, ilk siyahıya almaya görə, 1917-ci ilə qədər Rusiyada 196 xalq yaşayırdı, sovet hakimiyyətindən sonra yüzə qədəri qalıb. Qalanlarını komissarlar sadəcə olaraq siyahıdan siliblər, rusların və ya başqa xalqların üstünə yazıblar; o zamanlar hakimiyyətin göstərişi ilə insanın milliyyətinə onun əmlakına baxılan kimi baxıblar.
Sovet rejimində adını itirən birinci xalq kazaklardır. Bu qıpçaq nəsli olan əhalini kazaklıqdan çıxarıb rus yazdılar, onlar sovet dövrünün «ilk yeni rusları oldular».
Rusiyada, axı hara Rusdur (orta əsrlərdə Rusiyaya Rus deyilirdi – T.H.) və hara rus deyil? Sərhədi kim cızmalıdır?
«RUS» NƏ DEMƏKDİR?
Bu barədə artıqlaması ilə söz deyilib. Mahiyyətcə çox sadə olan bu suala müxtəlif nəsillərdən olan şairlər, yazıçılar, filosoflar bir-birindən «gözəl» cavablar vermək üçün çox yarışıblar. Elmə əsaslanmayan, yalnız emosiyadan doğulmuş nə qədər cavab olar?
Rusiyada təsdiqini tapmış rəsmi baxış belədir: «Şərqi Slavyan şüuru ilə özünü dərk etmiş qədim rusların etnik birliyi erkən feodal çağlarda qədim rus Kiyev dövlətinin (IX-XII əsrlərin Kiyev Rusu) bütövlüyü dövründə formalaşdırılıb».
Bəs Kiyev Rusuna qədər nə olub? Bu, boş yerdə yaranmayıb ki! IX əsrdə Dnepr sahilinə gələn bu insanlar kimlər idi? Haradan gəlmişdilər? Niyə məhz IX əsrdə ora gəlib çıxdılar? Kiyev dövləti o qədərmi bütöv və güclü idi ki, üç əsrdən də az müddətdə onda yeni xalq formalaşsın? Belə olduqda aydın olmur ki, indi Kiyevin yerli-köklü əhalisi niyə rus yox, ukraynalı adlanır? Axı, guya Rus (dövlət nəzərdə tutulur T.H.) elə məhz Kiyevdir. Nəhayət, bəs niyə ukraynalıların və rusların mədəniyyətləri bir-birindən son dərəcə fərqlidir? Əgər bir kökdəndirsə, axı onlar eyni olmalıdır. Yoxsa yox?
Kiyev Rusunun yaranmasına qədər Misirdə, Qədim Yunanıstanda, Qədim Romada sivilizasiyalar çiçəklənmiş və solmuşdu – hələ Qədim Şərqi demirəm. Bəs Kiyev Rusuna qədər indiki Rusiyanın ərazisində nə olmuşdu? Doğrudan da, səhra ki deyildi?
Təəssüf ki, Rusda bu suallardan sükutla yan keçmək adətdir. Yaxud cavab əvəzinə yeni suallar və anlaşılmazlıqlar doğuran fərziyyələr söylənilir.
Ancaq o uzaq zamanın sənədləri saxlanmışdır. Bütün dünya bunu bilir. Heç bir sirr yoxdur. Sirr ancaq rusların özü və Rusiyada yaşayan başqa xalqlar üçündür. Bu məlumatları sadəcə onlardan gizlədirlər və ya başqa cür, istədikləri kimi şərh edirlər. Niyə hər şey öz adı ilə deyilməsin? Kimə alatoranlıq işıqdan daha üstündür? Ancaq soxulcanlara!
Məsələn, alman tarixçisi L. Müllerin əsərlərində RUS xalqının adı ilk çəkilən erkən sənədlər təhlil olunur – bu adam qədim Şərqi Avropa üzrə etiraf olunmuş avtoritetdir.
«Berlin salnamələri», «Rus salnaməsi», Konstantin Baqryanorodnının «İmperiyanın idarə olunması haqqında» traktatı və s. mənbələr, hər yerdə eyni şey deyir: ruslar adı ilə skandinaviyalıları – varyaqları tanıyıblar.
Belə çıxır ki, Rusiyanın irəlidə gətirilmiş sitatın götürüldüyü «Dünya xalqları» adlı ensiklopedik məlumat kitabı, yumşaq desək, dəqiq deyil. Əsil ruslar haqqında susub onun adını özünə götürmüş rus xalqından danışmaq kobud səhvdir. Bəli, IX-XII əsrlərdə Kiyev Rusunu həqiqətən ruslar qurublar. Ümumi məlum şeyi gizlətmək nəyə lazımdır? Niyə slavyanları Rusun (Kiyev Rus dövlətinin T.H.) «qurucusu» eləyirlər?
«Bertin annaları»nda (salnaməsində – T.H.) məlumat verilir ki, ruslar 839-cu ildə Bizans səfirliyi ilə birgə Mömin Ludovikin (Ludovik Blaqoçestivıy) yanına gəlirlər. Bu, ilk, ən qədim yazılı məlumatdır ki, orada «ruslar» adında xalqdan danışılır.
Onlar milli mənsubiyyətləri haqqında suala cavab verirlər ki, isveçlidirlər. Və buradaca müəllif aydınlaşdırır ki, «biz onlara normanlar deyərik». Belə çıxır ki, ilk ruslar slavyan deyillər. Hələ bu azdır, onlar özlərinin «slavyan» olmalarından tam xəbərsizdirlər. Onların kökü tamam başqadır.
Təkcə yunanlar yox, eyni zamanda romalılar, ərəblər, qıpçaqlar, farslar – bütün dünya IX-XII əsrlərdə «rus» sözünü eyni mənada başa düşürdülər. Bu sözlə Rusiyada «varyaqlar» adı ilə məlum olan xalqı tanıyırdılar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/murad-adzhi-31944304/turk-v-dunya-munis-tariximiz-68386417/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Tarixən İran bu gün fars dövləti kimi tanıdılan diyar deyil, irəlidə görünəcəyi kimi, bu, Qədim Vətənimizin Manna-Midiya, sonralar Azərbaycan adı ilə tanınmış Cənub hissəsidir. Toponim =ır (qədim türk tayfası) +an (qədim türk cəm şəkilçisi) yəni ırların (>uzların) yaşadıqları yer. T.Hacıyev.
2
Bunu qonşu ermənilərin Azərbaycanın qədim Qarabağ diyarına qarşı torpaq iddiasında əyani görürük. Tarixən dövlətçiliyi olmamış ermənilərin işğalçılıq, qəsbkarlıq, insan qırğını ideyalarına həmişə Eçmiədzin kilsəsi başçılıq etmişdir. T.H.
3
Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.
4
Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.
5
Bu tədqiqatçıların siyahısında iki nəfər istisna var:
a)Bunlardan biri P.Melioranskidir. O, XIX əsrin 90-cı illərində «Kül tigin» abidəsindən danışarkən arşakilərin pulunun üstündə Orxon run yazısının tipində damğa olduğunu söyləyənlərə isnad edir. Özü bu fikri bölüşdürməsə də, hər halda faktlığını göstərir yəni arşakilər dövlətinin pulunda türk damğası– hərfi varsa, deməli, bu mədəniyyət, bu dövlət türkündür.
b)XX əsrin 80-ci illərində türk etnosunun istedadlı tədqiqatçısı L. Qumilyov qətiyyətlə dedi ki, arşakilər türkdür. Hətta arşakilərin Türküstandan gəlmiş olmasını deyən alim, onların Azərbaycanda müstəqil sülalələr kimi yaşadıqlarını dedikdən sonra məhz belə ifadə işlədir: «Y.e.nın VI əsrindən sonra onlar yerli türklərin içində əridilər*. T.H.
6
Bugünkü İranın Parfiya, bugünkü farscanın tarixi farsca, tarixi farscanın tarixi parfca-türkcə ilə nıünasibətlərini qavramaq baxımından V. Bartoldun bu sözləri xüsusi dəyər kəsb edir. Bartold sasanilərin ilk mərhələsində öz dövlətləri üçün ədəbi dili, əslində dövlət dilini parflardan hazır götürdüklərini söyləyir. Keçən əsrlərdəki şovinist və avrosentrist mövqedən fərqli olaraq, artıq bu gün parfların türklüyü qəbul olunur. Deməli, Sasanilər parf türkcəsini, bir sözlə türkcəni ədəbi və dövlət dili kimi işlədirmişlər. Sasanilər hind-Avropa mənşəli etnosun dövlətini qururdular. Deyildiyi kimi, ölkədə birlik, sakitlik onların quruculuğunda vacib idi. Bunun üçün də parfları-türkləri özlərindən itələməmək xatirinə parfca-türkcəni ədəbi dil kimi işlətməyi özlərinə rəva bilirlər. Görünür, mühüm bir tutacaq da o olmuşdur ki, həmin dövrdə ölkədə ikidillilik yaşanmışdır: farslar türkcəni, türklər də farscanı sərbəst bilmişlər. «İqor polku haqqında povest»in yarandığı dil mənzərəsi kimi: əsər yaranan dövrdə türk və slavyan ikidilliyi olmuşdur. Və həmin dövrdə türkcəni başqa xalqların da bilməsi Parfiya dövlətinin, həm də parfcanın Şərqdəki mövqeyi ilə bağlı imiş. Belə mənzərə çox dövlətlərin tarixi təcrübəsində olub (fransızca ilə bütün Avropanın, türkcə ilə bütün Şərqi dolanmağın mümkün olmuş olmasını xatırlayın. Bu haqda bizim «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» [2 hissə, Bakı, 1987) kitabımıza baxın). Ümumiyyətlə, bir dilin başqa xalqın ədəbi dili olması faktları da az olmayıb və bu gün də var (tarixən Azərbaycanda ərəb, fars dilləri, Hindistanda ingilis dili və s.).
Sonrakı dövrlərdə, görünür, qarışma, çarpazlaşma prosesi getmişdir, farsların az olduqları yerlərdə farscanın türkcənin, türklərin azlıq təşkil etdiyi regionlarda parfca-türkcənin farscanın içində əriməsi baş verib.
Hesab etmək olar ki, bu ənənə islam qəbul olunarkən və ondan sonra da davam etmişdir. Bu zəmində türk şairləri farscanı farslar qədər mükəmməl bilmiş və fars dilində dünya ədəbiyyatının şedevrlərini yaratmışlar (Xətib, Qətran Təbrizilər, Nizami Gəncəvi, Xaqani və başqaları). Eləcə də fars şairləri türk sözlərindən bol-bol istifadə etmiş və anlaşılmasından heç bir nigarançılıq çəkməmişlər (Suzani, Ənvəri, Naser Xosrov, Şəmsəddin Əhmədi, Moizzi və başqaları).
Bilindiyi kimi, Firdovsi «Şahnamə»ni ancaq fars sözləri ilə yazmağa çalışmışdır. Yəqin bu cəhdilə Firdovsi bir milliyyətçi fars şairi kimi onun zamanında hələ də davam edən türk-fars ikidilliyinə son qoymaq istəmişdir T.H.
7
Ruscada fəslin adı «Москальские истории»-dir. V. Dalın lüğətində «москаль» sözü belə şərh olunur. Mосквич (moskvalı), pycский (rus). Deməli, «moskvaçılıq», «rusçuluq» məzmununu bildirir. Deməli, Rusiya ərazisindəki qədim xalqların tarixi rolu, rus mədəniyyətinin yaranmasındakı iştirakı rədd edilibmiş. V. Dalın lüğətində moskalla bağlı belə kəlamlar var: «Kто идет? Черт. Ладно, абы, не москаль» (Kim gəlir? Şeytan. Təki moskal olmasın); «C москалом дружись, а камень за пазухой держи» (Bizdəki qarşılığı: İtlə dostluq elə. çomağı əlindən qoyma); «Знает москаль дорогу, а спрашивает» (Moskal yolu bilir, yenə soruşur– kütlük bildirir). XIX əsrdə yazıya alınmış bu kəlamlar, deməli, xalqda çoxdan olub. Bu, əvvələn, rus millətinin mənşəyində müxtəlif etnosların durduğunu, ikincisi, Moskvanın dövlət siyasətinin qərəzliyindən geniş xalq kütləsinin narazı qaldığını göstərir-T.H.
Murad Adcı
Kitabda türkün tarixin dərinliyindəki xidmətlərindən, mədəniyyət tarixindən, tarixi coğrafiyasından, Asiya və Avropanın demoqrafik təşəkkülündəki rolundan danışılır. Attilanın yaratdığı Dəşti-Qıpçaq dövlətinin əzəməti, türk hərb sənətinin möhtəşəmliyi göstərilir. Türkün Böyük Köçü ilə qədim Sibir-türk mədəniyyətinin Avropaya nüfuzu, Avropanın xristianlaşmasında, onun bütpərəstlikdən çıxmasında türkün, bilavasitə Attilanın xidmətləri işıqlandırılır. Avropa və rus tarixçilərinin bu zəngin, humanist tarixin üstünə çəkdikləri qara örtük açılır, türkün obyektiv tarixindən geniş oxucu kütləsinə elmi-kütləvi üslubda məlumat verilir.
Murad Adcı
Türk və dünya: munis tariximiz
Kitab Tofiq Hacıyevin əziz xatirəsinə ithaf olunur
GİRİŞ YERİNƏ BİR NEÇƏ SÖZ
Çar Rusiyasının müstəmləkəçi şovinizmini daha sərt şəkildə davam etdirən Sovet dövlətinin süqutundan sonra türk xalqları tarixinin olduğu kimi yazılması yolunda ilk addım atanlardan biri qıpçaq-qumuq oğlu Murad Adcı oldu. O, bu işə böyük sensasiya doğuran «Qıpçaq çölünün yovşanı» («Polın polovetskoqo polya») kitabı ilə başladı.
Sonrakı kitablarında da türkün dünya sivilizasiyasında oynadığı ciddi rolu işıqlandırdı, dünyanın siyasi coğrafiyasına onun göstərdiyi təsirdən danışdı, türk xalqları tarixinin gizli saxlanan, sirri açılmamış bir sıra səhifələrini geniş oxucu kütləsinə təqdim etdi. Bu məzmun son kitabının adında açıq əks olunur: «Türk və dünya: munis tariximiz».
Azərbaycan oxucularına həmin adla təqdim etdiyimiz bu kitab təkcə son əsərin tərcüməsi deyil. Biz Murad Adcının bütün əsərlərindən ayrı-ayrı oçerkləri almış, bir dəst düzəltmişik. Oçerklər bir-birini tamamlayan, türkün tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradan bir buketdir.
Murad Adcının bu kitabında türk tarixinin qlobal məsələləri ilə bir sırada adi məlumatlar da var. Ancaq bu adi məlumatlar da yad qələm sahiblərinin türk haqqında formalaşdırdığı yanlış təsəvvürləri dağıdır.
Məsələn, rus və rus olmayan xalqların geniş kütləsi içərisində kazak necə tanınır: baş kəsən, əzazil, insafsız bir əsgər-döyüşçü kimi. Çünki insanlar kazakı döyüşkən zümrə kimi görüblər. Kazak öz əsgəri vəzifəsini şərəflə icra edib – o, həmişə döyüşdən qalib çıxıb: kazak düşmən ordusu ilə də qəhrəmanlıqla vuruşub, çara qarşı tətilə qalxan, siyasi üsyan qaldıran fəhlələri, zəhmətkeşləri də qəddarlıqla susdurub. Üzbəüz gələndə kazak rusa da, rus olmayana da qarşı amansız olub. Kazakı rəsmi dövlət rus elan edib. Rus da bilib ki, kazak rus deyil, kazak özü də bilib ki, o, rus deyil. Bəs geniş kazak kütləsi kim olduğunu bilibmi? Ancaq kazakın ziyalıları, oxumuşları biliblər ki, onlar nəslən türkdürlər.
Maraqlıdır: rus bu tarixi niyə danıb? Görünür, kazakın zümrəvi igidliyini özününkü kimi təqdim etmək istəyib. Kazaka rus deyib, onu rusun istəyi yolunda qəddarlığa, vuruşlara-döyüşlərə təhrik ediblər.
M. Adcı əsərində bu məsələləri yaxşı açıqlayır. Onun bu əsəri rus dilində yazıldığı üçün, təbii ki, onu geniş kazak auditoriyası oxuyub və özünü, tarixini özü üçün aydınlaşdırıb.
M. Adcı kazak haqqında mövcud təəssüratı dəyişmək üçün əsərinə maraqlı bir səhnə daxil edir: döyüşsüz, vuruşsuz, özü tarix olmayan, ancaq tarixin qavranmasına kömək edən bir səhnə. Murad Adcı kazakın məişətinə girir. Onların adi insan həyatı yaşadıqlarının, əməklə, təsərrüfatla məşğul olduqlarının, hətta əmək qəhrəmanları, təsərrüfat başçıları olduqlarının və hamısından da maraqlısı evdə, ailədə türkcə danışdıqlarının şahidi olub; rusca danışıqlarında türk atalar sözünün kalkasını hərfi tərcüməsini işlədib, sonra türkcəyə çevirdiklərini, rusca söhbətlərində yumor məqamında «izvinite» (bağışlayın) deyib türkcə bir söyüş söydüklərini şəxsən eşidib (kitabında vermədiyi xeyli şeyləri Murad mənə şəxsən danışıb və özü də «izvinite» deyib, gülə-gülə onlardan bəzilərini söyləyib və əlavə edib ki, elə bizim qumuq qıpçaqcasında da belə deyirik). Bəli, kazak türkü də, başqa türklər kimi, ona toxunan olmasa, sakitcə yaşamaq, işləmək, torpağa qan yox, tər tökmək üçün can atır və onun qəhrəmanlıqla vuruşmağı da bu sakit yaşayış üçün olmuşdur.
Başqa bir incəlik. Sibir türkün qədim yaşayış ocağı və qədim mədəniyyət abidələrinin ən çox yeraltı (çünki yüz min illik və ondan da o yana tarix onun üstünü örtüb) və qismən də yerüstü muzeyidir. Arxeoloji tədqiqlərində Sibirin e.ə. yüz-yüz əlli min illik tarixini öyrənən A.Okladnikov Avropa mədəniyyətinin Sibirdən başlandığını deyir. Bəs niyə rus belə zəngin tarixli Sibiri sürgün yeri kimi məşhurlaşdırıb. Ola bilsin ki, məhz bu yeraltı və yerüstü muzeylərdən diqqəti yayındırmaq istəyib bu muzeyin müəllifinin, yaradıcısının ta-nınması, məlumlaşması yəqin ki, ona əl vermir. Ya ola bilər ki, Sibir iqliminin sərtliyində hər oğul yaşayış qura bilmir. O yerdə ki, qoşqu heyvanı kimi öküz yerinə maraldan istifadə olunur, bu iqlimin romantikasının hər etnos duya və yaşaya bilməz. Bu romantikanın valideyni türkdür. Türkün qar yumşaqlığı, ürəyinin-niyyətinin qar ağlığı, xarakterinin buz sərtliyi bu iqlimin yetirməsidir.
Əsərində Murad Adcı belə adi həqiqətləri tarixi gərəklik kontekstində ustalıqla verir.
Sibir – Avropa, arası Avrasiya, Yaxın Şərq – Uzaq Şərq, arası Çin, Monqolustan və Orta Şərq – bu, türkün ixtisarla təsir dairəsidir, yığcam coğrafiyasıdır.
Oxucu bu əsərdə həmin coğrafiyanın və bu coğrafiyanın sakinlərinin həqiqi, indiyə qədər gizli qalmış tarixi haqqında məlumat alacaq.
M. Adcının kitabı bir şeirdir – şeirin məzmununu nağıl kimi dinləmək yox, özünü oxuyub duymaq gərəkdir.
UNUDULMUŞ VƏTƏN VƏ YA ÖN SÖZ YERİNƏ
Avropada «rəsmi» tarixi əks etdirən əfsanələr əsrlərdən bəri hökm sürür. Və bu əfsanələr avropalıların əsil keçmişini düşünməyə imkan vermir.
İnsanların nəsil-nəsil şüuruna belə bir mübahisəli fikir yeridilib ki, «Qərb elə Qərbdir, Şərq də Şərqdir». Bu fikir çoxşəkilli planetimizi ikiyə bölməyə məcbur edir və sivilizasiyanın mənbələrini antik yunan heykəllərinə, Roma hüququna, xristian ayinlərinə bağlayır, qalan şeyləri «barbarlıq», «cəhalət», «vəhşilik» sayır.
Bəs belə olarmı?
Yunan heykəlləri, məsələn, sütunlu məbədlər elə belə, özbaşına meydana gəlməyib, heykəltəraşlıq və memarlıq antik Avropaya İrandan[1 - Tarixən İran bu gün fars dövləti kimi tanıdılan diyar deyil, irəlidə görünəcəyi kimi, bu, Qədim Vətənimizin Manna-Midiya, sonralar Azərbaycan adı ilə tanınmış Cənub hissəsidir. Toponim =ır (qədim türk tayfası) +an (qədim türk cəm şəkilçisi) yəni ırların (>uzların) yaşadıqları yer. T.Hacıyev.], yəni Şərqdən gəlib. Roma hüququ da, bilindiyi kimi, Romada doğulmayıb. O da xristianlığın başqa ayin və simvolları kimi, heç olmasa, Xristin təvəllüdündən beş, yeddi yüz il əvvəl «barbar» Şərqdə var idi. Və bununla bağlı belə bir təbii sual çıxır: Şərq və onun mədəniyyəti harada qurtarır? Və ya Qərb və onun mədəniyyəti haradan başlayır? Son dərəcə gözlənməz cavablar ola bilər. Axı müxtəlif tarixi epoxalarda «Şərq Qərb» anlayışı dəyişib.
İndiki qarşıdurmada müstəmləkəçilik epoxasının üslubu oxunur – bunun arxasında dünyanın bölüşdürülməsi niyyəti dayanır. Kiməsə lazım olub ki, avropalılar özlərinin Şərq köklərini unutsunlar, əfsanələrə inansınlar. İstənilib ki, insanlar lazım gələndə oyuncaq əsgərciklər kimi müharibəyə qalxsınlar, «özlərininkiləri» sevsinlər, yad sayılana nifrət etsinlər…
Biliksizlik toxumu səpmək münasib olub. İnsanların məhz bu bilməzliyi və sadəlövh inamı ilə hakimlər Avrasiya kontinentində tarazlığı saxlaya bilmişlər. Və dünyada özlərinə düşmən müəyyən etmiş, müharibələr başlamışlar. Roma dövründən məlumdur ki, tarixindən ayırmaqla iki nəsil sonra xalqı kütləyə çevirmək olur. Daha iki nəsil sonra onu sürü kimi idarə etmək olar. İnsan sürüsü onunla səciyyələnir ki, çobanlarını hədələmir, əksinə, onunla fərəhlənir.
Fransız filosofu Volter deyib ki: «Tarix cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin məcmusudur». İngilis tarixçisi Eduard Gibbon XVIII əsrdə ona qətiyyətlə etiraz edir: «Tarix nəsə cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin siyahısından daha böyük hadisədir».
Avropalılar özləri haqqında həqiqətləri ən azı min il bundan əvvəl başlayıblar: Avropa Kilsəni Şərqi və Qərbi olaraq ikiyə böldü. Aralıq dənizinin sahibi Bizans imperatorunun hakimiyyəti yavaş-yavaş tükənirdi. İki əsr sonra səlibçilər Konstantinopolu tutdular və hakimiyyət bütövlüklə Roma Papasının əlinə keçdi.
Papa Bizansı koloniya elan etdi və Şərqi Avropanı öz məqsəd zonası saydı. Bu ideyada Avrasiya üfüqləri gorunürdü, təcavüz yuvalanırdı. Bu, dünya ağalığı ideyası idi.
Əsil müstəmləkə ekspansiyası başlanırdı, bunu dini simvollarla ört-basdır edirdilər. Xristianlıq müstəmləkəçilik fırtınasının vizit kartı idi.
Tarix heç bir müsəlman və ya buddist müstəmləkəsi tanımır, hamısı xristianlara məxsusdur. Papanın siyasətinin sifəti, nəticəsi bu idi.[2 - Bunu qonşu ermənilərin Azərbaycanın qədim Qarabağ diyarına qarşı torpaq iddiasında əyani görürük. Tarixən dövlətçiliyi olmamış ermənilərin işğalçılıq, qəsbkarlıq, insan qırğını ideyalarına həmişə Eçmiədzin kilsəsi başçılıq etmişdir. T.H.]
Əvvəllər Rusiyanı, daha doğrusu, onun böyük hissəsini Dəşti Qıpçaq (Qıpçaq Çölü) adlandırırdılar. Bu, Baykaldan Alpa qədər uzanan nəhəng, qüdrətli çöl dövləti idi.
Roma katolisizminin təşviqi ilə Rusiyada romanovçuluq (əslində romaçılıq T.H.) başladı. Tədricən ölkəni yaddaşsızlaşdırdılar. Xristianlığın gəlməsi, Avropanın quluna çevrilmə ruslara çox baha başa gəldi. Ölkənin əhalisi qula çevrildi, slavyanlaşdı. Romanovlar (romaçılar) ölüm qorxusu ilə yeni katolik mədəniyyətinə yol açdılar, xalqa öz vətənini, yəni Rusiyanın Rusun sələf yurdunu unutdurdular. Romanovlara əski dini düşüncə, Tanrıçılıq inamı əl vermirdi.
Çöl xalqı öz vətənində izqoy[3 - Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.] halına salındı, yalanla içirdilib yuxuya verildi.
Romanovlar Rusiya siyasətinə gözlənilmədən gəldilər. Belə qeyri-rus soyadlı adamlar Rusda yox idi. Bu soyadı 1613-cü ildə ilk dəfə şəxsiyyətcə çox zəif olan Zaxarin-Koşkin qəbul etdi, sülalənin əsasını qoydu. O, başa düşdü ki, «Romanov» olmaqla «romalı» (roman) olmuş olacaq. Özü yalançı rus patriarxı Filoretin oğlu idi. Filoreti həmin kilsə mənsəbinə I Yalançı Dmitri (Ljedmitri) qaldırmışdı, patriarx kürsüsünə (kafedrasına) isə II Yalançı Dmitri təyin etmişdi. Filoret Vilnoda yezuit[4 - Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.] kolleci bitirmişdi və ilk rus yezuitlərdən idi.
Beləcə Üçüncü Romanın ssenarisini reallaşdıraraq, Şərqi Avropanı gözəgörünməz Latın (xristian) imperiyasına çevirdilər.
Eradan əvvəl başlamış Altay miqrasiyası milyonlarla insanın taleyini həll etdi, böyük sosial nəticələrə gətirdi. Avrasiyanı bir bütövə çevirdi. Xalqların Böyük Köçü kontinentlərarası ünsiyyət yaratdı, qədim dünyanın müxtəlif sivilizasiya ocaqlarını birləşdirdi. Vahid planet yarandı: Şərq Qərbi gördü, Şimal Cənubu tanıdı.
Planet tanılmaz dərəcədə dəyişdi. Minlərlə ailələr köçdü, yeni ölkələr, yeni mədəniyyətlər yarandı, köhnə bünövrələr dağıldı. Bu, dünyanın yaranması kimi bir prosesdi. Avropanın əhalisi ən azı iki dəfə çoxaldı, Altayda isə əhali ehtiyatı azaldı. Məlumatlı hər kəs üçün görünür ki, Avrasiya dünyasının yaranması nə deməkdir və bunu kim yaratdı!!!
Qədim Altayın müqəddəs yerlərindən biri. İbadət üçün insanlar burada toplanarmışlar.
Altaydan gələnlər, nələri vardısa zəngin həyat təcrübəsini, var-dövlətini, mənəvi zənginliklərini Avropa ilə bölüşdürdü. Avropa varlı oldu, şəhərləri çoxaldı, gücləndi. Gücləndi və ona bu gücü verəni unutdu. Ona sülh, humanizm aşılayan türk tanrıçılığını kənara qoyub, qəddar, kolonial katolisizmdən yapışdı. Və göründüyü kimi, ona dost kimi baxmış tanrıçılara düşmən kəsildi. Və əslində Avropanın bu düşmənçiliyi öz keçmişinə qarşı yönəlmişdir.
Bəli, Avropa bu gün öz tarixinə qarşı çıxır – xristianlıq bunu rəva bilir (bu, ustadına kəm baxmaqdır. Bunun öz cəzası var: barama qurdu, özünə ipəkdən ev hörür, sonra həmin yumşaq, ipək, gözəl ev onun qəbrinə çevrilir. Yəqin ki, türkün Tanrısı Altaydan Avropaya gətirilən mədəniyyətə verilən qiyməti görür. Yəqin ki, insanlığın sonuncu dini olan islam, xristianlığın yaydığı anti-Xrist hərəkətə hələ dözməlidir. Haqq-Taalanın sonda öz sözünü deməyi var. T.H).
Yox, türklər xalqların Böyük köçünü boş əllə başlamayıblar – bunun zirvəsi Göy Allahına inam oldu. Tanrını İlahiyə qədər ucaltdılar. Altaylılar özlərinə dedilər: «Xeyir və şəri, rifah və bədbəxtliyi ancaq Tanrı verir. Həqiqətən hakim odur»…
HİNDİSTAN YARIMADASI VƏ ONUN SAKİNLƏRİ
İnsanlara yardım edən Qadir Tanrı haqqında xəbər quş kimi dünyanı dolaşdı.
Bu xəbər təxminən iki min il yarım, üç min il əvvəl Hindistana çatdı.
Türkün tarixinin Hindistan səhifələri açıldı.
Xalqların Köç dalğası bu ekzotik ölkənin şimalını tutdu. O zamanlar unudulmayıb – naqlar haqqında o vaxtlar qoşulmuş əfsanələr indi də əvvəlki kimi yaşayır. Hindlilərin düşüncəsinə görə, naqlar şimaldan gəlmişlərdir. Ağ insanlar olublar. İnsan sifətində yarımallahlar olublar, bədənləri ilanşəkilli imiş. İstəyəndə ilana, istəyəndə adama çevrilərmişlər. Poeziyanı, musiqini sevirmişlər, onların qadınları nadir gözəllikləri ilə ad qazanıblarmış…
Bəs niyə ilanbədənli? Çünki şərq əfsanəsinə görə insanlar ilandan törəyiblər.
İlan və ya əjdaha yalnız türklərdə əcdad rəmzi deyil, o, ümumiyyətlə, xeyirxah ruhdur, ocağın qoruyucusudur. İlanı öldürmək günah sayılıb. İlan obraz kimi çoxdan yaradılıb və bu, çətin ki, altaylıların kəşfidir. Şərqin çox xalqlarında bu işıqlı obraz keçmişin və gələcəyin birliyinin rəmzi olub. Bu, parçalanmayan birlik olub və onun müəllifi yoxdur (məhz bu təsəvvürə görə də ilan ilahi anlayış daşıyıb ilahi varlığı heç bir qüvvə parçalaya bilməz. T.H.).
Görünür, Hindistanda bu kult olmayıb, yoxsa ona bu qədər diqqət yetirib miflərində yaşatmazdılar. Başqa Şərq ölkələrindən fərqli olaraq, görünür, onlarda ilana sitayiş etməyiblər.
Altay əfsanələrinə görə, ilan həm də od və su ilə bağlı olub; guya ilan göydə uçub və eyni vaxtda xəzinələrinin saxlandığı yuvalara, mağaralara, çayların dibinə toxuna bilib. Guya insanlara dəmir külçəsini, qızılı və başqa yeraltı sərvətləri o vermişdir.
Əski Altay əfsanəsinə görə, bir dəfə ilandan «köynəkli» və ya «canavar dərisində» insan doğulub – bunu yaxşı əlamət bilirlər. Lazım gələndə canavar, pələng, ayı, yaxud istənilən heyvan surətinə girir. Və özünü yerə çırpır… Artıq burada vacib bir nəticə baş verir: həmin «köynəkli» insandan Altay qəbilələrində totem nişanəsi olaraq hami ruh törəyir. Bunlar ən çox ilan, pələng, quş və ya canavar olublar və qəbiləni qoruyublar. Beləliklə, vəhşi heyvanlar əsilzadə nəsillərin rəmzləri olublar. Onların şəkillərini bayraqlarda, gerblərdə veriblər.
Onlara qurbanlar kəsiblər və əlbəttə, onları qəbilənin himayəçilərini heç vaxt incitməyiblər.
Buradan başqa bir Altay ənənəsi törəyib bu, sənətdə öz əksini tapıb. Buna «heyvani üslub» (zverinıy stil) deyirlər. Türk ornamentləri, süjetləri bununla xüsusi seçilir. Qədim ustaların sümükdən hazırladıqları şəkilləri, heykəlcikləri qəbilənin yaşanışına, mübarizəsinə can verib.
Pələng öküzü parçalayır, canavar qabanı qovur… Belə mənzərələr heyrətamiz şəkildə plastikləşdirilir.
Canlı aləmin obrazları peyğəmbər Geserin Altaya gəlməsinə qədər, yəni altaylıların Tanrı inancını qəbul etməsinə qədər çox dəbdə olub. Lakin yeni inamın təsdiqindən sonra da totem nişanı itmədi. Əvvəllər olmuş qurbanlar isə itdi…
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin uzaq keçmişlər haqqında o qədər də az şeylər məlum deyil.
Hətta çox da uzaq olmayan keçmiş haqqındakından bəlkə də daha çox şeylər bəllidir.
Tarixin paradokslarından biri məhz budur: yaxın hadisələr senzuranın qadağası altında olur.
Hindistanda «Mahabharata»nın və ya «Bharatanın nəsilləri» haqqında böyük dastan qorunub saxlanır. Bu, qədim Hindistanın salnaməsidir. Orada naqlar haqqında səhifələr var. Əfsanələrin verdiyi məlumata görə, onların vətəni şimaldadır – orada tükənməz xəzinə və dəmir xaç var. Ancaq daha maraqlı olan başqa şeydir: Altayda ilandan doğulmuş həmin «köynəkli» insan türklərin gəlişindən sonra Hindistanda da tanındı. Hindlilər onu Bhima adlandırdılar. «Mahabharata»da yerli gözəl «qurd qarınlı» təşbehi ilə təriflənən gəlmə qəhrəman həmin fikri təsdiq edir. Bu, Altay əfsanəsindəki qurd dərili insandır. Bu obrazın yaranmasını xatırlasaq, bu ehtimalın yəqinliyi şübhə doğurmaz. Bu mətndə Altay süjetləri fasiləsiz gəlir.
Nəzərə alsaq ki, Şimali Hindistanda birinci minilliyin əvvəllərində naqların yaratdıqları çar-hökmdar sülalələrinin real izləri gəlmişdir, fikrin gerçəkliyi bir daha özünü doğruldur.
«Mahabharata»nı on səkkiz kitabdan ibarət hesab edirlər.
Şərqşünasların fikrincə, eradan əvvəlki I minilliyin hadisələrini əks etdirən daha dolğun tarix əldə yoxdur.
İki min il yarım və daha əvvəlləri əks etdirən nadir kitablardakı əfsanələr şimaldan gələnlərlə bağlıdır. Mətni təşkil edən iki min beytdən az qala hər birində buna rast gəlinir.
Söhbət mədəniyyətdən gedir. Hindistanda bu mədəniyyət əvvəl olandan fərqlənir.
Qədim mətni detallarına qədər təhlil edən elm müəyyənləşdirib ki, eposun yazılı nümunəsi təxminən min il yarım bundan əvvələ aiddir və ondan bəri onda çox az şey dəyişib.
Bəs qədim əfsanələrin qəhrəmanları olan bu gəlmələr kimlərdir?
Və bu suallara cavablar varmı?
Bəli, bu məsələdə alimlərin fikirləri sərt şəkildə fərqlənir.
Bəli, burada siyasət işə qoşulur.
Kimsə onları Urala bağlayır, kimsə Tibetə.
Heç kəs onları Altayla bağlamır.
Burada qərb elminin heyrətləndirici korporativ (qəsdən düşünülmüş) birliyi üzə çıxır.
Elə bil kiminsə sifarişi ilə bu elm kontinentin tarixində heç nəyi türklərlə bağlamır.
Bu aşkara tabudur qadağadır, yasaqdır.
Ancaq tədqiqatçılar, o cümlədən qərblilər, çoxdan belə bir şeyə diqqət yetiriblər ki, qədim hind eposu («Mahabharata», «Ramayana») və Veda ədəbiyyatı tez-tez təbiət hadisələri təsvir edir. Bunu Hindistanın yerli sakinləri görə bilməyiblər. Məsələn, hərəkətsiz Qütb ulduzunu və Böyük Ayı bürcünü; yaxud aylarla davam edən qar, buz və şaxtalı gecələr; Günəşi batmayan uzun gün (Qütb gecələri); yaxud yalnız şimal dairəsinin əlli beşinci dərəcəsindən aşağı olmayan vilayətlərdə müşahidə etmək mümkün olan şimal bürcləri və s.
Hindistanda həmin Böyük Ayı bürcü üfüqün ardında gizlənmiş olur, o, görünmür.
Bununla belə, ona çoxlu poetik istinadlar var.
Qəribə deyilmi?
Bəs həmin en dairəsində yerləşən Qədim Altaydan çıxanlardan başqa bu şimal səmasını kim görə bilərdi?
Tibetin yüksəkliyindən bunu görmək olmaz.
Ural versiyası da etibarsızdır – bunu o adam təklif edə bilərdi ki, o, Qütb Uralında olmayıb, Uralın təbiətini və arxeoloji imkanlarını bilməz.
Ancaq Altayda həmin təbiət hadisələri var.
Çox heyf, burada tarixin işinə coğrafiya müdaxilə edir, axı onu senzura ilə boğmaq olmur.
Qədim Hindistanın eposu «coğrafi kəşflərlə» doludur.
Budur, məsələn, bir nişanə, gələnlərin vətənini səciyyələndirən az qala ən əsas əlamət: Meru dağı. Bu hətta dağ deyil, dağ silsiləsidir, şərqdən qərbə qədər uzanır. Eposda Merunu Qızıl dağ adlandırırlar. Bura Allahın iqamətgahıdır, «bütün canlıların ruhu burada olur».
İldə bir gün var ki, parlaq günəş Meru dağını dolanıb yenə onun ətəyinə gəlir.
Bu, gün dönümü hadisəsidir (yəni Günəşin göy elevatorunun ən uzaq nöqtəsindən keçməsi vaxtı. Bu hadisə adətən iyunun 22-də və dekabrın 22-də baş verir. Deməli, əfsanə bunu nəzərdə tutur ki, Meru dağının zirvəsi (onun ən uc nöqtəsidir) yəni Göy Tanrısına ən yaxın məsafədədir. T.H.). Bu hadisə vaxtı gün dönümü zamanı hindlilər pradakşin mərasimini keçirirlər müqəddəs yeri saat əqrəbi istiqamətində dolanırlar. Bu mərasim müqəddəs yerə, ziyarətgaha hörmət əlamətidir.
Hindlilərin düşüncəsinə görə, bu ayini hətta Günəş də edir müqəddəs Meru dağının başına dolanır.
Həmin müqəddəs dağ Altayda Onquday rayonundadır. Onu Sumer adlandırırlar.
Bu, Altayın ürəyidir. Türk üçün bundan müqəddəs yer olmayıb. Onu ancaq Kaylas dağı ilə müqayisə etmək olar.
Burada yaddaşın gedib çıxa bilməyəcəyi zamanlardan qalmış yüzlərlə kurqanlar və dua yerləri var. Açıq göyün altındakı əsil ibadətgahın minlərlə il yaşı var. Min illərdir ki, insanlar buraya ziyarətə gəlirlər.
Sumer Altayın səcdəgahı, qurbangahıdır.
Orada ucadan danışmaq olmaz, ov edilməz.
Yayda elə gün olur ki, günəş dağın bir tərəfindən çıxır, o biri tərəfində batır.
Bu, ağla gələn şey deyil. Bu, ona bənzəyir ki, duşunürlər: dağın zirvəsini örtən qarın hər dənəciyi kiminsə ruhudur, onun maddi vəziyyətidir. Bu qar dənəcikləri günəşin parıltısında gözü qamaşdırır.
Hind vedalarında həmin mənzərə belə ifadə olunur:
«Ecazkar quş dəstələri kimi Ağ dağ işıq saçırdı» əbədi Meru buzlağı haqqında belə deyilir.
Türkcədəki «su» sözü Sumer adının bütün məzmununu ifadə edir – Hind vedalarının «Səma Qanqı» bu dünyəvi mənəviyyat bulağından başlanır.
Altun gölü (Teles gölü və ya Süd gölü) hindlilər tanıyırdılar. Onun «canlı suyu», meşələrlə, yaşıllıqlarla örtülmüş sahilləri, düzənləri, ətirli çiçəkləri haqqında eşitmişdilər. Bilirdilər ki, bu göl «Merunun şimal ətəklərində» yerləşsə də, qışda yarısınacan donur.
«Süd gölü» «Ağ göl» haqqında xakas əfsanəsində də danışılır. Burada da müqəddəs Sumer dağına bağlanan coğrafi koordinatlar göstərilir. Orada göl «at gözünə bənzəyən qızılı sahilləri» ilə təsvir olunur.
«Mahabharata»da möcüzəli odur ki, Altay onu görmüş şəxsin gözü ilə təqdim edilir. Bu ölkə ürəkaçandır, müqəddəs ziyarətgah yurdudur.
Və maraqlıdır ki, diqqət təbiətdən çox insanlara yönəldilir.
Burada Tanrı ədaləti hökm sürür.
Xüsusi qeyd olunur ki, Göy Tanrısına ürəklə inanırlar. İnsan ancaq vaxtilə atıb getdiyi Vətəni haqqında belə danışa bilər. Təsvir ağıldan yox, ürəkdən gəlir.
Deyilir ki, orada müqəddəs hərəkətli «ağ kişilər, qanunun biliciləri, möminlər hökm sürürlər».
Bunlar «bütün xeyirxah əlamətlərlə səciyyələnirlər, ay kimi parlayırlar», «şüalanan, əbədi Allaha daxil olurlar».
Altay belə olub.
Altaylıların ağ inamları belə olub.
Uydurulmamış, təbii olub.
Türkoloqu daha çox maraqlandıran «Mahabharata»nın birinci kitabıdır. Bu kitabda naqlar haqqında, onların həyat tərzi haqqında məlumatlar var.
Əslində, bu, Altayın qədim tarixidir, türklərin tarixidir. Bunlar elə məlumatlardır ki, onlara başqa ədəbi mənbələrdə rast gəlinmir. Hindistanın xalq eposu nadir yaddaş xəzinəsidir. Buradakı əfsanələr nəinki xalqların Böyük köçündən, bu Köç dalğasının Hindistana girməsindən, hətta onun burada qalmış nəticələrindən də xəbər verir.
Hind alimləri tam əmindirlər ki, naqlar Şimali Hindistana gəlmiş real etnos olublar. Onların gəlməsindən iyirmi beş əsr keçib bu, kiçik rəqəm deyil və arxeologiya naqların gəlişini təsdiqləyir.
Hər halda «Mahabharata» yalnız nağıllar toplusu deyil. Burada ciddi tarix var, sadəcə, bu tarix əfsanələr formasında verilir.
Hindistanın mədəniyyət ənənəsi elədir. Burada hind alimləri tarixi əfsanələrə inandırıcı sənədlər kimi münasibət bəsləyirlər.
Rusiyadan fərqli olaraq, burada tarixi mətnlər müqəddəsdir. Onların üzərində dəyişiklik etmək və ya köçürmək heç kəsin ağlına da gəlmir.
Keçmişi dəyişmək olarmı?
Əlbəttə, yox.
Hindlilər danmırlar ki, «Pracnaparamita»nı türklərdən götürüblər – bu abidə Hindistanın məxsusi mədəniyyətinin fundamentinə daxildir. Bu, hindlilərin özünəməxsus, İncili və ya Quranıdır.
Bu, müdrikliyin qədim toplusudur.
Bunu oxumaq üçün ancaq təmiz ürəkli maarifçilərə icazə verilib. Çünki ondakı yüksək fikir və həqiqəti qavramaq hər kəsə müyəssər olmur.
Çox heyrətlidir ki, orada rast gələn frazalar və bütöv süjetlər sonralar İncildə və Quranda da əks olundu.
Hətta təkcə bununla hindlilər dünya mədəniyyətinə böyük xidmət göstərmiş olurlar ki, Altayın bu müqəddəs, əziz düşüncə örnəyini qoruyub saxlayıblar.
Hindlilər bəşəriyyət üçün türkün o mənəvi sərvətini saxlayıblar ki, türklər özləri onu biabırçı şəkildə itiriblər.
Gəlmələr haqqında məlumatlar Şambala haqqında əfsanəyə transformasiya olunub.
Hindlilərin Şambala adlı uzaq əyalətinin coğrafi koordinatları var: o, Xan Tanrı çayının hövzəsində Sambıl-tasxıl dağının ətəklərindən başlanır.
Bu informasiya da dəqiqdir, etibarlıdır. Tanrı çayı Altayda axır.
Və Xan Tanrının zirvəsi yaxşı məlumdur: bu gün Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistan türk dövlətlərinin sərhədləri orada birləşir (Tyanşan çincə Tanrı dağı deməkdir T.H.).
Şambala adını müxtəlif şəkillərdə yazırlar: Şambxala, Sambkxala, Şambala.
Görünür, bu toponim qam balıq adına gəlir. Belə təkamül baş verib:qam–baluq–kambaluk–çambaluk–şambaluk şambala. Birləşmə iki qədim türk sözündən ibarətdir: qam – ilahi məzmunlu qüvvə və baluq – şəhər, qala.
Deməli: ruhani xidmətlərin şəhəri, məskəni.
Bu məzmun Şambala haqqında Hindistanın şimal buddistlərində qorunub saxlanan rəvayəti olduğu kimi əks etdirir.
Tibetdə monastrı idarə edən şəxsə şamo deyirlər (şam və qam anlayışları əski türk mifologiyası ilə aşkarca aydınlaşır və bunlar türk sözləridir T.H.).
Altayda Ağsu da (Aksu) axır. O da məşhurdur.
Hind çarlarının Günəş sülaləsinin əsasını qoyan hökmdar onun sahilində anadan olub bu ölkənin tarixində belə yazılıb.
Sehrli Şambala haqqında Hindistanda çox şeylər bilirlər. Oranı ruhanilərin, bilik xəzinəsi sahiblərinin yurdu sayıblar, ora bəşəriyyətin intellektual elitasının evi olub. Yeri gəlmişkən, əfsanəvi arilər buradan, Altaydan gəliblər.
Əfsanəvi Şambalanı çoxları axtarıblar, ancaq tapmayıblar. Çünki həqiqəti olmayan yerdə axtarıblar. Hesab edirlər ki, o (Şambala) Tibetin əl yetməyən dərələrindədir. Çox təəssüf ki, bu adamlar türk dünyasının coğrafiyasını bilməyiblər (bilsəydilər, deyərdilərmi? – T.H.).
Başa düşmək gərəkdir ki, planetin məskunlaşması kortəbii, ya kiminsə iradəsilə baş vermir, bu, demoqrafik qanun əsasında olur. Bu, biliklər sistemi olan sosial coğrafiya elminin görəcəyi işdir.
Ancaq və yalnız hazırlıqlı xalq köçməyə, yeni torpaqlarda məskunlaşmağa və orada yaşamağa qabildir.
İki min il yarım bundan əvvəl məhz türklər belə bir xalq oldular. Onlar öz vətənləri Altayda elmi-texniki inqilab etmişdilər.
Bunu inkar etmək olmaz ki, həmin dövrdə dünyanın heç yerində dəmir əmək alətlərini onlar qədər geniş dairədə istifadə edən heç kəs olmayıb.
Heç kəs o zaman onlar kimi mükəmməl at-araba nəqliyyatına yiyələnməyib.
Heç kəs həmin dövrdə onların yiyələndiyi kamillikdə inşaat-quruculuq materialı və ondan istifadə ustalığı, bununla da bağlı yüksək memarlıq sənəti görməmişdi.
Tibetdə və Monqolustanda yayılmış lamaizm şimal buddizminin bir qoludur. Lamaizmin əsasını I əsrdə IV Budda qurultayında türklər qoydular. Yeni inancın qəbulunun rəsmi təsdiqini çar Kanişka öz üzərinə götürdü.
Təsadüfi deyil ki, o zaman Budda ibadətçiləri «imanlarını təkmilləşdirmək və müqəddəs mətnlər əldə etmək üçün» məhz Altaya və Mərkəzi Asiyaya gedirdilər–260-cı ildə Çindən buraya ibadətə gəlmiş şəxs öz gəlişini belə izah etmişdi.
Lamaizm türkoloq üçün ona görə maraqlıdır ki, kökləri birbaşa Altaya gedən adətləri qorumuşdur. Ölməz Tanrı adını lamaizm bilir, halbuki bu inancda Allah yoxdur.
Avropalılar tərəfindən işğal olunana qədər Hindistanda Tanrı obrazı kimi Altay da unudulmamışdır.
Bu gün Buddanın şəklini mavi gözlü (hindlilərin dediyi kimi: arilər kimi) çəkmirlərmi?
Bu, unudulmuş hadisələrin əks-sədası deyilmi?
Məsələn, «şimaldan gəlmişlərin» unudulması.
Axı hindlilər onları naqlar deyil, həm də arilər adlandırırdılar – bunlar ikinci, üçüncü köç dalğalarının iştirakçıları kimi saklar/şaklar adını daşıyırdılar.
Atın qurban kəsilməsi mərasimi diqqəti çəkən hadisədir, bu, min illərdir ki, türklərdə saxlanmışdır. Qədim hind mifində buna «asvamedka» deyiblər.
«Xüsusi seçilmiş atı azad buraxırlar, ancaq çar (yaxud müəyyən olunmuş sərkərdə) ordu ilə onun ardınca düşür.
Həmin atın keçdiyi ölkələrin hökmdarları ya bu atın sahibi olan çara tabe olmalıydılar, ya da onunla müharibəyə qalxmalıydılar. Bu proses bir il çəkirdi. Bir ildən sonra atı paytaxta gətirirdilər. Fəth edilmiş ölkələrin sakinlərinin iştirakı ilə at qurban kəsilirdi» – bu, həmin mərasim haqqında tarixçilərin sözüdür.
Bu, heyvanın öldürülməsi sayılmırdı – at öz borcunu yerinə yetirmiş olurdu.
Qurban kəsilməsi üç mərasim (ritual) ocağı ilə müşayiət olunurdu, qurbangahın qibləsi üzü Şərqə olurdu. (Altayın coğrafi mövqeyi nəzərdə tutulur. – T.H.)
Bu mərasim Altayda XIX əsrə qədər icra olunmuşdur. Hindistanda isə xeyli əvvəl, ingilislərin müstəmləkəsi olandan unudulub.
Türklərdə belə məsəl olub: «At dırnağı dəyən yerlərin hamısı bizimdir.
Yeri gəlmişkən: zəmanəsinin hər bir mədəni adamı kimi, Kolumb türk dilini bilib. Tarixi okean səyahətində o, Hindistanın Böyük xanına məktub aparıb.
Hindistanda və İranda türk xanlıqlarından Marko Polo da kifayət qədər yazıb. «Kitab»ının üçdə biri onlara həsr olunub – az qala iki sətirdən bir «Böyük Kan», «türk» sözləri işlənir.
Budur, dünyanın ən qədim mədəni ölkələrindən biri Hindistanın zəngin mədəniyyətinin yaradılmasında türk iştirak edib. (dünya memarlığının tacı sayılan Tacmahalın memarı türkdür və məhz Azərbaycan türküdür. – T.H.)
TÜRK HİMNİNİN PARS MELODİYALARI
Göy Allahını tanımayan yalnız Şimali Hindistan deyildi.
Yeni eradan çox-çox əvvəllər Altayın «ağ səyyahları» Orta Şərqdə də olmuşdular. Orta Şərq onda kədərli bir mənzərə yaşayırdı: ölkə üzülüb gedirdi, Babilistanla iflasedici müharibə onu əldən salmışdı. Yerli sakinlər özləri altaylıları dəvət etmişdilər. Öz talelərini onlara etibar etmişdilər. Ayrı çıxış yolları yox idi, Babilistanın köləliyindən ancaq belə xilas olmaq olardı.
Hindistandan fərqli olaraq, xalqların Böyük köçünün ilk dalğasının buraya nə vaxt gəlməsi məlum deyil. Ancaq Əhəmənilər xanədanı o haqda nəsə yada salır. Əhəmənilər eradan əvvəl 558-ci ildə hakimiyyətə gəldilər. Altay çarlarından birincisi Kir oldu. O, Farsıstan adı ilə güclü bir dövlət yaratdı.
Qədim dünyanın yarısını, o cümlədən Misiri, Babilistanı və bütün Mesopotamiyanı özünə tabe etdi.
Buna görə də Böyük təyinini aldı.
Çar nəcib nəsildən idi, onun hamisi bars (bəbir) idi.
Yəqin buradan da Kirin yaratdığı dövlət Pars (Persid) adını alıb.
Bu, türk sözü olub, ari nəsəbli insanlarla bağlıdır.
Onlar şimaldan gəlmişdilər – Əhəmənilər özləri belə deyirlər.
Başqa mülahizə də var: «Pars» türkcə pələngin «bars» adlanan bir növünü göstərir. Ancaq pələng Altayın malı deyil – Orta Şərqdə isə var. Hesab etmək olar ki, pələng çar nəslinin himayəçisi olub. Bundan sonra bir obraz kimi Şərqin sənətinə girir.
«Pələngin» (daha dürüstü «barsın») ölkəsi getdikcə çiçəklənir.
Çarı ilahiləşdirirlər, onu yerə göndərilmiş Xilasedici sayırlar. Bu süjetə sonralar Apokalipsis daxil olur. Bu, «ağ sərkərdənin» başçılığı ilə təşkil edilmiş ilk atlı ordudur.
Bunu dünya görüb və heyrətlənib.
Kirin ordusunun əsasını-nüvəsini «məğlubedilməzlər» təşkil edirdilər–min nəfər seçmə süvaridən ibarət olub.
Zireh və dəbilqə geyinmiş bu süvarilər çarın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bunlara xəzərlər deyirdilər.
Burada hər şey Altaydakı kimi gözəl idi.
Bununla belə, Parsın ən çox çiçəklənmə dövrü Daranın zamanında olub. Dara müharibələri ilə yox, dövlət islahatları ilə şöhrətlənib. O, ölkəyə Altayın dövlət quruluşunu gətirdi.
Bu, dünyada ilk türksayağı inzibati islahatlardan biri idi.
Parsda türklər təxminən iki əsr hakimiyyətdə oldular və çox şeyə nail oldular. Ancaq onların qüdrəti qırıldı.
Əski inanclı kahinlər güclü çıxdılar. Qəsd toru qurdular.
Çiçəklənmiş ölkəni dağıtdılar. Heç sən deyən bir müqavimətə də rast gəlmədilər. Çar onları tabe olmağa məcbur edə bilərdi. Etmədi. Öldürə bilərdi. Öldürmədi.
Çar inanca hörmət nümunəsi göstərdi. Əcdadından bilirdi: inancı zorla qəbul etdirmək olmaz. Bu düşüncə Əhəmənilər xanədanına son verdi.
Bəs xanədan necə məhv oldu?
Tarix dəqiq məlumatlar saxlamayıb. Xalqın rəvayətlərində isə belə açıqlanır: Çarı öz təbəələri öldürüb. Bu, Altayın ənənələrinə uyğundur. Əgər hökmdar xalqın taleyini çiçəkləndirə bilmirsə, o, qurban getməlidir: onu – Allahın padşahını camaatın qarşısında öldürürdülər.
Qayda belə idi. Türk hökmdarının səhv etməyə ixtiyarı yox idi, əks halda o, hakim deyil.
Dini ehtiraslar Böyük Parsı payız yarpağı kimi fırladırdı.
Nahaq yerə bu süqutu Makedoniyalı İsgəndərin ayağına yazırlar. Heç bəlkə o, Parsda olmayıb. Onun Parsa yürüşü mifə bənzəyir, sübutlarla təsdiqlənmir.
Bu nizamsızlıq Parsda çox çəkdi.
Nəhayət, başqa bir altaylı hakimiyyətə gəldi. Ona xan Arsak deyirdilər. Bu, türkcə Bahadır Sak (igid sak) demək idi.
O, yeni bir nəslin, Arşakilər sülaləsinin və Parfiya dövlətinin əsasını qoydu.
Atlıların Qafqaza gəlməsi hiss olunmadı. Onları ilkin Dərbənddə tanıdılar. Bu qala-şəhər Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin yollarının qovşağında yerləşirdi. Avropaya Roma imperiyasına yollar buradan başlanırdı.
Həmin hadisə eradan əvvəl 250-ci ildə baş verdi.
O vaxtdan Orta Şərq əbədi olaraq türk mədəniyyəti ilə üzviləşdi.
Şəhərlərdə, ziyalı-işıqlı insanların ağlında, ürəyində bu mədəniyyət baş oldu.
«Xilasedici» sözü göydən yerə endi – yer gerçəkliyi oldu.
Əski Parsın bir hissəsi olan yeni ölkə dağınıqlıqdan çıxdı, yenidən güc qazandı.
Açı-Dahaqa əfsanələri xalqların Böyük köçü ilə bağlı bu tarixə zəif, zərrə şəklində bir işıq salır. Ancaq İranda bu məsələlər haqqında Hindistandakından çox az məlumat var.
Açı-Dahaqa Orta Şərqdə hakimiyyətə gəlmiş bir özgəyerli hökmdardır.
Qədim dastan onun portretini ilan-əjdaha obrazında təsvir edir (Hindistanda naqa olan kimi).
Məlumdur ki, Açı-Dahaqa Göy Allahına inam yolunda mübarizə aparıb, ancaq onu hamı başa düşməyib. Əhalinin əksəriyyəti oda sitayiş ediblər. Təkallahlılıq onlara yad olub.
Mahiyyətcə Hindistandakı süjet təkrar olunub – yerli əhali gələnlərin inamına həvəssiz yanaşıblar. Əvvəlki mənəvi mədəniyyətin tərəfini saxlayıblar.
Parsda zərdüştlülüyün, sonra manixeyçiliyin törəməsinin səbəbi var. Bu iki din türkün inancını yerli şəraitə «uyğunlaşdırırdı». Və bunu uğurla icra edirdilər. Əhəmənilərin süqutunun səbəbi də buradan gəlir onlar insanların şüurunu dəyişdirməyə risk edirdilər.
Mənəvi mədəniyyətin tarixi belə nümunələrə az rast gəlməyib ki, güclü xanədanlar dini ziddiyyətlər ucbatından tarix səhnəsindən gediblər.
Böyük Parsın yerində hadisələrin səhnəsinə Parfiya gəldi.
Parfiyada Altay üslubu aydın seçilir. Parfiyanın torpaqları Xəzər dənizinin cənub sahillərindən başlayıb cənuba gedir, Hind çayına qədər uzanır. İndi həmin torpağın böyük hissəsinə Azərbaycan İranı deyirlər. Buranın əhalisi əvvəlki kimi yenə türklərdir.
Parfiya çarının qohumları Midiyada, Qafqaz Albaniyasında və Ərmən torpağında hakimiyyətdə idilər.
Parfiya müvəffəqiyyətlə Roma ilə rəqabət aparırdı. Eradan əvvəl I əsrdə ölkə qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı.
Arşakilərin/Arsakilərin kimliyi haqqında alimlər çoxdan mübahisə edirlər. Ancaq bu mübahisələrin nəticəsi yoxdur. Çünki mübahisələrin tozunda çox vacib detallar görünməz olur. Məsələn, çarın möhürü indi İranın Dövlət muzeyindədir.
Onun üstündə türk run işarələri (Orxon əlifbası) aydınca oxunur.
Əgər möhürün üstündə türk run yazısı varsa, deməli, bu hökmdar türkdür.
Deməli, Arşakilər/Arşakilər türkdürlər.
Ancaq kimə deyirsən, Avropanın və Rusiyanın alimləri Arşakiləri hansı millətin ayağına desən, yazırlar, bircə türkdən başqa.[5 - Bu tədqiqatçıların siyahısında iki nəfər istisna var:a)Bunlardan biri P.Melioranskidir. O, XIX əsrin 90-cı illərində «Kül tigin» abidəsindən danışarkən arşakilərin pulunun üstündə Orxon run yazısının tipində damğa olduğunu söyləyənlərə isnad edir. Özü bu fikri bölüşdürməsə də, hər halda faktlığını göstərir yəni arşakilər dövlətinin pulunda türk damğası– hərfi varsa, deməli, bu mədəniyyət, bu dövlət türkündür.b)XX əsrin 80-ci illərində türk etnosunun istedadlı tədqiqatçısı L. Qumilyov qətiyyətlə dedi ki, arşakilər türkdür. Hətta arşakilərin Türküstandan gəlmiş olmasını deyən alim, onların Azərbaycanda müstəqil sülalələr kimi yaşadıqlarını dedikdən sonra məhz belə ifadə işlədir: «Y.e.nın VI əsrindən sonra onlar yerli türklərin içində əridilər*. T.H.]
Çarın möhürü də, başqa sənədlər də, real tarix də nəzərə alınmırsa, hətta İranın Altayla, Böyük Köçlə əlaqəsi görülmürsə, onda iranşünaslığa inam qırılır.
İranlılar sasanilər zamanından, parf çar xanədanını devirəndən sonra tarixi təhrif etməyə başladılar.
Xələflər özlərini çar (kağan, xan) yox, şah adlandırdılar və İran terminini işlətdilər. Bununla da Parfiya və Arşakilərin yaddaşdan kökünü kəsmək istədilər. Ancaq bunu çox kobud şəkildə etdilər. İranda «yeniləşdirilmiş zərdüştlük» dövlət dini oldu, maqlar və kahinlər ruhaniliyi ələ aldılar.
Sasanilər Arşakilərin hakimiyyət tarixini iki dəfə azaltdılar və onların nailiyyətlərini öz ayaqlarına yazdılar. Onlar türk Parfiyasını unutmağı məcbur etdilər.
Amerika şərqşünası R.Tray təəccüblə yazır: «Biz parflar haqqında sələflərindən daha az şey bilirik».
Qərbdə hətta məşhur alimlərin çox həcmli elmi əsərlərində parf dövrü ümumiyyətlə buraxılır. Elə bil İranda nə parflar, nə də ümumiyyətlə türklər olub.
Avropa tarixçiləri parflara münasibətdə iki istiqamətə ayrılırlar. Biri ancaq pis tərəfdən yanaşır. Məsələn, M. Delafua 1885-ci ildə Parisdə çıxan kitabında belə yazır: «…parflar (eyni təyinlər türkün adı çəkiləndə də təkrar olunur T.H.) kobud barbar xalqdır. Onun dövlət təşkilatı Attilanınkına bənzəyir».
Təbii belə münasibət əks-reaksiya döğurmalıydı.
Əvvəlcə, ikinci münasibət sadəcə birinciyə şübhə ilə yanaşmaqdan ibarət olub. Ancaq arxeoloji qazıntılar bu şübhələri sübutlarla inama çevirdi.
Tura-Yevropos və Cənubi Türküstanda aparılan qazıntılar ən demaqoq, ən qışqırqan əks-parfçını da susdurdu. Onların tədqiqlərinin əsassızlığını göstərdi.
Artıq şübhə yeri qalmır ki, Parfiyanın sənəti, memarlığı Avropanın Antik yaradıcılığına təsir göstərib. Heç demə, yunanlar öz gözəl heykəllərini və saraylarını yaradarkən parfların ustalarından və sənətkarlarından öyrənmişlər.
Pars ölkəsinin İran, Eran, Ariana adlandırılması da maraqlıdır.
Əksər şərqşünaslar bu toponimdə «ari» sözünü görürlər. Və hesab edirlər ki, bu «arilər ölkəsi» deməkdir.
Heç demə, bu toponim Parfıya ilə, xan Arşakin gəlişi ilə bağlıdır. Parfiya torpağını xalq «arilər çarlığı» və ya Ariana adlandırırmış.
Tarixçilər çox könülsüz-könülsüz yazırlar: «Ariana… mahiyyət etibarilə Parfiya çarlığı ilə uyğun gəlir». Maraqlı deyilişdir, deyilmi: «odur» demirlər, «ona uyğun gəlir» deyirlər.
Hər halda, fakt onları çaşdırır.
Parfiya tarixi ilə bağlı başqa bir maraqlı hadisə: ikinci türk dalğasının gəlişi ilə yeni bir ad da meydana gəlir: İran.
Bu faktı bilə-bilə sasanilər İranı ucaltdılar; Parfıyanı unutdurmaq üçün İrandan yapışdılar.
O vaxtdan Orta Şərqdə Aryana Veca (Ari torpağı, Ari genişliyi) adlı sabitləşməmiş bir toponim mövcuddur.
Bu sahə həmişə türklər yaşayan əyalətə, türk osmanlıqlarına aid olmuşdur.
Deməli, cidanı çuvalda gizləmək olmazmış.
Arşakilər ölkəyə yeni yazı verdilər: run hərfləri – bir halda ki, hərf, deməli, sürətli yazı. Əvvəlki mixi yazının yerinə əlifba!
Bu, İranın tarixinə «Arşakilər yazısı» kimi daxil oldu.
Şərqdə bu yazı «soqd və ya uyğur yazısı» kimi də məlumdur.
İnkarçılar türk yazısını sami (semit) dillərindən birinə aid etmək yolunu tutdular.
Ancaq bu halda nəzərə almırlar ki, o vaxtlar samilər Babilistanın qulları idi. Və Böyük Parsın ağlına da gəlməzdi ki, qul dilini beynəlxalq hüquq dilinə çevirsin.
Kir yəhudiləri əsirlikdən xilas etdi, öz vətəninə qayıtmaları üçün onlara icazə verdi (e.ə. 515-ci ildə). Və əvəzində nə dil, nə də yazı götürdü.
Parsda hər şey özününkü idi. Onda türkün ciddi dövlət cizgiləri vardı.
Bu cəhət Daranın islahatlarından sonra daha aydın görünürdü. Onun ordusunda süvari əsas rol oynayırdı. Əvvəllər, parf-türk təsirinə qədər Orta Şərqdə bu tipdə, süvarili ordu tətbiq edilməmişdi. Uğurlar bunun nəticəsi idi.
Türklər uzaq məntəqələr arasında (hərbdə və dinc şəraitdə) atla poçt əlaqə üsulundan istifadə etmişlər (Herodot bunu heyrətlə tərifləyirdi). Bir halda ki, belə əlaqə vasitəsi tətbiq olunur, deməli, bu, yazı ilə edilmiş və deməli, yazı varmış, əlifba işlənirmiş.
Parf təsiri, ondan da əvvəl Parsda türk mənşəyi onda da görünür ki, Əhəmənilər qeyri-iran (bu İran müasir anlayışdakı İrandır) adları daşıyırdılar. Bunu hətta şovinist-iranist tarixçilər də etiraf edirlər.
Sonra. Türkün run yazısının mənşəyini arami yazısı ilə bağlayanların nəzərinə; bu necə ola bilərdi – axı o zaman samilərin özünün yazısı yox idi!? (Bütün bunlar onunla bağlıdır ki, yəhudilər bir «sentrizm» yaradıblar. Avropalılar dünya mədəniyyətinin Avropadan nəşət etməsi iddiası ilə XIX əsrdə avrosentrizm doktrinasını ortalığa atdılar. Eynən həmin model və metodika ilə yəhudilər iudasentrizm təkəbbürünü meydana qoyublar. Onların iddiaları budur ki, dünyada yaxşı nə varsa, mütərəqqi əqli-elmi, mədəni nə yenilik baş veribsə, hamısı yəhudilərindir. – T.H.).
Bu arada başqa bir maraqlı detal nəzərimizi cəlb edir. Bunu da şüurlu şəkildə diqqətdən kənarda qoyublar: Əhəmənilər zamanı azadlıq alan yəhudilərdə yeni iudaizm törədi. Tora adlanan ayinlər sistemi israillilərin qanununa çevrildi. Qədim türkcədə qanuna «törə» deyirlər. Bunu təsadüfi hadisələr tipinə aid etmək olarmı?
Heç olmasa, nəzərə alaq ki, yeni iuda icmasının təşkilatçıları Əzra və Niheme tərəfindən yazılmış kitablarda Pars çarlarının sənədləri əks olunur və o dövrün hadisələri həmin çarların öz dilləri ilə verilir. İncili türk tanrıçılıq ayinləri əsasında düzüb-qoşublar. Vaxtilə Hindistanda Vedaların yazılışında, habelə Parsda Avestanın yazılışında həmin materialdan istifadə olunmuşdu.
Bu çarlar türk əsilli olduqlarından, danışılan sənəd və ayinlərin mənbəyi öz-özündən aydınlaşır.
Təbii ki, iudaizmin bu, haqqında danışılan topluları altaylıların mənəvi-ruhani irsinin yeni redaksiyası (redaktəsi) olmalıydı.
Bunu yəhudi ortodoksları da inkar etmirlər ki, İncil, Avesta və Veda mətnlərinin fraqmentləri bəzən eynidir. Alimlər belə «uyğunluqların» yüzlərlə olduğunu hesablamışlar.
Bu, iki deyil, beş deyil, on deyil, yüzlərlədir (təsadüfi uyğunluq nə qədər olar!? – T.H.).
Bu, müxtəlif Avrasiya xalqlarının mənəvi mədəniyyət uyğunluğudur.
Bu özü də göstərir ki, din (məhz din bütün təzahürləri ilə) eyni kökdən başlayır. Bu başlanğıc altay Təktanrıçılığıdır.
Bu fikri XIX əsrdə də, daha əvvəllər də deyiblər. Ancaq ucadan deməyiblər (təbii ki, bu pıçıltının səbəbi qısqanclıqdır həqiqəti tam dana bilməyiblər, ancaq ucadan deməyi öz Avropa tarixləri üçün rəva bilməyiblər. – T.H.).
Çar Kir yəhudiləri azad edib, Parsın hakim olduğu ərazidə Yerusəlim məbədini bərpa etməyə icazə verərkən bunu Göy Tanrısının adı ilə etmişdir (Allahın xatirinə Allaha dua üçün imkan vermişdi. – T.H.).
Bu haqda Yezdranın Birinci Kitabında məlumat verilir – Kirdən belə iqtibas gətirilir: «Pars çarı Kir belə deyir: bütün yer çarlığını mənə cənab Göy Tanrısı vermişdir; və O mənə əmr etdi ki, ona Yerusəlimdə – İudada ev tikdirim».
Buyurun, İudaya Göy Allahı haradan gəlib –Təktanrıçılığın vətəni Altaydan Şərqdən Türklərdən!…
… Yeni eranın III əsrindən Arşakilər süquta başlayanda Parf mədəniyyəti itmədi. Parf dili (Parf türkcəsi) İranın ədəbi dili oldu.
Bununla Sasanilər nəslinin yeni hökmdarlarının iradəsi ilə «Pars» İranının yenidən canlanması elan olunmuş oldu.
Və sadəcə, sadədən də sadə, Türkün olanlar İranın adına elan edilirdi (zamanında bu, normal görünmüşdür; çünki Pars da indi fars deyilən sözün və deməli, anlayışın əsasıdır İran da, əvvəldə deyildiyi kimi, türk dövlətinin müxtəlif tarixi mərhələlərdəki adlarındandır. Eləcə də parflar türklər idilər. Beləliklə, bu türkün olanlar onun adlarından birinə İranın adına çıxılanda qeyri-qanuni səslənmirdi. (Ancaq sonralar İran və Fars (
Gənc sasani xanədanı üçün böyük şans yarandı ki, keçmiş Parfiya əhalisini və qonşu xanlıqları birləşdirsin axı şəhərlərdə və orduda türklər üstünlük təşkil edirdilər.
Buna görə də bu əksəriyyət üçün doğma olan İran adını seçdilər.
Əslində bu, Orta Şərq tarixinin ən çox dolaşdırılmış, dumanlı hala salınmış məsələlərindən biridir.
Məşhur şərqşünas V.V. Bartold parf dilinin Farsıstandakı ondan öncə işlənmiş dildən (artıq burada türk köklü Pars (>fars) dili deyil, hind-Avropa mənşəli, indiki farscanın kökü olan dil nəzərdə tutulur. – T.H.) nə dərəcədə fərqləndiyini belə səciyyələndirir: «Sasani dövrünün ədəbi dili parflardan götürülmüşdü, buna görə də pəhləvicə adlanırdı. Pahlava (sonrakı linqvistik forması parthava) sözünün parflara aid olmasını islamın ilk əsrlərindəki erməni müəllifləri də bilirdilər; ərəblərə ancaq bu məlum idi ki, pahlau İranın cənub yox, şimal dairələrinə aiddir (bu fakt bu gün İranda türklərin ən çox şimal bölgələrində ostanlıqlarında məskunlaşmış olmasına tam uyğun gəlir. T.H.). Pəhləvi dili müasir farsidən az fərqlənirdi. Müasir fars xüsusi çətinlik çəkmədən 1500 il bundan əvvəl (indi 1600 il – T.H.) yaşamış əcdadlarının dilini başa düşə bilər; ancaq Sasanilərin ilk əsrlərindəki fars ondan 600 il əvvəl yaşamış əhəməni dövrünün dilini (mixi yazı nəzərdə tutulur M.A.) daha artıq çətinliklə anlayırdılar»[6 - Bugünkü İranın Parfiya, bugünkü farscanın tarixi farsca, tarixi farscanın tarixi parfca-türkcə ilə nıünasibətlərini qavramaq baxımından V. Bartoldun bu sözləri xüsusi dəyər kəsb edir. Bartold sasanilərin ilk mərhələsində öz dövlətləri üçün ədəbi dili, əslində dövlət dilini parflardan hazır götürdüklərini söyləyir. Keçən əsrlərdəki şovinist və avrosentrist mövqedən fərqli olaraq, artıq bu gün parfların türklüyü qəbul olunur. Deməli, Sasanilər parf türkcəsini, bir sözlə türkcəni ədəbi və dövlət dili kimi işlədirmişlər. Sasanilər hind-Avropa mənşəli etnosun dövlətini qururdular. Deyildiyi kimi, ölkədə birlik, sakitlik onların quruculuğunda vacib idi. Bunun üçün də parfları-türkləri özlərindən itələməmək xatirinə parfca-türkcəni ədəbi dil kimi işlətməyi özlərinə rəva bilirlər. Görünür, mühüm bir tutacaq da o olmuşdur ki, həmin dövrdə ölkədə ikidillilik yaşanmışdır: farslar türkcəni, türklər də farscanı sərbəst bilmişlər. «İqor polku haqqında povest»in yarandığı dil mənzərəsi kimi: əsər yaranan dövrdə türk və slavyan ikidilliyi olmuşdur. Və həmin dövrdə türkcəni başqa xalqların da bilməsi Parfiya dövlətinin, həm də parfcanın Şərqdəki mövqeyi ilə bağlı imiş. Belə mənzərə çox dövlətlərin tarixi təcrübəsində olub (fransızca ilə bütün Avropanın, türkcə ilə bütün Şərqi dolanmağın mümkün olmuş olmasını xatırlayın. Bu haqda bizim «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» [2 hissə, Bakı, 1987) kitabımıza baxın). Ümumiyyətlə, bir dilin başqa xalqın ədəbi dili olması faktları da az olmayıb və bu gün də var (tarixən Azərbaycanda ərəb, fars dilləri, Hindistanda ingilis dili və s.).Sonrakı dövrlərdə, görünür, qarışma, çarpazlaşma prosesi getmişdir, farsların az olduqları yerlərdə farscanın türkcənin, türklərin azlıq təşkil etdiyi regionlarda parfca-türkcənin farscanın içində əriməsi baş verib.Hesab etmək olar ki, bu ənənə islam qəbul olunarkən və ondan sonra da davam etmişdir. Bu zəmində türk şairləri farscanı farslar qədər mükəmməl bilmiş və fars dilində dünya ədəbiyyatının şedevrlərini yaratmışlar (Xətib, Qətran Təbrizilər, Nizami Gəncəvi, Xaqani və başqaları). Eləcə də fars şairləri türk sözlərindən bol-bol istifadə etmiş və anlaşılmasından heç bir nigarançılıq çəkməmişlər (Suzani, Ənvəri, Naser Xosrov, Şəmsəddin Əhmədi, Moizzi və başqaları).Bilindiyi kimi, Firdovsi «Şahnamə»ni ancaq fars sözləri ilə yazmağa çalışmışdır. Yəqin bu cəhdilə Firdovsi bir milliyyətçi fars şairi kimi onun zamanında hələ də davam edən türk-fars ikidilliyinə son qoymaq istəmişdir T.H.].
MOSKALÇI TARİXLƏR[7 - Ruscada fəslin adı «Москальские истории»-dir. V. Dalın lüğətində «москаль» sözü belə şərh olunur. Mосквич (moskvalı), pycский (rus). Deməli, «moskvaçılıq», «rusçuluq» məzmununu bildirir. Deməli, Rusiya ərazisindəki qədim xalqların tarixi rolu, rus mədəniyyətinin yaranmasındakı iştirakı rədd edilibmiş. V. Dalın lüğətində moskalla bağlı belə kəlamlar var: «Kто идет? Черт. Ладно, абы, не москаль» (Kim gəlir? Şeytan. Təki moskal olmasın); «C москалом дружись, а камень за пазухой держи» (Bizdəki qarşılığı: İtlə dostluq elə. çomağı əlindən qoyma); «Знает москаль дорогу, а спрашивает» (Moskal yolu bilir, yenə soruşur– kütlük bildirir). XIX əsrdə yazıya alınmış bu kəlamlar, deməli, xalqda çoxdan olub. Bu, əvvələn, rus millətinin mənşəyində müxtəlif etnosların durduğunu, ikincisi, Moskvanın dövlət siyasətinin qərəzliyindən geniş xalq kütləsinin narazı qaldığını göstərir-T.H.]
Yox, Rusiya haqqında söhbəti coğrafiyasından, xalqından, az qala qurunun (Yerin) səkkizdə birini tutan torpağından, Qərbdə və Şərqdə yerləşən bir ölkədən, çoxlu Avropa və Asiya dillərində danışan (və ya danışmayan) ölkədən başlamayacağıq. Bunlar XIX əsrdə də, ondan qabaq da məlum idi.
Görünür, xalqların çoxluğu, torpağın genişliyi, uydurmaların bolluğu Şərqi Avropada bugünkü rusiyalıların müəyyən olunmasında bəzi mənasız söhbətlərə gətirmişdir. Ruslar – kimdir onlar? Rusiya – haradır bura?
Gülünc vəziyyətdir: Sibirdə irqi açıqca seçilən minlərlə monqoloidlər yaşayırlar; bunların sifətində slavyanlığın heç izi də, kölgəsi də yoxdur. Ancaq özlərinə rus deyirlər, yalnız rusca danışırlar və rus adları daşıyırlar. Nə vaxt və necə bu aşkar asiyalılar slavyan oldular?
Heç Rusiyanın tarixinə təəccüblənməyə dəyməz – bu, başdan-başa tapmacadır. Belə ki, ilk siyahıya almaya görə, 1917-ci ilə qədər Rusiyada 196 xalq yaşayırdı, sovet hakimiyyətindən sonra yüzə qədəri qalıb. Qalanlarını komissarlar sadəcə olaraq siyahıdan siliblər, rusların və ya başqa xalqların üstünə yazıblar; o zamanlar hakimiyyətin göstərişi ilə insanın milliyyətinə onun əmlakına baxılan kimi baxıblar.
Sovet rejimində adını itirən birinci xalq kazaklardır. Bu qıpçaq nəsli olan əhalini kazaklıqdan çıxarıb rus yazdılar, onlar sovet dövrünün «ilk yeni rusları oldular».
Rusiyada, axı hara Rusdur (orta əsrlərdə Rusiyaya Rus deyilirdi – T.H.) və hara rus deyil? Sərhədi kim cızmalıdır?
«RUS» NƏ DEMƏKDİR?
Bu barədə artıqlaması ilə söz deyilib. Mahiyyətcə çox sadə olan bu suala müxtəlif nəsillərdən olan şairlər, yazıçılar, filosoflar bir-birindən «gözəl» cavablar vermək üçün çox yarışıblar. Elmə əsaslanmayan, yalnız emosiyadan doğulmuş nə qədər cavab olar?
Rusiyada təsdiqini tapmış rəsmi baxış belədir: «Şərqi Slavyan şüuru ilə özünü dərk etmiş qədim rusların etnik birliyi erkən feodal çağlarda qədim rus Kiyev dövlətinin (IX-XII əsrlərin Kiyev Rusu) bütövlüyü dövründə formalaşdırılıb».
Bəs Kiyev Rusuna qədər nə olub? Bu, boş yerdə yaranmayıb ki! IX əsrdə Dnepr sahilinə gələn bu insanlar kimlər idi? Haradan gəlmişdilər? Niyə məhz IX əsrdə ora gəlib çıxdılar? Kiyev dövləti o qədərmi bütöv və güclü idi ki, üç əsrdən də az müddətdə onda yeni xalq formalaşsın? Belə olduqda aydın olmur ki, indi Kiyevin yerli-köklü əhalisi niyə rus yox, ukraynalı adlanır? Axı, guya Rus (dövlət nəzərdə tutulur T.H.) elə məhz Kiyevdir. Nəhayət, bəs niyə ukraynalıların və rusların mədəniyyətləri bir-birindən son dərəcə fərqlidir? Əgər bir kökdəndirsə, axı onlar eyni olmalıdır. Yoxsa yox?
Kiyev Rusunun yaranmasına qədər Misirdə, Qədim Yunanıstanda, Qədim Romada sivilizasiyalar çiçəklənmiş və solmuşdu – hələ Qədim Şərqi demirəm. Bəs Kiyev Rusuna qədər indiki Rusiyanın ərazisində nə olmuşdu? Doğrudan da, səhra ki deyildi?
Təəssüf ki, Rusda bu suallardan sükutla yan keçmək adətdir. Yaxud cavab əvəzinə yeni suallar və anlaşılmazlıqlar doğuran fərziyyələr söylənilir.
Ancaq o uzaq zamanın sənədləri saxlanmışdır. Bütün dünya bunu bilir. Heç bir sirr yoxdur. Sirr ancaq rusların özü və Rusiyada yaşayan başqa xalqlar üçündür. Bu məlumatları sadəcə onlardan gizlədirlər və ya başqa cür, istədikləri kimi şərh edirlər. Niyə hər şey öz adı ilə deyilməsin? Kimə alatoranlıq işıqdan daha üstündür? Ancaq soxulcanlara!
Məsələn, alman tarixçisi L. Müllerin əsərlərində RUS xalqının adı ilk çəkilən erkən sənədlər təhlil olunur – bu adam qədim Şərqi Avropa üzrə etiraf olunmuş avtoritetdir.
«Berlin salnamələri», «Rus salnaməsi», Konstantin Baqryanorodnının «İmperiyanın idarə olunması haqqında» traktatı və s. mənbələr, hər yerdə eyni şey deyir: ruslar adı ilə skandinaviyalıları – varyaqları tanıyıblar.
Belə çıxır ki, Rusiyanın irəlidə gətirilmiş sitatın götürüldüyü «Dünya xalqları» adlı ensiklopedik məlumat kitabı, yumşaq desək, dəqiq deyil. Əsil ruslar haqqında susub onun adını özünə götürmüş rus xalqından danışmaq kobud səhvdir. Bəli, IX-XII əsrlərdə Kiyev Rusunu həqiqətən ruslar qurublar. Ümumi məlum şeyi gizlətmək nəyə lazımdır? Niyə slavyanları Rusun (Kiyev Rus dövlətinin T.H.) «qurucusu» eləyirlər?
«Bertin annaları»nda (salnaməsində – T.H.) məlumat verilir ki, ruslar 839-cu ildə Bizans səfirliyi ilə birgə Mömin Ludovikin (Ludovik Blaqoçestivıy) yanına gəlirlər. Bu, ilk, ən qədim yazılı məlumatdır ki, orada «ruslar» adında xalqdan danışılır.
Onlar milli mənsubiyyətləri haqqında suala cavab verirlər ki, isveçlidirlər. Və buradaca müəllif aydınlaşdırır ki, «biz onlara normanlar deyərik». Belə çıxır ki, ilk ruslar slavyan deyillər. Hələ bu azdır, onlar özlərinin «slavyan» olmalarından tam xəbərsizdirlər. Onların kökü tamam başqadır.
Təkcə yunanlar yox, eyni zamanda romalılar, ərəblər, qıpçaqlar, farslar – bütün dünya IX-XII əsrlərdə «rus» sözünü eyni mənada başa düşürdülər. Bu sözlə Rusiyada «varyaqlar» adı ilə məlum olan xalqı tanıyırdılar.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/murad-adzhi-31944304/turk-v-dunya-munis-tariximiz-68386417/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Tarixən İran bu gün fars dövləti kimi tanıdılan diyar deyil, irəlidə görünəcəyi kimi, bu, Qədim Vətənimizin Manna-Midiya, sonralar Azərbaycan adı ilə tanınmış Cənub hissəsidir. Toponim =ır (qədim türk tayfası) +an (qədim türk cəm şəkilçisi) yəni ırların (>uzların) yaşadıqları yer. T.Hacıyev.
2
Bunu qonşu ermənilərin Azərbaycanın qədim Qarabağ diyarına qarşı torpaq iddiasında əyani görürük. Tarixən dövlətçiliyi olmamış ermənilərin işğalçılıq, qəsbkarlıq, insan qırğını ideyalarına həmişə Eçmiədzin kilsəsi başçılıq etmişdir. T.H.
3
Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.
4
Qədim Rusiyada öz əvvəlki mövqeyini itirdiyinə görə həyat vəsaitindən, hüquqlarından məhrum edilmiş adamlara deyiblər. T.H.
5
Bu tədqiqatçıların siyahısında iki nəfər istisna var:
a)Bunlardan biri P.Melioranskidir. O, XIX əsrin 90-cı illərində «Kül tigin» abidəsindən danışarkən arşakilərin pulunun üstündə Orxon run yazısının tipində damğa olduğunu söyləyənlərə isnad edir. Özü bu fikri bölüşdürməsə də, hər halda faktlığını göstərir yəni arşakilər dövlətinin pulunda türk damğası– hərfi varsa, deməli, bu mədəniyyət, bu dövlət türkündür.
b)XX əsrin 80-ci illərində türk etnosunun istedadlı tədqiqatçısı L. Qumilyov qətiyyətlə dedi ki, arşakilər türkdür. Hətta arşakilərin Türküstandan gəlmiş olmasını deyən alim, onların Azərbaycanda müstəqil sülalələr kimi yaşadıqlarını dedikdən sonra məhz belə ifadə işlədir: «Y.e.nın VI əsrindən sonra onlar yerli türklərin içində əridilər*. T.H.
6
Bugünkü İranın Parfiya, bugünkü farscanın tarixi farsca, tarixi farscanın tarixi parfca-türkcə ilə nıünasibətlərini qavramaq baxımından V. Bartoldun bu sözləri xüsusi dəyər kəsb edir. Bartold sasanilərin ilk mərhələsində öz dövlətləri üçün ədəbi dili, əslində dövlət dilini parflardan hazır götürdüklərini söyləyir. Keçən əsrlərdəki şovinist və avrosentrist mövqedən fərqli olaraq, artıq bu gün parfların türklüyü qəbul olunur. Deməli, Sasanilər parf türkcəsini, bir sözlə türkcəni ədəbi və dövlət dili kimi işlədirmişlər. Sasanilər hind-Avropa mənşəli etnosun dövlətini qururdular. Deyildiyi kimi, ölkədə birlik, sakitlik onların quruculuğunda vacib idi. Bunun üçün də parfları-türkləri özlərindən itələməmək xatirinə parfca-türkcəni ədəbi dil kimi işlətməyi özlərinə rəva bilirlər. Görünür, mühüm bir tutacaq da o olmuşdur ki, həmin dövrdə ölkədə ikidillilik yaşanmışdır: farslar türkcəni, türklər də farscanı sərbəst bilmişlər. «İqor polku haqqında povest»in yarandığı dil mənzərəsi kimi: əsər yaranan dövrdə türk və slavyan ikidilliyi olmuşdur. Və həmin dövrdə türkcəni başqa xalqların da bilməsi Parfiya dövlətinin, həm də parfcanın Şərqdəki mövqeyi ilə bağlı imiş. Belə mənzərə çox dövlətlərin tarixi təcrübəsində olub (fransızca ilə bütün Avropanın, türkcə ilə bütün Şərqi dolanmağın mümkün olmuş olmasını xatırlayın. Bu haqda bizim «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» [2 hissə, Bakı, 1987) kitabımıza baxın). Ümumiyyətlə, bir dilin başqa xalqın ədəbi dili olması faktları da az olmayıb və bu gün də var (tarixən Azərbaycanda ərəb, fars dilləri, Hindistanda ingilis dili və s.).
Sonrakı dövrlərdə, görünür, qarışma, çarpazlaşma prosesi getmişdir, farsların az olduqları yerlərdə farscanın türkcənin, türklərin azlıq təşkil etdiyi regionlarda parfca-türkcənin farscanın içində əriməsi baş verib.
Hesab etmək olar ki, bu ənənə islam qəbul olunarkən və ondan sonra da davam etmişdir. Bu zəmində türk şairləri farscanı farslar qədər mükəmməl bilmiş və fars dilində dünya ədəbiyyatının şedevrlərini yaratmışlar (Xətib, Qətran Təbrizilər, Nizami Gəncəvi, Xaqani və başqaları). Eləcə də fars şairləri türk sözlərindən bol-bol istifadə etmiş və anlaşılmasından heç bir nigarançılıq çəkməmişlər (Suzani, Ənvəri, Naser Xosrov, Şəmsəddin Əhmədi, Moizzi və başqaları).
Bilindiyi kimi, Firdovsi «Şahnamə»ni ancaq fars sözləri ilə yazmağa çalışmışdır. Yəqin bu cəhdilə Firdovsi bir milliyyətçi fars şairi kimi onun zamanında hələ də davam edən türk-fars ikidilliyinə son qoymaq istəmişdir T.H.
7
Ruscada fəslin adı «Москальские истории»-dir. V. Dalın lüğətində «москаль» sözü belə şərh olunur. Mосквич (moskvalı), pycский (rus). Deməli, «moskvaçılıq», «rusçuluq» məzmununu bildirir. Deməli, Rusiya ərazisindəki qədim xalqların tarixi rolu, rus mədəniyyətinin yaranmasındakı iştirakı rədd edilibmiş. V. Dalın lüğətində moskalla bağlı belə kəlamlar var: «Kто идет? Черт. Ладно, абы, не москаль» (Kim gəlir? Şeytan. Təki moskal olmasın); «C москалом дружись, а камень за пазухой держи» (Bizdəki qarşılığı: İtlə dostluq elə. çomağı əlindən qoyma); «Знает москаль дорогу, а спрашивает» (Moskal yolu bilir, yenə soruşur– kütlük bildirir). XIX əsrdə yazıya alınmış bu kəlamlar, deməli, xalqda çoxdan olub. Bu, əvvələn, rus millətinin mənşəyində müxtəlif etnosların durduğunu, ikincisi, Moskvanın dövlət siyasətinin qərəzliyindən geniş xalq kütləsinin narazı qaldığını göstərir-T.H.
Мурад Аджи
Тип: электронная книга
Жанр: Общая история
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Türk və dünya: munis tariximiz, электронная книга автора Мурад Аджи на азербайджанском языке, в жанре общая история