Главная страница | Зарубежная публицистика | Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi

Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi
Müəllif kollektivi
Beynəlxalq münasibətlər üzrə dünyanın ən tanınmış mütəxəssislərinin üç il ərzində göstərdikləri birgə fəaliyyətin məhsulu olan bu kitab tələbələr, elmi işçilər və sahə ilə maraqlananlar üçün dəyərli bir vəsaitdir. Siz bu kitabda təməl anlayışlardan mövcud problemlərə qədər geniş mövzularla tanış ola bilərsiniz. İngilis dilindən tərcümə edilmiş kitab təbii ki, müəyyən qüsurlardan azad deyildir.
İradlarınızı bizə çatdırsanız sizə minnətdar olarıq.


Beynəlxalq Münasibətlər üzrə bələdçi

Redaktordan və tərcüməçilərdən
İngiliscə adı «Handbook of International Relations» olan bu kitabın adını Azərbaycan dilinə həm masaüstü kitab, həm dərs vəsaiti, həm də sorğu kitabı kimi tərcümə etmək olardı. Lakin tərcümə işi irəlilədikcə bu kitiabın adını «Beynəlxalq münasibətlər üzrə bələdçi» qoymağın daha düzgün olduğu qənaətinə gəldik. Çünki kitabın hər bir fəslinin müəllifləri Beynəlxalq münasibətlərin müstəqil akademik bir fənn kimi formalaşdığını vurğulamaqla bərabər, oxucuya özünə aid olan bölmə üzrə fudamental anlayışlardan mövcud problemlərə qədər bələdçilik etməyə çalışır.
Müəlliflərin də göstərdiyi kimi, fənnin əhatə dairəsi, predmeti, anlayışları, terminologiyası sahəsində mübahisələr hələ də davam etməkdədir. Ona görə də, belə qeyri-müəyyənliklərin, çoxmənalılığın tərcüməyə təsir göstərməməsi mümkün deyildi. Bu mənada kitabda müşahidə ediləcək qüsurlara mülayim yanaşılacağına və onlar haqqında qeydlərin bizə çatdırılacağına ümid edirik.
Ümumilikdə Bələdçinin həm tələbələr, həm mütəxəssislər, həm də bu sahə ilə maraqlananlar üçün faydalı bir mənbə olacağı bizdə şübhə doğurmur. Ön söz ümumi olduğundan tərcümənin redaktoru gördükləri çətin işə görə tərcüməçilərə, tərcüməçilər redaktora, onların hamısı isə bir yerdə, bu kitabın ənənəsinə uyğun olaraq anonim qalmağı üstün tutmuş məsləhətçiyə təşəkkürlərini bildirirlər.

Müəlliflər haqqında
Emanuel Adler Toronto Universitetində Israilin Öyrənilməsi üzrə Andrea və Charles Bronfman kafedrasının müdiri və Yerusəlimdəki Hebrew Universitetinin professorudur. The Power of Ideology (1987), Progress in Postwar International Relations (Beveriy Crawford-la birlikdə, 1991), Security Communities (Michael Bamett-lə birlikdə, 1998) kitablarının və International Organization, European Journal of International Relations və Review of International Studies jurnallarında məqalələrin müəllifidir. Cari layihələri Aralıq dənizi regionunda pluralist inteqrasiya, qlobal idarəetmə və Beynəlxalq münasibətlərin təsisatlanmasının konstruktivist nəzəriyyəsi ilə əlaqədardır.
David A. Baldwin World Order Studies-in Ira D. Wallach professoru və Kolumbiya (Columbia) Universitetinin (Nyu-York) Hərb və Sülh Tədqiqatları İnstitutunun (Institute of War and Peace Studies) üzvüdür. Onun güc haqqında məqalələri World Politics, Journal of Politics, Journal of Conflict Resolution, International Organization, American Political Science Review, International Security və Security Studies-də dərc edilmişdir.
Thomas J. Biersteker Thomas J. Watson Jr-un Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun (Institute for International Studies) direktoru və Brown Universitetində Transmilli Təşkilatların (Transnational Organizations) Henry R. Luce professorudur. Onun tədqiqatları başlıca olaraq Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi və inkişafın beynəlxalq siyasi iqtisadı üzərində cəmləşmişdir. State Sovereignty as Social Construct (Cynthia Weberlə birlikdə redaktə edilmişdir, 1996), Argument without End: In Search of Answers to the Vietnam Tragedy (James G. Blight, Robert K. Brigham, Robert S. McNamara və Herbert Y. Schandler ilə birlikdə yazılmışdır, 1999) və The Emergence of Private Authority in Global Governance (Rodney B. Hall ilə birlikdə redaktə edilmişdir, çapa verilmişdir) onun ən son kitablarındandır.
Walter Carlsnaes Uppsala Universitetində Hökumət İdarəçiliyi professorudur (Professor of Government), habelə Norveç Beynəlxalq münasibətlər İnstitutunda (Norwegian Institute of International Affairs) Adyunkt (Adjunct) Professordur. O, həmredaktoru olduğu iki cild də daxil olmaqla beş kitab nəşr etdirmiş və European Journal of International Relations-un təsisçi redaktoru olmuşdur. Onun əsas tədqiqat maraqları BƏ nəzəriyyəsi və ictimai elmlərin fəlsəfəsi, AB (Avropa Birliyi) –nin xarici əlaqələri, İsveçin xarici və təhlükəsizlik siyasətidir.
James D. Fearon Stanford Universitetində Siyasi elmlər professorudur. Onun tədqiqatları demokratiya və beynəlxalq mübahisələr, dövlətlərarası müharibələrin izahı, son zamanlar isə mülki və xüsusən etnik zorakılığın səbəbləri üzərində cəmlənmişdir. Nəşrlərindən 'Domestic Political Audiences and the Escalation of International Disputes' (American Political Science Review, September 1994), 'Rationalist Explanations for War' (International Organization, Summer 1995) və 'Violence and the Social Construction of Ethnic Identity'-ni (David Laitin-lə birlikdə, International Organization, Autumn 2000) nümunə gətirmək olar.
Peter Gourevitch San Diego-dakı California Universitetində Siyasi elmlər professoru, SDCU-nun Beynəlxalq münasibətlər və Sakit okean regionu tədqiqatları Diplomlu mütəxəssis məutəbinin (UCSD's Graduate School) təsisçi dekanıdır. O, David Lake ilə birlikdə International Organization-un redaktoru və Politics in Hard Times: Comparative Responses to International Economic Crises –də daxil olmaqla Beynəlxalq münasibətlər və müqayisəli siyasət haqqında məqalə və kitabların müəllifidir. O, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasına üzvü seçilmişdir, Xarici Əlaqələr Şurasındakı Xarici ölkələrdən təqaüdçü tədqiqatçıların seçilməsi Komitəsinin sədridir.
Richard K. Herrmann Ohayo (Ohio) Ştatının Universitetində Siyasi elmlər professoru və Mershon Center-in direktorunun müavinidir. O, Beynəlxal əlaqələrin nəzəriyyəsi, siyasi psixologiya ilə maraqlanır, ABŞ və Rusiyanın xarici siyasəti, Orta Şərqdə siyasi münaqişələr haqqında yazılar yazmışdır. Onun tədqiqatları dünya işlərində qavramanın oynadığı rol, xüsusən də obrazlar nəzəriyyəsi üzərində cəmlənmişdir. Onun cari tədqiqatı mənsubiyyət və emosiya, onların qavramayla münasibəti, habelə çoxqat sosial mənsubiyyətlərlə siyasi təsisatlar arasındakı əlaqələr haqqındadır.
Andrew Hurrell Oxford Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər fakultəsində universitet mühazirəçisi (University Lecturer) və Oxford-dakı Nuffield kollecinin təqaüdçü tədqiqatçısıdır. Onun maraqlandıran əsas məsələlər, beynəlxalq hüquqa və təsisatlara xüsusi diqqət yetirilməklə, Beynəlxalq münasibətlərin nəzəriyyəsi, Braziliyanın xarici siyasəti və, ABŞ-Latın Amerikası münasibətlərinə xüsusi fikir verilməklə, Latın Amerikasının Beynəlxalq münasibətləridir. Dərc etdirdiyi son işləri Regionalism in World Politics (Louise Fawcett ilə birlikdə redaktor, 1995), Inequality, Globalization and World Politics (Ngaire Woods ilə birldikdə redaktor, 1999) və Hedley Bull on International Society-dir (2000).
Christer Jönsson Lund Universitetində (İsveç) Siyasi elmlər professorudur, 1996-99-cu illərdə Nordic International Studies Association (NISA)-nın Prezidenti olmuşdur. Onun tədqiqat maraqları beynəlxalq danışıqlardan əlavə beynəlxalq təşkilatları və transmilli şəbəkələri əhatə edir. O, Soviet Bargaining Behavior (1979), International Aviation and the Politics of Regime Change (1987), Communication in International Bargaining (1990), co-author of International Cooperation in Response to AIDS (1995) və Organizing European Space (2000) işlərinin müəllifidir. O, habelə redaktə etdiyi kitablar və elmi jurnallar üçün çoxlu sayda məqalələr yazmışdır.
Lisa L. Martin Harvard Universitetində Hökumət İdarəçiliyi professorudur (Professor of Government). Dərc etdirdiyi işlərə Coercive Cooperation: Explaining Multilateral Economic Sanctions (1992) and Democratic Commitments: Legislatures and International Cooperation (2000) daxildir.
Thomas Risse Frankfurt Universitetinin Fəlsəfə doktoru (PhD), Berlin Free Universitetinin Beynəlxalq Siyasət fakultəsinin professorudur. O, əvvəllər İtialiyanın Florensiya şəhərindəki Avropa Universiteti İnstitutunda (European University Institue), Almaniyanın Konstanz Universitetində, Comell, Yale, və Stanford da daxil olmaqla ABŞ-ın müxtəlif universitetlərində dərs demişdir. O, Cooperation among Democracies: The European Influence on US Foreign Policy (1995) kitabının müəllifi, The Power of Human Rights: International Norms and Domestic Change (1999) (Stephen C. Ropp və Kathryn Sikkink ilə birlikdə), və Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change (2001) (Maria Green Cowles və James Caporaso ilə birlikdə) kitablarının redaktorudur. World Politics, International Organization, International Security, European Journal of International Relations, və digər jurnallar üçün məqalələrin müəllifidir. O, International Organization-un redaktorunun müavinidir. Onun tədqiqat maraqları Beynəlxalq münasibətlərin nəzəriyyəsi, müqayisəli xarici siyasət, beynəlxalq siyasətdə normalar (qaydalar) və mənsubiyyət, Avropa inteqrasiyası, transmilli idarəçilik sahələrini əhatə edir.
Brian C. Schmidt New Paltz New York Universitetində (New Paltz) Siyasi Elmlər və Beynəlxalq münasibətlər fakultəsinin dosentidir (Assistant Professor). Onun bu kitabdakı fəslinin son variantı Wales Universitetində (Aberystwyth) məzuniyyətdə olarkən bitirilmişdir. O, The Political Discourse of Anarchy: A Disciplinary History of International Relations (1998) kitabının müəllifidir və sahənin tarixi haqqında müxtəlif jurnal məqaləlri dərc etdirmişdir. Onun tədqiqat maraqları dairəsi Beynəlxalq münasibətlərin nəzəriyyəsi və fənnin tarixi sahəsindədir.
Beth A. Simmons California Universitetində (Berkeley) Siyasi elmlər fakultəsinin dosentidir. Onun Who Adjusts? Domestic Sources of Foreign Economic Policy during Interwar Years (1994) kitabı 1995-ci ildə Amerika Siyasi Elmlər Assosiasiyasının Woodrow Wilson mükafatını qazanmışdır. O, həmçinin Beynəlxalq münasibətlərə sahəsindəki tədqiqatlarına görə 2000-ci ildə Beynəlxalq Tədqiqatlar Assosiasiyasının Karl Deutsch mükafatına layiq görülmüşdür. Onun maraq dairəsi beynəlxalq siyasi-iqtisad, beynəlxalq qurumlar və beynəlxalq hüquq sahələrində yerləşir.
Duncan Snidal Chicago Universitetində Siyasi elmlər və Dövlət siyasəti fakultəsinin Adyunkt-professoru, Beynəlxalq Siyasət, İqtisadiyyat və Təhlükəsizlik Proqramının (PIPES) direktorudur. Onun əvvəllər apardığı tədqiqatları beynəlxalq əməkdaşlığın nəzəri problemləri üzərində cəmlənmişdi. Hal-hazırda o, beynəlxalq leqallaşma və beynəlxalq təsisati layihələndirmə mövzuları üzərində işləyir. Onun bu mövzularda tədqiqatları American Political Science Review, Journal of Conflict Resolution, Journal of European Public Policy, Journal of Theoretical Politics, International Organization, International Studies Quarterly, and World Politics jurnallarında işıq üzü görmüşdür.
Janice Gross Stein Toronto Universitetində Beynəlxalq Tədqiqatlar üzrə Munk Mərkəzinin Direktoru, Münaqişələrin İdarə edilməsi fakultəsinin Harrowston Professoru və Kanada kral Cəmiyyətinin üzvüdür. Onun ən axırıncı nəşrləri Networks of Knowledge: Collaborative Innovation in International Learning (2001), The Cult of Efficiency (2001), and Street Protests and Fantasy Parks: Globalization, Culture, and Society (2002) kitablarıdır. Hal-hazırda o, qlobal və yerli səviyyələrdə məsuliyyətin ictimai dərki mövzusu üzərində işləyir.
J. Ann Tickner Cənubi California Universitetində Beynəlxalq münasibətlər Məktəbinin professoru və USC-nin Beynəlxalq Tədqiqatlar Mərkəzinin Direktorudur. O, Self-Reliance Versus Power Politics: The American and Indian Experiences in Building Nation States (1989); Gender in International Relations: Feminist Perspectives on Achieving Global Security (1992) və Gendering World Politics: Issues and Approaches in the Post-Cold War Era (2001) kitablarının müəllifidir. O, feminist Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi mövzusunda çoxlu sayda məqalə və kitab fəsilləri yazmışdır.
Alexander Wendt Chicago Universitetində Siyasi Elmlər fakultəsinin adyunkt-professorudur. O, Social Theory of International Politics (1999) kitabının, International Organization, Review of International Studies, International Security, və American Political Science Review jurnallarında bir sıra məqalələrin müəllifidir.
Colin Wight Wales Universitetində (Aberystwyth) Beynəlxalq Siyasət fakultəsinin Mühazirəçisidir. Onun tədqiqat maraqları ictimai elmələrin fəlsəfəsi, sosial nəzəriyyə və BƏ nəzəriyyəsinin kəsişdiyi müstəvidədər. O, hal-hazırda BM-nin akademik fənn kimi formalaşmasında «elm ideyasının» oynadığı rolu tədqiq edir. Onun məqalələri Philosophy of the Social Sciences, International Studies Quarterly, European Journal of International Relations və Millennium jurnallarında dərc olunmuşdur.
Michael Zürn hər ikisi Bremen Universitetində yerləşən Siyasi Elmlər İnstitutunun Millətlərarası və Beynəlxalq münasibətlər fakultəsinin professoru və Mədəniyyətlərarası və Beynəlxalq Tədqiqatlar İnstitutunun (InIIS) Direktorlarından biridir. O, Zeitschrift fur International Beziehungen kitabının redaktoru, Regieren jenseits des Nationalstaates (1998), Gerechte Internationale Regime (1987) və Interessen und Institutionen (1992) kitablarının müəllifidir. O, World Politics, International Studies Quarterly, European Journal of International Relations, Politische Vierteljahresschrift, Zeitschrift fur Internationale Beziehungen üçün məqalələr, beynəlxalq təsisatlar, qloballaşma və demilliləşmə, Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi mövzularında çoxlu sayda kitab fəsilləri yazmışdır.

Önsöz
Yeni minilliyin başlanğıcı Beynəlxalq münasibətlərin (BM) keçmiş nailiyyətləri və müasir vəziyyətini araşdırmaq üçün xüsusilə uyğun bir məqamdır. Lakin fənnin qısa tarixi ərzində onun daxilində belə inventarlaşmanın təəccüblü dərəcədə az aparılması kimi daha intellektual yönümlü əlavə səbəblər də vardır. Bir neçə son onillik ərzində dərc edilmiş belə işlər ya fənnin mövzusuna qısa səyahətdən (Groom və Light, 1994; Light və Groom, 1985), ya da təkcə BM fənninin əsas analitik nailiyyətlərini deyil, müasir Beynəlxalq münasibətləri təcrübi sahə (domen) kimi xarakterizə edən, bütün mühüm siyasi inkişafı, hadisələri və şəxsləri əhatə etmək kimi ensiklopedik iddiada olan nəşrlərdən (Krieger, 1993) ibarət olmuşdur. Əlbəttə, fənn üzrə biliklər və toplanmiış müdrikliyin anbarı olan belə nəşrlər (və ya onlara bənzər digərləri), rəflərimizdə tutduqları yerə layiqdirlər. Lakin redaktorlarının öz qarşılarına qoyduqları vəzifələrə uyğun xüsusi təyinata malik olan bu nəşrlər, diplomsuz və diplomlu mütəxəssis olan qabaqcıl tələbələrin, habelə bu sahədə və ya ondan kənarda işləyən qabaqcıl tədqiqatçıların müasir BM tədqiqatlarının əsas nəzəri və analitik məsələlərinə daha dərindən nüfuz etməyə, onların tənqidi müzakirəsinə olan ehtiyacını nəzərə almır. Başqa sözlərlə, bu Bələdçinin (Handbook) təyinatı, fənnin müxtəlif alt-sahələrindəki vəziyyətin hərtərəfli, sistemli və nüfuzlu qısa xülasəsini bir cild daxilində vermək vasitəsilə, bizim hazırda fənnin daxilində müəyyən boşluq kimi təqdim etdiyimiz yeri doldurmaqdan ibarətdir.
Fred Greenstein və Nelson Polsby-nin nüfuzlu Handbook of Political Science (Greenstein və Polsby, 1975a) kitabı bu iddianı təmin etmək sahəsində təsirli bir nümunə rolunu oynamışdır. Bununla belə, bu silsilədən sonra nəşr olunmuş bircildlik New Handbook of Political Science (Goodin və Klingemann, 1996) kitabının redaktorlarının səmimi etirafına görə, onların ümumilikdə doqquz cilddən ibarət mərzləmə cəhdi bugün təkrar edilməsi mümkün olmayan qəhrəmanlıqdır. Lakin, əhəmiyyətli dərəcədə daha kiçik miqyasda fəaliyyət göstərilən halda belə, onlardan götürülə biləcək şey, onların nailiyyətlərinə nüfuz etmiş intellektual tonun ciddiliyidir, və biz ümid edirik ki, hazırki Bələdçini bu tembrə kökləmək kimi incə bir məsələdə heç olmazsa müəyyən qədər uğur əldə etmişik. Bir əsas cəhət üzrə – BM-in akademik fənn kimi bütün spektrini əhatə etmək məsələsində digər nəşrlərdən daha müvəffəq olmaq üçün biz həqiqətən də çalışırıq. Belə ki, Greenstein və Polsby-nin International Politics (Greenstein and Polsby, 1975b) kitabı yalnız altı fəsildən (qeyd edilməlidir ki, onlardan biri sonradan Kenneth Waltz-un epoxal Theory of International Politics-ə çevrilmişdir) ibarət idisə, New Handbook BM-ə yalnız dörd fəsil ayırmışdısa, biz, müasir BM tədqiqatları icmasını xarakterizə etdiyini güman etdiyimiz, əsas tədqiqat və ziddiyyət sahələrinin on altı fəsillik təqdimatına yer ayırmışıq.
Mövzuları seçmək, hansını kitaba daxil etmək, deməli hansını çıxarmaq məsələsində razılığa gəlmək üç redaktorun üzləşdiyi, lakin əvvəl güman edildiyindən daha az mübahisəyə səbəb olan başlıca vəzifə olmuşdur. Bizim seçdiyimiz təməl struktur, ümumi sahə daxilində analitik cəhətdən müxtəlif olan üç intellektual domen arasında fərq qoymalı, bizim təsəvvürümüzə görə tədqiqat mülahizələrinin üç növünü təşkil edən şeyi müəyyən etməlidir. Birincisi, fənnin intellektual tarixinə, eləcə də BM haqqında müasir təsəvvürləri ayrıca tədqiqat sahəsi kimi xarakterizə edən meta-nəzəri, nəzəri və normativ məsələlərə aiddir. Burada biz mərkəz kimi daha çox «rasionalizm» və «konstruktivizm» arasındakı cari müzakirələri seçmişik, baxmayaraq ki, bu fərqin özünün mübahisəli xarakter daşıdığından tam mənada xəbərdarıq. Cari BM tədqiqatlarını xarakterizə etməyə istifadə olunan müxtəlif analitik məsələləri, perspektivləri və kontekstləşdirmələri əhatə edən, müasir tədqiqatların nüvəsində yerləşən müxtəlif problem sahələrini və müstəqil sulları əhatə edən ikinci fəsillər qrupu fövqəladə konseptual vurğuya malikdir. Biz bilərəkdən Bələdçini BM-in realizm, liberalizm, institusionalizm və s. kimi ənənəvi müstəqil nəzəriyyələri istiqamətində fikirləri möhkəmləndirmək əvəzinə, müəlliflərimizi bu növ üsulları ilk növbədə problem əsaslı empirik tədqiqat üçün analitik faydalılıq baxımından yoxlamağa şirnikləndirəcək qaydada təşkil etdik. Üçüncü, sonuncu və ən geniş fəsillər qrupunda diqqət, demək olar ki, Beynəlxalq münasibətlərin əsas empirik sahəsini müəyyən edən, müxtəlif substativ proseslər, təsir və qarşılıqlı təsirlər üzərində cəmlənmişdir. Aydındır ki, müstəqil problem sahələri ilə İkinci Hissədə işıqlandırılmış analitik və bir-biri ilə kəsişən konseptual təsəvvürlər arasında dəqiq sərhəd qoymaq o qədər də asan deyildir. Bununla belə, bu Bələdçinin gözlənilən oxucuları baxımından biz bir tərəfdən «suverenlik», «güc» və «qloballaşma» kimi konseptual mövzular, digər tərəfdən isə «xarici siyasət», «müharibə» və «sülh» axtarışları kimi müstəqil məsələlər haqqında ayrıca və fəsilboyu müzakirələr təqdim etmək imkanını vacib hesab etdik. Bir-biri ilə dərin əlaqələri olmasına baxmayaraq onlar BM daxilindəki müxtəlif mühakimə sahələrinə aiddir.
Bizim müəllifləri seçmək üsulumuz, ən yaxşı mütəxəssisləri iştiraka cəlb etmək və BM-in güman edilən xarakterinin fövqəladə dərəcədə «Amerikan sosial elmi» olmasına baxmayaraq (Hoffmann, 1977; Waever, 1998), bu tədbiri həqiqətən beynəlxalq (və ya ən azı transatlantik) etmək kimi iki rəhbər prinsipə əsaslanmışdır. Ona görə də, biz belə məşhur və beynəlxalq alimlər qrupunun bu layihədə iştirak etməyə razılıq verməsindən çox məmnunuq. İlkin təyinatı bu olmasa da, biz ümid edirik ki, Bələdçi BM-in bir akademik peşə kimi daha da beynəlmiləlləşməsinə öz töhfəsini verəcəkdir. Kitabın nəşrinin hansı nəticələrə gətirəcəyindən asılı olmayaraq, bu prosesin yeni minilliyin üzümüzə gələn illərində genişləndirilməsi, həqiqətən bu Bələdçinin redaktorları və müəllifləri arasında baş tutmuş intensiv və qarşılıqlı transatlantik işbirliyinin dolğun əlavə məhsulu ola bilər.
İqtibaslar
Goodin, Robert E. and Klingemann, Hans-Dieter (eds) (1996) The New Handbook of
Political Science. Oxford: Oxford University Press.
Greenstein, Fred I. and Polsby, Nelson W. (eds) (1975a) Handbook of Political Science, vols 1-8. Reading, MA: Addison-Wesley.
Greenstein, Fred I. and Polsby, Nelson W. (eds) (1975b) Handbook of International
Relations, Volume 8: International Politics. Reading, MA: Addison-Wesley.
Groom, A.J.R. and Light, Margot (eds) (1994) Contemporary International Relations: A Guide to Theory. London: Pinter Publishers.
Hoffmann, Stanley (1977) 'An American Social Science: International Relations',
Daedelus, 106: 41-60.
Krieger, Joel (ed.) (1993) The Oxford Companion to Politics of the World. Oxford: Oxford University Press.
Light, Margot and Groom, A.J.R. (eds) (1985) International Relations: A Handbook of
Current Theory. London: Frances Pinter.
Waever, Ole (1998) 'The Sociology of a Not So International Discipline: American and European Developments in International Relations', International Organization, 52: 687-727.

Təşəkkürlər
Beynəlxalq münasibətlər üzrə Bələdçi (Handbook of International Relations) ölçüdə kitabın redaktəsi və nəşri işi çoxlu sayda borclarsız mümkün deyildir. Bu isə ən azı minnətdarlıq bildirilməsinitələb edir, lakin çox təəssüf ki, burada hamının adını çəkmək mümkün deyilidir, yalnız ona görə yox ki, siyahı çox uzundur, həm də ona görə ki, bizim aldığımız çox qiymətli məsləhətlərin bir hissəsi anonim (adsız) olaraq təqdim edilmişdi. Lakin tam siyahısını burada açıqlaya bilməsək də, naşirlərin bizim ilkin təşəbbüsümüzün kənar rəyçilər kimi cəlb etdikləri adamlar istisnadır, çünki biz onları tanıyırıq və etdikləri köməyə görə onlara həmişə minnətdar olacağıq. Bu sözlər bizim üçün naməlum qalan, lakin yazılı məsləhətləri redaktə prosesinin eyni dərəcədə qiymətli hissəsi olan şəxslərə də aiddir.
Beynəlxalq Məsləhətçilər Şurasının üzvlərinin adlarının burada çəkiləməməsinin yeganə səbəbi, hörmətli həmkarlarımızın bu siyahısının kitabın başqa yerində gətirilməsidir. Bundan başqa onların layihənin lap başlanğıcından bəri etdikləri qiymətli töhfələri açıq və tam etiraf etmək üçün bir sıra ciddi səbəblərimiz var. Biz bu və ya başqa üsulla onların köməyini axtaranda, onlar həmişə bizi bu növ tədbirlərin zəruri şərti (sine qua non) olan möhkəm intellektual və fənni əsaslarla təmin etmişlər. Onlardan bəziləri müəllifdən və ya həmmüəllifdən fərdi fəsilləri qəbul etməklə əhəmiyyətli dərəcədə daha çox əmək sərf etmişlər.
Bu Vəsaiti nəşr etmək ideyası öncə naşirlər tərəfindən qaldırılmışdır. Belə ki, onlar ötəri anılmadan daha çox hörmətə layiqdirlər. Xüsusən də Simon Ross və Lucy Robinson belə ağır bir cildə çevrilmiş kitabın ilk konsepsiyası ilə son məhsulu arasındakı uzun proses ərzində daim yardım göstərməyə, dostcasına məsləhət verməyə və şən iradlar tutmağa heç vaxt tərəddüd etməmişlər. Bu mənada biz bu prosesə böyük istehsalçı redaktor kimi qoşulmuş, bizim qeyri-formal iş şəraitimizdə tezliklə populyarlaşmış, və bizi nəşrin müddəti haqqında təsəvvürləri tam itirməkdən xilas etmiş Vanessa Harwood-u da qeyd etmək istəyirik. Onların hər üçü bu növ və bu ölçüdə nəşrin hazırlanmasının nə dərəcədə etibarsız və çətin olduğunu redaktorlardan çox-çox yaxşı bilsələr də, əsəblərini saxlamış və bizim iş qabiliyyətimizə tam inandıqlarına şübhə yeri qoyacaq bir işarə belə göstərməmişlər. Bizə olan inamlarına, birinci növbədə isə bizi bu işi görməyə sövq etdiklərinə görə onlara çox minnətdarıq.
Bu, eləcə də bizim fərdi iş yerlərimizə aiddir, özü də bu növ layihələrdə çəkilən xərclərin zaman, pul və başqa mənada təmin edilməsi burada heç də sonuncu yeri tutmur. Bu mənada biz layihənin başlanğıcından surətçıxarma, məktublaşma və digər rahatlıqları təmənnasız təmin edən inzibati mərkəz kimi fəaliyyət göstərmiş və ümumiyyətlə ruhlandırıcı mühit yaratmış Uppsala Universitetinin Hökumət fakultəsinə xüsusilə minnətdarıq. Bələdçini üç ildən artıq bir müddət ərzində bizim peşə həyatımızın dinamik (və arzuolunan) hissəsinə çevirmiş ideyalar mübadiləsi görüşünü keçirməkdə xüsusi qonaqpərvərliyinə görə, ən səmimi akademik mühitlərdən biri olan Florensiyadakı European University Institutu da burada qeyd edilməlidir.
Nəhayət, fərdi müəlliflərə minnətdarlığımızı bildirməmək etikadan kənar olardı. İlk növbədə onların böyük ruh yüksəkliyi ilə yerinə yetirilmiş çətin, məsuliyyətli və təmənnasız əməyi olmadan, bu Beynəlxalq münasibətlər üzrə Bələdçi yəqin ki, heç vaxt işıq üzü görməzdi.

    Walter Carlsnaes
    Thomas Risse
    Beth A. Simmons
    Uppsala, Berlin və Berkeley.

Birinci hissə
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRDƏ TARİXİ, FƏLSƏFİ VƏ NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏR

1
Beynəlxalq münasibətlərin tarixi və tarixşünaslığı haqqında
BRIAN C. SCHMIDT

Beləliklə Beynəlxalq münasibətlərin öyrənilməsi bu gün, əsrin dörddə-biri uzunluğunda fəaliyyətdən sonra da, nəzərəçarpan nizamsızlıq halındadır. Fəaliyyət dairəsi, əməl edilməli təhlil və sintez üsulları, kollec tədris proqramlarına edilməsi lazım olan inzibati dəyişikliklər, tədqiqatların təşkili – bütün bu məsələlər davam edən mübahisələrin mövzusudur. (Kirk, 1947: 7)
Qısası, bu gün bir tədqiqat sahəsi kimi Beynəlxalq münasibətlər bir-birinin təkrarı olan tədqiqat proqram və strategiyalarının rəqabət apardığı, birgə mövcud olduğu, bir-birini təkrar etdiyi və ya təkəbbürlü tənhalığını saxladığı pis mərzlənmiş səhnəyə bənzəyir. (Plating, 1969: 11)
Beynəlxalq tədqiqatlar sahəsi müəyyən mənada müxtəlif səslərin ahəngsizliyi ilə dolu olan Babil qülləsinə (Tower of Babel) və ya, bəzilərinin dediyi kimi, öz ərazisini qoruyaraq yaxın gələnlərə atəş açan, və ancaq özü kimi olanlarla əlaqəyə üstünlük verən tayfalar dəstinə bənzəməyə başlamışdır. Nəticədə Beynəlxalq münasibətlər sahəsi ardıcıl zehni tədqiqatlar sahəsi və ya tədqiqatçılarin icmasından daha çox inzibati səhmdar şirkətə çevrilmişdir. (Hermann, 1998: 606)
Bu iqtibaslar Beynəlxalq münasibətlər (BM) sahəsində fənn tarixinin tədqiq edilməsinin gərəkliyinə şübhə edənlərə ilkin cavabdır.[1 - BM qısaltması təsisatlanmış akademik Beynəlxalq münasibətlər sahəsinə aiddir.] Sahənin müasir vəziy-yətinin ümumi diaqnozu razılaşdırılmış mənsubiyyətin (xüsusiyyətlərinin) çatışmaması olduğu halda, yuxarıdakına bənzər bəyanatlar göstərir ki, sahənin sərhədlərinin müəyyənliyi heç vaxt çoxlarının düşündüyü qədər təhlükəsiz olmamışdır. Son zamanlarda nəşr edilmiş kitabların, günü-gündən artan ixtisaslaşmış jurnallardakı məqalələrin, Beynəlxalq Tədqiqatlar Assosiasiyasının (ISA) və Britaniya Beynəlxalq Tədqiqatlar Assosiasiyasının (BISA) proqramlarının səthi xülasəsi qeyri-adi imkanlara malik mürəkkəb bir sahəyə işarə etsə də, onun tarixinin öyrənilməsi məsələsinə şübhə toxumlarının atılması davam edir. Bu məsələnin tədqiqinin qanunauyğun olmasının etiraf edilmə-məsinin bir izahı ondan ibarətdir ki, “biz tarixi onsuz da bilirik”. Digər səbəb ondan ibarət ola bilər ki, sahənin inkişafı haqqında söylənən indiki hekayət hakim meylləri təmin edir. İstənilən halda, fənnə giriş dərsliklərində, sahənin vəziyyəti haqqında məqalələrdə və ISA Prezidentinin müraciətlərində bu tarixin qısa xülasələri ilə əlaqədar qıtlıq yoxdur.
Bu çıxışlarda tez-tez sahənin idealist, realist, davranışçı (behavioralist), post-davranışçı (post-behavioralist), plüralist, neorealist, rasionalist, post-pozitivist və konstruktivist kimi müxtəlif mərhələlər silsiləsindən keçməklə necə inkişaf etdiyi haqqında ənənəvi tarixi söylənilir. Birinci üç mərhələnin təsviri tələbələrin və tədqiqatçıların beyninə o qədər dərindən yeridilir ki, sahənin ibtidai dövrlər tarixinin başa düşülməsi üçün heç bir başqa alternativin olmaması təsəvvürü yaranır. Məsələn Hedley Bull hesab edir ki, «nəzəri fəaliyyətin üç ardıcıl dalğasını ayrıd etmək mümkündür» – 1920-ci illərdə və 1930-cu illərin əvvəllərində üstünlük təşkil edən «idealist» və ya «proqressivist» nəzəriyyə, 1930-cu illərin sonlarında və 1940-cı illərdə inkişaf etmiş «realist» və ya konservativ (mühafizəkar) nəzəriyyə və nəhayət, 1950-ci illərin sonu və 1960-cı illərdə meydana çıxmış və «öz mənşəyini əvvəlki iki növ nəzəriyyənin əsaslandığı metodologiyaların qeyri-kafiliyindən götürən» «ictimai elmi» nəzəriyyələr (Bull, 1972: 33). Sahənin təkamülünün bu tarixi öz növbəsində tez-tez «idealistlər» və «realistlər» arasında sahənin fənni təyini haqqında «böyük debatlardan» başlayaraq, bu gün «rasionalistlər» və «reflektivistlər» arasında aparılan son debatlara qədər genişləndirilən «böyük mübahisələr» silsiləsi vasitəsilə təkamül kimi sıx əlaqəli hesabatla möhkəmləndirilir. (Banks, 1986; Katzenstein və başq., 1999; Keohane, 1988; Lijphart, 1974a; Maghroori, 1982; Mitchell, 1980). Sahə tarixinin bu özünəməxsus quruculuğu, əvvəlki mübahisələri kölgədə qoyaraq, indiki mübahisəni BƏ üzrə bütün ciddi tədqiqatçıların diqqətini cəmləməli olduqları mövzuya çevirməyə meyl göstərir.
Nəhayət, sahənin tarixinin səlnaməsi ənənəvi olaraq beynəlxalq siyasət kimi müəyyənləşdirilmiş səltənətdə baş verən kənar hadisələrə istinad etməklə tərtib edilmişdir. Belə bir güclü inam mövcuddur ki, beynəlxalq siyasətdəki müharibə və ya ABŞ-ın öz siyasətini kəskin dəyişməsi kimi mühüm hadisələr BM-i formalaşmaşdıran başqa amillər dəstindən daha artıq təsirə malik olmuşdur. Məsələn, sahənin yaranması tez-tez Birinci Dünya müharibəsinin dəhşətlərinə cavab olaraq, 1919-cu ildə Aberystwyth-dəki Wales Universitet Kollecinin Beynəlxalq Siyasət fakultəsində beynəlxalq siyasətin öyrənilməsi üzrə dünyada ilk kafedranın təməlinin qoyulması ilə əlaqələndirilir (Porter, 1972).
Bu fəsildə mənim əsas məqsədim sahənin necə inkişaf etdiyi haqqında geniş yayılmış bu rəyləri şübhə altına almaq, və bu tarixin ədəbiyyatın əsas axınında ənənəvi olaraq təsvir ediləndən daha mürəkkəb və daha az öyrənilmiş olduğunu göstərməkdir. Sahənin necə inkişaf etdiyinin birqiymətli anlanılmasını tam əhatə etməyimizin mümkünsüz olduğunu başa düşsək də, BM-in müasir praktikləri və tədqiqatçılarının bu tarixlə lazımi dərəcədə tanış olmalarının həlledici əhəmiyyətə malik olduğunu göstərən bir çox dəlillər vardır.
Birincisi, əsasən unudulmuş alimlərə məxsus çoxlu sayda nəzəri anlayışlar sadəcə olaraq şüurlardan silinmişdir. Buna baxmayaraq onlar, yada salınarsa, indiki vəziyyətə mühüm əlavələr edə bilər. İkincisi, sahə özünün təkamülü haqqında gerçək tarixini kölgədə qoyan güclü əfsanə yaratmışdır (Booth, 1996; Kahler, 1997; Osiander, 1998; Schmidt 1998a, 1998b; Waever, 1998; Wilson, 1998). Üçüncüsü, sahənin tarixinin olduğu kimi başa düşülməsi Beynəlxalq münasibətlərin öyrənilməsi haqqında bizim indiki fərziyyə və ideyalarımızın təbiətinin izahı üçün çox mühümdür. Cari intellektual metodlar və nəzəri mövqelər tez-tez beynəlxalq siyasətin üzləşdiyi son dilemmaların cavabı kimi qələmə verilsə də, daha iti tarixi şüur müasir metodların çox vaxt keçmiş müzakirələrin yeni formada təzahürü olduğunu bizə xatırladır. Sahənin necə formalaşdığını lazımi dərəcədə anlamadıqca, təkəri yenidən icad etmək təhlükəsi qalır. İndi yeni kimi qəbul edilənlərin çoxunun əslində sahənin qeyri-ardıcıl keçmişinin dərinliklərində artıq mövcud olduğu haqqında mülahizəni doğru saymaq üçün kifayət qədər sübutlar mövcuddur. Nəhayət, sahənin bəsirətli tarixi indinin tənqidi təsviri üçün məhsuldar əsas təklif edir. Əfsanəvi əvəzinə faktik olanı bildikdə, tarix bizi sahə haqqında geniş yayılmış təsəvvürlərimizin bir hissəsini dəyişməyə və nəticədə yeni minillikdə beynəlxalq siyasət haqqında fikirləşmək üçün böyük ehtiyacımız olan sahələri açmağa təhrik edə bilər.
Bu fəsildə mənim məqsədim BM-in geniş mənada təyin edilmiş sahəsinin və ya fənninin hərtərəfli tarixini vermək deyildir. Bu məsələnin deyilən formada qeyri-mümkün olmasından əlavə, aşağıda göstərəcəyim kimi, mənşəyi, təsisati yeri və coğrafi sərhədləri baxımından sahənin dəqiq müəyyən edilməsində kifayət qədər çoxrəylik olduğundan, belə problemlərə müfəssəl olaraq müraciət etmədən, BM-in sadəcə şəcərə tarixini yazmaq özünün qeyri-məhsuldar nöqtəsinə artıq gəlib çatmışdır. Bundan əlavə, tarix haqqında əvvəlki işlərin çoxu birqiymətli tarixi dəyərləndirmə məsələsini asanlaşdırmaq yolunda kifayət qədər nəzəri və metodoloji səriştə göstərmədiyindən, son zamanlar bu sahədə görülmüş bəzi işlər tədqiqatçıları çoxlu sayda tarixşünaslıq problemləri ilə üz-üzə qoymuşdur. Ən son tədqiqatçılıq cərəyanı fənnin mənsubiyyəti ilə onun tarixi təsvirinin təqdimatı arasındakı əlaqəni aydın başa düşür. Bundan əlavə, BM tarixinin bərpası tərzi müstəqil dəyərləndirmənin özü qədər mühüm olmağa başlamışdır və ona görə də sahənin tarixinin yazılmasına necə yanaşmaq lazım olduğu haqqında fundamental tədqiqat məsələlərinə müraciət etmək həlledici dərəcədə mühüm olmağa başlayır.
Mən BM-in hansı dərəcəyə qədər fərqləndirilə bilən mənsubiyyətə malik, yaxşı müəyyən edilmiş sərhədləri olması ilə əlaqədar bir sıra köhnə və mübahisəli məsələlərin, eləcə də eyni dərəcədə mübahisəli olan, sahənin tarixinin aşkar milli və təsisati fərqlərə kifayət qədər diqqət verməyən kosmopolit münasibət çərçivəsində yazılmalı olması, yoxsa bu məsələyə dəqiq sərhədlənmiş milli cəhətlərin daxilindən yanaşılmalı olması kimi məsələlərin qısa müzakirəsindən başlayacağam. Hərçənd ki, sahənin yaranması tarixini haradan başlamaqdan asılı olaraq, əlli ildən yüz ilə qədər müddətdəki təkamül nəticəsində BM-in ayrıca akademik sahə olması şübhə doğurmamalı idisə də, həm fənnin mövzusunun xarakteri, həm də sahənin təsisati sərhədləri ilə əlaqədar qeyri-müyyənliklər fasiləsiz meydana çıxırdı. Sahənin mənsubiyyəti faktını əhatə edən qarışıqlığa, BM-in amerikalı tədqiqatçıları icmasının şəksiz və hələ də davam edən üstünlüyünün hərdən «BM-in tarixi onun Birləşmiş Ştatlardakı inkişafının sinonimidir» kimi yanlış fikrə gətirməsi faktını da əlavə edin. Stanley Hoffnann-ın (1977), “çoxlu sayda avropalı alimlərin təsirinə baxmayaraq BM amerikan sosial elmidir” fikri böyük hörmətə layiq olsa da, amerikan modelinin qlobal təsirinə baxmayaraq, özünün unikal fənn tarixinə malik olan çoxlu sayda yerli akademik icmalar mövcuddur. Məsələn, töhfələri yalnız bu yaxınlarda lazımi qaydada sənədləşdirilməyə və qiymətləndirilməyə başlanmış İngilis Məktəbi bu qəbildəndir (Dunne, 1998; Little, 2000). ABŞ-da baş verən nəzəri və metodoloji hadisələr bu icmalara dərindən təsir göstərsə də, fənnin dünyanın müxtəlif yerlərində öyrənilməsində fərqlər olmuşdur (Jorgensen, 2000). Sahənin fənnlərarası xarakteri və milli şəraitlərdəki fərqlər tez-tez belə bir fikrə gətirir ki, dəqiq BM fənni və ya sahəsi mövcud deyildir, lakin fənnin sərhədləri və təsisati mövqeyi ilə əlaqədar qeyri-müəyyənliklərə baxmayaraq, akademik tədqiqat sahəsi kimi BM dəqiq peşəkar mənsubiyyətə və mülahizələrə malikdir.
Mən sonra diqqəti BM-in tarixşünaslığı üzərində, yəni həm sahənin tarixinin tədqiqi, həm də bu tədqiqat və işlərdə istifadə edilən metodoloji prinsiplər üzərində cəmləyirəm. Mən diqqəti iki fundamental problem üzərində cəmləyəcəyəm: birincisi, sahənin tarixinin onun bugünkü xarakteri haqqında müəyyən təsəvvür yaradılması məqsədilə yazılması praktikasını əhatə edən prezentizm (cariçilik), ikincisi isə beynəlxalq siyasət səltənətindəki ekzogen (sistemdənkənar) hadisələrin BM-in akademik tədqiqat sahəsi kimi inkişafını mühüm dərəcədə struk-turlaşdırdığını fərz edən kontekstualizmdir. Mən bu problemləri mövcud ədəbiyyatın şərhi yoluyla təsvir etməyə çalışacağam. Son zamanlar sahənin tarixi haqqında ədəbiyyatda nəzərəçarpacaq kəmiyyət və keyfiyyət artımı müşahidə olunmuşdur və belə bir fikir irəli sürmək olar ki, ümumiyyətlə sosial elmlərin tarixi ayrıca tədqiqat ixtisasına çevrilməyə başlayır. Bu yeni ədəbiyyat BM-in ənənəvi təsvirləri üzərinə artan şübhə toxumları səpməyə başlamışdır. Bu fəsildə mənim əsas məqsədim sahənin inkişafı haqqında ənənəvi təsəvvürləri şübhə altına almaq və BM-in fənn tarixi haqqında daha səriştəli işləri həvəsləndirməkdir.
Mən fəsilboyu dövri olaraq John Gunnell (1998) tərəfindən qurulmuş konseptual struktura iqtibas edəcəyəm. Gunnell-in «mülahizələrin diskursiv tərtibi» adlandırdığı bu struktur BM sahəsində müxtəlif problemlərin təhlilinə tətbiq edilə bilər, çünki digər sosial elmlərlə bağlı çoxlu sayda xarakteristikalardan istifadə edir. Gunnell-in terminologiyasına görə sosial elmlər onların müxtəlif üsullarla bəhs etdiyi faktlarla, bəzən isə birinci tərtib fəaliyyətlə məntiq, funksiya və özünüdərk terminlərində müəyyən edilmiş ikinci tərtib meta-texnologiyalardır (Gunnell, 1998: 22). Təbiət elmləri, din, musiqi, incəsənət və siyasəti əhatə edən birinci tərtib metodları Gunnell əzəli və «verilmiş» hesab edir, çünki onların «müxtəlif formaları və tarixi təzahürləri bəşər fəaliyyətinin funksional zəruri elementlərini təşkil edir (1998: 19). Mülahizələrin tərtibi arasındakı münasibətə gəldikdə, məsələnin çətinliyi ikinci və birinci tərtib metodlar arasında olanla əlaqədardır. Əvvəlki müxtəlif yollarla sonrakı üzərində epistemik və praktik hökmranlıq əldə etməyə çalışırdı. Gunnell yazırdı ki, «sosial elmlərin tarixi mühüm dərəcədə onun idraki iddialarının düzgünlüyünü necə sübut etmək və onları praktik hakimiyyətin əsasına necə qoymaq məsələsi ilə hərəkətə gətirilmişdir». (1998: 3). Biz bu strukturun BM-in intellektual tarixinə tətbiqi prosesində, zaman-zaman beynəlxalq siyasətin praktikası üzərində hökmranlığı əldə etmək üçün, sahənin mövcudluğunun lap əvvəlindən meydana çıxan müxtəlif nəzəri, metodoloji və epistemoloji mövqelərin necə işə cəlb edildiyini görə bilərik. BM-in tarixçələri, başqa sosial elmlərdə təklif edilənlər kimi, çox vaxt elmi yanaşmanın cari təsvirini legitimləşdirmək məqsədilə sahənin konkret təsvirinin yenidən canlandırılmasına xidmət edirdi. Belə təsdiq axtarışı, sosial elmdə sahənin inkişafını qiymətləndirmək üçün qismən daha bir ikinci-tərtib praktikaya – təbiət elmlərinin tarixi və fəlsəfəsinə üz tutmağa olan marağı izah edir. Bu, Gunnell-in terminlərində «üçüncü dərəcəli söhbətə (diskursa, mülahizəyə)» aid edilən, və mənim, BM sahəsinin beynəlxalq siyasətlə münasibətlərində istinad nöqtəsi təmin edə biləcək bilik səlahiyyəti əldə etməyi arzuladığı tərzdə, tədqiq edəcəyim fənnin tarixi mühiti vasitəsilə baş verə bilər. Belə ki, mən BM-in beynəlxalq siyasətlə münasibətdə ona nəzəri və praktik dəyər təmin edəcək bilik səlahiyyəti əldə etməyi düşündüyü tərzi tədqiq edəcəyəm.
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR AKADEMİK TƏDQİQAT SAHƏSİ KİMİ
Sahənin fənn sərhədlərini müəyyən-ləşdirmək onun mühakimə obyekti üzərində səlahiyyət qazanmağın mühüm şərtidir. Ona görə də ayrıca BM sahəsi və ya fənninin olub-olmaması ardıcıl müzakirə mövzusu olmuşdur (Gurian, 1946; Kaplan, 1961; Neal və Hamlett, 1969; Olson, 1972; Olson və Groom, 1991; Olson və Onuf, 1985; Palmer, 1980; Thompson, 1952; Wright, 1955). Ziddiyyətlər, müəyyən dərəcədə, sahənin mənşəyi və coğrafi sərhədləri ilə əlaqədar mübahisəli məsələlərlə bağlı olsa da, dərindən baxdıqda BM-in ikinci-tərtib mülahizə kimi mənsubiyyəti və onun müzakirə predmetinin vəziyyətini əhatə edir. Bu suala heç vaxt kafi cavab verilməyəcəyi aydın olsa da, fənn tarixi sahənin öz mənsubiyyətini müəyyən etməyə çalışması tərzini nəzərdən keçirmək üçün həqiqətən də bəsirətli müşahidə nöqtəsi təmin edir.
Sahəni ayrıca akademik praktika kimi görməyə başladığımız nöqtədən əvvəlki dövrü onun «tarixə qədərki dövrü» adlandıracağıq. Bu müddətdə «tədricən mülahizələrdən fənnə keçid baş vermişdir» (Farr, 1990). Bu dövr sonradan sahənin iyirminci əsrin ilk onilliklərindəki formasını təşkil etmiş mövzular və problemlərin çoxunun müəyyənləşdirilməsi üçün əhəmiyyətlidir (Schmidt, 19980). Sahənin keçmişinə beynəlxalq hüquq, diplomatiya tarixi, sülh uğrunda hərəkat, etika, coğrafiya və antropologiya daxil idi (Olson və Groom, 1991). The Study of International Relations-də (1955) Quincy Wright BM-in inkişafına öz töhfəsini vermiş səkkiz «təməl fənn» və altı «dünyəvi nəzər nöqtəsinə» malik fənn müəyyən etmişdi.[2 - Səkkiz təməl fənnə beynəlxalq hüquq, diplomatiya tarixi, hərbi elm, beynəlxalq siyasət, beynəlxalq təşkilatlar, beynəlxalq ticarət, müstəmləkə idarə üsulu və xarici əlaqələrin həyata keçirilməsi daxildir. Dünyəvi fənlərə dünya coğrafiyası, ümumdünya tarixi, psixologiya, sosiologiya, dil və biologiya daxildir.] Wright bir çoxları ilə paralel olaraq bildirirdi ki, belə çox sayda muxtar tədqiqat sahələrini sintez etmək vəzifəsi vahid, ardıcıl BM fənninin yaradılması cəhdlərini mürəkkəbləşdirir (Bailey, 1932; Gurian, 1946; Kirk, 1947; Wright, 1955). Bundan əlavə Kenneth Thompson müşahidə etmişdi ki, Beynəlxalq münasibətlərin predmetinə aid elə bir konkret məsələ olmayıb ki, başqa müstəqil sahələrə düşməsin (Thompson, 1952: 433). Sahənin fənnlərarası xarakteri və digər fənnlərin onun predmetinin müxtəlif mövzularını tədqiq etməsi faktı tez-tez «Beynəlxalq münasibətlər ayrıca fənndirmi» sualının qoyulmasına gətirirdi (Kaplan, 1961). Bu, adətən mərkəzi səlahiyyətin olmadığı halda sahənin siyasət terminlərində ifadə edilən konkret predmetinə iqtibas edilməsi, eləcə də müxtəlif epistemoloji və metodoloji əsaslar gətirməklə cavab verilmiş maraqlı və mühüm sualdır. Lakin bu sualın çox cəlbedici olmasına baxmayaraq, onun beynəlxalq siyasətin öyrənilməsi tarixinin bərpası yolunda maneəyə çevrilməsinə yol verməmək çox vacibdir.
Bununla belə bu problemlər sahənin təsisati kontekstinin aydın müəyyən edilməsinin və diqqəti onun üzərində cəmləməyin vacibliyini ön plana çəkir. Təsisati kontekstin dəyişkənliyi sahənin yaranmasını əsaslandırmaq üçün istifadə edilə biləcək tarixçələrin geniş intervalı üçün qismən məsuldur. Bu, böyük fərqlərə gətirir, məsələn BM, Birinci Dünya Müharibəsindən sonra bir sıra müstəqil kafedralar yaranmış Böyük Britaniyada olduğu tərzdə ayrıca fənn kimi, yoxsa, Birləşmiş Ştatlar, Almaniya və Fransa halında olduğu tərzdə, siyasət elminin alt-sahəsi kimi təsis edilmişdir.[3 - Waever, 1998 Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlarda BM-in inkişafı barədə çox faydalı müzakirələrin təşkilini təmin edir.] Hər bir halda ənənəvi tarixlər sahənin təsisati quruculuğunun xarakterindən daha çox, mühüm siyasi hadisələrin sahənin yaranmasına təsirini qeyd etməyə meyllidirlər. Məsələn, ABŞ halında BM-in tarixini onu amerika siyasi elminin fənn matrisində yerləşdirmədən yazmaq mümkün deyil. Bu, BM-in siyasi elmin bir hissəsindən daha çox, ayrıca ofisə malik yeni tədqiqat sahəsi olduğu Böyük Britaniyadakı tarixi təcrübəsindən fərqlidir (Hill, 1987; Waever, 1998). Bu təsisati fərqlərə əlavə olaraq intellektual iqlim, məlumat əldə etmək, tədqiqata kömək, hökumət və akademiya arasında əlaqə, universitet sisteminin ümumi strukturu və xarakteri ilə əlaqədar çoxlu sayda fərqlər mövcuddur (Simpson, 1998; Smith, 1985).
Təsisati kontekstin əhəmiyyəti sahənin milli konteksti məsələsi ilə sıx əlaqəlidir. Təsisati strukturdakı fərqlər BM-in yerləşdiyi ölkənin milli şəraiti ilə dərindən əlaqəlidir. BM-in sərhədləri bir konkret ölkənin terminlərində müəyyənləşdirilə bilər, yoxsa buna milli fərqlər nəzərə alınmadan, daha kosmopolit əhatə çərçivəsində baxılmalıdır məsələsi sahənin tarixini yazmaq vəzifəsini mürəkkəbləşdirir. İstək həqiqi qlobal fənn yaratmaq cəhdi olsa belə, tədqiqatlar beynəlxalq siyasətin akademik öyrənilməsinin Britaniya, daha çox isə Amerika yerliçiliyi yarlığını daşıdığını göstərməkdə davam edir. Stanley Hoffmann özünün məhşur 'An American Social Science: International Relations' məqaləsini nəşr etdirəndən, Amerika akademik icmasının BM «qlobal fənnində» hansı dərəcədə üstünlük təşkil etməsi və bu üstünlüyün ümumilikdə fənn üçün hansı dərin nəticələrə gətirməsi haqqında müzakirələr davam etməkdədir (Alker və Biersteker, 1984; Crawford və Jarvis, 2001; Goldmann, 1996; Hoffmann, 1977; Holsti, 1985; Kahler, 1993; Krippendorf, 1987; Smith, 1987, 2000; Waever, 1998). Ehtimal edilən amerikan hegemonluğuna baxmayaraq, beynəlxalq siyasətin amerikan tədqiqatlarını «qlobal BM fənni» ilə bağlamaq fundamental səhvdir. Milli BM icmalarının çoxunun amerikan nəzəriyyə, meyl və müzakirələrinə kifayət qədər həssas olmasına baxmayaraq, BM Waever-in qeyd etdiyi kimi «müxtəlif yerlərdə kifayət qədər müxtəlifdir» (1998: 723). Mən hesab edirəm ki, BM-in fənn tarixçələri sahənin qeyri-ardıcıl tarixinin həm qlobal, həm də yerli ölçülərdə yenidən qurulmasına xidmət etməlidir. Yerin məhdud olmasının, dünyanın hər bir ölkəsindəki BM haqqında şərh verməyə mənə mane olmasına və əsas diqqətin ABŞ və Böyük Britaniyada baş verən hadisələr üzərində cəmlənməsinə baxmayaraq, BM quruculuğunda çoxlu miqdarda ölkə xüsusiyyətli tədqiqatların aparıldığını qeyd etmək vacibdir.[4 - Sayı az olsa da, BM-in ayrı-ayrı ölkələrin şəraiti çərçivəsində inkişafını tədqiq edən və gündən-günə artan ədəbiyyat kütləsi mövcuddur. Məsələn, Hugh C. Dyer və Leon Mangasarian-ın (1989) redaktəsində çıxmış məcmuədə digərləri ilə yanaşı BM-in keçmiş Sovet İttifaqı, Çin, Braziliya, Almaniya Federativ Respublikası, Cənubi Afrika, Fransa, Yaponiya, İtaliya və Böyük Britaniyada öyrənilməsi barədə fəsillər vardır. Chan, 1994; Groom, 1994; və Jorgensen-in, 2000 işləri də bu qəbildəndir.]
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN TARİXŞÜNASLIĞI
BM-in tarixi məsələsində ən mühüm problemlərdən biri ondan ibarət idi ki, bu tarixçələr sahənin tarixi necə yazılmalıdır sualına birqiymətli cavab verə bilmirdi. BM tarixini sahənin təkamülünün mühüm ölçülərinin tam konsensusunun mövcud olması kimi təsvir etməyə meyl edilirdi. Sahənin inkişafı ilə əlaqədar heç bir əhəmiyyətli ziddiyyətin olmadığı şəraitdə, tarixşünaslıq məsələlərinə çox az diqqət yetirilir və ya ümumiyyətlə diqqət verilmirdi. İstənilən halda, politologiya kimi bir sıra əlaqədar akademik fənlərin öz fənn tarixlərini daha yaxından tədqiq etməyə başlamasıyla, lazımi tarixi təhlilin ümumiyyətlə nədən təşkil olunduğu, xüsusən də fənn tarixinə nəyin daxil olduğu haqqında müxtəlif nəzəri və metodoloji ziddiyyətlər meydana çıxdı. (Bender və Schorske, 1998; Collini və başq., 1983; Dryzek və Leonard, 1988; Parr və başq., 1990; Gunnell, 1991; Ross, 1991; Tully, 1988). Lakin bu ədəbiyyatın qaldırdığı tarixşünaslıq qayğıları BM-in tarixi haqqında fikirləşənlərə çox az təsirə malik oldu, və ya heç bir təsirə malik olmadı. Bu ümumiləşdirmədən yeganə istisna Ole Waever-in ədəbiyyata mühüm töhfə olan 'The Sociology of a Not So International Discipline' (1998) məqaləsidir. Sahənin tarixi haqqında mövcud ədəbiyyatın cari vəziyyəti ilə əlaqədar Waever narazılıqla yazırdı ki, o, «adətən sistemli tədqiqatlara və aydın üsullara əsaslanmır», və onun qiyməti «hər bir yaxşı praktikin fənnin tarixini yaza bilməsini üstüörtülü olaraq güman etməklə, bizim keçmişimiz barədə «ümumi biliklərin» incə şəkildə təkrar bəyan edilməsindən» bir balaca artıqdır. (Waever, 1998: 692). Lakin praktiklərin sahənin tarixini artıq bildikləri haqqında fərziyyənin özündə, nəzəri səriştəsizliyin açıq-aşkar oturması ilə bərabər, tarixi bəsitləşdirmək və beləliklə təhrif etmək meyllərini möhkəmləndirən əlavə amillər də fəaliyyət göstərir.
Analitik və Tarixi Ənənələr
Belə bir ümumi fərziyyə mövcuddur ki, sahənin tarixini klassik Afinadan (Athens) günümüzə qədər uzanan kəsilməz ənənəyə istinad etməklə izah etmək olar. BM ədəbiyyatında beynəlxalq fikrin realizm və liberalizm kimi ardıcıl məktəblərinə, və ya paradiqmalarına gətirmiş epik ənənələrin olması ideyasına çoxlu sayda iqtibaslar mövcuddur (Clark, 1989; Donnelly, 1995; Holsti, 1985; Kugler, 1993; Zacher və Matthew, 1995). Bundan əlavə, və bizim müzakirəmiz üçün daha vacibi, geniş yayılmış belə bir inam mövcuddur ki, bu qədim ənənələr sahənin keçmişinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir, və deməli, sahənin müasir sərhədlərinin başa düşülməsi üçün yararlıdır. Bu inamın bir nümunəsini münaqişə və müharibə haqqında ədəbiyyatın Jacek Kugler tərəfindən aparılmış tədqiqində tapmaq olar. O, belə bir fikir irəli sürür ki, «beynəlxalq müharibələrin klassik hesabatı dünya siyasətindəki realist ənənlərdən gəlir» və «müharibənin öyrənilməsində realist metod Thucydides-dən (b.e.ə. 400-cü illər), Machiavelli (1513), Hobbes (1651), Hume (1741), von Clausewitz (1832), Morgenthau (1948), Organski (1958), Waltz (1979) və Gilpin-ə (1981) qədər izlənilməsi mümkün olan uzun bir ənənəyə malikdir» (Kugler, 1993: 483-4). Məsələn, Kenneth Waltz-ın Man, the State and War (1959) əsərində göstərildiyi kimi, nəzəriyyəçilərin Qərbin siyasi fikrinin klassik kanonları ilə bağlı olan tədqiqatları BM praktikasının elementini təşkil etsə də, Thucydides və ya Kant kimi klassik siyasi nəzəriyyəçilərin işlərinə müasir BM ədəbiyyatının konstruktiv keçmişi kimi baxmağın mümkünlüyü kökündən yanlış təsəvvürdür.
Müasir tədqiqatçıların, klassik siyasət nəzəriyyəçilərinin uzun illər ərzində hakim fərziyyələrindən biri «Plato-dan Marx-a qədər klassik mətn kanonları beynəlxalq siyasət haqqında deməli çox az şeyə malikdir» olan yazılarına istinad etmələri kimi geniş yayılmış meylin özündə müəyyən bir istehza vardır. Bu, Martin Wight-ın 1959-cu ildə Beynəlxalq Siyasətin Nəzəriyyəsi barədə Britaniya Komitəsinin (British Committee on the Theory of International Politics) təsis yığıncağında təqdim etdiyi mübahisəli 'Why is There No International Theory?' (1966) essesində populyarlaşdırılmış nəzər nöqtəsi idi. Wight-ın arqumentləri «siyasi fikrin zəngin və dəqiq müəyyən olunmuş, beynəlxalq fikrin isə yoxsul və əslində mübahisəli ənənələri var idi» kimi geniş yayılmış fikrə öz töhfəsini verdi. Bu baxış, kanonun məqsədəuyğunluğunu birbaşa şübhə altına alan davranışçıların (bihevioristlərin) elmi təkəbbürləri ilə birlikdə, siyasi nəzəriyyə və BM sahələrinin ayrılıqda hərəkət etməsinə gətirmiş və yalnız bu yaxınlarda dəyişməyə başlamış soyuqluq hissi yaratmışdı (Boucher, 1998; Brown, 1992; Knutsen, 1997; Schmidt, 2000; Walker, 1993; Williams, 1992). David Boucher belə hesab edir ki, BM-in klassik fənnlərin qurulmuş kanonlarına malik olmamasının səbəblərindən biri də BM nəzəriyyəçilərinin «öz nəzəriyyə və konsepsiyalarını yaratmaq üçün özlərini siyasi elmin əsas axınından ayırmaq» kimi səhvindən irəli gəlir. (1998: 10).
Lakin siyasi nəzəriyyə və Beynəlxalq münasibətlər arasındakı gərgin və narahat münasibətlər tədqiqatçıları klassik siyasət nəzəriyyəçilərinin ideyalarını çeşidləmək üçün çoxlu sayda tipologiya və ənənələr qurmaqdan, onları Beynəlxalq münasibətlərin müasir tədqiqatçılarının işləri ilə əlaqələndirməkdən çəkindirməmişdir. (Boucher, 1998; Donelan, 1990; Doyle, 1997; Holsti, 1985; Kauppi və Viotti, 1999; Wight, 1992). Rəmzi və ya mübaliğəli (metaforik) olaraq müasir praktiklər özlərini Thucydides və ya Kant-ın xələfləri kimi təsvir etməyə ümid edə bilərsə də, sahənin tarixinin klassik Yunanıstandan və ya İntibahdan başlayıb hazırki tədqiqatçıların işləri ilə öz zirvəsinə çatmış epik ənənələr terminlərində yazılmasında ciddi konseptual səhv var. Sahənin tarixinin çoxsaylı sinoptik qiymətləndirilmələrində rast gəlinən bu ümumi praktika, BM-in gerçək tarixi inkişafını izləmək cəhdi zamanı analitik və tarixi ənənələrin böyük maneələrə gətirən qarışıqlığına səbəb olur. (Schmidt, 1994). BM-in ənənləri haqqında müzakirələr geniş yayılmış və Rob Walker (1993) demişkən monolitlikdən uzaq olsa da, onlar faktik tarixi ənənələrə, yəni ideyaların tanınan qaydada inşa edilmiş məntiqi strukturun içərisinə daşındığı adi praktikanın öz-özünə təsis olunmuş nümunələrindən daha çox, əsasən mövcud meyarlar və prooblemlərlə müəyyən olunan analitik retrospektiv konstruktsiyaya müraciət etməyə meyl göstərirlər. BM-in fənn tarixi halında, realizm kimi belə retrospektiv qurulmuş ənənələr elə təqdim edilir ki, sanki onlar sahədəki faktik və ya özü-özünə təsis olunmuş ənənələri təmsil edirlər. Və əvvəlki səhvən sonrakının əvəzinə qəbul edildikdə, və ya sonrakı kimi təqdim edildikdə BM tarixinin başa düşülməsi və yazılmasında ciddi problemlər yaranır.
Yəqin ən böyük çətinlik ondan ibarətdir ki, keçmişin belə epik təsvirləri diqqəti gerçək akademik praktikadan, sahənin müasir inkişafı və müəyyənliyinə töhfəsini vermiş fərdlərdən yayındırır. BM-in peşəkar inşasında şüurlu və təsisati qaydada iştirak etmiş akademik tədqiqatçıların şəcərəsini əks etdirən tarix əvəzinə, keçmişin ideallaşdırılmış variantı bizə qədim zamanlardan indiyə qədər olanı əhatə edən kəsilməz ənənə formasında təqdim edilir. Aparıcı ali məktəb dərsliklərinin çoxunda adi qayda olan bu növ epik dəyərləndirmələr, bizim fənn tarixini guya artıq bildiyimiz haqqında fikirləri gücləndirməyə xidmət edir. Diqqət adətən Thucydides, Machiavelli və Kant kimi «təsisçi atalara» yönəldilir, beynəlxalq siyasətin təsisatlanmış akademik tədqiqinə töhfələrini vermiş fərdlər ordusu isə sadəcə olaraq yaddan çıxarılır. James Bryce, Frederick S. Dunn, Pitman Potter və Paul S. Reinsch kimi akademik tədqiqatçılar tarixi baxımdan cəlbedici olmasalar da sahənin faktik inkişafını izləmək üçün daha yararlıdırlar.
Presentism
Sahənin tarixini, onun qədim və ya klassik fikir ənənəsində iştirakı mənasında yazmaq kimi geniş yayılmış meyl, çox vaxt cari tədqiqat proqramının legitimliyini təsdiqləmək işinə xidmət edir. BM-in müxtəlif tarixçələrinin əsas xüsusiy-yətlərindən biri sahənin mövcud xarakteri haqqında nə isə nüfuzlu bir şey söyləməkdən ibarətdir ki, bu da çox vaxt sahənin tarixinin təhrif edilməsi meylinə özünün əlavəsini edir. Sahə üçün yeni istiqaməti müdafiə, onun cari strukturunu tənqid etmək, və ya əksinə, mövcud vəziyyəti müdafiə etmək məqsədi ilə, öz mövqelərini doğrultmaq üçün tədqiqatçılar tez-tez sahənin ümumi təkamülünə istinad etməyə və onu xarakterizə etməyə məcbur olurlar. Məsələn, realist nəzəriyyənin inkişafı və sonrakı hökmranlığını izah etmək istəyən tarixçələr, tez-tez realist ənənələrin Thucydides və ya Machiavelli ilə başlayan əbədi bəsirətini nümayiş etdirməyi özünə borc bilir. Sahənin çoxrəyli xarakterini dövri olaraq tənqid edənlər kifayət qədər tez-tez ehtimal edilən dominant paradiqma və ya onu birləşdirən metodun olduğu başlanğıc dövrlərə reverans edirlər. Problemin çətinliyi ondan ibarətdir ki, BM-in tarixini əks etdirmək cəhdlərinin çoxu keçmişi əsaslı surətdə və dəqiq bərpa etmək istəyindən daha çox «cari» ('presentist') məqsədlər üçün edilir.
Herbert Butterfield-in (1959: v) «keçmişdəki müəyyən inkişaf prinsiplərini önə çəkmək və indinin şöhrətləndirilməsi olmasa da, ratifikasiyası olan tarix yaratmaq» meyli kimi təsvir etdiyi 'Whig' tarixi («liberalların» tarixi), və ümumilikdə prezentizm problemi, sosial elmlərin tarixini yazmaqla məşğul olanların arasında ziddiyyətə gətirən məsələyə çevrilmişdir. (Collini və başqaları, 1983; Dryzek və Leonard, 1988; Farr və başqaları, 1990; Gunnell, 1991; Ross, 1991). Prezentizmlə əlaqədar problem onda deyil ki, tarixi təhlil indi haqqında rəy yaratmaq üçün istifadə edilir, problem ondadır ki, tarix yazıçının əvvəlcədən müəyyən etmiş olduğu yardım və ya dağıtma mövqeyini əsaslandırmaq və ya tənqid etmək vəzifəsinə uyğun olaraq yenidən qurulmaq yoluyla təhrif edilir. Whig (Liberal) tarixi «tarixi geriyə yazmaqdan ibarətdir», hansına görə ki, «fənnin indiki konsensusu … definitiv (təyinedici) kimi götürüldükdə qüvvədədir və keçmiş, buna gətirən və bunda tam ifadəsini tapan teologiya kimi, insanlar tərəfindən bərpa ediləndir» (Collini və başq., 1983: 4).
Birləşmiş Ştatlarda BM-in əsas axınının nəzərə çarpmayan, lakin təkidli məqsədinin «əsl» elm statusuna çatmaq olduğu nəzərə alınarsa, sahənin tarixinin mövcud olan dəyərləndirilmələrinin çoxunun xaraktercə Whiggish (liberal) olmaqda davam etməsini anlamaq olar. Sahənin tarixçələri və onların təsviri tez-tez nəzəri inkişafı və elmi irəliləyişi əks etdirmək, və ya sahəni elmi inkişafdan saxlayan çətinlikləri müəyyən etmək üçün önə çəkilir (Brecher, 1999). George Stocking peşəkar sosial elm aliminin niyə liberala (Whiggish) bənzəməli olmasının yerinə düşən və inandırıcı izahını vermişdir. Stocking-ə görə «əslində elmin tarixinə, bir qədər də genişləndirsək isə davranışçılığın (biheviorizmin) tarixinə hörülmüş gizli liberal prezentizm mövcuddur» (Stocking, 1965: 213). Elmin 1950 və 1960-cı illər ərzində elm filosofları tərəfindən təklif edilmiş, sosioloqların əksəriyyətinin elmi anlayışlarını əldə etdiyi mühit olan hakim, məntiqi pozitivist hesabatı (hansınınki vasitəsilə nəzəriyyə və fakt arasında uyğunluğu artırmaqla dünyanın daha yaxşı başa düşülməsi mümkün olmuşdur), artan və kumulyativ nailiyyətlərdən biri olmuşdur. Məntiqi pozitivistlər elmi metodun daxili birliyə və ierarxiyaya malik olduğunu iddia etdiklərindən sosiologiya tarixi də gec və ya tez biliyin irəliyə doğru inkişafını təkrarlamağa məhkum idi.
Thomas Kuhn-un The Structure of Scientific Revolutions (1970) əsəri elmin məntiqi pozitivist hesabatını şübhə altına aldı və elmin post-pozitivist filosofları və tarixçiləri üçün əsaslı stimul təmin etdi. Kuhn təkcə pozitivizmin mərkəzində duran nəzəriyyənin və faktın ayrılması, habelə həqiqətin uyğunluğu nəzəriyyəsinə hücum etmirdi, o, sanki elm tarixinin ənənvi dərslik hesabatını elmi inqilabların diskret tarixi, yəni «köhnə paradiqmlərin onlarla bir araya sığmayan yeniləri ilə qismən və ya bütövlüklə əvəz edildiyi, qeyri-kumulyativ inkişaf epizodları» ideyası ilə əvəz etməyə çalışırdı (Kuhn, 1970: 92).
Kuhn-un paradiqmalar və elmi inqilablar nəzəriyyəsi elmi inkişafın ənənəvi hesabatı üçün güclü rəqibdir. Kuhn-un elm tarixinin təftişçi hesabatının mühüm bəndi onun inkişaf meyarlarının paradiqmalara həssas olması səbəbindən, bir paradiqmanı digəri ilə əvəz etməyin «inkişaf» yaratdığına hökm vermək üçün heç bir müstəsna nəzər nöqtəsinin olmaması haqqında arqumenti idi. Kuhn-un çox hissəsi elmi inkişafı sübut etməyə imkan verməyən nisbi arqumentin cəlb edilməsindən narazı qalan filosoflara və elm tarixçilərinə kifayət dərəcədə təsir göstərmiş bu kitabı BM sahəsində də, xüsusən də sahənin tarixini anlamağa başlayan tədqiqatçıların sayı ilə əlaqədar, eyni dərəcədə dramatik təsirə malik olmuşdu. BM tədqiqatçılarının getdikcə daha çox hissəsinin Kuhn-a, və çoxları üçün inkişafın dəyərləndirmə meyarını yenidən qurmağa çağıran kimi görünən Imre Lakatos (1970) kimi elm filosoflarına tərəf dönməsi faktı, sahənin tarixini yazmaq vəzifəsinin sahənin inkişafını göstərmək kimi daha fundamental vəzifəyə tabe olduğunu göstərməyə xidmət edir.
BM-in paradiqmaları və tarixşünaslığı
Xüsusi halda Kuhn-un işinin, ümumi halda isə elmin fəlsəfəsi və tarixindən qaynaqlanan ədəbiyyatın BM-in tarixşünaslığına təsirinin iki başlıca yolu vardır. BM tədqiqatçıları əvvəlcə böyük sürətlə öz paradiqmalarını yaratmağa üz tutdular. Vəziyyət, siyasi elm tədqiqatçılarının söz paradiqmalarını davranışçılıq (biheviorizm) kimi xüsusi fikir məktəblərini qeyd (fiksə) etmək üçün istifadə etməyə başladıqları siyasi elmdəkinə çox oxşar idi (Almond, 1966). Realizm çoxları tərəfindən BM-də paradiqma üçün aparıcı namizəd hesab edilirdi və tədqiqatçılar təkrar-təkrar realist paradiqmanın fundamental fərziyyələrini müəyyən etmək və praktikləşdirmək vəzifəsini yerinə yetirməyə cəhd göstərirdilər (Guzzini, 1998; Keohane, 1983; Lijphart, 1974b; Vasquez, 1983). Realizmin tarixi sosiologiyasında Stefano Guzzini bildiridi ki, ən səlis Hans J. Morgenthau tərəfindən ifadə edilmiş realist paradiqma müstəqil tədqiqat sahəsinin müəyyən edilməsinin fənni funksiyasına xidmət edirdi. Guzzini-yə görə realizm «fənnin paradiqmatik sərhədlərini müəyyən etmişdir» (1998: 27). Morgenthau beynəlxalq siyasətin də ümumi siyasət kimi hakimiyyət uğrunda aramsız mübarizə ilə xarakterizə olunduğunu əsaslandırsa da, hər şeyi əhatə edən mərkəzi hakimiyyətin olmaması səbəbindən, beynəlxalq sahədə mübarizənin keyfiyyətcə fərqli olduğunu müdafiə edirdi (Morgenthau, 1948). Sonradan neorealistlərin əsas müddəasına çevrilən «beynəlxalq sistem anarxiya vəziyyəti ilə xarakterizə olunur» ideyası, daxili siyasəti beynəlxalq siyasətdən fərqləndirməyə kömək edirdi (Waltz, 1979). Beynəlxalq sistemin anarxist strukturuna neorealistlərin etdiyi xüsusi vurğu sonradan beynəlxalq təhlükəsizlik, beynəlxalq təşkilatlanma və siyasi iqtisad sahələrində problemlərin geniş müxtəlifliyinin təhlili üçün dominant struktur təmin etməyə başladı. Realist paradiqmaya edilən istinadların çoxluğu bəzilərini bu ifadəni, Arend Lijphart-ın ifadə etdiyi kimi, «dövlət süverenliyi və onun məntiqi nəticəsi olan beynəlxalq anarxiya anlayışları ətrafında dolanan» «ənənəvi paradiqma» adlandırmağa sövq etmişdi (1974b: 43). Realist paradiqmaya istinadlar tez-tez «realist ənənə» və ya «realist fikir məktəbi»-nə istinadlarla növbələşdirilərək istifadə edilirdi*. Son zamanlar bir sıra tədqiqatçılar realizmin ayrıca, ardıcıl nəzəri mövqeyi təmsil etməsini şübhə altına alır, və faktik olaraq, müxtəlif realizmlərin mövcud olduğunu hesab edirlər (Ashley, 1981; Doyle, 1997; Dunne, 1997; Fraakel, 1996; Goldmann, 1988; Guzzini, 1998). Buna baxmayaraq, bu sahədə işləyən demək olar ki, hər bir kəs realizm ilə bağlı olan, və adətən suveren dövlət beynəlxalq siyasətdə ən mühüm aktyordur; dövlətin davranışını rasional izah etmək mümkündür; dövlətlər unitar aktyorlardır; daxili və beynəlxalq siyasət arasında kəskin fərq vardır; dövlətlər gücü anarxik özünü təkmilləşdirməni daxil etməklə qazanırlar, və müharibə və sülh problemləri əsasdır kimi fikirləri əhatə edən mərkəzi prinsipləri müəyyən etməyə qabildir. Realizmin hökmranlığı Jack Donnelly-ni «realizmin taleyinin izlənməsi Beynəlxalq münasibətlər sahəsinin inkişafının qismən, lakin hələ də faydalı olan tədqiqini təmin edir» fərziyyəsinə gətirmişdir (1995: 175).
Çoxlarının realizmi sahənin rəhbər paradiqmi hesab etməsinə baxmayaraq, o, əlbəttə ki paradiqmatik statusa yeganə namizəd deyildi. Tədqiqatçılar demək olar ki, həmişə, realizmin mülahizələrinə müxalif olaraq müəyyən edilən, və adətən mənşəyi beynəlxalq siyasətdəki hadisələrə bağlanan alternativ paradiqmlər toplusuna istinad edirdilər. Bunun klassik nümunəsi, realist paradiqmdən əvvəl olduğu fərz edilsə belə, müharibələrarası dövrün idealist paradiqması adlandırılan şeydir. John Vasquez hesab edirdi ki, «sahənin qurulması və sülh və müharibəyə vurğu edilməsi mənasında mühüm olan» «Beynəlxalq münasibətlərin mühakimələrinin birinci mərhələsi idealist paradiqmin hakimiyyəti altında idi» (1998:33-4). İdealist adlandırılan paradiqmin, əhəmiyyətli dərəcədə İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı realist tənqidçilər tərəfindən hərtərəfli müəyyən edilmiş əsas xüsusiyyətləri realizmə məxsus prinsiplərin dəqiq antitezisləridir (Bull, 1972; Carr, [1939] 1964; Guzzini, 1998; Hollis və Smith, 1991; Kegley və Wittkopf, 1989; M.J. Smith, 1986; Vasquez, 1998). Realizmə rəqib olan digər paradiqmlərə “davranışçı (beheviorist) paradiqm” (Lijphart, 1974a), «dünya siyasəti paradiqmi» (Keohane və Nye, 1972), «qlobal cəmiyyət və neo-Marksist paradiqm» (Holsti, 1985), «qlobal dövlət quruluşları üçün yeni paradiqm» (Mansbach və Vasquez, 1981) və plüralizm (Little, 1996; Viotti və Kauppi, 1999) də daxildir.
Böyük mübahisələr (debatlar)
Kuhn-un paradiqma anlayışı, eləcə də Lakatos-un (1970) elmin fəlsəfəsi və tarixindən götürmüş olduğu «elmi tədqiqat proqramı» kimi digər anlayışlar, yalnız fərqli «fikir məktəblərini» müəyyən etmək məqsədilə əsas təmin etmək deyil, həm də sahənin ümumi təkamülünü, habelə sahədəki konkret yanaşma üsullarını dəyərləndirmək üçün istifadə edilmişdir (Ferguson və Mansbach, 1993; Guzzini, 1998; Keohane, 1983; Kugler, 1993; Lijphart, 1974b; Smith, 1987; Tellis, 1996; Vasquez, 1998; Walt, 1997). Məsələn, Arend Lijphart belə hesab edirdi ki, Beynəlxalq münasibətlərin İkinci Dünya Müharibəsindən bu yana inkişafı elmi inqilabların Kuhn təsvirinə uyğun gəlir (1974a: 12). Fəlsəfə və elm tarixindən götürülmüş analitik strukturların istifadəsinin başlıca məqsədi əsasən elmi nailiyyətlərin əldə edildiyini və sahənin ümumilikdə inkişafda olduğunu nümayiş etdirmək idi. Beynəlxalq siyasətin mövzusu üzərində idrak hakimiyyəti axtarışında, empirik mülahizələr və qiymətləndirmə üçün əsas təmin edəcəkləri ümidi ilə BM elm filosoflarının öhdəsinə verilmişdi. Məsələn, Ferguson və Mansbach BM-in tarixini təsvir etmək üçün Kuhn-un strukturunun şirnikləndirici tərəfinin «Beynəlxalq münasibətlərin tədqiqatçılarına, nəzəri məntiqsizliklə əhatə olunsalar belə, öz sahələrində baş verən inkişafı görmək» imkanı verməsində olduğunu qeyd edirdilər (Ferguson və Mansbach, 1993: 22). Amma istənilən halda bu, Kuhn-un düzgün istifadə edilməməsidir, çünki sosial elmlər «paradiqmatikə qədərki» olduğundan, o, özünün elmin inkişafı hesabatının onların tarixinə tətbiq edilə bilməyən olduğunu qeyd edirdi. Bundan başqa, idealizm və realizm kimi konstruksiyalar paradiqmin Kuhn-un təsvir etdiyi qaydada meyarına cavab vermir. Kuhn-un strukturu inkişafı göstərmək üçün istifadə edilsə də, onun təməl arqumenti bundan ibarət idi ki, ikinci tərtib mövqedən inkişaf haqqında danışmaq mümkün deyildir.
BM-in ənənəvi tarixşünaslığı çərçivəsində «böyük debatlar» silsiləsi görüntüsünün təşkili vasitəsilə, guya sahənin inkişaf tarixinin əhatə edildiyi barədə təsəvvür yaradılmışdı. Bu müntəzəmliyi və ya əlaqəsizliyi, əksər hallarda isə elmi inkişafı nümayiş etdirməyə xidmət edirdi. Sahənin tarixinin üç böyük ardıcıl debat ilə xarakterizə olunması inamı o qədər geniş yayılmış və hökmrandır ki, Waever-in qeyd etdiyi kimi «fənnin tarixini nəql etmək üçün yaradılmış heç bir başqa vasitə yoxdur» (1998: 715). Sahənin üç böyük debatı hekayəsi, Steve Smith (1995) və Kjell Goldmann-ın (1996) əsaslandırdıqları kimi, sahənin ən hakim avtoportretlərindən biridir. Bütün akademik fənnlər özlərinin fənni ziddiyətlər payına malik olduqları halda, praktiklərin çoxunun, sahənin tarixinin məxsusi olaraq bu müəyyənedici müzakirələrlə təyin edildiyinə inanması baxımından BM nadir hadisədir. Bu mövqe, debatların İkinci Dünya Müharibəsinin alovlanması, OPEC-in meydana çıxması, Vyetnam məğlubiyyəti və Soyuq müharibənin sonu kimi xarici təsirlər terminlərində izahı ilə gücləndirilmişdi. Beynəlxalq siyasət praktikasındakı dəyişikliklərin fənnin öyrənilməsi və tədrisində zəruri və birbaşa dəyişikliklərə gətirməsi sahədə çalışanların çoxu üçün izaha ehtiyacı olmayan kimi görünür. Məsələn, bu, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra paradiqmin «idealizmdən» «realizmə» güman edilən dəyişməsinin standart izahıdır. Ola bilsin ki, sahənin ümumi tarixi haqqında iddialardan tənqidi cəhətdən ən çox öyrənilməli olanı üç böyük debatı postulə edəndir (Kahler, 1997; Schmidt, 1998a, 1998b; Smith, 1995; Waever, 1998; Wilson, 1998). Bütün müzakirələrin faktik olaraq aparılıb aparılmadığı tam dəqiq deyil və sahənin pərakəndə süni obyektlərinin (artefaktlarının) tədqiqi, bu çərçivələr daxilində baxılmasının tarixin ciddi təhrifinə gətirib-gətirməməsini soruşmağa sövq edir. Mən sahənin çoxlu sayda mübahisələrə meydan olduğunu inkar etmirəm, mən bunların sahənin üç böyük debatının şərti tarixçəsi anlayışlarında başa düşülməsinin məqbulluğuna şübhə edirəm.
Ənənəvi baxışlara görə Miles Kahler-in (1997) «sahənin təməl əfsanəsi» adlandırdığı ilk böyük debat müharibələrarası «idealistlərlə» müharibə-dən sonrakı «realistlər» arasında olmuşdur.[5 - Özləri-özlərinə ad qoymuş akademik realistlərin ilk nəslinə və onların ən nüfuzlu işlərinə E.H. Can-1939; George F. Kennan, 1951; Hans J. Morgenthau, 1948; Reinhold Niebuhr, 1940; Frederick L. Schuman, 1933; Georg Schwarzenberger, 1941; və Nicholas J. Spykman, 1942 daxildirlər.] Demək olar ki, hər bir tarixi hesabat etiraf edir ki, realistlər ilk debatı udmuşlar və nəticədə sahəni daha praktik və elmi istiqamətdə yönəltmişlər (Dunn, 1948; Fox, 1949; Guzzini, 1998; Kirk, 1947; M.J. Smith, 1986; Thompson, 1960). Realist görüşün ehtimal edilən bu üstünlüyü, sahənin İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəlki yazarlarının etdiyi iddiaların təbiətinin, və hətta, erkən realist kimi qəbul edilənlərin çoxunun yazılarının da diqqətlə nəzərdən keçirilməsinin zəruriliyinə sanki ehtiyac olmaması fikrinə gətirmişdi. Son dərəcə cılızlaşdırılmiş müharibələrarası «idealistlər» diqqətlərini millətlər arasındakı siyasətin reallıqlarından daha çox, beynəlxalq siyasəti islah etmək üzərində cəmləşdirən utopik pasifist (sülh tərəfdarları) və leqalistlər (qanunuçular) kimi təsvir edilirdilər. Millətlər Liqası sisteminin pozulmasından sonra baş verdiyi fərz edilən «debat» Kuhn-un ifadələrində təsvir edilirdi. İdealistlərin daimi sülh gözlədikləri bir vaxtda, açıq-aşkar anomaliya kimi təsvir edilən və idealist paradiqmdə ciddi böhran yaradan İkinci Dünya Müharibəsi, son nəticədə idealist paradiqmi millətlər arasında hakimiyyət uğrunda daimi və hər yerdə gedən mübarizəni rasional izah etmək qabiliyyətinə görə ondan üstün olan realist paradiqm ilə əvəz edilməsinə gətirmişdi (Guzzini, 1998; Hollis və Smith, 1991; Vasquez, 1998). Hərdən idealistlər «nə olmalıdır»la məşğul olan kimyagərlər kimi, realistlər isə diqqətini siyasət elmini yaratmağın zəruri şərti olan «nə var» üzərində cəmləşdirmiş alimlər kimi təsəvvür edilirdilər (Carr, [1939] 1964). «İdealistlər» və «realistlər» arasındakı debatların bu tarixçəsi, sahənin öz tarixini başa düşməsinə güclü təsirini davam etdirir, və qismən, BM-in nə vaxtsa idealizmdə cücərdiyi, lakin İkinci Dünya Müharibəsindən sonra realizmi əhatə etmək dərəcəsində uğurlu olması haqqında hekayəni təkrarən söyləməyə olan sonsuz ehtiyacı nəzərə alır.
Ədəbiyyatdakı xarakterik təsvirinə görə, ikinci böyük debat, sosial elmlərə, xüsusən də politologiyaya artıq güclü təsir edən, və «ənənəçiləri» («tradisionalistləri») «davranışçılara», və ya «elmçilərə» qarşı qoyan davranışçı inqilab kontekstində baş vermişdi. Debat, «klassik yanaşma» adlandırdığı şeyi müdafiə etməyi fikirləşən Hedley Bull (1966) ilə, «elmi yanaşma» kimi tanınmağa başlayan şeyin ilk müdafiəçilərindən biri olan Morton Kaplan (1966) arasında intellektual mübadilə ilə rəmziləşdirilir. Amerikalı tədqiqatçılar arasında getdikcə artan hiss bundan ibarət idi ki, sahə elm mantiyası əldə etmək üçün lazım olan təməli itirir. Artıq müzakirə edildiyi kimi, realizm bir sıra paradiqmatik funksiyalar yerinə yetirsə də, bəzi tədqiqatçılar bildirirdilər ki, onun «hakimiyyət uğrunda mübarizə, insanın təbiətinə xas olan əsas bioloji hərəkətverici qüvvələrdən qaynaqlanır» kimi aprior fundamental prinsipi, eləcə də tarixi nümunələrə güclü vurğu edən metodologiyası sahənin elm statusu almasına mane olur.
Debat, siyasi elmdə olduğu kimi, təbiət elmlərinin metodlarının və ya ən azı onların elmin məntinqi-pozitivist filosofları tərəfindən hipotetik-deduktiv model kimi təsvir edilmişlərinin surətinin çıxarılıb, beynəlxalq siyasətdə istifadə etmək üçün uyğunlaşdırıla bilməsinə inananlarla, sosial dünyanın öyrənilməsinin təbiət elmlərinin dəqiq empirik metodlarına tabe olmadığını əsaslandıranlar arasında baş vermişdi. (Knorr və Rosenau, 1969; Morgenthau, 1946; Nicholson, 1996; Reynolds, 1973; Rogowski, 1968; Vital, 1967). Ənənəçilər və davranışçılar arasında debatın getdiyi dövrü George Liska «qəhrəmanlıq onilliyi» kimi təsvir etmiş və fərz etmişdir ki, əsas fikir ayrılığı «hər şeydən əvvəl Beynəlxalq münasibətlərlə maraqlananlar və, ilk növbədə, sosial elmin işlənilməsinə sadiq olanlar arasında» olmuşdur (1966: 7). Əlbəttə, pozitivist yanaşmanın üstünlükləri və məqsədəuyğunluğu haqqında debatlar azalmadı, lakin debatın, beynəlxalq siyasətin kumulyativ nəzəriyyəsinin inkişafı vəzifəsinə yardım edən elmi metodların geniş qəbulu və istifadəsi vasitəsilə, sahənin elmi müəyyənliyini gücləndirməsi haqqında ümumi fikir yarandı. Morton Kaplan-ın (1957) sistem nəzəriyyəsi, Karl Deutsch-ün (1953, 1964) rabitə (kommunikasiya) və kibernetika nəzəriyyəsi, Thomas Schelling-in (1960) erkən oyun nəzəriyyəsi, Richard Snyder, H.W. Bruck və Burton Sapin-in (1954, 1962) qərar qəbul etmə nəzəriyyəsini inkişaf etdirməsi və J. David Singer və Melvin Small-ın (1972) məlumatlar toplaması və Michigan Universitetindəki müharibə layihəsi ilə əlaqələndirməsi, adətən sahənin elmi müəyyənliyinə töhfə kimi baxılır.
Üçüncü debatın tarixi hesabatı digər ikisininkindən daha iddialı olmağa meyl göstərir, lakin ümumi halda, 1980-ci illərin əvvəllərində realist, plüralist və strukturalistlər arasında baş vermiş paradiqmlərarası debat kimi təsvir edilir. (Banks, 1985; Maghroori, 1982; Olson və Groom, 1991; Waever, 1996). Üçüncü debatın tarixi mənşəyinin izahında deyilir ki, 1970-ci illərdə beynəlxalq siyasət sahəsində, xüsusən də iqtisadi sferada, habelə sülh və təhlükəsizlik problemləri ilə əlaqədar baş verən hadisələr, realizmin dövlətlərarası siyasətin təbiəti haqqında əsas fərziyyələri ilə sanki ziddiyyət təşkil etməyə başladıqda, realizm müəyyən çətin dövrlər keçirmışdır (S. Smith, 1987). Ümumiyyətlə belə hesab edilir ki, bu uyğunsuzluğun səbəbindən Robert Keohane və Joseph Nye-nin ([1977] 1989) «mürəkkəb qarşılıqlı asılılıq» nəzəriyyəsi, Immanuel Wallerstein-in (1974, 1980) «dünya sistemi nəzəriyyəsi», John Burton-un «hörümçək toru nəzəriyyəsi» (1972) və «asılılıq nəzəriyyəsi» (Cardoso və Faletto, 1979; Evans, 1979) kimi alternativ «yanaşmalar» yaranmış, və bilavasitə realizmin bir-çox mərkəzi prinsipləri şübhə altına alınsmışdı. Ən əsası, realizmin tənqidçiləri dövlət-mərkəzliliyin özək tələbinə –beynəlxalq siyasətin vəziyyətini müstəqillik qarşılıqlı asılılıqdan daha yaxşı xarakterizə edir, və «yüksək siyasətlə» (yəni hərbi və təhlükəsizlik məsələləri) «aşağı siyasət» (yəni iqtisadi, ekoloji və insan hüquqları məsələləri) arasında dəqiq fərq qoyula bilər fikirlərinə hücum edirdilər. Belə fərz edilirdi ki, ayrıca Beynəlxalq Siyasi İqtisadiyyat alt-sahəsinin yaranması (Katzenstein və başqaları, 1999) qarşılıqlı asılılığa artan diqqət kontekstində baş vermişdir (Cooper, 1968; Rosecrance və Stein, 1973). Waltz-un Theory of International Politics (1979) əsərinin nəşrinin realizmə, sürətlə yeni ortodoksallığa (ehkama) çevrilməyə başlayan neorealizm formasında, yeni həyat verdiyi fikrini əsaslandırmağa çalışsa da, üçüncü debatın hesabatlarının heç də tam əksəriyyəti realizmin qalib gəlməsi nəticəsini çıxarmır. Waever-ə görə ilk iki «böyük debatdan» fərqli olaraq, «üçüncü debat» «qalib gəlmək üçün deyil, çoxrəylik şəraitində yaşamaq üçün debata bənzəyirdi» (Waever, 1996:155). Başqa sözlə, neorealizmin hakim mövqe tutduğunun iddia edilməsi, liberal (plüralist) və ya Marksist (qlobalist) yanaşma metodu tərəfdarlarının BM haqqında mülahizələrə yardımlarını dayandırması mənasını daşımırdı, və bəziləri ümumiyyətlə bu üç «paradiqmin» nə vaxtsa bir-biri ilə yarışdığını şübhə altına alırdı. Fənn tarixinin «üçüncü debat» ifadələrində başa düşülməsindəki qarışıqlığın yarandığı bu dövrə, sahədəki əsas yanaşma istiqamətlərinin hamısına kəskin tənqidi münasibətdə olan çoxlu sayda post-pozitivist yanaşmaların meydana çıxmasını da əlavə etmək olar (Der Derian və Shapiro, 1989; George və Campbell, 1990; Peterson, 1992). Yosef Lapid-ə görə sahənin pozitivist epistemioloji əsasları olacağı gözlənilən şeylərə feministlər, Frankfurt Məktəbinin tənqidi nəzəriyyəçiləri və post-strukturalistlərin hücumu, Lapid-in «post-pozitivist dövrdə nəzəri üsulların yenidən qiymətləndirilməsi üçün cəhdlərdən» ibarət olduğunu iddia etdiyi «üçüncü debatın» başlanmasına işarə oldu (1989: 237). Ədəbiyyatın «üçüncü debat» yarlığı altında yerləşən fundamental fərqli iki mübahisəyə eyni zamanda iqtibas edə bilməsi, sahənin tarixinin belə anlanılmasında nəyinsə ciddi səhv olduğunu göstərmək üçün kifayət olmalıdır.
Böyük Debatların təsvirində düzgün olmayan nədir?
Fənn tarixçilərinin ən yeni dəstəsinin bütün üzvləri sahənin portretinin təkrar debatlar silsiləsi ideyasından çıxarılmasının özünəməxsusluğunu qeyd edir, və sahənin tarixinin bu tərzdə nəzərdən keçirilməsində müəyyən prolemlərin olduğunu vurğulayırlar (Goldmann, 1996; Kahler, 1997; Schmidt, 1998a, 1998b; Smith, 1995; Waever, 1998; Wilson, 1998). Sahənin tarixinin üç böyük debat çərçivəsində başa düşülməsində o qədər problem və çətinliklər mövcuddur ki, sahənin inkişaf etməsi haqqında bu hesabatın müzakirəsini sadəcə olaraq kənara qoymaq bizim üçün daha yaxşı olardı. Əvvəla, diqqət sahənin tarixinin detallarına yönəldildikdə, üç debatın hamısının faktik olaraq baş verdiyi, heç də tam aşkar deyildir. Bu, xüsusilə birinci «böyük debatla» əlaqədardır (Wilson, 1998). İkincisi, debatların stilizə edilmiş variantları, faktik olaraq, baş vermiş mübahisələrin xarakterinə kifayət qədər diqqət yetirmir. Üçüncüsü, diqqətin yalnız üç böyük debat üzərində cəmləşdirilməsi nəticəsində çoxlu miqdarda başqa, və son dərəcə mühüm fənni müzakirələr diqqətdən kənarda qalmaqda davam edir. Nəhayət, sahənin tarixinin tərtib edilməsi üçün böyük debatların analitik çərçivəsinin istifadə edilməsi, sahəyə onun faktik tarixinin təmin etdiyindən daha artıq məntiqi əlaqəlilik görkəmi verən mühafizəkar addımdır. (Waever, 1998).
Sahə tarixinin son tədqiqatlarının gözlənilməz tapıntılarından biri ondan ibarət olmuşdur ki, geniş yayılmış inamın əksinə olaraq, idealist paradiqm kimi təsvir edilənə bənzər hər hansı bir şeyin tərəfdarı olan Utopik tədqiqatçıların sahədə heç vaxt hökmranlığı olmamışdır (Baldwin, 1995; Kahler, 1997; Little, 1996; Long, 1991; Long və Wilson, 1995; Osiander, 1998; Schmidt, 1998a, 1998b; Wilson, 1998). Çox hallarda BM sahəsinin şüurlu və təsisati üzvü olan, eyni zamanda da, adətən «idealizm» və ya «utopiyaçılıq» ('utopianism') adlandırılan konstruksiyalarla əlaqəli prinsipləri rəhbər tutan tədqiqatçı tapmaq çətindir. İki müharibə arasındakı dövrün alimlərinin beynəlxalq siyasətin praktikasını yenidən qurmaq vəzifəsini daşıdıqları bir faktdırsa da, ikinci tərtib meta-praktikaların təbiətinə xas olan bu məqsəd sahənin tarixini canlandırmaqda davam edirdi. Mən bildirirəm ki, bu məqsəd öz-özlüyündə utopik deyil, və görülən işləri Utopik kimi qiymətləndirmir. Yaxından nəzər saldıqda, «idealist» yarlığı yapışdırılanların çoxu onların köməkçi ədəbiyyatda təsvirindən kifayət qədər fərqlənən mövqeyə aid olurlar. Müharibələr arası dövrün BM tədqiqatlarına yapışdırılmış sıravi idealizm yarlığı, beynəlxalq siyasətin başa düşülməsinə yönəlmiş müzakirələrin faktik xarakterini ciddi surətdə təhrif edir (Osiander, 1998; Schmidt, 1998a; Wilson, 1998). İdealist yarlığı, sahənin tarixinin formalaşdığı illəri ciddi surətdə təhrif etməkdən başqa, indi və keçmiş arasında mövcud olan dərin məntiqi varisliyi başa düşməyi çətinləşdirir.
Ola bilsin ki, ən mühüm miras BM sahəsinə fərqləndirilə bilən məntiqi (diskursiv) mənsubluq vermiş anarxiya anlayışıdır. BM-in təsisati tarixi ilə yaxından tanış olmayanlara anarxiya yeni kəşf edilmiş, və özünü ictimai elmi tədqiqatların son alətlərinə icarəyə verən hansısa bir tədqiqat tapmacası kimi görünə bilərsə də, anarxiya və onunla sıx əlaqədə olan suverenlik anlayışı sahənin təkamülü boyu əsas təsisati prinsip kimi xidmət göstərmişdir. (Schmidt, 1998b). Müharibələrarası tədqiqatçılar müharibə və sülhün səbəblərinin təhlilini əhatə edən müzakirə predmetinin anarxiya şəraitində suveren dövlətlərin mövcud olmasından doğan problemlərlə birbaşa əlaqəsi olduğunu dəqiq bilirdilər (Dickinson, 1916,1926). Müharibələrarası dövrdə yazanların çoxu başa düşürdülər ki, suverenlik və anarxiya mürəkkəb qaydada əlaqəli, və bir-birini qarşılıqlı təsis edəndir, və bu, müharibələrarası dövrdəki müzakirələrin çoxunun niyə dövlət suverenliyi anlayışı üzərində cəmləndiyini izah edir. Dövlət haqqında tədqiqatlarında siyasət alimləri dövlət süverenliyinin daxili və xarici aspektləri, eləcə də daxili və beynəlxalq siyasət arasında nəzəri əlaqə yaratmışdılar. 1900-cü illərin əvvəllərində siyasi elmi öyrənmək üçün ən təsirli paradiqm (anlayışlar sistemi) olan dövlətin hüquqi nəzəriyyəsi, beynəlxalq şəraiti dövlətlərin müstəqil və izolə edilmiş həyat sürdüyü mühit kimi təsvir edirdi (Willoughby, 1918). Hüquqi nəzəriyyənin tərəfdarları, dövlətlərin xarici vəziyyətini təsvir etmək üçün təbiət şəraitində yaşayan fərdlərin müqaviləyə (demokratiyaya) qədərki obrazına müraciət edir, realistlərin mərkəzi hakimiyyətin olmadığı şəraitdə aparılan siyasət haqqında çıxardıqlarına bənzər bədbin nəticələrə gəlirdilər.
1920-ci illərin əvvəllərində hüquqi nəzəriyyə həm politologiya, həm də BM barədə mülahizələri fundamental surətdə dəyişdirən plüralizm nəzəriyyəsini kollektiv surətdə irəli sürmüş mütəfəkkirlərin yeni qrupu tərəfindən şübhə altına alındı. (Gunnell, 1993; Little, 1996; Schmidt, 1998b). Harold Laski (1921, 1927) və Mary Parker Follett ([1918] 1934) kimi plüralistlər bildirirdilər ki, hüquqi nəzəriyyə müasir qarşılıqlı-asılılıq şəraitinə heç cür uyğun deyil və bu da aydınca göstərir ki, dövlət artıq hər şeyə qadir və hakimiyyətin bütün digər mənbələrindən asılı olmayan deyildir. Beynəlxalq siyasətin, plüralistlərin aksioma kimi qəbul etdikləri qarşılıqlı asılılıq xüsusiyyəti və çoxlu sayda beynəlxalq dövlət ittifaqlarının mövcudluğu (Reinsch, 1911), digər aktyorlarla münasibətdə hər bir milli dövlətin tam suveren olması haqqında fərziyyələrin doğruluğuna ciddi şübhə yaradırdı. Hüquqi nəzəriyyənin plüralist tənqidi ilə qarşılıqlı asılılıq barədə 1970-ci illərdə aparılmış debatlar arasında çoxlu oxşarlıqlar olsa da, sonrakılarda əvvəlki mülahizələrin mövcud olması barədə heç bir etiraf yoxdur (de Wilde, 1991). Richard Little belə mühakimə yürüdür ki, plüralizmin intellektual mirasının kölgədə qoyulmasının əsas səbəblərindən biri «fənnin bu orijinal ədəbiyyata idealist yarlığı vurulmasını qəbul etməyə hazır olmasından» irəli gəlirdi (1996: 69). «İdealist yarlıq» müharibələrarası tədqiqatçıların beynəlxalq təhlükəsizlik (Baldwin, 1995) və beynəlxalq təşkilatların öyrənilməsinə yanaşması tərzinə də kölgə salmışdı. Müharibələrarası tədqiqatlar çox vaxt Millətlər Liqasının uğursuzluğu ilə əlaqələndirilsə də, bu dövrdə yazanların heç də hamısı belə hesab etmirdi ki, bu yeni beynəlxalq təşkilatın yaradılması öz-özlüyündə beynəlxalq siyasətin məntiqini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirəcəkdir (Duggan, 1919; Hicks, 1920). Beynəlxalq təşkilatların öyrənilməsi ilə məşğul olanlar üçün ən təxirə salınmaz nəzəri problem, dövlət suverenlyi haqqında müxtəlif konsepsiyaların Millətlər Liqasının fəaliyyəti ilə hansı tərzdə uyğunlaşdırılacağı ilə bağlı idi. Əlbəttə bu, Birləşmiş Ştatlarda beynəlxalq təşkilatların öyrənilməsinə müəyyən forma vermək üçün məsul şəxs olan Pitman Benjamin Potter üçün də belə idi (Potter, 1923, 1925).
Lakin müharibələr arası dövrü digərlərindən idealizmin fərqləndirdiyi barədə fikrin təkzib edilməsi, heç də İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sahənin vurğuların dəyişməsinə məruz qalması fikrinin rədd edilməsinə əsaslanmır. 1940-cı illərin əvvəllərinə artıq aydın idi ki, sahədə keçid baş verir və bunun ən bariz ifadəsi sahədə aparılan tədqiqatların mərkəzi obyektinin beynəlxalq siyasətin yox, beynəlxalq təşkilatların öyrənilməsi olmalı olduğu haqqında mübahisələr idi (Dunn, 1948; Fox, 1949; Kirk, 1947; Schuman, 1933; Schwarzenberger, 1941). Sahənin vurğularının dəyişməsinə ixtisasa saxta «realist» mənsubiyyəti altında daxil olanlar cavabdehlik daşısalar da, BM haqqında müharibədən əvvəlki və sonrakı mülahizələr arasındakı fərqləri həddindən artıq şişirtmək lazım deyildir. İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl yazanlar kimi, «realistlərin» də çoxunun məqsədi güc (hakimiyyət) haqqında həqiqəti demək idi. Həm politologiya, həm də BM mülahizələrinin dərin təsirinə məruz qalmış emiqrant alimlər üçün bu xüsusilə belə idi. E.H. Carr ([1939] 1964), Hans J. Morgenthau (1948) və Frederick L. Schuman-ın (1933) yazdıqlarının diqqətlə oxunması, onların işlərinin, idealizm və realizm arasındakı şübhəli dixotomiya (haçalanma) terminlərində nəzərdən keçirilməsi səbəbindən tamamilə kənarda qalmış əvvəlki mülahizələrlə çoxlu sayda əlaqələri aşkarlayır. Morgenthau və digər «realistlərin» «beynəlxalq siyasəti» sahənin nüvəsinə çevirməyə kömək etdikləri həqiqət olsa da, İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəlki dövrün müəlliflərinin «yeni» güc siyasəti modelinin təməl fərziyyələrinin əksəriyyəti ilə tanış olmaması həqiqət deyildir (Bryce, 1922; Reinsch, 1900). Sahənin tarixinin ardıcıl olmayan eksponatları nəvaxtsa müharibələrarası və İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrün tədqiqatçıları arasında, müxalif nəzəri mövqelər və ya anlayışlar sistemlərinin intellektual mübadiləsi mənasında, debatın baş verməsi fikrinin lehinə kifayət qədər dəlil vermir.
Sahə tarixinin müharibələrarası dövrünün bu yaxınlardakı tədqiqatları ilə müqayisə etsək görərik ki, adətən «ikinci böyük debat», və ya «ənənəvilik elmiliyin əksinə debatı» ilə əlaqələndirilən detallar diqqətlə və sistemli tədqiq edilməmişlər. Deməli bu daha sonrakı dövr kifayət qədər yaxşı başa düşülməmişdir, və əlavə tədqiqata ehtiyac vardır. Adətən sahənin elmi statusu haqqında debat kimi nəzərdən keçirilən ikinci debat haqqında mövcud olan ədəbiyyatda ziddiyyətlərin xarakterinin iki müxtəlif hesabatı irəli sürülmüşdü. Ziddiyyətlərin başlanğıcdakı hesabatlarının çoxu bunu sahədəki əsas dəyişikliklərə öz töhfəsini vermiş «böyük debat» elan edirdi (Bull, 1972; Kaplan, 1966; Lijphart, 1974a, 1974b). Məsələn Lijphart iddi edirdi ki, 1960-cı illərin «ənənvilik-elmilik» debatı əvvəllər idealizm və realizm arasında aparılmış olandan daha əhəmiyyətli və fundamental olmuşdur (1974a: 11). O, iddia edirdi ki, BM-də davranışçı inqilab ənənəvi realist paradiqmanın müstəqil tələbləri ilə böyük fikir ayrılığına malik yeni «davranışçı paradiqma» ilə nəticələnmişdi.Bu baxışa görə, ənənəçilər, yəni beynəlxalq siyasətin öyrənilməsinə hüquqi, fəlsəfi, tarixi və ya induktiv nöqteyi nəzərdən yanaşanlar, təbiət elmlərinin metodlarına bənzəməyə çalışan elmi yanaşma kimi qəbul edilmiş şeydə uğursuz olmuşlar. Nəticədə BM daha elmi olmuş, realizm özünün hakim mövqeyini itirmiş və sahə başqa ictimai elmlərlə daha da uyğunlaşdırılmışdır.
John Vasquez-in nüfuzlu The Power of Power Politics (1983) kitabı ilə «ikinci debat» barədə alternativ təsəvvür – əslində mübahisənin daha çox metodoloji məsələlərlə məhdudlaşmış və beynəlxalq siyasətin müzakirə obyektinin mühüm cəhətlərini əhatə etməyən psevdo debat olduğunu iddia edən təsəvvür, meydana çıxmağa başladı. (Guzzini, 1998; Hollis və Smith, 1991; Holsti, 1985, 1998; Vasquez, 1998). Vasquez (1983) göstərməyə çalışırdı ki, davranışçılar əsasən realist anlayışlar sistemi çərçivəsində işləyir və sahənin metodoloji mandatlarını irəli aparmağa çalışırdılar. Bu mənada, debat «yeganə [realist] nəzəri istiqamət daxilində» aparılan «metodoloji debat» şəklində qurulmuşdu, və «bu yanaşma daxilində tədqiqatı necə aparmaq haqqında» idi (Hollis və Smith, 1991: 31). Holsti bu mövqeni təsdiq edir və bildirirdi ki, «davranışçı inqilab dünyaya baxışın yeni yolunu, yeni anlayışlar sistemini, və ya normativ problemlərin yeni dəstini yaratmamışdı» (1998: 33). Bu təftişçi yozumun ən əhəmiyyətli nəticələrindən biri, «sahənin özü mübarizə aparan yanaşmalar və nəzərdə tutduğu nəzəriyyələr haqqında mülahizələrin hamısından daha ardıcıl, sistemli və hətta ümumi olmuşdur» mövqeyidir (Vasquez, 1998: 42).
Mən bu hesabatların hər birinin müəyyən məziyyətə malik olduğunu qəbul etsəm də, fikrimcə onlardan heç biri 1950 və 1960-cı illərdə aparılmış mübahisələrin xarakterini kifayət qədər əhatə etmir. Bu dövrü əhatə etməyin bir yolu hadisələri mülahizələrin tərtibi haqqında Gunnell strukturu çərçivəsində nəzərdən keçirməkdir. Davranışçı debatı xarakterizə edən əsas məsələ BM-in, ikinci tərtib mülahizə kimi, idraki hakimiyyəti problemi idi. Xüsusən də Amerika kontekstində, getdikcə daha çox qəbul edilməyə başlanırdı ki, elm biliyin hakimiyyətini təmin etmək üçün model verir; və 1950 və 1960-cı illər dövründə, eləcə də bu dövrdən əvvəl və sonra, axtarışlar təbiət elmlərində tədqiqat qanunları hesab edilənlərin oxşarını tapmaq istiqamətində idi. Beynəlxalq siyasət barədə elmi cəhətdən etibarlı və praktikaya rəhbərlik edə biləcək biliklər toplusunu əldə etmək vəzifəsi həmişə sahənin müəyyən edilmiş məqsədi olmuşdu. Zaman keçdikcə dəyişən isə elmə aid ideyanın məzmunu idi.
Sahənin tarixinin diqqətlə öyrənilməsinə laqeyd yanaşmanın nəticələrindən biri Chicago politologiya Məktəbi üzvlərinin işlərinin layiq olduğu səviyyədə tanınmaması olmuşdur. 1920 və 1930-cu illərdə Harold Lasswell, Charles Merriam və Quincy Wright hesab edirdilər ki, onlar universal siyasət elmi yaratmaq fəaliyyətinin mərkəzindədirlər (Fox, 1975; Kahler, 1997). William T.R. Fox-un qeyd etdiyi kimi, 1948-ci ildə World Politics nəşr edilməyə başlanarkən, BM-in akademik öyrənilməsini formalaşdıran iki müxtəlif fikir məktəbi mövcud idi: realist məktəb və Merriam-ın başçılıq etdiyi, «kökləri vətəndə istehsal edilmiş Amerika politologiyası, plüralist anlayışlar sistemi və insan zəkasının tədricən daha yaxşı dünya yaratmaq gücünə möhkəm inamda olan» məktəb (1975: 597). Chicago məktəbinin beynəlxalq siyasət elmi ilə əlaqədar ideyası, Beynəlxalq münasibətlərə, diqqəti yerli səviyyədən qlobal səviyyəyə qədər assosiasiyaların geniş diapazonunda gücün (hakimiyyətin) rolu üzərində cəmləyən daha əhatəli yanaşmanın ayrıca alt-bölməsi kimi baxmaq idi .
Davranışçıların 1950 və 1960-cı illərdə sahəyə gətirdiyi elm ideyasının niyə başlıca olaraq beynəlxalq sistem üzərində cəmləşməsinin çoxlu sayda izahı mövcuddur (Kaplan, 1957; Rosenau, 1969). Davranışçı hərəkat üçün sistem ideyası mərkəzi olmuşdur, lakin onun BM-ə tətbiqi bir sıra fərqli və problematik xüsusiyyətlərə gətirmişdir. Politologiyada sistemli yanaşmanın (Easton, 1953) təyinatı, davranışçıların arxaik və fənnin geridə qalmasının səbəbi hesab etdikləri dövlətin öyrənilməsini əvəz etmək idi. Bununla belə, sistem anlayışının davranışçı fikrin təsirinin sonradan meydana çıxdığı, və realizmin hakim olduğu BM-in daxilində qəbul edilməsi, dövlətlər arasındakı qarşılıqlı təsirin mərkəzi rolunu əvəz etmirdi, çünki bu, sahənin müəyyənliyinin özünü zərbə altına qoymaq olardı (Little, 1978, 1985). «Beynəlxalq sistemə» aid edilən xassələr başlıca olaraq vahidlərin (dövlətlərin) müfəssəl və getdikcə artan kəmiyyət təhlillərindən alınırdı. (Buzan və Little, 2000). Sistemlər metodu ümumi sistemin əksi kimi vahidlərə aid edilməli olan nisbi çəki məsələsini əhatə edən, «təhlil səviyyəsi problemi» adlandırılmış şeyə gətirirdi (Buzan, 1995; Hollis və Smith, 1991; Singer, 1969). Sistemlər nəzəriyyəsini yaratmaq üçün Waltz-ın (1979) sonrakı cəhdi mikro-iqtisadiyyat modelinə əsaslanır, və sistemçi alimlərin əvvəlki nəslinin ayağına yazdığı reduksionizm (ixtisar etmə) problemini aradan qaldırmağa çalışırdı. Beynəlxalq sistem anlayışının son dərəcə mübahisəli olduğunu deməkdə Buzan və Little (2000) haqlı görünsələr də, hesab edirəm ki, ikinci debat terminlərində nəzərdən keçirilmiş bu dövrün diqqətli təftişi hazırki söhbətə aydınlıq hissi əlavə edə bilər.
«Böyük debatın» olması fikrini qəbul edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq mühüm olan odur ki, biz, «elmiliyin artan tətbiqi sahənin inkişafı üçün edilmişdi» nəticəsinin rolunu kiçiltmirik. Bu, birinci növbədə, BM-in öz intellektual muxtariyyətini, yeni meydana çıxmış və hansı səbəblərdənsə daha elmi təsir bağışlayan çoxlu sayda qohum sahələrə uduzması ilə nəticələndi. Bu açıq-aşkardır və mən təəssüflə sahəni saran mikro-iqtisadi təhlil modellərindən, və onlardan kəsilməz olaraq alınan borclardan danışıram. İkincisi, elm qarşısında məsuliyyət biliyə pozitivist yanaşmanı təqlid etmək istəyən Amerika tədqiqatçıları icması ilə, qalan dünyanın beynəlxalq siyasətin bu tərzdə öyrənilməsinə dərin şübhə ilə yanaşan əsas hissəsi arasında uçurumun genişlənməsinə öz payını verdi. Məsələn, İngilis məktəbinin üzvləri Hedley Bull, Herbert Butterfield, John Vincent, Martin Wight və başqaları «Beynəlxalq münasibətlərin elmi öyrənilməsi imkanına bədbin yanaşırldılar» (Dunne, 1998: 7). Onlar diqqəti «beynəlxalq cəmiyyət» adlandırdıqları, tarix, mədəniyyət, din və fəlsəfənin öyrənilməsini əhatə edən şeyin üzərində cəmləmək istəyirdilər. (Dunne, 1998; Epp, 1998; Grader, 1988; Little, 2000). İstənilən halda, Britaniyadan olan bütün tədqiqatçılarınkı kimi, onların da işlərinə Amerika tədqiqatçıları tərəfindən bu yaxınlara qədər məhəl qoyulmurdu. Üçüncü nəticə politologiya və Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyələri arasında boşanma oldu (Boucher, 1998). Siyasi fikir tarixi politologiyadakı davranışçıların hücum-larının mərkəzi obyektinə çevrilən kimi, beynəlxalq siyasi nəzəriyyənin öyrənilməsinin sahənin elmi mandatını artıra biləcəyi ideyasından imtina edildi. Dördüncüsü, siyasi nəzəriyyə və beynəlxalq nəzəriyyənin haçalanması normativ məsələlərin izoləsinə gətirdi, və vasitəsilə «özləri müstəqil olaraq təhlilin obyekti olmayacaqları halda normativ məsələləri təhlilə daxil etməyin, sadəcə olaraq, dəbdən düşmüş və qeyri-akademik» olmağa başladığı və Steve Smith-in «qırx illik dolayı yol» adlandırdığı şeyə öz payını verdi (1992: 489). Sahə yalnız bu yaxınlarda bu dolayı yoldan geri qayıtmağa başlamış və nomativ beynəlxalq siyasi nəzəriyyəni yenidən kəşf etmişdir.
Sahənin tarixini anlamaq üçün «böyük debatlar» strukturunun istifadə hüdudları, 1980-ci illərə, «üçüncü böyük debat» adlandırılan şeyə nəzər saldığımız zaman açıq-aşkar görünür. Qismən özünün təsisati inkişafı nəticəsində sahə getdikcə daha çox plüralist olmağa başladığından, debatlar bolluğunun olacağı görünür. «Üçüncü debatın» əvvəllər gətirilmiş iki variantına – anlayışlar sistemləri arasında və post-pozitivist debatlara əlavə olaraq neorealizm və neoliberalizm (Baldwin, 1993; Kegley, 1995); rasionalistlər və reflektivistlər (Keohane, 1988; Walker, 1989); rasionalistlər və konstruktivistlər (Katzenstein və başqaları, 1999; Ruggie, 1998; Wendt, 1999; bax, habelə Fearon və Wendt, bu kitabda Fəsil 3); «hücumçu» və «müdafiəçi» realistlər (Mearsheimer, 1994/1995; Schweller, 1996); kommunaçılar və kosmopolitlər (Brown, 1987, 1992; Hoffinan, 1988) arasında da debatlar mövcuddur. Konstruktivizm, feminizm, realizm və post-strukturalizm kimi konkret yanaşmaların özlərinin daxilində də çoxlu sayda debatlar olduğundan, gətirilmiş siyahı ümumi mənzərənin kiçik bir hissəsini əks etdirir.
Əgər bu son hadisələr üçün adekvat tarixi baxışı təmin etmək çətindirsə, bütün mübahisələri bir nəhəng debatın ümumi kütləsinə qatmaq, sadəcə olaraq, qeyri-mümkündür. Debatlara bizim hansı ümumi xüsusiyyətlər aid edəcəyimizdən asılı olmayaraq, bu, sahənin ən son tarixini başa düşməkdə bizə kömək etməyəcəkdir. Waever bildirirdi ki, son dövrlərdəki quruculuğun ayrıca götürülmüş üçüncü debat terminlərində baxılmasının yaratdığı qarışıqlıqdan qaçmağın bir yolu, «dördüncü debata» qədəm qoyduğumuzu etiraf etməkdir (1996). Sahədəki bir sıra başqaları kimi (Lapid, 1989; Smith, 2000; Vasquez, 1995), Waever də güman edir ki, biz tənqidi nəzəriyyə, post-strukturalizm, post-modernizm, eləcə də konstruktivizm və feminizmin post-pozitivizm yarlığı altına düşən xüsusi variantları kimi yanaşmalarla, onun rasionalist ortodoksallığa sadiq olduğunu iddia etdiyi əsas cərəyan arasında dəqiq fərq qoyuruq. Belə görünür ki, sonuncu Waever-in (1996) “neo-neo-sintez” adlandırdığı şeyin (hansının ki, çərçivəsində 1980-ci illərdə neoliberalizm və neorealizm rasionalist tədqiqat proqramına ümumi uyğunlaşmaları nəticəsində faktik olaraq fərqləndirilə bilməyən hala gəlmişdi) nəticəsidir. Konstruktivizmə edilən yeni vurğuya baxmayaraq, bu “neo-neo-sintez” baxışları sahənin təməl bölmələrini hələ də neoliberalizm və neorealizmin təmsil etdiyi ABŞ-ın daxilindən onun xaricində daha populyardır.
Post-pozitivizm sahənin hazırki mənsubiyyəti və tərkibinə əhəmiyyətli miqdarda meta-nəzəri işıq salmışdır. Nəzəriyyənin təbiəti üzərində fikirləşmək fəaliyyəti, BM-dəki mülahizələrin əhəmiyyətli hissəsini əhatə edirdi. Pozitivizmin şübhə altına alındığı başqa sahələrdə olduğu kimi, BM-dəki post-pozitivistlər də sahənin başlanğıcını İntibah dövründən götürdüyü güman edilən ənənəvi epistemoloji təməllərini qiymətləndirərkən, artıq onlara siyasi tədqiqatda legitimlik barədə nüfuzlu qəraralar çıxarmaq üçün fəlsəfi mənada müdafiə edilməsi mümkün olan əsaslar kimi baxmırdılar. Bununla da, «post-pozitivizm dünya siyasətinin elmi öyrənilməsini ciddi böhrana salmışdı» (Vasquez, 1995:234). Belə «alternativ» və ya «dissident» yanaşmalardan çoxu sahənin ənənəvi pozitivist təməllərinin ziddiyyətlərini açmağa, və daha çox səslərin və ya nəzər nöqtələrinin eşidilməsinə imkan verəcək radikal anti-təməlçiliyi daxil etməyə çalışır. Bəziləri buna BM-in, hazırda sahənin predmetini əhatə edən məsələlər haqqında fikirləşmək üçün əlavə yer ayıracaq qaydada, yenidən qurulmasına gətirəcək tədbir kimi baxırlar (George, 1994; George və Campbell, 1990; Neufeld, 1995). Digərləri üçün, post-pozitivizm, xüsusən də postmodernizm relyativizmlə bağlı təhlükəni ortaya çıxarmışdır, çünki alimlərin həqiqət üçün trans-contekstual bazis təmin etmək səlahiyyətlərini sarsıdır (Rosenau, 1990; Vasquez, 1995).
Müxtəlif post-pozitivist yanaşmaların sahənin plüralist xarakterinə öz payını verməsinə, çoxlu sayda maraqlı ədəbiyyat kütləsi yaratmasına və sahəni yeni meta-nəzəri suallar ləşkərinə qarşı dayanmağa vadar etməsinə çox az şübhə olsa da, sahənin hakim nüvəsinə onların təsirinin nə dərəcədə böyük olması hələ də aydın deyildir. Əvvəlki «alternativ» yanaşmalarda olduğu kimi post-pozitivist tənqidin də başlıca hədəfi realizm idi, lakin realizm bu və ya digər formada yaşayır və BM sahəsinin ənənəvi qaydada müəyyən etdiyi beynəlxalq siyasəti izah etmək üçün çoxlarının zəruri ilkin fərziyyələr kimi müzakirə edəcəyi şeyləri təmin etməkdə davam edir (Grieco, 1997; Jervis, 1998; Mearsheimer, 1994/5). Bu, hazırki əsas cərəyanın 1980-ci illərin əvvəlindən sahəyə qədəm basmış alternativ yanaşmaların hamısından daha artıq konstruktivizmin realizm barədə fərziyyələrin çoxunu qəbul edən xüsusi Wendt konsepsiyasını niyə ciddi qəbul etməsini qismən də olsa izah edə bilər. Sahədəki tənqidçi alimlərin bəzilərinin narahatçılığına rəğmən Wendt (1999) bəyan edir ki, konstruktivizmin ona məxsus olan variantı ideyaların, normaların və mənsubiyyətin formalaşdırılması prosesinin rolunu nümayiş etdirməyə, eyni zamanda realist dünyagörüşünə və pozitivist epistemologiyaya abunə olmağa qabildir. Bunula da, sahənin vəziyyəti haqqında ən son ədəbiyyatın bəziləri konstruktivizmi sahənin ən yeni metodu, və ya beynəlxalq siyasəti öyrənmək üçün anlayışlar sistemi elan edir (Katzenstein və başqaları, 1999; Walt, 1998).
NƏTİCƏ
Bizdə sahənin tarixini artıq bilirik kimi bir hiss olsa da, mən sahənin inkişafı haqqında geniş yayılmış tarixçədə çoxlu problemlər olduğunu göstərməyə çalışmışam. BM-in tarixi haqqında ən son işlərdən bəzisi fərz edir ki, sahə barədə bizim hakim təsəvvürlərimizdən çoxu əfsanədən başqa bir şey deyil (Booth, 1996; Kahler, 1997; Wilson, 1998) və belə əfsanələrlə bağlı olan problemlərdən biri onların tez-tez keçmişi təhrif etməsi ilə yanaşı, indini də yanlış məlumatlandırmağı davam etdirməsidir. Sahənin tarixinin öyrənilməsi sadəcə olaraq antikvarlıq məşqi deyil, onun yarandığı intellektual köklərin başa düşülməsi vasitəsilə sahənin müasir xarakterini tənqidi yoxlamaq imkanlarımızı artırmaq cəhdidir. Fənnin müəyyənliyi ilə sahənin tarixini başa düşmək tərzimiz arasında sıx daxili əlaqə vardır. Daim müəyyənlik böhranlarına məruz qalmış kimi görünən sahənin əvvəldə müzakirə etdiyimiz müəyyənliklərinin bəzilərinin diqqətlə nəzərdən keçirilməsi məhsuldar tədqiqat gündəliyi təmin edir. Özünün məxsusi intellektual köklərini tədqiq etmək və belləliklə də keçmiş və gələcək arasında müəyyən varisliyi aşkar etmək üçün müxtəlif yanaşmalardan istifadə etməyə sahənin kifayət qədər imkanları var. Belə bir işin görülməsi, kifayət qədər köhnə bir şeyin təzə kimi qələmə verilməsi meylinin qarşısını almağa da kömək edərdi.
Sahənin tarixini digər tədqiqat sahələrinə edilən intellektual hörmət səviyyəsində tədqiq etmək üçün, cəlb edilən nəzəri və metodoloji fərziyyələrə xüsusi diqqət verilməlidir. Sahənin tarixi barədə mövcud olan ədəbiyyatın böyük hissəsində belə diqqətin çatışmaması, BM-in tarixinin öz-özünə məlum və ya bəsit olması fikrini gücləndirməyə xidmət edir. «Sahənin inkişafının əksər ənənəvi hesabatlarını xarakterizə edən aşkar və ya qapalı kontekstualizmdir» fikri misallardan biridir. Çox vaxt müəyyən tarixi keçiddə «real dünyanın» siyasi hadisələrinin yaratdığı xarici şəraitin sahənin xarakterini izah edən müstəqil dəyişən kimi götürülə biləcəyi fərz edilsə də, bu ikisi arasındakı gerçək əlaqə çox nadir hallarda göründüyü qədər birbaşa və öz-özünə aydın olandır. Xarici hadisələr və konseptual və ya nəzəri dəyişikliklərdə özünü göstərən daxili fənni reaksiya (cavab) arasındakı əlaqə artıq fərz edilməli yox, təcrübi qaydada göstərilməlidir. BM-in beynəlxalq siyasətin öyrənilməsinə həsr edilmiş akademik tədbir kimi fikirləşilməsi hələ, (fənnin) predmetini daxilində saxlayan sistemdənkənar hadisələrin zamanın istənilən anında sahənin daxilində nə baş verdiyini avtomatik olaraq, izah edə biləcəyini nəzərdə tutmur. Fənnin tarixi mövqeyindən məsələnin məğzi, xarici amillərin sahənin daxilindəki dinamikanı nə dərəcədə izah edə bilməsi yox, sahənin xarici amillərə nə dərəcədə şüurlu reaksiya verə bilib-bilməməsi olmalıdır. Sahənin universitet sistemində oturuşması, maliyyə mənbələri və peşəkar qaydalar kimi daxili məzmununa daha çox fikir verilməlidir. Xarici ilə müqayisədə daxili baxış sahənin inkişafındakı fərqli milli müxtəlifliyi başa düşməyə daha çox yardım edə bilər.
Özlərinin diskursiv inkişaflarının salnaməsini aparmağın müxtəlif səbəblərə görə sahədəki müxtəlif yanaşmalar və ya fikir məktəbləri üçün faydalı olacağını hesab etməyim o demək deyildir ki, fənn tarixi sadəcə olaraq legitimləşdirmə və tənqidi analiz üçün nəqliyyat vasitəsi kimi xidmət göstərməlidir. Gunnell-in qeyd etdiyi kimi, çox vaxt həqiqət əfsanədən daha inandırıcı olur və çox böyük həyati qüvvə daşıyır (1991). Sahənin tarixçələrinin prezentist olması meylinin tez-tez ciddi təhriflərə gətirdiyi aydın olmuşdur. Sahənin keçmişi haqqında dəqiq bir şey söyləmək cəhdi, sahənin hazırki xarakteri haqqında nüfuzlu bir şey söyləmək istəyindən daha faydalı olardı.
Kifayət qədər aşkardır ki, BM-in fənn tarixini bərpa etmək üçün çoxlu sayda yanaşma və metodologiyalar istifadə edilə bilər. Mən başqa bir yerdə ardıcıl olmayan daxili tənqidi tarix kimi təsvir edilə biləcək tarixşünaslıq yanaşmasını (Schmidt, 1998a, 1998b) müdafiə ediyim halda, Guzzini (1998) tarixi-sosioloji yanaşmanı müdafiə edir, Waever (1998) elmin sosiologiyası baxışını qəbul edir, Smith (1995) isə Foucault tərəfindən işlənmiş genealoji metodu müdafiə edir. Sahədə bu yanaşmaların hamısına çatacaq qədər və daha artıq yer vardır, lakin vacib məqam ondan ibarətdir ki, fənn tarixi, həlledici anlayışların yaradılmasının və beynəlxalq siyasətin öyrənilməsinin qarşısında durmaqda davam edən mərkəzi dilemmalar haqqında düşünmək üçün əlavə fəza açılması işində nəqliyyat vasitəsi ola bilər. Lakin bu anlayışlar BM-in tarixi barəsində əvvəllər görülmüş işlərə əziyyət verən yanlış təsəvvürləri aradan qaldırmaqdan asılıdır.
Qeydlər
Bu fəslin əvvəlki variantları barədə faydalı şərh və təkliflərinə görə John G. Gunnell, Steve Smith və redaktorlara təşəkkürümü bildirmək istəyirəm.
Ədəbiyyat
Alker, Hayard R. and Biersteker, Thomas J. (1984) "The Dialectics of World Order: Notes for a Future Archeologist of International Savoir Faire', International Studies Quarterly, 28 (2): 121-42.
Almond, Gabriel A. (1966) 'Political Theory and Political Science', American Political Science Review, 60 (4): 869-79.
Ashley, Richard K. (1981) 'Political Realism and Human Interests', International Studies Quarterly, 25 (2): 204-36.
Bailey, Stanley H. (1932) The Framework of International Society. New York: Longmans, Green, and Co.
Baldwin, David (ed.) (1993) Neorealism and Neoliberal-ism: The Contemporary Debate. New York: Columbia University Press.
Baldwin, David (1995) 'Security Studies and the End of the Cold War', World Politics, 48 (I): 117-41.
Banks, Michael (1985) 'The Inter-Paradigm Debate', in Margot Light and A.J.R. Groom (eds), International Relations a Handbook of Current Theory. London: Francis Pinter Publishers, pp. 7-26.
Banks, Michael (1986) 'The International Relations
Discipline: Asset or Liability for Conflict Resolution?', in E. Azar and J. Burton (eds). International Conflict Resolution: Theory and Practice. Boulder: Lynne Rienner. pp. 5-27.
Bender, Thomas and Schorske, Carl E. (1998) American Academic Culture in Transformation: Fifty Years, Four Disciplines. Princeton: Princeton University Press.
Booth, Ken (1996) '75 Years On: Rewriting the Subject's Past – Reinventing its Future', in S. Smith, K. Booth and M. Zaiewski (eds). International Theory: Positivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 328-39.
Boucher, David (1998) Political Theories of International Relations: From Thucydides to the Present. Oxford: Oxford University Press.
Brecher, Michael (1999) 'International Studies in the Twentieth Century and Beyond: Flawed Dichotomies, Synthesis, Cumulation', International Studies Quarterly, 43 (2): 213-64.
Brown, Chris (1987) 'Not My Department? Normative Theory and International Relations', Paradigms, 1 (2): 104-30.
Brown, Chris (1992) International Relations Theory: New Normative Approaches. New York: Columbia University Press.
Bryce, James (1922) International Relations. Port Washington: Kennikat Press.
Bull, Hedley (1966) 'International Theory: The Case for a Classical Approach', World Politics, 18 (3): 361-77.
Bull, Hedley (1972) 'The Theory of International Politics, 1919-1969', in Brian Porter (ed.). The Aberystwyth Papers: International Politics 1919-1969. London: Oxford University Press, pp. 30-55.
Burton, John W. (1972) World Society. London: Cambridge University Press.
Butterfield, Herbert (1959) The Whig Interpretation of History. London: G. Bell and Sons.
Buzan, Barry (1995) 'The Level of Analysis Problem in International Relations Reconsidered', in Ken Booth and Steve Smith (eds). International Relations Theory Today. University Park: Pennsylvania State University Press, pp. 198-216.
Buzan, Barry and Little, Richard (2000) International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations. Oxford: Oxford University Press.
Cardoso, Femando Henrique and Faletto, Enzo (1979) Dependency and Development in Latin America. Berkeley: University of California Press.
Carr, E.H. ([1939] 1964) The Twenty Years' Crisis, 1919-1939: An Introduction to the Study of International Relations. New York: Harper & Row.
Chan, Stephen (1994) 'Beyond the North-West: Africa and the Rest', in A.J.R. Groom and Margot Light (eds), Contemporary International Relations: A Guide to Theory. London: Pinter Publishers, pp. 237-54.
Clark, Ian (1989) The Hierarchy of States: Reform and Resistance in the International Order. Cambridge: Cambridge University Press.
Collini, Stefan, Winch, Donald, and Burrow, John (1983) That Noble Science of Politics: A Study of Nineteenth Century Intellectual History. Cambridge: Cambridge University Press.
Cooper, Richard N. (1968) The Economics of Interdependence: Economic Policy in the Atlantic Community. New York: McGraw-Hill.
Crawford, M.A. and Jarvis, Darryl S.L. (2001) International Relations: Still an American Social Science? Toward Diversity in International Thought. Albany, NY: State University of New York Press.
Der Derian, James and Shapiro, Michael J. (eds) (1989) International/Intertextual Relations: Postmodern Readings of World Politics. Lexington: Lexington Books.
Deutsch, Karl W. (1953) Nationalism and Social Communication. Cambridge, MA: MIT Press. Deutsch, Karl W. (1964) The Nerves of Government. New York: The Free Press.
Dickinson, G. Lowes (1916) The European Anarchy. New York: Macmillan.
Dickinson, G. Lowes (1926) International Anarchy. 1904-1914. New York: Century.
Donelan, Michael (1990) Elements of International Political Theory. Oxford: Clarendon Press.
Donnelly, Jack (1995) 'Realism and the Academic Study of International Relations', in James Farr, John S. Dryzek and Stephen T. Leonard (eds), Political Science in History: Research Programs and Political Traditions. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 175-97.
Doyle, Michael W. (1997) Ways of War and Peace: Realism, Liberalism, and Socialism. New York: W.W. Norton.
Dryzek, John S. and Leonard, Stephen T. (1988) 'History and Discipline in Political Science', American Political Science Review, 82 (4): 1245-60.
Duggan, Stephen Pierce (ed.) (1919) The League of Nations: The Principle and the Practice. Boston: The Atlantic Monthly Press.
Dunn, Frederick S. (1948) 'The Scope of International Relations', World Politics, 1: 142-6.
Dunne, Tim (1997) 'Realism', in John Baylis and Steve Smith (eds). The Globalization of World Politics: An Introduction to International Relations. Oxford: Oxford University Press, pp. 109-24.
Dunne, Tim (1998) Inventing International Society: A History of the English School. London: Macmillan.
Dyer, Hugh C. and Mangasarian, Leon (eds) (1989) The Study of International Relations: The State of the Art. London: Macmillan.
Easton, David (1953) The Political System: An Inquiry into the State of Political Science. New York: Alfred A. Knopf.
Epp, Roger (1998) 'The English School on the Frontiers of International Relations', Review of International Studies, 24 (special issue): 47-63.
Evans, Peter (1979) Dependent Development: The Alliance of Multinational, State, and Local Capital in Brazil. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Farr, James (1990) 'Francis Lieber and the Interpretation of American Political Science', Journal of Politics, 52 (4): 1027-49.
Farr, James, Seidelman, Raymond, Gunnell, John G., Leonard, Stephen T. and Dryzek, John S. (1990) 'Can Political Science History Be Neutral?', American Political Science Review, 84 (2): 587-607.
Ferguson, Yale and Mansbach, Richard (1993) The Elusive Quest: Theory and International Politics. Columbia: University of South Carolina Press.
Follett, Mary Parker ([1918] 1934) The New State: Group Organization the Solution of Popular Sovereignty. London: Longmans, Green and Co.
Fox, William T.R. (1949) 'Interwar International Relations Research: The American Experience', World Politics, 2: 67-80.
Fox, William T.R. (1975) 'Pluralism, the Science of Politics, and the World System', World Politics, 27 (4): 597-611.
Frankel, Benjamin (ed.) (1996) Roots of Realism. London: Frank Cass.
George, Jim (1994) Discourses of Global Politics: A Critical (Re)Introduction to International Relations. Boulder: Lynne Rienner.
George, Jim and Campbell, David (1990) 'Patterns of Dissent and the Celebration of Difference: Critical Social Theory and International Relations', International Studies Quarterly, 34 (3): 269-94.
Goldmann, Kjell (1988) "The Concept of "Realism" as a Source of Confusion', Cooperation and Conflict, 23: 1-14.
Goldmann, Kjell (1996) 'International Relations: An Overview', in Robert E. Goodin and Hans- Dieter Klingemann (eds), A New Handbook of Political Science. Oxford: Oxford University Press. pp.401-27.
Grader, Sheila (1988) 'The English School of International Relations: Evidence and Evaluation', Review a/International Studies, 14 (I): 329-51.
Grieco, Joseph M. (1997) 'Realist International Theory and the Study of World Polities', in Michael W. Doyle and G. John Ikenberry (eds). New Thinking in International Relations Theory. Boulder: Westview. pp.163-201.
Groom, A.J.R. (1994) 'Introduction: The Past as Prelude', in AJ.R. Groom and Margot Light (eds), Contemporary International Relations: A Guide to Theory. London: Pinter Publishers, pp. 1-6.
Gunnell, John G. (1991) 'Disciplinary History: The Case of Political Science', Strategies: A Journal of Theory, Culture and Politics, 4/5: 182-227.
Gunnell, John G. (1993) The Descent of Political Theory:A Genealogy of an American Vocation. Chicago: University of Chicago Press.
Gunnell, John G. (1998) The Orders of Discourse: Philosophy, Social Science, and Politics. Lanham: Rowman and Littlefield.
Gurian, Waldemar (1946) 'On the Study of International Relations', The Review of Politics, 8 (3): 275-82.
Guzzini, Stefano (199S) Realism in International Relations and International Political Economy: The Continuing Story of a Death Foretold. London: Routledge.
Hermann, Margaret G. (1998) 'One Field, Many Perspectives: Building the Foundations for Dialogue', International Studies Quarterly, 42 (4): 605-24.
Hicks, Frederick Charles (1920) The New World Order:International Organization, International Law,International Cooperation. New York: Doubleday, Page.
Hill, Christopher (1987) 'The Study of International Relations in the United Kingdom', Millennium: Journal of International Studies, 16(2): 301-8.
Hoffman, Mark (1988) 'States, Cosmopolitanism, and Normative International Theory', Paradigms, 2 (I): 60-75.
Hoffmann, Stanley (1977) 'An American Social Science: International Relations', Daedalus, 106: 41-59.
Hollis, Martin and Smith, Steve (1991) Explaining and Understanding International Relations. Oxford: Clarendon Press.
Holsti, Kal J. (1985) The Dividing Discipline: Hegemony and Diversity in International Theory. Boston: Alien & Unwin.
Holsti, Kal J. (1998) 'Scholarship in an Era of Anxiety: The Study of International Relations During the Cold War', Review of International Studies, 24 (special issue): 17-46.
Jervis, Robert (1998) 'Realism in the Study of World Polities', International Organization, 52 (4): 971-91.
Jorgensen, Knud Erik (2000) 'Continental IR Theory: The Best Kept Secret', European Journal of International Relations, 6 (I): 9-42.
Kahler, Miles (1993) 'International Relations: Still an American Social Science?', in Linda B. Miller and Michael Joseph Smith (eds). Ideas and Ideals: Essays on Politics in Honor of Stanley Hoffmann. Boulder: Westview. pp. 395-414.
Kahler, Miles (1997) 'Inventing International Relations: International Relations Theory After 1945', in Michael Doyle and G. John Ikenberry (eds). New Thinking in International Relations Theory. Boulder: Westview. pp.20-53.
Kaplan, Morton (1957) System and Process in International Politics. New York: John Wiley.
Kaplan, Morton (1961) 'Is International Relations a Discipline?', Journal of Politics, 23: 462-76.
Kaplan, Morton (1966) 'The New Great Debate: Traditionalism vs. Science in International Relations', World Politics, 19 (I): 1-20.
Katzenstein, Peter J., Keohane, Robert 0. and Krasner, Stephen D. (eds) (1999) Exploration and Contestation in the Study of World Politics. Cambridge, MA: MIT Press.
Kauppi, Mark V. and Viotti, Paul R. (1999) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, and Beyond, 3rd edn. Boston: Allyn and Bacon.
Kegley, Charles W. (ed.) (1995) Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St Martin's Press.
Kegley, Charles W. and Wittkopf, Eugene (1989) World Politics: Trend and Transformation. New York: St Martin's Press.
Kennan, George F. (1951) American Diplomacy 1900-1950. Chicago: University of Chicago Press.
Keohane, Robert O. (1983) 'Theory of World Politics: Structural Realism and Beyond', in Ada W. Finifter (ed.). Political Science: The State of the Discipline. Washington, DC: American Political Science Association, pp. 503-40.
Keohane, Robert O. (1988) 'International Institutions: Two Approaches', International Studies Quarterly, 32 (4): 379-96.
Keohane, Robert O. and Nye, Joseph S. (eds) (1972) Transnational Relations and World Politics. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Keohane, Robert O. and Nye, Joseph S. ([1977] 1989) Power and Interdependence, 2nd edn. Boston: Scott, Foresman.
Kirk, Grayson (1947) The Study of International Relations in American Colleges and Universities. New York: Council on Foreign Relations.
Knorr, Klaus and Rosenau, James N. (eds) (1969) Contending Approaches to International Politics. Princeton: Princeton University Press.
Knutsen, Torbjom L. (1997) A History of International Relations Theory, 2nd edn. Manchester: Manchester University Press.
Krippendorf, Ekkehart (1987) 'The Dominance of American Approaches in International Relations', Millennium: Journal of International Studies, 16 (2): 207-14.
Kugler, Jacek (1993) 'Political Conflict, War and Peace', in Ada W. Finifter (ed.). Political Science: The State of the Discipline II. Washington, DC: American Political Science Association, pp. 483-509.
Kuhn, Thomas S. (1970) The Structure of Scientific Revolutions, 2nd edn. Chicago: University of Chicago Press.
Lakatos, Imre (1970) ‘Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes', in Imre Lakatos and Alan Musgrave (eds). Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 91-195.
Lapid, Yosef (1989) ‘The Third Debate: On the Prospects of International Theory in a Post-Positivist Era', International Studies Quarterly, 33 (3): 235-54.
Laski, H.J. (1921) The Foundations of Sovereignty and Other Essays. New York: Hareourt, Brace and Co. Laski, H.J. (1927) ‘International Government and National Sovereignty’, in The Problems of Peace: Lectures Delivered at the Geneva Institute of International Relations. London: Oxford University Press, pp. 288-312.
Lijphart, Arend (1974a) ‘International Relations Theory: Great Debates and Lesser Debates’, International Social Science Journal, 26 (I): 11-21.
Lijphart, Arend (1974b) ‘The Structure of the Theoretical Revolution in International Relations’, International Studies Quarterly, 18 (I): 41-74.
Liska, George (1966) "The Heroic Decade and After: International Relations as Events, Discipline, and Profession’, SAIS Review, 10: 5-11.
Little, Richard (1978) ‘A Systems Approach’, in Trevor Taylor (ed.). Approaches and Theory in International Relations. New-York: Longman, pp. 182-204.
Little, Richard (1985) ‘The Systems Approach’, in Steve Smith (ed.), International Relations: British and American Perspectives. New York: Blackwell. pp. 71—91.
Little, Richard (1996) ‘The Growing Relevance of Pluralism?’, in Steve Smith, Ken Booth, and Marysia Zaiewski (eds). International Theory: Positivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press. pp.66-86.
Little, Richard (2000) ‘The English School’s Contribution to the Study of International Relations’, European Journal of International Relations, 6 (3): 395-22.
Long, David (1991) ‘J.A. Hobson and Idealism in International Relations’, Review of International Studies, 17 (3): 285-304.
Long, David and Wilson, Peter (ed.) (1995) Thinkers of the Twenty Years' Crisis: Inter-War Idealism Reassessed. Oxford: Clarendon Press.
Maghroori, Ray (1982) ‘Introduction: Major Debates in
International Relations’, in Ray Maghroori and Bennet, Ramberg (eds), Globalism Versus Realism: International Relations' Third Debate. Boulder: Westview. pp. 9-22.
Mansbach, Richard, W. and Vasquez, John, A. (1981) In Search of Theory: A New Paradigm for Global Politics. New York: Columbia University Press.
Mearsheimer, John (1994/1995) ‘The False Promise of International Institutions’, International Security, 19:5-49.
Mitchell, C.R. (1980) ’Analysing me "Great Debates": Teaching Methodology in a Decade of Change’, in R.C. Kent and G.P. Nielsson (eds), The Study and Teaching of International Relations. London: Pinter Publishers, pp. 28-46.
Morgenthau, Hans, J. (1946) Scientific Man versus Power Politics. Chicago: University of Chicago Press.
Morgenthau, Hans, J. (1948) Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace. New York: Alfred A. Knopf.
Neal, Fred and Hamlett, Bruce D. (1969) ‘The Never-Never Land of International Relations’, International Studies Quarterly, 13 (2): 281-305.
Neufeld, Mark A. (1995) The Restructuring of International Relations Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
Nicholson, Michael (1996) Causes and Consequences in International Relations: A Conceptual Study. London: Pinter.
Niebuhr, Reinhold (1940) Christianity and Power Politics. New York: Charles Scribner's Sons.
Olson, William (1972) ‘The Growth of a Discipline’, in Brian Porter (ed.), The Aberystwyth Papers: International Politics 1919-1969. London: Oxford University Press, pp. 3-29.
Olson, William and Groom, A.J.R. (1991) International Relations Then and Now: Origins and Trends in Interpretation. London: HarperCollins.
Olson, William C. and Onuf, Nicholas (1985) ‘The Growth of a Discipline Reviewed’, in Steve Smith (ed.), International Relations: British and American Perspectives. New York: Blackwell. pp 1-28.
Osiander, Andreas (1998) ’Rereading Early Twentieth-Century IR Theory: Idealism Revisited’, International Studies Quarterly, 42 (3): 409-32.
Palmer, Norman D. (1980) ‘The Study of International Relations in the United States’, International Studies Quarterly, 24 (3): 343-64.
Peterson, V. Spike (1992) ‘Transgressing Boundaries: Theories of Knowledge, Gender and International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 21 (2): 183-206.
Plating, E. Raymond (1969) ‘International Relations as a Field of Inquiry’, in James N. Rosenau (ed.), International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press. pp. 6-19.
Porter, Brian (ed.) (1972) The Aberystwyth Papers: International Politics 1919-1969. London: Oxford University Press.
Potter, Pitman B. (1923) ‘Political Science in the International Field’, American Political Science Review, 27(3): 381-91.
Potter, Pitman B. (1925) An Introduction to the Study of International Organization. New York: Century.
Reinsch, Paul S. (1900) World Politics at the End of the Nineteenth Century, As Influenced by the Oriental Situation. New York: Macmillan.
Reinsch, Paul S. (1911) Public International Unions Their Work and Organization. Boston: Ginn and Co.
Reynolds, Charles (1973) Theory and Explanation in International Relations. Oxford: Martin Robertson.
Rogowski, Ronald (1968) ‘International Politics: The Past as Science’, International Studies Quarterly, 12 (4): 394-418.
Rosecrance, Richard and Stein, Arthur A. (1973) ‘Interdependence: Myth or Reality?’, World Politics, 26 (I): 1-27.
Rosenau, James N. (ed.) (1969) International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press.
Rosenau, Pauline (1990) ‘Once Again Into the Fray: International Relations Confronts the Humanities’, Millennium: Journal of International Studies, 19 (I): 83-110.
Ross, Dorothy (1991) The Origins of American Social Science. Cambridge: Cambridge University Press. Ruggie, John G. (1998) Constructing the World Polity: Essays on International Organization. London: Routledge.
Schelling, Thomas C. (1960) The Strategy of Conflict. New York: Oxford University Press.
Schmidt, Brian C. (1994) ‘The Historiography of Academic International Relations’, Review of International Studies, 20 (4): 349-67.
Schmidt, Brian C. (1998a) ‘Lessons from the Past: Reassessing the Interwar Disciplinary History of International Relations’, International Studies Quarterly, 42 (3): 433-59.
Schmidt, Brian C, (1998b) The Political Discourse of Anarchy: A Disciplinary History of International Relations. Albany: State University of New York Press.
Schmidt, Brian C. (2000) ‘Resurrecting International Political Theory’, Millennium: Journal of International Studies, 29 (I): 153-63.
Schuman, Frederick L. (1933) International Politics: An Introduction to the Western State System. New York: McGraw-Hill.
Schwarzenberger, Georg (1941) Power Politics: An Introduction to the Study of International Relations and Post-War Planning. London: Jonathan Cape.
Schweller, Randall L. (1996) ’Neorealism's Status-Quo Bias: What Security Dilemma?’, Security Studies, 5 (3): 90-121.
Simpson, Christopher (ed.) (1998) Universities and Empire: Money and Politics in the Social Sciences During the Cold War. New York: New Press.
Singer, J. David (1969) ‘The Level-of-Analysis Problem in International Relations’, in James N. Rosenau (ed.), International Politics and Foreign Policy: A Reader in Research and Theory. New York: The Free Press. pp.20-9.
Singer, J. David and Small, Melvin (1972) The Wages of War, 1816-1965: A Statistical Handbook. New York: John Wiley.
Smith, Michael Joseph (1986) Realist Thought from Weber to Kissinger. Baton Rouge: Louisiana State University Press.
Smith, Steve (1985) International Relations: British and American Perspectives. Oxford: Blackwell.
Smith, Steve (1987) ‘Paradigm Dominance in International Relations: The Development of International Relations as a Social Science’, Millennium: Journal of International Studies, 16 (2): 189-206.
Smith, Steve (1992) ‘The Forty Years’ Detour: The Resurgence of Normative Theory in International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 21 (3): 489-506.
Smith, Steve (1995) ‘The Self-images of a Discipline: A Genealogy of International Relations Theory’, in Ken Booth and Steve Smith (eds), International Relations Theory Today. University Park: Pennsylvania State University Press, pp. 1-37.
Smith, Steve (2000) ‘The Discipline of International Relations: Still An American Social Science’, British Journal of Politics and International Relations, 2 (3): 374-402.
Snyder, Richard C., Brock, H.W. and Sapin, Burton (1954) Decision-Making as an Approach to the Study of International Politics. Princeton: Princeton University Press.
Snyder, Richard C., Bruck, H.W. and Sapin, Burton (eds) (1962) Foreign Policy Decision-Making. New York: The Free Press.
Spykman, Nicholas J. (1942) America's Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power. New York: Harcourt, Brace and Co.
Stocking, George W. (1965) ’On the Limits of “Presentism” and “Historicism” in the Historiography of the Behavioral Sciences’, Journal of the History of the Behavioral Sciences, 1: 211—17.
Tellis, Ashley J. (1996) ‘Reconstructing Political Realism: The Long March to Scientific Theory’, in Benjamin Frankel (ed.), Roots of Realism. London: Frank Cass. pp. 3-100.
Thompson, Kenneth (1952) ‘The Study of International Politics: A Survey of Trends and Developments’, Review of Politics, 14 (4): 433-67.
Thompson, Kenneth (1960) Political Realism and the Crisis of World Politics. Princeton: Princeton University Press.
Tully, James (ed.) (1988) Meaning and Context; Quentin Skinner and His Critics. Princeton: Prineeton University Press.
Vasquez, John A. (1983) The Power of Power Politics: A Critique. New Brunswick: Rutgers University Press.
Vasquez, John A. (1995) ‘The Post-Positivist Debate: Reconstructing Scientific Enquiry and International Relations Theory After Enlightenment’s Fall’, in Ken Booth and Steve Smith (eds). International Relations Theory Today. University Park: Pennsylvania State University Press, pp. 217-40.
Vasquez, John A. (1998) The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism. Cambridge: Cambridge University Press.
Viotti, Paul R. and Kauppi, Mark V. (1999) International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, and Beyond, 3rd edn. Boston: Allyn and Bacon.
Vital, David (1967) ‘On Approaches to the Study of International Relations Or, Back to Machiavelli’, World Politics, 19 (4): 551-62.
Waever, Ole (1996) ‘The Rise and Fall of the Inter- Paradigm Debate’, in Steve Smith, Ken Booth, and Marysia Zaiewski (eds). International Theory: Positivism and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 149-85.
Waever, Ole (1998) ‘The Sociology of a Not So International Discipline: American and European Developments in International Relations’, International Organization, 52 (4): 687-727.
Walker, R.B.J. (1989) ‘History and Structure in the Theory of International Relations’, Millennium: Journal of International Studies, 18(2): 163-83.
Walker, R.B.J. (1993) Inside/Outside: International Relations as Political Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
Wallerstein, Immanuel (1974) The Modern World System. New York: Academic Press.
Wallerstein, Immanuel (1980) The Modern World System II. New York: Academic Press.
Walt, Stephen M. (1997) ‘The Progressive Power of Realism’, American Political Science Review, 91 (4): 931-5.
Walt, Stephen M. (1998) ‘International Relations: One World, Many Theories’, Foreign Policy, 110: 29-46.
Waltz, Kenneth N. (1959) Man, the State and War: A Theoretical Analysis. Columbia: Columbia University Press.
Waltz, Kenneth N. (1979) Theory of International Politics. Reading, MA: Addison-Wesley.
Wendt, Alexander (1999) Social Theory of International Politics. Cambridge: Cambridge University Press.
Wight, Martin (1966) ‘Why is There No International Theory’, in Herbert Butterfield and Martin Wight (eds), Diplomatic Investigations: Essays in the Theory of International Politics. London: George Alien and Unwin. pp. 17-34.
Wight, Martin (1992) International Theory: The Three Traditions (eds Gabriel Wight and Brian Porter). New York: Holmes & Meir.
Wilde, Jaap H. de (1991) Saved from Oblivion: Interdependence Theory in the First Half of the 20
Century. Aldershot: Dartmouth Publishing Co.
Williams, Howard (1992) International Relations in Political Theory. Buckingham: Open University Press.
Willoughby, Westel Woodbury (1918) ‘The Juristic Conception of the State’, American Political Science Review, 12: 192-208.
Wilson, Peter (1998) ‘The Myth of the “First Great Debate”’, Review of International Studies, 24 (Special Issue): 1-16.
Wright, Quiney (1955) The Study of International Relations. New York: Appleton—Century-Crofts.
Zacher, M. and Matthew, R. (1995) ‘Liberal International Theory: Common Threads, Divergent Strands’, in Charles Kegley (ed.). Controversies in International Relations Theory: Realism and the Neoliberal Challenge. New York: St Martin's, pp. 107-50.

2
Sosiologiyanın fəlsəfəsi və Beynəlxalq münasibətlər
COLIN WIGHT
Fənn özünün üsulları üzərində düşünməyə başladıqda, onu təsvir etmək üçün müxtəlif ehtiyatlar və ona yetirilən nəzərlərin yönələ biləcəyi müxtəlif mənbələr diapazonu artıq mövcud olur. Bu cildin 1-ci Fəslində Brian Schmidt fənnin tarixi və tarixşünaslığına müraciət etmişdir. Fənnin inkişafının istənilən tarixi hesabatı üçün zəruri olan məsələlərin çoxunun, istər-istəməz, sosial elmin fəlsəfəsinə (əsas prinsiplərinə) uyğunluq probleminə toxunacağı labüddür (Gordon, 1991; Manicas, 1987). Sosial elmin fəlsəfəsi onun tarixindən ayrılmazdır, və Beynəlxalq münasibətləri formalaşdıran debatların çoxu, sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə vəhdətdə olan məsələlərlə məşğul olmuşdur. Schmidt bu məsələlərin tarixi olaraq fənni formalaşdırması (və ya düzgün formalaşdırmaması) tərzi ilə məşğul olurdusa, bu fəsildə diqqət onların mahiyyətinə veriləcək, və onların inkişafının fənni (dissiplinar) inkişaf, fənni siyasət və daha geniş sosial-siyasi məsələlər terminlərində tənqidi təhlilinin aparılmasına cəhd göstəriləcəkdir.
İstənilən sosiologiya fənni üçün əsas məsələ ona hansı dərəcəyə qədər elm kimi baxıla bilməsidir[6 - Bu yarlığın mübahisəli xarakterini onu dırnağa almaqla göstərmək normal olardı. Lakin bu fəsldə diqqətin əsasən terminin mənası üzərində cəmləndiyini nəzərə alsaq belə dırnağa alma lazımsız görünür.] və Schmidt bu məsələyə «sahənin müəyyən edici məqsədi» kimi tərif verir (Bax, Fəsil 1). Lakin Schmidt BM-in inkişafını onun bilik olmaq iddialarına elmi mandat təmin etməyin hələ də davam edən cəhdləri baxımından nəzərdən keçirirsə, mən elm ideyasının məğzi ətrafında dərin mübahisə dəsti kimi strukturlaşmış fənnə və BM-in hansı dərəcəyə qədər elm ola biləcəyi və olmalı olmasına baxıram. BM-in inkişafı elm istiqamətində dönməz yürüş kimi başa düşülə bilməz, çünki fənnə vurulmuş yarlığın (verilmiş adın) gətirə biləcəyi xeyrin dərəcəsindən asılı olmayaraq, onun daxilində çox şey BM elminin əksinədir. Elm nədir, BM elm ola bilərmi və ya olmalıdırmı sualları fənnin daxilindəki qızğın müzakirələrin mövzusudur (Bull, 1969; Ferguson və Mansbach, 1988; Hollis, 1996; Hollis və Smith, 1990; Kaplan 1969; Nicholson 1996a, 1996b; Ogley 1981; Reynolds, 1973; Wendt, 1999). Sosiologiyanın fəlsəfəsi sahəsində işlə(yənlə)rin çoxu üçün bu məsələ faktik olaraq onun predmetinin məzmununu müəyyən edir. (Bhaskar, 1979: 1; Brown, 1979: vii; Fay, 1996: 1). Sosiologiya fəlsəfəsində qəbul edilmiş terminologiyaya uyğun olaraq, mən bu problemi «naturalizm» adlandıracağam (Bhaskar 1979; Hollis, 1996).[7 - «Naturalizm» problemi təbiətin öyrənildiyi üsulla cəmiyyətin hansı dərəcəyə qədər öyrənilə bilməsi ilə əlaqədardır (Bhaskar, 1979: 1).] Adətən bu ümumi sualın kontekstində köməkçi məsələlərin müəyyən diapazonu – izahın xarakteri, səbəb-nəticə əlaqələrinin təbiəti, qanunların təbiəti və s. kateqoriyalaşdırılır (Bunge, 1996; Nicholson, 1996a; Reynolds, 1973; Suganami. 1996).
Təbii ki, bu sualın cavabları sosiologiyanın fəlsəfəsinə müraciət edilməsi ilə legitimləşdirilmişdir. Lakin sosiologiyanın fəlsəfəsi özü elmin fəlsəfəsindən qidalanır və BM-də elm məsələsi haqqında ədəbiyyatın çoxu geniş mənada sosiologiyanın fəlsəfəsindən tamamilə yan keçir (Vasquez, 1995, 1998; Waltz, 1979).[8 - Müasir elmin uğuru elmin fəlsəfəsinin meydana gəlməsinə gətirdi. Elmin fəlsəfəsi elmin praktikası üzərində fikirləşir və nəyin elmi izah və nəzəri konstruksiyalardan fərqli olduğunu; elmi gümanlardan, spekulyasiyadan və psevdo-elmdən nəyin fərqləndirdiyini; nəyin elmi proqnozları etibarlı etdiyini və elmin obyektiv gerçəklik haqqında gizli həqiqətləri göstərib-göstərmədiyi haqqında sualı tədqiq etməyə çalışır. Qısası elmin fəlsəfəsi elmin təbiətini tutmağa cəhd edir. Sosiologiyanın fəlsəfəsi sosiologiyanın təbiətini tutmağa çalışır. Hər ikisi, bu yarlığın altındakı praktikanı təşkil edə biləcək şeyin ümumiləşdirilmiş hesabatını verməyə çalışır. Elmin uğurunu nəzərə alsaq qeyd edilməlidir ki, elmin fəlsəfələri sadəcə izah sxemləri deyil, onlar normativ tələbləri ifadə edir. Elmi praktikanın təbiətini tutmağa çalışan elmin fəlsəfəsi bildirir ki, əgər siz elmi praktika ilə məşğul olmaq istəyirsinizsə fəlsəfədə izah edilmiş prinsiplərə riayət etməlisiniz. Eləcə də aydın olmalıdır ki, hər bir elmin fəlsəfəsinə ontoloji tələblər (mövcudluq haqqında tələblər); epistemoloji mülahizələr (etibarlı bilik iddiasına qoyulan tələblərin və belə tələblər üçün əsasın nədən ibarət ola biləcəyi); və metodoloji nəticələr (əgər siz X-ə (ontologiya) inanırsınızsa və X-ə aid tələbləri Y-də (epistemologiya) əsaslan-dırmaq istyirsinizsə onda siz Y metoduna əməl etməlisiniz) daxil olacaqdir. Elmin fəlsəfəsinin epistemologiya və ya metodologiyadan daha böyük bir şey olması məhz buna əsaslanır. Elmin ontoloji cəhətdən neytral fəlsəfəsi mövcud deyil.] Bu təəssüf doğuran, lakin başa düşülən meyldir, hərçənd ki, elmi BM-i legitimləşdirmək (Kuhn, Lakatos, Popper), və ya BM-i elmdən müdafiə etmək (Kuhn, Feyerabend) üçün elm filosoflarının strukturlarının fikirləşmədən idxal edilməsi, güman ki, fənnə ciddi zərər vermişdir (Ferguson və Mansbach, 1988). Lakin bu zərər elmin nə olduğunun guya açıq-aydın olması barədə fərziyyənin vurduğu ilə müqayisəyə belə gəlmir.
Əlbəttə, bunlardan heç biri sosiologiyanın fəlsəfəsini və sosiologiya fəlsəfəsinin BM-ə genişləndirilməsini yalnız elm məsələsinin narahat etdiyini iddia etməməlidir. Əl-ayağa dolaşan digər fundamental məsələ BM-də agent (vasitəçi, vasitə) – struktur problemi adlandırılan məsələdir (Carlsnaes, 1992; Dessler, 1989; Wendt, 1987; Wight, 1999a). Bu məsələyə sadə tərif vermək çətindir və BM daxilində agent-struktur problemində dəqiq olaraq nəyin təhdid altında olması ilə əlaqədar qarışıqlıq bir para şərhçiləri belə bir gümana gətirmişdir ki, BM daxilindəki debatların iştirakçıları da eyni problemə müraciət edirlərsə, deməli burada heç də hər şey dəqiq deyil (Friedman və Starr, 1997). Bu problemin faktik olaraq nəyi əhatə etməsindən asılı olmayaraq, bütün tərəflər razılaşır ki, onun mühüm elementi Marx tərəfindən çox əla işlənmiş tapmaca ilə əlaqədardır: «Tarixini insanlar özü yaradır, lakin onlar bunu istədikləri kimi, özlərinin seçdikləri şəraitdə edə bilmirlər» (Marx, 1962). Bu halda, agent-struktur problemi fəal və özünü inikas edən agentlərlə onların fəaliyyətinin baş verdiyi struktur konteksti arasındakı münasibətlərlə əlaqədar olur.[9 - Bu sual altında qruplaşdırılanlar yenə də varlıqların təbiətinə aid problemlər dəstidir, məsələn «şəxsiyyət» nədir; kollektiv fəaliyyət problemi; sosial strukturların təbiəti və.s.] Bu problemin çoxlu cəhətləri var və onlar, sosiologiya fəlsəfəsindəki müxtəlif örtüklər altında gizli qalır.[10 - Bu debata agent-struktur debatı yarlığı vurulsa da, bildirilirdi ki, bu, adətən fərd/cəmiyyət və ya makro/mikro problemi adlandırılan şey üçün işlədilən fərqli terminologiyadır. Lakin, bu problemlər əlaqəli olsa da, onları müxtəlif problemlər kimi nəzərdən keçirmək üçün yaxşı əsas vardır (bax, Layder, 1994).] (Singer, 1961). Naturalizm məsələsi ilə birləşdirildikdə, bu problemləri Şəkil 2.1-dəki matris formasında təsvir etmək şirnikləndirici olur və çoxları elə belə də edir (Hollis və Smith, 1990; Wendt, 1999).[11 - Belə demək olar ki, Şəkil 2.1 naturalizm problemini agent-struktur problemi ilə birləşdirdikdə tutula biləcək dörd mümkün mövqeyi təsvir edir. İzahın strukturla görüşdüyü yuxarı sol qutu diqqətini struktur qüvvələrdə cəmləyən sosial tədqiqata elmi yanaşma kimi başa düşülə bilər. Aşağı sol qutu (izah və agentlər) diqqəti agentlərə yetirən elmi yanaşmadır. Diaqramın sağ tərəfindəki qutular sosial tədqiqatda diqqəti struktur amillərində (yuxarı sağ), ya da agent amillərində (aşağı sağ) cəmləşdirən qeyri-elmi yanaşmanı (məsələn, hermenevtika) təmsil edir.]
Belə təsvir-təqdimatların problemi onların, təsvir edə biləcəyi detalların sayının məhdud olması kimi öz-özünə aydın olan məsələdən də kənara çıxır (Bourdieu, 1977; Hollis və Smith, 1992: 216). Belə diaqram qurğuların gerçək çətinliyi onların məsələlərin tərkibliliyini (mürəkkəbliyini) nəzərə ala bilməməsinin faktik səhv xətlərindən daha böyük təqribiliyə gətirməsindədir. Yəni matris məsələ başqa diskursiv (mücərrəd) və daha az dixotom (ikiləşmiş) üsullarla nəzərdən keçirilən zaman dəyişməz saxlanıla bilməyən bərk sərhədlər təsviri verir. Bundan əlavə BM-i əsasən onun praktiklərinin qurması faktını ciddi nəzərə alsaq, müasir BM-in səhv xətlərinin özlərinin də onların iki vuraq iki matris formasında təsvir-təqdimatının artefaktları olduğunu görə bilərik. Qısası, fənnin bölmələrinin izahı üçün belə vasitələrin istifadə edilməsi onların quruluşuna öz payını verir. Mürəkkəb məsələləri öyrədərkən və ya başa düşərkən belə qurğular mühüm köməkçi vasitələr ola bilər, lakin biz həmişə Mario Bunge-nin «Sadəlik Əfsanəsi» adlandırdığı şeydən xəbərdar olmalıyıq (Bunge, 1963).
Fəslin məqsədi BM-də sosiologiya fəlsəfəsinin müxtəlif cür işlədildiyini təsvir etmək, və şeylərin ədəbiyyatın onları təsvir etdiyindən daha mürəkkəb olması haqqında dəfələrlə istifadə edilmiş və zəhlətökən bəyanatları sadəcə olaraq təkrar etmək deyildir.


Şəkil 2.1 Sosial tədqiqatla əlaqədar fəlsəfi mövqelərin mənzərəsi.

Fəslin başlıca məqsədi fənnin strukturunu təşkil edən müasir nəzəri layların onların üzərinə qoyulmuş yükü çəkmək imkanında olmadıqlarını göstərmək məqsədi ilə sosiologiya fəlsəfəsinin BM çərçivəsində dəyərləndirilməsini aparmaqdır. Qısası, fənnin istifadə etdiyi müasir meta-nəzəri karkas qurucu dialoq üçün səddir; həyati maraq daşıyan məsələləri tədqiq etmək üçün maneədir; məsələlərin xaotik təhrifidir; və ən vacibi, sahənin daxilində işləyənlərin quraşdırmasıdır və deməli onlar bunu dəyişdirmək gücündədirlər.
Mən sosiologiya fəlsəfəsinin ciddi qəbul edilməsinin xeyrinə dəlillər gətirməkdən başlayacaq və sosiologiya fəlsəfəsinin inkişafı haqqında qısa xülasə verəcəyəm. Növbəti bölmədə mən fənnin əvvəlki inkişafını, onun sosial hadisələr elmi olması barədə bəyanatlar kontekstində qısaca müzakirə edəcəyəm. Sosiologiya fəlsəfəsi fənnin inkişafının məhz həmin dövründən itirilmişdi, çünki, bu bir fakdır ki, o vaxt fəlsəfənin alt-fənni kimi elmin fəlsəfəsi hələ meydana gəlməmişdi. Üçüncü bölmə BM-i elmin fəlsəfəsi və sosiologiyanın fəlsəfəsini təsvir edən ədəbiyyatın əsasında bir elm kimi yaratmaq üçün göstərilmiş ilk həqiqi cəhdə həsr edilir. Burada həlledici toplanan pozitivmizmin rolu və onun fənn daxilində istifadəsinin başa düşülməsi olacaqdır.[12 - Mən pozitivizmə elmin fəlsəfəsi kimi baxıram. Bu mənada o, elmi təşkil edən yeganə hesabatdır. Elmin pozitivizmin mərkəzi prinsiplərinin əksəriyyətini inkar edən çoxlu sayda hesabatları mövcuddur. Aydın olmalıdır ki, bu fəslin əsas məqsədlərindən biri pozitivizm kimi mövqelərə aydın və müəyyən məna verməyin mümkün olması ideyasını müzakirə mövzusuna çevirməkdir. Pozitivizmin müxtəlif variantları və pozitivist olduğunu bəyan edənləri bir-birindən ayıran çoxlu şeylər mövcuddur. Lakin bu etirazlardan kənarda pozitivizm aşağıdakı tərzdə xarakterizə edilə bilər, (i) Fenomenalizm: əşyaların bizə təzahür etdiyi çərçivədən kənara çıxa və ona görə də gerçəklik haqqında etibarlı bilik əldə edə bilmədiyimizi qəbul edən nəzəri baxışlar – başqa sözlə, biliyin yeganə obyekti gerçəkliklər deyil təzahürlərdir. (ii) Nominalizm: istifadə etdiyimiz sözlərin obyektiv mənaya malik olmadığını qəbul edən nəzəri baxışlar – sözlər və anlayışlar gerçəkliyin hər hansı faktik obyektini və ya universal cəhətini ifadə etmir, onlar yalnız bizim rahatlığımız üçün düşəndən-düşənə istifadə etdiyimiz şərti rəmzlərdir (simvollardır). (iii) Koqnitivizm (idrakçılıq): mühakimə və normativ bəyanatları qiymətləndirmək üçün onlara heç bir idraki dəyər yazıla bilməz hökmünü qəbul edən nəzəri baxışlar. (iv) Naturalizm: elmi metod elə bir vəhdətə malikdir ki, ictimai elmlər də təbiət elmlərinin öyrənildiyi tərzdə öyrənilə bilər hökmünə inam (bax Kolakowski, 1969). Pozitivistlərin çoxu bu fəlsəfi fərziyyələrdən elmin praktikası barədə aşağıdakı inamları qəbul edirlər: (1) İzahın «çətir qanunu» (covering-law) modelinin (tez-tez D-N modeli də adlandırılan) qəbul edilməsi. İzah yalnız o halda etibarlıdır ki, prosesə izah edilməli hadisənin bütün hallarını, birinin o birisinə gətirməsi mənasında, əhatə edən qanunu cəlb etsin. (2) Nəzəri terminlərin instrumentalist emalı. Nəzəri terminlər gerçək obyektlərə aid deyildir, lakin belə obyektlər hadisəni izah etmək üçün «sanki» mövcud olan kimi başa düşülməlidir. Lakin burada belə obyektlərin gerçək olaraq mövcud olmasına heç bir epistemoloji təminat (inam üçün əsas) yoxdur. Nəzəri anlayışlar və təkliflərin dəyərləndirilməsinin uyğun yolu düz və səhv kateqoriyalarından deyil, onların səmərəliliyindən keçir. (3) Humea səbəbiyyət prinsipinə uyğunluq (cavab vermək). A hadisəsinin B hadisəsini zəruri etdiyini demək, A hadisəsi baş verdikdə B hadisəsi də baş verir deməkdən artıq bir şey deyil. Bu, «sabit əlaqələr» kimi yozulan səbəbiyyət qanunlarına gətirir. (4) Operasionalizmə uyğunluq (istifadəyə yararlıq), hansı ki, elmin anlayışlarının operasionallaşdırılmasına gətirir – onlar təyin edilməli, onların mənası məhdudlaşdırılmalı, onların ölçülməsində konkret əməliyyatlardan istifadə edilməlidir. Misal üçün, əqli anlayışın mənası onun istifadəsini müəyyən edən müşahidə edilən əməliyyatlarla tükətilmişdir. Belə ki, «P susuzdur» o deməkdir ki, soruşulanda P susuz olduğunu deyir, imkan veriləndə sü içir və s.] Dördüncü bölmədə mən diqqəti müasir debatlar üzərində cəmləyəcəm və xüsusi halda şərhçilərdən birinin sözləri ilə desək, getdikcə daha çox «fəlsəfi bataqlığa» (Walker, 2000) çevrilməyə başlayan şeyə müəyyən aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Burada mən fənni debatları çərçivəyə salmağın müasir üsullarının öz-özlərini hansı sürətlə məhv etdiyini göstərirəm.[13 - Mənim təhlilim problemlərə İngilis-Amerikan mövqeyindən baxışdır, və belə deyilə bilər ki, Kontinental Avropa BM-i problemləri başqa tərzdə həll edə bilər. Lakin bu fəsildə mənim müraciət etdiyim anti-elmi mövqelərin çoxu öz başlanğıcını Alman idealizmindən götürür, və bu mənada əsaslandırmaq olar ki, debatın terminləri fərqli ola bilərsə belə, təməldə dayanan problemlər eynidir (bax Jergenson, 2000).]
LEGİTİMLƏŞDİRMƏ: BM-İN SOSİOLOGİYANIN FƏLSƏFƏSİNƏ EHTİYACI VARMI?
BM-də sosiologiya fəlsəfəsini tədqiq etməyin faydalı olması açıq-aşkar deyil. Tənqidi mövqedə duranlar belə tapşırığı yerinə yetirmək üçün fənnin intellektual ehtiyatları və ya ehtiyacının olmasına tez-tez şübhə edirdilər (Griffiths və O'Callaghan, 2001:199; Skocpol, 1987). Çoxları belə ezoterik (sirrli) nəzəriyyələri daha uyğun adamlara, məsələn filosoflara saxlamağı üstün tutur (Wallace, 1996). Digərləri fəlsəfənin fərqli «tərtibli mülahizə» kimi, legitimləşdirməni tələb olunan qaydada öz adından təmin edə biləcəyinə şübhə edir (Gunnell, 1975: 54; 1998: 6). Fənnin özünü inikas edə bilməsi ilə əlaqədar olan bu bədbinlik, bu cür tədqiqatların adətən bilik yaratmanın daha substantiv formalarını nəzərə almamağa gətirdiyinə inamdan doğur (Gunnell 1998: xii; Halliday, 1996: 320; Mann, 1996; Skocpol, 1987). «Quru»ların qohum fənnlərdən götürmüş olduğu məsum təxsisatlarla bağlı qanuni narahatlıqlar da mövcuddur (Hollis and Smith, 1991).
Əlbəttə, sosial elmlərin öz fəaliyyətini sosiologiyanın fəlsəfəsi baxımından legitimləşdirməyə ehtiyac duyması faktında nəsə dərin bir istehza var. Bəzi diqqətəlayiq istisnaları kənara qoysaq, alimlər öz praktikalarını elmin fəlsəfəsi baxımından çox nadir hallarda legitimləşdirirlər (Gordon, 1991; Gunnell, 1998; Nicholson, 1996a). Doğrudan da, müasir elm yalnız fəlsəfədən müstəqil olması möhkəm müəyyən edildiyi andan elm kimi meydana çıxmışdır (Easton, 1965; Gordon, 1991; Gunnell, 1975; Little, 1980). Bəziləri təbiət qanunlarının, qalanları da ona bənzətmək istəyinin müttəfiqi olan uğurunu nəzərə alaraq, belə fikir söyləyirdilər ki, sosial tədqiqatlar özlərini elm kimi təsdiq etmək istəyirlərsə onların da sosial fəlsəfədən bu qaydada boşanması qaçılmazdır. (Little, 1980: 3; Nicholson, 1996a: 8-10).
Lakin bu prosesə qaçılmaz kimi baxılması güman ki, çox kəskin təklifdir. Təbiət elmləri ilə məşğul olan alimlərin çoxu spekulyativ fəlsəfəni tərk etməkdən məmnuniyyət duysalar da, sosial tədqiqatlarla məşğul olanlar məmnun deyildilər. (Gadamer 1977; Winch, 1958; BM-də bax Bull, 1969; Gamett, 1984; Hollis və Smith 1990; Little, 1980). Bu, müasir sosial elmləri hələ də strukturlaşdırmaqda davam edən intellektual parçalanmadır, lakin qeyd etmək vacibdir ki, bu, təkcə sosial tədqiqatlarda fəlsəfi mövcudluğu təmin etmək yox, həm də elmin müəyyən formalarını içəri buraxmamaq istəyindən yaranır (Bull, 1969; Reynolds, 1973). Ümumiyyətlə, elmi BM-i inkar edənlər per se (öz-özlüyündə) sistemli tədqiqatların əleyhinə deyillər (Gamett, 1984; Reynolds, 1973). Doğrudan da sosiologiyanın əleyhinə olanların nüfuzlu mənbə kimi tez-tez iqtibas etdikləri Vico özünün əsas işini New Science[14 - Məqalənin orijinal sərlövhəsi Principles of a New Science Concerning the Common Nature of Nations idi.] adlandırmışdı (Vico, [1744] 1984). Hermenevtika (hermeneutics) elmi tədqiqata fərqli yanaşma kimi meydana çıxdıqda, onun erkən tərəfdarları özlərini hələ də məna elmi (mənaşünaslıq) yaratmaqla məşğul olan kimi görürdülər. (Bauman, 1978; Dilthey, 1976; Husseri, 1982; Outhwaite, 1975). Sosial dünya haqqında elmin inkar edilməsi, çox vaxt, müəyyən insansızlaşdırma tələbləri ilə əlaqədar elmin nüvəsində dərin kök salmış qorxudan yaranır (Aliotta, 1914; Ashley, 1987, 1989; Morgenthau, 1946; Thompson, 1981).
Ayrıca bir tədqiqat sahəsi kimi, elmin fəlsəfəsi gerçək olaraq yalnız 1930-cu illərdə meydana çıxmışdı (Dingle, 1952; Gordon, 1991; Gunnell, 1998; Oldroyd, 1986). Elmin ilkin anlayışları rüşeym halında idi, və ümumi halda Thomas Hobbes, John Stuart Mill, David Elume və Rene Descartes-in yaratdıqları hesabatlara əsaslanırdı (Gordon, 1991). Lakin, belə demək olar ki, insan tədqiqatlarının təbiəti barəsində şüurlu mühakimələr, humanitar elmlərdə öz rolunu insan şəraiti haqqında fikirləşməyin ayrıca fəaliyyət növünə çevrildiyi vaxtdan oynamağa başlamışdır (Gordon 1991; Manicas, 1987). Məsələn, Thucydides ilk elm tarixçisi (Abbott, 1970; Gilpin, 1986: 306; Tellis, 1996), və güman ki, hətta poztitvist olduğu deyilir (Bluhm, 1967).
Pozitivizmin inkişafına tarixi perspektivdə baxıldıqda, Thucydides-in pozitivist kimi qələmə verilməsinin müdafiə ediləcəyi şübhə doğurmur (Kolakowski, 1969; Oldroyd, 1986) (Bagby, 1994; Garst, 1989). İstənilən halda bu, iyirminci əsrdə pozitivizm və elmin bir-birini əvəz edən terminlərə çevrilməsinin necə baş verdiyinə işıq salır (Bhaskar, 1986). Eyni ilə də bu, bütün sosial elmlərin bilik olmaq iddialarının əsaslandırılmış olması barədə fikirləşmək üçün vacib səbəb olduğuna işarə edir. Elmin fəlsəfəsinin təbiət elmləri üçün legitimləşdirici struktur təmin edə bilməsi ilə əlaqədar şübhələrə baxmayaraq, elmin, xüsusən də texnoloji yeniliklər formasında, nəticələri çətin ki, şübhə altına alına bilsin (Gunnell, 1998; Nicholson, 1996a, 1996b). Eşidilməkdə olan az miqdarda müxalif səslərə baxmayaraq, bu uğur müasir cəmiyyətlərdə elmə onun hələ də əhəmiyyətli dərəcədə saxlamaqda olduğu nəhəng bir nüfuz qazandırmışdır (Appleyard, 1992; Dunbar, 1995).
Əgər sosial tədqiqat təbiət elmlərinin bənzəri olmalıdırsa, onun onların metodlarını, prosedurlarını və təməlində dayanan məntiqi əsaslandırmaları öyrənməsi tələb olunur. Elm olmaq iddialarının ölçülə biləcəyi arşın tələb olunur. Onları axtarmaq üçün elmin fəlsəfəsindən yaxşı yer varmı? Beləliklə, təbiət elmləri fəlsəfə ilə zorla boşanma nəticəsində elmə çevrildiyi halda, sosiologiya legitimlik əldə etmək üçün üzünü elmin fəlsəfəsinə çevirmişdir. Sosiologiyada bilik iddiaları həmişə müəyyən legitimləşdirici fəlsəfi struktur terminlərində ifadə edildiyindən, müxtəlif fənnlər bu iddiaların statusunu yoxlamağa ehtiyac duyurdu. (Reynolds, 1973: 14). Ən azı ona görə ki, kiminsə tədqiqatlarının elm olması iddiası, əlbəttə ki, biliklərin digər formalarına verilməmiş legitimliyə iddia etmək deməkdir (Ashley və Walker, 1990; Smith, 1987).
Gunnell (1975: 54) buna qeyri-mümkün iş kimi baxır və belə hesab edir ki, siyasi «elm öz metodoloji marşrutunu cızmalıdır və bu marşrutu müdafiə elmin nüfuzu hesabına əldə edilə bilməz». Bu fikirlə əlaqədar iki problem var. Birincisi, elmin fəlsəfəsinin sosial tədqiqatlara təsiri təkcə metodoloji deyildir, və ikinci, bu arqument belə bir fərziyyənin üzərində dayanır ki, elmin fəlsəfəsi bizə elmin praktikası (metodları) haqqında heç nə deyə bilmir; əlbəttə bu belə olsaydı, o, haqlı olardı.
Lakin elmin fəlsəfəsi həqiqətən də elmin praktikası üzərində düşündüyünü və onun bəzi mühüm elementləri haqqında fikir söylədiyini iddia edir. Şübhə yoxdur ki, bunların çoxu səhv də ola bilər, lakin bu başdan onların hamısının səhv olduğunu bildirmək üçün əsas yoxdur. Elmin fəlsəfəsi, elmi anlamaq terminlərində müəyyən legitimlik iddiasında olduğundan, sosial tədqiqatların resurs üçün ona müraciət etməsi tamamilə qanunauyğundur. Əgər Gunnell-in mülahizəsi öz məntiqi nəticəsinə qədər davam etdirilsəydi, politologiya və BM, fənnin daxilində yaradılmış resurslardan başqa, bütün resursları cəlb etməkdən kənarlaşdırılmalı idi (Gunnell-in arqumentlərinin əksinə olanlar üçün bax Reynolds, 1973). Bundan başqa, akademik fənlər Gunnell-in təklif etmək istədiyi qədər hermetik möhürlənməyib və fəlsəfi konsepsiyaları strukturlarının mühüm elementləri kimi öz daxilində saxlayır.
Elmin fəlsəfəsində inkişaf etdirilmiş konsepsiyaların çoxu fənnin toxumasına tamamilə birləşdirilmişdir (Gunnell, 1975: xiii), və ola bilsin ki, fənnin portretini hər hansı digər amillərdən daha çox formalaşdırmışdır və formalaşdırmaqdadır (Nicholson, 1996a, 1996b; Smith, 1995). Bu baxımdan, BM-in sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə birgə işləməsinə alternativ yoxdur. Bütün dərsliklərdə bu problem barədə giriş bölmələri və ayrıca fəsillərə yer ayrılması faktdır. Digər səbəb konseptual tədqiqatın empirik tədqiqat üçün ilkin şərt olmasıdır. (Walker, 1993: 82). Empirik tədqiqatlara keçməzdən əvvəl, tədqiqatçılara izah etmək istədiklərinin nə olması, və onu hansı yolla daha yaxşı izah etməyin mümkünlüyü barədə müəyyən ideyalar lazım olur. Bütün tədqiqatlar müəyyən fərziyyələrdən başlayır və onların əsaslarının başa düşülməsi tədqiqatın mühüm hissəsidir.
Belə mücərrəd konseptual tədqiqatların niyə vacib olması barədə yekun arqument ondan ibarətdir ki, təbiət elmlərinin alimləri konkret izahların faktik məzmunu ilə razılaşmayanda belə, ən azı verilmiş hadisənin izahının nəyə bənzəyə biləcəyi barədə razılığa gəlirlər (Nicholson, 1996a: 2; Reynolds, 1973). Sosial elmlərin tədqiqatçıları isə yox (Hollis və Smith, 1990; Reynolds, 1973). Güman ki, müharibənin səbəblərini aydınlaşdırmaq istəyi ilə yaradılmış fənnin belə tədqiqatın edilə biləcəyi şəraiti bilməməsi lənətlənmə hökmünə bərabərdir (Nieholson, 1996a: 3). Müharibənin səbəblərini bilmək bir şeydir; bizim onları bildiyimizi bilmək isə tamamilə başqa məsələdir.
İstənilən halda, işlə məşğul olmaq öz-özlüyündə uğuru təmin etmir, və etiraf edilməlidir ki, BM-də sosiologiyanın fəlsəfəsindən istifadə edilməsinə etirazlar, və onun düzgün tətbiq edilməməsi haqqında şikayətlər müəyyən əsasa malikdir. (Halliday, 1994: 23; Kratochwil, 2000; Wallace, 1996). Ümumi halda bu problemlər konseptual aydınlığın olmaması, əsas terminlərin düzgün işlədilməməsi və qohum fənnlərdə inkişaf etdirilmiş həlledici konsepsiyaların istifadə xüsusiyyətlərini və ya inkişaf kontekstini nəzərə almadan bəsit tətbiqi nəticəsində yaranır. Bu narahatlıqların ən parlaq nümunəsi ontologiya, epistemologiya və metodologiya kimi terminlərin işlədilməsidir, hərçənd ki, Kuhn-un paradiqmlər anlayışının geniş və tənqidsiz qəbulu ikinci nümunə olmağa çox yaxındır yaxınlaşır. (Banks, 1985; Vasquez, 1998). (Banks, 1985; Vasquez, 1998). Bu terminlər sosiologiya və elmin fəlsəfəsində, analitik aydınlığı təmin etmək və sahənin özünəməxsus cəhətlərini təsvir etmək üçün çox konkret istifadəyə və funksiyaya malikdir. BM-də isə bu terminlər çox vaxt onların necə və nə üçün istifadə edilməsinə kifayət qədər diqqət yetirilmədən ətrafa fəlsəfi əl qumbaraları kimi atılır.
Məsələn, özünün başqa cəhətlərinə görə nümunəvi olan işlər silsiləsində Michael Nicholson pozitivizmə müxtəlif formalarda «epistemologiya» (Nicholson, 1996a, 1996b), «metodologiya» (fəslin sərlövhəsinin «Beynəlxalq münasibətlərin epistemologiyası» olmasına baxmayaraq) (Nicholson, 1996a; Nicholson və Bennett, 1994), 'biheviorizm''' (Nicholson, 1996a;129) və «sosial davranışa elmi yanaşma» (Nicholson, 1996a: 190) kimi müraciət etmişdir, hərçənd ki, hamı sonuncunun böyük təəssüf hissi ilə edildiyini başa düşür. Eləcə də Steve Smith pozitivizmi epistemologiya (Smith, 1996: 24); «empirik epistemologiyaya» malik olan (Smith, 1996: 22), və realizmin təməlini bərkidən «metodologiya» (Smith, 1997: 166) kimi nəzərdən keçirmişdir. Mən bu iki tədqiqatçını meylin ən pis deyil, tipik nümunəsi kimi gətirmişəm. Lakin aydındır ki, burada müəyyən qarışıqlıq var.[15 - Ontologiya, epistemologiya və metodologiya arasındakı fərqi yadda saxlamaq vacibdir. Fəlsəfi terminlərdə ontologiya başlanğıcda metafizikanın bir bölməsi kimi başa düşülürdü; bu, ümumilikdə varlıq haqqında, mövcudluğun təbiəti və gerçəkliyin kateqorial strukturu kimi məsələləri əhatə edən elmdir. Elmin və sosiologiyanın fəlsəfələrində bu, konkret nəzəriyyə və ya təfəkkür sistemi vasitəsilə mövcudluğu bəyan edilmiş və ya qəbul edilmiş şeylər dəstinə istinad etmək üçün istifadə edilir: məhz bu mənada nəzəriyyənin «ontologiyası» haqqında, və ya bu və ya başqa ontologiyaya (məsələn, anarxik strukturların və ya maddi substansiyaların ontologiyası) malik nəzəriyyə haqqında danışılır. Epistemologiya termini mənşəyini, mənası bilik olan yunan sözü episteme-dən götürür. Sadə ifadələrdə, epistemologiya biliyin və ya necə öyrənməyimizin fəlsəfəsidir. Metodologiya da biliyi necə öyrənməyimizlə məşğuldur, lakin təbiətinə görə daha praktikdir. Metodologiya diqqətini xüsusi yollar – dünyamızı daha yaxşı anlamaq üçün istifadə edə biləcəyimiz metodlar üzərində cəmləşdirir. Epistemologiya və metodologiya sıx əlaqəlidir: əvvəlki biz dünyanı bilməyə necə gəliriyin fəlsəfəsini, sonrakı isə praktikasını əhatə edir. BM-də bu cəhətlərin birləşdirilməsi və qarışıq salınması adi hala çevrilmişdir. Məsələn, Adier (bu kitabın 5-ci Fəslində) bəyan edir ki, «Materializm maddi gerçəkliyin, onun qavranılması və yozulmasından asılı olmayaraq, mövcudluğunu və bizim bildiyimizin bizdən kənarda olan gerçəkliyin dəqiq təsviri olmasını qəbul edən dünyagörüşüdür». Aydın olmalıdır ki, burada biri o birisindən zəruri olaraq çıxmayan iki təklif irəli sürülmüşdür. Birincisi ontoloji – «maddi gerçəklik mövcuddur»; ikincisi isə epistemoloji – bizim «bildiyimiz gerçəkliyin dəqiq təsviridir» təklifdir. Bunu görmək vacibdir ki, materialist birinci ontoloji təklifi qəbul edə bilər, ikinci epistemoloji təklifi qəbul etmək onun üçün zəruri deyil. Materializm mövcudluğun (ontoloji təklif) nəzəriyyəsidir, epistemoloji təklif ya artıqdır, ya da əlavə əsaslandırma tələb edir. Lakin mən şübhə edirəm ki, BM daxilində kimsə «bizim bildiyimiz gerçəkliyin dəqiq təsviridir» təklifini əsaslandıra bilsin.]
ERKƏN BM: FƏLSƏFƏSİZ ELM
Fənnin erkən tarixində elmin problemli anlayış hesab edilmədiyi vaxtlar olub (Bluhm, 1967; Boucher, 1998; Dougherty və Pfaltzgraff, 1996; Tellis, 1996). İlk praktiklərə güman ki, elm anlayışının tam mənası məlum deyildi, lakin BM-in elm olmalı olması və elm olacağı haqqında ümumi bir razılıq var idi. Ashley J. Tellis bildirirdi ki, realizmin Thucydides-dən bu günə qədər inkişafı «elmi nəzəriyyəyə doğru uzun bir yürüş» (Tellis, 1996) kimi başa düşülməlidir. Thucydides-ə realist kimi baxmağın düzgünlük dərəcəsini şübhə altına qoyan çoxlu tənqidlərə baxmayaraq, onun Peloponnes Müharibəsi haqqında mülahizələrinin «bitərəf mövqedən, kifayət dərəcədə intellektual səviyyədə, banallıq və əxlaqi dəyərləndirmə ilə yüklənməmiş, soyuq və tənqidi yazılmış» olmasına çox az adam şübhə edirdi (Bury, 1975: 252).
Düzdür Hobbes hansı predmetlərin elm kimi qəbul edilməsi haqqında təhrikçi fikirlərə malik idi, lakin onun öz işlərinə elm kimi baxdığına şübhə yox idi, və o, ola bilsin ki, özünü hətta politologiyanın ixtiraçısı hesab edirdi (Ryan, 1996; Sorell, 1996). Artıq Hobbes-un politologiya anlayışının özündə, onun «politologiya» və «siyasi praktiklik» adlandırdıqları arasında dəqiq konturlanmış fərq toxumları var idi (Ryan, 1996). Hobbes-a görə Thucydides-in təhlili siyasi praktikliyə əsaslanırdı; ümumi halda bu praktik müdrikliyə bərabər tutulur və bizim müəyyən tarixi nümunələr diapazonundan çıxara bildiyimiz ən yaxşı məsləhət vasitəsilə əldə edilirdi. Siyasi müdriklik biliyin həqiqi forması olmuşdur, lakin istənilən halda bu təfsilatların məlum olmasını tələb edən bilikdir. Sanki Charles Reynoldsun bütün tarixi izahların bu formada olduğunu hesab etdiyi görünür (Reynolds, 1973). Bu, biliyin keçmişin təcrübəsinə və artıq baş vermişlərə əsaslanan formasıdır. Lakin bu, şeylər necə işləməlidir və nə baş verməlidir biliyi deyildir. Hobbes-a görə elm hipotetik, ümumi və səhvsiz olmalıdır. Buna baxmayaraq siyasət elm ola bilər və həqiqətən də olmalıdır.
Hətta müharibələr arası idealizmi də bəşəriyyətin inkişafında elmin roluna uyğun gələn kimi yozmaq olar (Carr, 1946; Long, 1995: 306). BM-in bu dövrü İntibahın biliyə əsaslanan inkişaf ideyalarını daşıdığından, belə mövqe çətin ki, şübhə altına alına bilsin (George, 1994: 74-7). Lakin Richard Little bildirirdi ki, erkən BM təbiət elmləri vasitəsilə özünü modelləşdirmə cəhdlərinin göstərilmədiyi, və «sonsuz mürəkkəb gerçəkliyi anlamaqda kömək edə bilən qanunların kəşfi ilə məşğul» olunmadığı dövrlərdə meydana çıxmış başqa sosial elmlərdən fərqlənirdi (Little, 1980: 7; bax, habelə Smith, 1987). Lakin Little-in mövqeyi (bax, habelə Smith, 1987) iki problemdən əziyyət çəkir.
Birincisi Schmidt-in fənnin pis tarixləri müasir anlayışları təhrif edə bilər hökmünün doğruluğunu nümayiş etdirir (Bax, bu kitabda Fəsil 1). Little-in BM və digər sosiologiya fənləri arasında kəskin sərhədd qoyması yalnız o vaxt mənaya malikdir ki, 1919-cu ildə Aberystwyth-də ilk akademik bölmənin əsasının qoyulmasının unikal bir hadisə olduğu və buna qədər fənnin tarixinin olmadığı qəbul edilsin. Schmidt çox aydın göstərir ki, konkret BM bölməsi 1919-cu ildə yaradılsa da, fənni biliklərin yaradılması daha uzun tarixə malik idi. Bu mənada, Little-in doğrudan da özünü elm kimi modelləşdirmyə çalışdığını iddi etdiyi fənnlər içərisindən yeni BM fənninin çıxarılmalı olduğu mənbələr idi (Schmidt, 1998; bax, habelə Butterfield, 1951).
Little-in təhlili ilə əlaqədar ikinci problem ondan ibarətdir ki, o, elmin çox konkret təyinata malik hesabatını geriyə – müharibələr arası idealistlərin işinə tətbiq edir. Və deyəsən belə hesab edir ki, normativ ölçü tədqiqatı elm olmaqdan kənarlaşdırır; elm ancaq faktual təhlillə məşğul olur və dəyərlə yönləndirilən (dəyərdən çıxarılan) tədqiqat nəsə başqa bir şeydir. (Little, 1980: 7). Bu, elmdə fakt/dəyər nisbətinin çox özünəməxsus və mübahisəli hesabatıdır və fənnin erkən nümayəndələrinin onu himayə etməsi haqqında heç bir dəlil yoxdur. Bundan başqa, elmi BM-in elmi izahları məhz sosial dəyişikliklərə gətirmək məqsədi ilə təmin edilməsi məsələsinə sadiq olan çoxlu sayda müdafiəçiləri var. (Nicholson, 1996a: 3; 2000: 197; Wright, 1962).
Fənnin ilkin mənşələrinin «qeyri-elmi» olduğu barəsində ittiham E.H. Carr-ın ortaya qoyduğu öldürücü tənqidin daxilində idi. Carr bildirirdi ki, strateji polemikanın aparıla biləcəyi yeganə şey «beynəlxalq siyasət elmi özünün körpəlik dövründədir» fikri çərçivəsində aparıla bilər (Can", 1946: 14). Carr-a görə belə elmi realizm «faktları qəbul, onların səbəbləri və nəticələrini isə təhlil etmək» təklifində təkid etməklə təmin edilə bilərdi (1946: 14). Carr-a görə bu elmə alternativ, onun «kimyagarlıq» kimi xarakterizə etdiyi idealizm idi (1946: 14).
Maraqlıdır ki, Carr-ın elmə sadiq olduğunu hamının qəbul etməsinə baxmayaraq, bəziləri ona fənndəki yozumçu ənənənin ən yaxşı nəzərdən keçirilmiş bir hissəsi kimi (Dunne, 1998: 7), digərləri isə həm elmi, həm də yozumçu baxışlarından istifadə edən kimi baxırlar (George, 1994: 77). Lakin Carr-a hansı ənənə daxilində (burada doğrudan da dəqiq sərhədlər varsa) baxılmasından asılı olmayaraq, onun idealistləri tənqidi belə yarlıqların fənni siyasətləri barəsində nəsə vacib bir şeyə işarə edir. Carr-ın realizmin faktların qəbul edilməsi, və onların səbəb və nəticələrinin təhlilinə əsaslanması barədə bəyanatı Norman Angell-in beynəlxalq siyasət məsələləri ilə əlaqədar təhsilin inkişaf etdirilməsi çağırışında öz əksini tapdı. Angell bildirirdi ki, belə təhsilin çatışmaması «həqiqətin qərəzsiz axtarışı və bütün faktların düzgün yozulması» yolunda səddir (Angell, 1947:17); bu inamsız isə biz «davamlı inkişaf əldə etməyə ümid etdiyimiz yeganə metodu: sosial nəzəriyyənin və doktrinanın faktlar və təcrübə işığında təshih edilməsini; cəmiyyətə tətbiq edilə biləcək elmi metodu» səmərəsiz edirik (Angell, 1947: 23). Angell-in idealist yanaşması və Carr-ın daha realist meylləri arasındakı bənzərliklər nəzərə alındıqda, Carr-ın elm/kimyagərlik dixotomiyasına, Angell-in də iddialı olduğu yüksək «elmi» ərazidən müəyyən hissə qoparmaq üçün şüurlu cəhd kimi baxmaq mümkündür.
Hadisələrin belə inkişafı baxımından Hans Morgenthau maraqlı fiqurdur, çünki fənnin öz daxilindən, BM-in bir elm kimi əleyhinə açıq arqumentlər söyləyən ilk şəxslərdən biridir. Lakin onun elmin əleyhinə dönməsi çox konkret mənşəyə malikdir. Onun əvvəlki işi «beynəlxalq mübahisələrin elmi baxımdan şəksiz olan» sinifləşdirilməsini yaratmaq cəhdi kimi düşünülmüşdü (Honig, 1996: 289). Və elmə olan bu sədaqət onun 1940-cı ildə yazdığı 'Positivism, Functionalism and International Law' (Honig, 1996; Morgenthau, 1940) essesində hələ qalmaqda idi. Bu hissədə o, texniki səviyyədə elmi prinsiplərdən məhrum olan beynəlxalq hüquq yaratmaq cəhdlərinə acıyırdı (Morgenthau, 1940: 284). Elmi BM barədə bütün ümidləri rədd etdiyi Scientific Man and PowerPolitics əsərində isə onun mövqeyi tam əksinə çevrilmişdi (Morgenthau, 1946, 1972). Lakin Morgenthau-nun elmdən, və qondarma, metafizik, ehkamçı olduğunu iddia etdiyi pozitivizmdən açıq-aşkar imtina etməsi (Griffiths, 1992), tədqiqatçıları onu BM elmi ilə bir cərgəyə qoymaqdan çəkindirə bilməmişdi (Hollis və Smith, 1990: 23), bəziləri isə ona pozitivist yarlığı vurmağa qədər gedib çıxmışdılar (George, 1994; Hollis və Smith, 1990: 28; alternativ baxış üçün bax Bain, 2000, Gamett, 1984; Nicholson, 1996a).
Ümumiyyətlə, Morgenthau BM elminə sadiq kimi nəzərdən keçirilməlidir gümanı, onun «siyasət kökləri insan təbiətində olan obyektiv qanunlar» əsasında idarə edilirdi bəyanatı əsasında edilmişdir. (George, 1994: 93; Hollis və Smith, 1990: 23-4; Morgenthau, 1948: 4). Lakin bu bəyanatı elmi BM-ə sədaqət kimi yozmaq mövqeni itirmək deməkdir. Siyasətin insan təbiətinin obyektiv qanunları ilə idarə edildiyini qəbul etməklə, Morgenthau əslində BM elminə ehtiyacın olmadığını deyir, çünki bu halda BM sosiologiya yox, biologiyanın izah etdiyi qanunlar əsasında idarə edilir (Griffiths, 1992: 39). Burada artıq BM elminin kəşf edəcəyi bir şey qalmır. Morgenthau-nun nəzəriyyəsi dövlət başçıları üçün təlimat kimi daha yaxşı qavranılır. Bu, insan davranışını idarə edən qanunların başa düşülməsinə əsaslanan siyasət üçün texniki rəhbərlikdir. Daha vacibi budur ki, Morgenthau özünün insan təbiəti haqqında arqumentini elmi deyil, metafizik məzmunda əsaslandırır (Griffiths, 1992:38, 43; Honig, 1996: 305).
Bu mövzu ilə bağlı, elmin təbiəti barədə irəli sürülən və ya rədd edilən heç bir davamlı müzakirənin olmaması çox maraqlıdır. Elm barədə bəyanatların legitimləşdirilməsi üçün başqa fənlərdə yaradılmış ədəbiyyata müraciət etməklə çox zəif cəhdlər göstərilmişdir, lakin elmin faktiki məzmununun dərindən açılması üçün heç bir gerçək cəhd təklif edilməmişdir. Doğrudan da, Herbert Butterfield kimi bəziləri üçün elm sadəcə olaraq tədqiqatın ənənəvi forması idi (Butterfield, 1951; Dunne, 1998: 123). Həmin dövrdə elmin fəlsəfəsinin zəif inkişaf etmiş olduğunu nəzərə alsaq, elmin fəlsəfəsi baxımından bu cür cılız legitimləşdirmə başa düşüləndir. Lakin hadisələr sürətlə davam edir, konsensus yaranır və, istənilən halda, BM-ə öz möhrünü bəzən qabaqcadan nəzərdə tutulmamış üsullarla vururdu. BM elmi müəyyən fəlsəfəni yenidən kəşf etməyə hazırlaşırdı.
YENİYETMƏ BM: ELMİN LEGİTİMLƏŞMƏSİ
Elmin fəlsəfəsinin BM daxilində müntəzəm işlədilməsi John Vasquez-in «davranışçı qiyam» (Vasquez, 1998: 39) adlandırdığı hadisəylə başlamışdır. Politologiya və digər ictimai elmlərdə belə «qiyamın» 1950-ci illərin əvvəllərində baş verməsinə baxmayaraq, 1960-cı illərə qədər o, BM-də özünü əhəmiyyətli dərəcədə göstərməmişdi (Knorr və Rosenau, 1969a). Onu BM-ə daxil etmək üçün çağırışlar bundan əvvəl də olmuşdu (Guetzkow, 1950) və bəziləri hesab edirlər ki Quincy Wright-ın müharibə haqqında 1942-ci il kitabı kimi bəzi işlər davranışçıdır (Knorr və Rosenau, 1969b: 5; Schmidt, bu kitabda Fəsil 1). Lakin Vasquez bu hadisələrə, öz məramına görə, davranışçı kimi baxsa da, onların baş verəcək «qiyama» mühüm bir təsir göstərmədiyini hesab edir (Vasquez, 1998: 40). «Qiyamı» mərhələlərə bu cür bölməklə, «davranışçı qiyam» mənbələri ümumi şəkildə Deutsch (1953, 1964), Kaplan (1957), Schelling (1960) və Snyder, Bruek və Sapin-in (1954, 1962) işlərində verilmişdir; (Hollis və Smith, 1990; Vasquez, 1998; Schmidt, bu kitabda Fəsil 1). Lakin Schmidt 1-ci Fəsildə bildirir ki, davranışçılığın inkişafının hakim hesabatlarında Chicago Politologiya Məktəbinin rolu ümumiyyətlə yaddan çıxarılmışdır. Və elmin fəlsəfəsi baxımından yanaşanda Schmidt-in mövqeyi ümumilikdə haqlı görünür.
1950-ci ildə Harold Lasswell və Abraham Kaplan birqiymətli olaraq bildirirdilər ki, onların politologiya üçün struktur yaratmaq cəhdləri elmin məntiqi pozitivist fəlsəfəsindəki hadisələrlə şərtləndirilmişdir.[16 - Hərdən məntiqi empirizm, elmi empirizm və ardıcıl empirizm adlandırılan məntiqi pozitivizm 1920-ci illərdə Vyanada Vyana Dərnəyi kimi tanınan bir qrup alim, riyaziyyatçı və filosof tərəfindən yaradılmış fəlsəfi məktəbdir. Onun ən görkəmli üzvlərinin arasında Moritz Schlick, Rudolf Camap və Kurt Godel də var idi. Onlar ilhamlandırıcı ideyalarının çoxunu Ernst Mach, Gottlob Frege, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein və George Edward Moore-un əsərlərindən çıxarmışdılar. Məntiqi pozitivistlər elmi nəzəriyyələrin məzmununun məntiqin və riyaziyyatın həqiqətləri, və hissi təcrübəyə aid olan təkliflərə gətirilə biləcəyini göstərməklə, elmin dilini daha anlaqlı etmək üçün razılaşdırılmış cəhdlər göstərmişlər. Qrupun üzvləri metafizik mülahizələrə ikrah hissini bölüşdürür və gerçəklik barədə metafizik təkliflərə mənasız kimi baxırdılar. Məntiqi pozitivist üçün biliyin yalnız iki növü – səbəbə və təcrübəyə əsaslanan forması doğrudur. Məntiqi Pozitivizmin əsas tezislərini qısaca aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. (1) Yalnız yoxlanılması mümkün olan təklif və ya hökmün faktik mənası vardır. Burada təklifin doğruluğunun təcrübə vasitəsilə tam sübuta yetirilməsi deyil, onun müəyyən ehtimalla qiymətləndirilə bilməsi nəzərdə tutulur. (2) Təklif yalnız o vaxt yoxlanıla biləndir ki, ya təcrübəyə əsaslanan təklif olsun, ya da ondan, digər fərziyyələrlə birlikdə, təcrübəyə əsaslanan hansısa bir təklif çıxarıla bilsin. (3) Yoxlanıla (sınaqdan keçirilə) bilməyən haqqında mövcuddur demək mümkün deyil. Nəzəri obyektlər instrumental (vasitəli, dolayısıyla), «sanki» mövcud olan kimi emal edilir. (4) Təklif yalnız onun terminlərinin tərifləri əsasında doğru olduqda, yəni tavtoloji olduqda formal mənaya malikdir. (5) Məntiq və riyaziyyatın qanunlarının hamısı tavtolojidir. (6) Təklif yalnız yoxlanıla bilərsə və ya tavtolojidirsə bilavasitə mənaya malikdir. (7) Metafiziki bəyanatlar nə yoxlanılan, nə də tavtoloji olmadıqlarından sözün hərfi mənasında mənasızdırlar. (8) Etik, estetik, teoloji (dini) bəyanatlar da bu şərtlərə cavab verə bilmədiklərindən idraki baxımdan mənasızdır, hərçənd ki, «hissi» mənaya malik ola bilərlər. (9) Metafizika, etika, dinin və estetikanın fəlsəfəsi hamısı aradan qalxdığından, fəlsəfənin yeganə məsələsi aydınlaşdırma və təhlildir. Beləliklə, fəlsəfənin təklifləri linqvistikdir, faktik deyildir və fəlsəfə məntiqin bölməsidir; buradan da məntiqi pozitivizm yarlığı alınır.] Elmin fəlsəfəsi istiqamətindəki bu dönüş, BM-də «davranışçı qiyama» çox aydın təsir göstərmiş David Easton (1953, 1965) və «elmin fəlsəfəsinin sosial tədqiqatların əsası kimi hamı tərəfindən qəbul edilməsi, sosioloji yozumda davamlı inkişaf vəd edən «uçuş» fenomenidir» (Lane, 1966) deyən Robert Lane tərəfindən təsdiqlənmişdir.[17 - Easton, müasir «normativ nəzəriyyəyə qayıtmaq» (Frost, 1986, 1996; Smith, 1992) çağırışlarının güzgü əksi olan bəyanatında hesab edirdi ki, «tarixi və etik nəzəriyyənin hökmranlığı» empirik nəzəriyyəni fənndən kənarda qoymuşdur (Easton, 1953, 1965: ix).]
Məntiqi pozitivizmin elmin fəlsəfəsinə doğru dönüşün legitimləşdirilməsinə xidmət edən həlledici toplananı, onun «elmin vəhdəti tezisi» idi (Nagel, 1961). Əlbəttə ki, bu özünütəsdiq idi; məntiqi pozitivizm elan edirdi ki, elmlər birləşdirilə bilər və məntiqi pozitivizm elmin məzmununu müəyyən edir. Belə ki, elm yarlığına layiq olan hər bir ictimai elmə məntiqi pozitivizm tələb olunur, çünki məntiqi pozitivizm elmin fəlsəfəsinə dönüş üçün legitimləşdirməni təmin edir. (Bhaskar, 1986). Elm yarlığının bu cür qəsb edilməsi «böyük debatlarda» (Dunne, 1998) ənənəçilər (traditionalists) və elmçilər (scientists) arasında mühüm hadisə olmalı idi, çünki elm yarlığı (adı) faktik olaraq məntiqi pozitivizmə verilmişdi.
Bu çox mühüm məqamdır, və BM-in öyrənilməsi ilə əlaqədar fənni müzakirələrdə tez-tez yaddan çıxarılan bir şeyə aydınlıq gətirir; BM-də «davranışçı qiyamı» möhkəmlədən elm modeli alimlərin praktikasına deyil elmin çox konkret fəlsəfəsinə əsaslanır (Gunnell, 1975: 19). Elmi metodlara riayət etmək tələblərinə baxmayaraq, əslində davranışçılıq o vaxt hökmran olan müəyyən elmi fəlsəfəni həyata keçirmək (tətbiq etmək) cəhdi idi. Tədqiqatçıların faktik praktikası ilə məntiqi pozitivizm arasındakı münasibət hələ şübhə predmeti ola biləcək məsələ deyildi (Chalmers, 1992). Öz metodlarını legitimləşdirmək üçün BM artıq üzünü elmin fəlsəfəsinə çevirmişdi və elmin fəlsəfəsi məntiqi pozitivizmin gətirdiyi hesabatı şübhə altına almağa başlayanda BM-in də onun ardınca getməsi qaçılmaz idi. Bu, məntiqi pozitivizmin müxtəlif modifikasiyalarına aparırıdı və «məntiqi» termini son nəticədə pozitivizm yarlığı altındakı daha yumşaq variantın xeyrinə zəiflədilə bilərdi (S. Smith, 1996: 14-18).
Bu, BM-də elmin hər tərəfini sarmış çoxlu sayda cari ziddiyyətləri aydınlaşdırmağa da kömək edir, çünki aydın deyil ki, bu imtina edilmiş şey həqiqi elm, məntiqi pozitivist variant, yoxsa digər, daha mülayim pozitivist variantdır. Bu problem bir şərhçinin 12 variantını gətirdiyi (Halfpenny, 1982) pozitivizmin özü barədə razılığın olmaması ilə daha da mürəkkəbləşir (Halfpenny, 1982). Bundan başqa, elm fəlsəfəsinin özü tez bir zamanda pozitivizmi rədd etməli, və alimlərin praktikasının pozitivist modelə uyğun olmadığını bəyan etməli idi. Bu, daha çox paradoksal görünən belə bir baxışa gətirirdi ki, pozitivist modelin surətini çıxarmağa çalışmış bütün yanaşmalar əslində elmi prosedurlara riayət etmirmiş. Hər halda, problemlərin məntiqi pozitivizmlə fəlsəfənin özünün mübahisəsi zəminində meydana çıxmasına baxmayaraq, davranışçılar fəlsəfəyə üz tutduqda, elmin fəlsəfəsi daxilində pozitivizmin doğruluğu ilə əlaqədar konsensus əmələ gəlmişdi, və ona görə də fənnin bu modeli qəbul etməsi tamamilə düzgün idi. Əslində məntiqi fəlsəfənin daxilində pozitivizmi (pozitivizmlə əlaqədar mövcud olan konsensusun səviyyəsini) nəzərə aldıqda, onu qəbul etməmək anormallıq olardı (Chalmers, 1992).
BM daxilində poztivizmin qəbul edilməsinin tədqiqinə keçməzdən əvvəl onun adından edilmiş və BM-ə mühüm təsir göstərmiş bəyanatlardan bəzilərini nəzərdən keçirmək vacibdir. Onlardan ikisi xüsusi yer tutur: operasionalizm və instrumentalizm «davranışçı qiyamın» lap qəlbində idi, və hər ikisi məntiqi pozitivizm/pozitivizmin daxilinə hörülmüşdü (Gunnell, 1975). Operasi-onalizmə sədaqət ümumiyyətlə yaxşı başa düşüləndir: nəzəriyyənin doğruluğu son nəticədə «faktlara» dayandığından, elmi və ya empirik (təcrübi) hesab edilən bütün anlayışlar operasional olaraq təyin edilməlidir. Ümumiyyətlə bu, davranışçılıqda müşahidə dilini göstərmək mənasında qəbul edilə bilər (Gunnell, 1975; Nicholson. 1996a). Daha az başa düşüləni operasionalizmlə sıx bağlı olan və məntiqi pozitivizmə/pozitivizmə nüfuz etmiş instrumentalizmdir.
İnstrumentalizm nəzəriyyələrdə müşahidə edilə bilməyən terminlərin statusu ilə bağlı bəzi dolaşıq suallardan yan keçmək üçün pozitivistlər tərəfindən işlədilən alətdir. İnstrumentalist baxışa əsasən, nəzəri konsepsiyalar düzgün və ya yalan olmasına yox, nəzəri faydalılığına görə qiymətləndirilirdi. (Singer, 1969: 76; Waltz, 1979: 8; Wasby, 1970: 66). İnstrumentalistə görə nəzəriyyələr dünyanın mövcud olması yolları haqqında fərziyyələr kimi götürülə bilməz. Müşahidə edilə bilən vəziyyətlərə gətirilə bilməyən şəraitlərə mövcud «olan» kimi baxmaq lazımdır. Əhəmiyyətə malik olan faktlardır, nəzəriyyə isə sadəcə olaraq onları toplamağın ən yaxşı üsuludur (Gunnell, 1975: 26-7). Bu yeni başlayan instrumentalizm, müşahidə vasitəsilə doğruluq haqqında tələblərin daxilində möhkəm yerləşdirilmiş fəlsəfənin modelləri, xüsusən də sistemin modellərini qurmaq məsələsində niyə belə səriştəli və təkidli olduğunu izah etməyə kömək edir.
Bu instrumentalist mövqeyə görə, «həqiqət» nə pozitivizm lügətinin bir hissəsi, nə də təməldə duran səbəblərin axtarılması üçün hansısa bir tədqiqat idi (Kenneth Waltz-un həqiqətlə niyə məşğul olmadığı barədə bax Griffiths, 1992:96-8,). Doğrudan da Comte-dən bu yana pozitivizm, ontoloji statusuna uyğun olaraq, hadisə və ya həqiqətin axtarışından kənarda olan hər bir şeydən uzun müddət imtina etmişdi (Comte, [1854] 2000: 28). Comte-yə görə:
Son nəticədə, pozitiv hal, Mütləq anlayışlardan sonra səmərəsiz axtarışlara sərf edilmiş şüur, kainatın mənşəyi və təyinatı, hadisələrin səbəbləri və qanunlarının öyrənilməsinə onlarıntətbiqinin özü, yəni onların daimi varislik əlaqələri və oxşarlığı… Mən sadəcə olaraq, anlayışlarda artıq mütləq bir şeyin qalmadığı qorxusu ilə, bütün pozitiv biliklərimizin nisbi olduğunu nəzərdə saxlamağı arzu edirəm … (Comte, [1854] 2000: 68, 190).
Bu, eləcə də pozitivizmlə bağlı müəyyən müasir anlaşılmazlıqların necə meydana çıxdığına işıq salmağa yardım edir. Məsələn, pozitivizmin hadisələrin əsasında duran səbəblərin axtrışını rədd etdiyi nəzərə alınarsa, Hollis və Smith-in realizmin Morgenthau variantı «hadisələri təhlil etməyin əsil pozitivist üsuludur, çünki davranışı doğuran təməl qüvvələr anlayışına söykənir» (Hollis və Smith, 1990: 23) fikri problemlidir.
Məntiqi pozitivizmin dəstək verdiyi daha açıq elmi yanaşma fənndə möhkəm yer almışdı. (Alker, 1965; Dunne, 1998; Hollis və Smith, 1990; Hoole və Zinnes, 1976; Rosenau, 1971). Sosiologiyanın fəlsəfəsi mövqeyindən baxdıqda dörd fərqli cəhət nəzərə çarpır. Birincisi, məntiqi pozitivizmin xidmətlərinin nədən ibarət olmasından asılı olmayaraq, BM-də davranışçılıq ən azı onun fundamental prinsiplərinə üyğun idi, və onun «elmilik» mandatını sadəcə olaraq əzəldən verilmiş kimi qəbul etmək əvəzinə əsaslandırmağa çalışırdı. Bu baxımdan Abraham Kaplan-ın The Conduct of Inquiry (1964) əsəri güman ki, ən əhəmiyyətli işdir, lakin bundan əvvəl digərləri də olmuşdur (Brecht, 1959; Van Dyke, 1960; bax habelə Meehan, 1968). Görünür ki, davranışçılar fəlsəfəni anlamış və ardıcıl olaraq tətbiq etmişlər; onların qarasına danışanların çoxu haqqında bunu nə o vaxt, nə də indi demək mümkün deyildir.
İkincisi onların realizmin kifayət qədər elmi olmaması barədə tənqidi, realizmin pozitivist olmasını bəyan etməyə çalışan sonrakı hesabatlara həqiqi gərginlik gətirir (George, 1994; Smith, 1996). Davranışçılar klassik realizmdə dəqiqliyin çatışmamasından narazı idilər (Hollis və Smith, 1990: 28). Onların məntiqi pozitivizminin ardıcıl tətbiqi göstərdi ki, insan təbiəti haqqında fərziyyələr metafizik, müşahidə edilə bilməyən və deməli qeyri-elmidir. Realizm və pozitivizmdəki dəyişiklikləri nəzərə alsaq, realizmin pozitivist olması haqqında əsaslandırıl-mamış bəyanatın tərəfində durulacağı ehtimalı çox azdır.
Üçüncüsü, bu yanaşmanın BM-ə idxal edilməsi müqavimətsiz olmamışdır. Bu müqavimətin ön cəbhəsində Hedley Bull-un elmi yanaşma adlandırdığı şeyə polemik hücumu dayanmışdı (Bull, 1969: 361). Bull məntiqi pozitivizmin daxilinə hörülmüş olduğunu aydın gördüyü bu elmi yanaşmaya qarşı Zimmern, Carr və Morgenthau-nun işlərində təsvir edilmiş «klassik» yanaşmanı qoyurdu (debatların müfəssəl və mürəkkəb təsviri üçün bax, Dunne, 1998). Bull-un hücumunun və Morton Kaplan-ın (1969) buna etirazının polemik xarakterinə görə, fənndə bu «debatlara» Amerika sosiologiyası ilə dünyanın qalan hissəsinin akademik icmaları arasında sədd yaratmaq kimi baxmaq meyli vardır (Hoffman, 1977; Smith, 1987; bax habelə Schmidt, bu kitabda Fəsil 1).
Lakin Donald J. Puchala, bildirir ki, davranışçılar tərəfindən pərakəndə satılan bu yeni elm variantı Amerikan BM-i daxilində belə, sahənin əsas amerikalı fiqurları tərəfindən rədd edilmişdir (Ferguson və Mansbach, 1988; Puchala, 1991). Stanley Hoffmann, «qəza-xilasetmə əməliyyatı» kimi xarakterizə edilən erkən tənqidində, Kaplan-ın təklif etmiş olduğu BƏ elmi barədə sarkazm dolu fikirlər söyləmişdi (Hoffman, 1961). Lakin artıq Leo Strauss da (1953) «politologiyada «elmə bənzərlik» yürüşünün» yüksələn hərəkatına hücum etmişdi. Michael Haas (1969) isə çoxlu miqdarda belə Amerikan tənqidçiləri olduğunu müəyyən etmişdir. Artıq qeyd edildiyi kimi, bu debatın ən vacib cəhəti bütün tənqidçilərin elmilik yarlığını davranışçıların nəzarətə götürməsinə yol verməsi tərzi idi. Buradan o yana elm pozitivizmlə qırılmaz şəkildə bağlanmiş oldu, və elmə hər bir iqtibas pozitivizmi nəzərdə tutmağa başladı.
Dördüncüsü, başlanğıcda behaviorizmin daxil edilməsi «elmi» BM yaradılması mənasında dramatik böyük addım kimi alqışlansa da (Lijphart, 1974a, 1974b), sonrakı hesabatlar bu debatların təməl fərziyyələri köklü surətdə dəyişmədiyini, və yalnız metodologiya haqqında çox məhdud debatdan ibarət olduğunu sübut etməyə başladı (Guzzini, 1998; Hollis və Smith, 1990; Holsti, 1985, 1998; Vasquez, 1998). Bu, problemli bəyanatdır (Dunne, 1998: 124; bax habelə Schmidt, bu kitabda Fəsil 1); elm haqqında debat heç vaxt sadəcə olaraq «metodoloji» ola bilməz. Pozitivizm elmin fəlsəfəsi və elm üçün fəlsəfədir, və onun qəbulu bir sıra ontoloji və epistemoloji, habelə metodoloji fərziyyələrin qeyri-aşkar qəbul edilməsini tələb edir. Qismən də bu səbəbə görə, pozitivizmin epistemologiya olması haqqında müasir fikirlər geniş yayılmışdır. (Nicholson, 1996a).
Pozitivizm müəyyən epistemoloji öhdəlikləri gerçəkləşdirir, lakin özü, əgər kimsə epistemologiya termininin istifadəsini onu mənasız edənə qədər dartıb uzatmırsa[18 - Məntiqi pozitivizmin yalnız elmi biliklərə gerçək biliklər kimi baxıla «bilər» (bu gün yalnız bir neçə pozitivistin tuta biləcəyi mövqe; Nicholson, 1996a) tələbini irəli sürmək tərzini başa düşəndən sonra, pozitivizmə niyə epistemologiya kimi iqtibas edilməyə başlandığını anlamaq asandır. Epistemologiya və pozitivizmin belə birləşdirilməsinin rədd edilməsi üçün iki mühüm səbəb var. Birincisi BM daxilində elmin fəlsəfəsi ilə bağlı məslələrlə məşğul olanlar daha təkmil yanaşmadan istifadə etmək qabiliyyətində olmalıdırlar, ikincisi, artıq pozitivizmə elmin malik olduğu bilik (epistemologiya) yarlığını mənimsəməyə icazə verilməməlidir.], epistemologiya deyildir (Smith, 1996: 17). Lakin tək Bull-un arqumentlərinin məğzini tədqiq etmək onların metodoloji deyil, hər şeydən əvvəl ontoloji olduğunu görmək üçün kifayətdir. Onun tənqidinin məğzi dəqiq olaraq ondan ibarət idi ki, elmi yanaşmanın metodoloji çərçivəsinə dəqiq riayət edilməsi geniş və mühüm beynəlxalq siyasət sahəsini tədqiq edilməmiş qoymuşdur. Belə ki, onun məqsədinin yeni elmi proseduralar təklif etməkdən ibarət olduğunu güman etsək belə, onlar ontoloji fərziyyələrə söykənəcəkdilər. Bundan əlavə, elmin səbəb, izah, qanun və dünyanın xarakteri kimi düzgün formalaşdırılmış əsaslara malik fəlsəfəsi kimi pozitivizmə sadəcə metodologiya kimi baxmaq da düzgün deyildir.
BM-də davranışçı inqilabın yaddan çıxarılmış digər cəhəti onun tərəfdarlarının özlərini sosiologiyadan kənara çıxmış və «davranışçı elm» təsis etmiş hesab etmələrinin dərəcəsi idi (Easton, 1965: 18). «Davranışçı qiyam» təkcə BM-i daha elmi əsaslar üzərinə qoymaq deyil, həm də bütün bəşər elmlərini tikişsiz bütöv halında birləşdirmək kimi iddialı cəhddə iştirak etmək üçün idi. David Easton qəbul edirdi ki, ictimai elmlər «davranışçı qiyama» qədər də elm yarlığına layiq idilər (Easton, 1965: 22). O, habelə etiraf edirdi ki, «davranışçı qiyam» təkcə daha artıq elmi dəqiqlik daxil etmək üçün edilə bilməzdi. Doğrudan da, o göstərirdi ki, «onun ənənəvi mövqedən tənqidçiləri o qədər cəld və dəqiq olmuşdular ki,» daha çox dəqiqlik «meyidin qıc olması» mənasını daşıya bilərdi (Easton, 1965: 22). Əsil Comte üslubunda Easton davranışçı hərəkatın insan biliklərinin inkişafında növbəti, humanitar elmlərin mərkəzində davranış anlayışının dayandığı vahid tədqiqat proqramında birləşdirilə biləcəyi mərhələ olduğunu görürdü. Bu elmin vəhdəti tezisinin çox güclü variantı idi.
«Davranışçı qiyamın» fənnə ümumi təsirinin dərəcəsindən asılı olmayaraq, o, sosiologiyanın və elmin fəlsəfəsinə dönüşü legitimləşdirdi. Hempel, Nagel, Popper, Kuhn, Feyerabend və Lakatos-a iqtibas banal bir şeyə çevrildi. Waltz özünün Theory of International Politics (1979) kitabının bir fəslini elmin fəlsəfəsinə həsr etdi, və nəzəri terminlərin instrumentalist emalını güclü müdafiə etdi (Griffiths, 1992: 93). Və, əlbəttə ki, Thomas Kuhn fənni fundamental üsullarla formalaşdırdı. Bundan əlavə, Kuhn-ın strukturu, istifadə edilən dil artıq paradiqmlər olmasa belə, bu gün də dolayısıyla fənni formlaşdırmağı davam edir. Lakin Kuhn-un özünün ictimai elmlərin paradiqmatikdən əvvəlki vəziyyətdə olması barədə fikirlərini, və onların nə vaxtsa «yetişmiş elmə» çevriləcəyinə şübhələrini yada saldıqda, Kuhn-un strukturunun fənn boyu belə universal qaydada qəbul edilməsi bir qədər tapmaca kimi görünür. (Kuhn, 1962:164-5; bax, habelə Kuhn, 1970: 245; Kuhn-u BM-də tətbiq etmək cəhdlərinin tənqidi üçün bax, Ferguson və Mansbach, 1988).
İstənilən halda, ictimai elmlərdə Kuhn-un uğuru üçün səbəblər tapmaq çətin deyildir. Politoloqlar, sosioloqlar və antropoloqlar öz praktikalarında və fənni münaqişələrdə Kuhn-un paradiqm mənzərəsini tanıdılar. Əvvəlcə sədd olduğu fikirləşilən bir şeyin nüfuzlu elmlərdə işlənib-hazırlanmış üsul olduğunu eşitmək onlara ləzzət edirdi. İndi ənənəçilər özlərini onları elmçilərin tənqidindən müdafiə edəcək başqa bir paradiqmdə işləyən kimi göstərə bilərdilər. Faktik olaraq normal elm siması altında biliklərin artmasına kömək etdikləri zənnindən özlərini təhlükəszlikdə hiss edən elmçilər də işlərini çəkinmədən davam etdirə bilərdilər. Dissidentlər isə özlərini indi yeni paradiqmin inqilabi qəhrəmanları kimi qələmə verə bilərdilər. Burada sanki təkcə elmi layiq olduğu yerə qoyan yox, həm də sosioloqların artıq etmiş olduqlarını legitimləşdirən və onu dəyişmək mənasında az bir şey tələb edən elm fəlsəfəsi var idi. Kuhn-ın birmənalı olmayan terminologiyası da həlledici amil olmuşdu. Xüsusilə də onun aparıcı konsepsiyası, yəni paradiqm, müxtəlif yozumların predmeti olmuşdu; Margaret Masterman (Masterman, 1970) Kuhn-ın bu ifadəni iyirmi bir müxtəlif üsulla istifadə etdiyini müəyyən etmişdi – Kuhn bu tənqidi qəbul etmişdi (Kuhn, 1970). Bu çoxmənalılıq struktura böyük elastiklik vermiş və onun təyinedici debatları özlərinin tədqiqat praktikasının həlledici tərkib hissəsinə çevirmiş fənnlər tərəfindən qəbul edilməsini təmin etmişdi.
Kuhn-ın strukturu demək olar ki, universal uyğunlaşdırılmışdı. Arend Lijphart fənnin «böyük debatlarını» paradiqmlər terminlərində görürdü (Lijphart, 1974a, 1974b). 1980-ci illərdən bu yana BM cücü keçirilmiş qarmağa elə möhkəm ilişmişdir ki, paradiqmlər və Kuhn fənnin qeyri-reflektiv, təhtəlşüur bir hissəsinə çevrilmişlər.
Dərsliklər paradiqmlərə uyğun tərtib edilirdi, və güman ki, Kuhn-na yerli fənn fiqurlarından çox iqtibas edilirdi (Banks, 1984; Hollis və Smith, 1990; Little və Smith, 1991; Viotti və Kauppi, 1987). Lakin Kuhn strukturu iki bir-biri ilə əlaqəli və mühüm problemlə üzləşirdi.
Birincisi yaranmağa başlayan konservatizm idi (Guzzini, 1993: 446; Smith, 1992: 494; Wight, 1996). Kuhn əsaslandırırdı ki, elm normal elm dövrlərində inkişaf edir (Kuhn, 1962; tənqid üçün bax Toulmin, 1970). Bu bəyanat normativ gücə malik idi. Bu, o demək idi ki, bilik yaradılması terminlərində inkişaf əldə edilməli idisə, BM tədqiqatçıları özləri üçün üstün paradiqm tapmalı idilər. Realizm şəksiz namizəd kimi görünürdü, lakin bu, sürətlə meydana çıxan rəqibləri görmək məsələsində Kuhn üçün sürpriz olmamalıydı. BM-də gedən paradiqmlərarası debatlar Kuhn-ın ictimai elmlərin paradiqmatikdən əvvəlki vəziyyətdə olması haqqında fərziyyəsini təsdiq edirdi (Kuhn, 1962:164-5). Lakin BM tədqiqatçıları inkişaf əldə etməli və normal elmə doğru hərəkət etməli idilərsə, fənnin dominant paradiqmə ehtiyacı yaranmalıydı. Bu, plüralizmə inkişafa təhlükə kimi baxıla bilər mənasını verirdi. Lakin Kuhn bu struktura, inkişafın olmayacağı halda belə, paradiqmlərin çiçəklənməsi mexanizmini artıq hörmüşdü.
Bu, müqayisə edilməzlik məsləsi idi (BM-də bax, Guzzini, 1993; Neufeld, 1995; Nicholson, 1996a; Rengger, 1989; Waever, 1996; Wight, 1996; habelə bax, Sankey, 1994, 1997). Belə görünür ki, bir paradiqmdən digərinə hərəkəti Kuhn inqilabi proses kimi fərz edir və paradiqmləri müqayisə etmək üçün heç bir üsulun olmadığını təklif edirdi (Kuhn, 1962, 1970). Kuhn-un təklif etdiyi Paradiqm seçimi sanki inam məsələsi, və ya o şey idi ki, Imre Lakatos onu «kütlə psixologiyası» adlandırardı (Lakatos, 1970: 178). Bu, paradiqmlərarası «debatlar» barədə istənilən ideyanı oksimoron (əks mənalı sözlərin birləşməsi) edirdi (Nicholson, 1996a: 82). Əlbəttə bu, insanları sanki burada mübahisə varmış kimi davam etməkdən çəkindirə bilmirdi. Lakin müqayisəedilməzlik əsas cərəyana məxsus olmayan yanaşmalara Kuhn-ın sanki müəyyən sığınacaq təklif edən digər ağıllı sözünə çevrildi. Son nəticədə dünyanı tənqidi nəzəriyyəyə sağ-salamat ötürən müqayisəedilməzlik deyildimi?
Lakin müxalif səslər müqayisəedilməzlik tezisindəki təhlükəni çox tez görməli idilər (Guzzini, 1993; Waever, 1996; Wight, 1996). Müqayisəedilməzlik təkcə tənqidi nəzəriyyə üçün deyil, həm də hakim meyl üçün təhlükəsiz sığınacaq təmin edirdi (Guzzini, 1993). Müqayisəedilməzlik paradiqmalar arası söhbətlərin prinsipcə mümkün olmaması mənasını daşıyırsa, tənqidçilər hökmran meyli (artıq müəyyən edilmiş) necə tənqid edəcəklər? Müqayisə edilməzlik üçün ontoloji təməllər istəyən Steve Smith deyirdi ki, bu, müxtəlif paradiqmlərin tərəfdarlarının tamamilə müxtəlif dünyalarda yaşaması mənasını daşıyır (Smith, 1992, 1996). Bu belədirsə, əsas cərəyan dünyasını digər dünyadan tənqid etməyə çalışmağın çox az yeri var. Lakin müqayisəedilməzliyin Smith oxunuşunun Kuhn yozumu ilə üst-üstə düşməyinə böyük şübhə vardır. Kuhn müqayisəedilməzliyin nəzəriyyələrin bir-birinə çevrilə bilməməsi mənası verməsini aradan qaldırmaq üçün uzun yol keçmişdi (Kuhn, 1970, 1982, 1990). Fənnin daxilində də bəziləri müqayisəedilməzlik tezisinin bilavasitə özünün fəlsəfi əsaslarını şübhə altına almağa başlamışdı (Wight, 1996).
Hər halda, Kuhn-ın işinin fənni fundumental olaraq formalaşdırdığına şübhə çox az idi. Lakin fənn ənənəvi olaraq, buna özünün ideyalarının mürəkkəbliyinin başa düşülməsinin nümayişinə, ya da özünün mövqeyinin kəskin tənqidinə qarşı qoyulacaq bir resurs kimi baxırdı. Çətinliklərin mövcud olduğunun qəbul edildiyi yerlərdə belə, onlar strukturu tətbiq etmək xatirinə kənara qoyulmuşdur (Vasquez, 1998; Lakatos-un oxşar cəhdi üçün bax Katzenstein və başq., 1998). Kuhn-ın paradiqmlər anlayışı çox vaxt nəzəriyyə seçimi üçün belə tətbiqin düzgünlüyünü yetərincə əsaslandırmadan, Lakatos strukturuna köçürülmüşdü (Christensen və Snyder, 1997; Elman və Elman, 1997; Vasquez, 1997; tənqid üçün bax Waltz, 1997). Artıq elmin fəlsəfəsi BM-in daxilindədir, və o, bu qədər mühüm rol oynamalıdırsa, fənnin onu daha diqqətlə nəzərdən keçirməsi tələb olunur. Təəssüf ki, fənn üzünü elmin fəlsəfəsinə çevirmək barədə düşünənə qədər alternativ fəlsəfi ilham mənbələrinin partlayışı baş verdi.
MÜASİR BM: FƏLSƏFƏ, BAŞLANĞIC VƏ SON?
Əgər Kuhn-ın fənn daxilindəki təcrübəsi elmin fəlsəfəsinə dönüşü bir daha sübut edirdisə, deməli sosiologiyanın fəlsəfəsi hər yerdə mövcud olmalı idi. Təəssüf ki, bu belə deyildi. Sosiologiyanın fəlsəfəsi haqqında nəhəng miqdarda ədəbiyyatın olmasına baxmayaraq, bu məsələ ilə, xüsusilə də BM sahəsi ilə, bağlı olan işlərin sayı azdır. (George, 1994; Hollis və Smith, 1990; Neufeld 1995; Mackenzie, 1967, 1971; Nicholson, 1983, 1996a; Reynolds, 1973; Sylvester, 1993). Əlbəttə sosiologiyanın fəlsəfəsinə çoxlu sayda iqtibaslar vardır, lakin onlar fənnin ətrafında ayrı-ayrı fraqmentlər şəklində paylanmışlar (Alker, 1996; Campbell, 1988; Carlsnaes, 1992; Dessler, 1989; George və Campbell, 1990; Wendt, 1987). Hollis və Smith öz arqumentlərinin BM daxilində himayə edilmiş ilk davamlı təqdimatında bildirirdi ki, fənn elmin fəlsəfəsinə dönməkdən daha böyük uğur qazana bilərdi, və burada təbiət elmlərinə əsaslanmayan, və daha uyğun ola biləcək sosial modellər mövcud idi (Hollis və Smith, 1990: 68-91). Onların arqumentləri üçün fəlsəfi ilham mənbəyi Peter Winch-dir, hərçənd ki, onlar yozumçu mütəfəkkirlərin müəyyən qrupunu, xüsusi halda Weber-i də işə cəlb edirlər (Weber, 1949; Winch, 1958).
BM elminin əleyhinə arqument gətirənlər öz arqumentlərini heç vaxt konkret olaraq sosiologiyanın fəlsəfəsi ilə davamlı təmas vəziyyətinə qoymasalar da, əslində Hollis və Smith-in arqumenti fənnin strukturlaşmasında özünün fundamental rolunu artıq oynayırdı. Ola bilsin ki, Reynolds (1973) diqqətəlayiq istisna kimi kənarda dayanır, lakin onun işi elm və yozumçuluq arasındakı fərqə müxalif kimi elm və tarix arasındakı fərqlə maraqlanır. Bundan əlavə Reynolds öz nəticələrini ciddi olaraq elmin fəlsəfəsi əsasında çıxarmaqda davam edir, və, kitabı onun ədəbiyyat siyahısında verilsə də, Winch-ə konkret iqtibas etmir (Reynolds, 1973). Daha vacib, və Hollis və Smith-ə müxalif olan, Reynolds-un ənənəçilər və elmçilər «güman ki, onların müdafiəçilərinin təsəvvür etdiyindən daha çox ümumi şeyə malikdirlər» (Reynolds, 1973: 15) fikrini bildirməsidir.
W.J.M. Mackenzie-yə (1967, 1971) də erkən payçı kimi baxmaq olar, lakin o, elmi BM-i tədqiqatın daha ənənəvi formaları ilə birləşdirmək cəhdində heç bir fundamental ziddiyyət görmürdü. «Elmi» BM-ə Bull-un hücumları belə fəlsəfi cəhətdən təbiət elmləri modelindən imtina edilməsi barədə tövsiyyələrin qıtlığı ilə diqqəti cəlb edir, hərçənd ki, onun dəlilləri problemin sanki başa düşülmüş olduğunu göstərir (Bull, 1969).
Hollis və Smith-in kitabı sonradan post-pozitivist dönüş (Biersteker, 1989; George, 1989, 1994; Holsti, 1989; Lapid, 1989) adlandırılmış şeyin kontekstində meydana çıxdı, və fənnin anti-elmi qanadına (nəticələrini) çıxarmaq üçün böyük arqumentlər dəsti verdi. Hollis və Smith hesab edirdilər ki, ya izah etmə hesabatına (elmi prinsiplərə əsaslanan), ya da anlama hesabatına (yozumçuluq prinsiplərinə əsaslanan) malik olmaq mümkündür, mümkün olmayan şey isə bu ikisinin müəyyən kombinasiyasıdır (Hollis və Smith, 1990, 1994). Əslində Hollis və Smith-in «iki hekayət» tezisisi nə Winch, nə də Weber-inki ilə tam uyğun gəlmirdi (Hollis və Smith, 1990, 1991, 1992, 1994, 1996). Winch (1958) sosialın elmini yaratmaq cəhdlərinin hamısını rədd edir, Weber (1949) isə təhlilin hər iki növünün zəruri olduğunda təkid edirdi.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/raznoe-4340152/beyn-lxalq-munasib-tl-r-uzr-b-l-dci-68386402/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
BM qısaltması təsisatlanmış akademik Beynəlxalq münasibətlər sahəsinə aiddir.

2
Səkkiz təməl fənnə beynəlxalq hüquq, diplomatiya tarixi, hərbi elm, beynəlxalq siyasət, beynəlxalq təşkilatlar, beynəlxalq ticarət, müstəmləkə idarə üsulu və xarici əlaqələrin həyata keçirilməsi daxildir. Dünyəvi fənlərə dünya coğrafiyası, ümumdünya tarixi, psixologiya, sosiologiya, dil və biologiya daxildir.

3
Waever, 1998 Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya və Birləşmiş Ştatlarda BM-in inkişafı barədə çox faydalı müzakirələrin təşkilini təmin edir.

4
Sayı az olsa da, BM-in ayrı-ayrı ölkələrin şəraiti çərçivəsində inkişafını tədqiq edən və gündən-günə artan ədəbiyyat kütləsi mövcuddur. Məsələn, Hugh C. Dyer və Leon Mangasarian-ın (1989) redaktəsində çıxmış məcmuədə digərləri ilə yanaşı BM-in keçmiş Sovet İttifaqı, Çin, Braziliya, Almaniya Federativ Respublikası, Cənubi Afrika, Fransa, Yaponiya, İtaliya və Böyük Britaniyada öyrənilməsi barədə fəsillər vardır. Chan, 1994; Groom, 1994; və Jorgensen-in, 2000 işləri də bu qəbildəndir.

5
Özləri-özlərinə ad qoymuş akademik realistlərin ilk nəslinə və onların ən nüfuzlu işlərinə E.H. Can-1939; George F. Kennan, 1951; Hans J. Morgenthau, 1948; Reinhold Niebuhr, 1940; Frederick L. Schuman, 1933; Georg Schwarzenberger, 1941; və Nicholas J. Spykman, 1942 daxildirlər.

6
Bu yarlığın mübahisəli xarakterini onu dırnağa almaqla göstərmək normal olardı. Lakin bu fəsldə diqqətin əsasən terminin mənası üzərində cəmləndiyini nəzərə alsaq belə dırnağa alma lazımsız görünür.

7
«Naturalizm» problemi təbiətin öyrənildiyi üsulla cəmiyyətin hansı dərəcəyə qədər öyrənilə bilməsi ilə əlaqədardır (Bhaskar, 1979: 1).

8
Müasir elmin uğuru elmin fəlsəfəsinin meydana gəlməsinə gətirdi. Elmin fəlsəfəsi elmin praktikası üzərində fikirləşir və nəyin elmi izah və nəzəri konstruksiyalardan fərqli olduğunu; elmi gümanlardan, spekulyasiyadan və psevdo-elmdən nəyin fərqləndirdiyini; nəyin elmi proqnozları etibarlı etdiyini və elmin obyektiv gerçəklik haqqında gizli həqiqətləri göstərib-göstərmədiyi haqqında sualı tədqiq etməyə çalışır. Qısası elmin fəlsəfəsi elmin təbiətini tutmağa cəhd edir. Sosiologiyanın fəlsəfəsi sosiologiyanın təbiətini tutmağa çalışır. Hər ikisi, bu yarlığın altındakı praktikanı təşkil edə biləcək şeyin ümumiləşdirilmiş hesabatını verməyə çalışır. Elmin uğurunu nəzərə alsaq qeyd edilməlidir ki, elmin fəlsəfələri sadəcə izah sxemləri deyil, onlar normativ tələbləri ifadə edir. Elmi praktikanın təbiətini tutmağa çalışan elmin fəlsəfəsi bildirir ki, əgər siz elmi praktika ilə məşğul olmaq istəyirsinizsə fəlsəfədə izah edilmiş prinsiplərə riayət etməlisiniz. Eləcə də aydın olmalıdır ki, hər bir elmin fəlsəfəsinə ontoloji tələblər (mövcudluq haqqında tələblər); epistemoloji mülahizələr (etibarlı bilik iddiasına qoyulan tələblərin və belə tələblər üçün əsasın nədən ibarət ola biləcəyi); və metodoloji nəticələr (əgər siz X-ə (ontologiya) inanırsınızsa və X-ə aid tələbləri Y-də (epistemologiya) əsaslan-dırmaq istyirsinizsə onda siz Y metoduna əməl etməlisiniz) daxil olacaqdir. Elmin fəlsəfəsinin epistemologiya və ya metodologiyadan daha böyük bir şey olması məhz buna əsaslanır. Elmin ontoloji cəhətdən neytral fəlsəfəsi mövcud deyil.

9
Bu sual altında qruplaşdırılanlar yenə də varlıqların təbiətinə aid problemlər dəstidir, məsələn «şəxsiyyət» nədir; kollektiv fəaliyyət problemi; sosial strukturların təbiəti və.s.

10
Bu debata agent-struktur debatı yarlığı vurulsa da, bildirilirdi ki, bu, adətən fərd/cəmiyyət və ya makro/mikro problemi adlandırılan şey üçün işlədilən fərqli terminologiyadır. Lakin, bu problemlər əlaqəli olsa da, onları müxtəlif problemlər kimi nəzərdən keçirmək üçün yaxşı əsas vardır (bax, Layder, 1994).

11
Belə demək olar ki, Şəkil 2.1 naturalizm problemini agent-struktur problemi ilə birləşdirdikdə tutula biləcək dörd mümkün mövqeyi təsvir edir. İzahın strukturla görüşdüyü yuxarı sol qutu diqqətini struktur qüvvələrdə cəmləyən sosial tədqiqata elmi yanaşma kimi başa düşülə bilər. Aşağı sol qutu (izah və agentlər) diqqəti agentlərə yetirən elmi yanaşmadır. Diaqramın sağ tərəfindəki qutular sosial tədqiqatda diqqəti struktur amillərində (yuxarı sağ), ya da agent amillərində (aşağı sağ) cəmləşdirən qeyri-elmi yanaşmanı (məsələn, hermenevtika) təmsil edir.

12
Mən pozitivizmə elmin fəlsəfəsi kimi baxıram. Bu mənada o, elmi təşkil edən yeganə hesabatdır. Elmin pozitivizmin mərkəzi prinsiplərinin əksəriyyətini inkar edən çoxlu sayda hesabatları mövcuddur. Aydın olmalıdır ki, bu fəslin əsas məqsədlərindən biri pozitivizm kimi mövqelərə aydın və müəyyən məna verməyin mümkün olması ideyasını müzakirə mövzusuna çevirməkdir. Pozitivizmin müxtəlif variantları və pozitivist olduğunu bəyan edənləri bir-birindən ayıran çoxlu şeylər mövcuddur. Lakin bu etirazlardan kənarda pozitivizm aşağıdakı tərzdə xarakterizə edilə bilər, (i) Fenomenalizm: əşyaların bizə təzahür etdiyi çərçivədən kənara çıxa və ona görə də gerçəklik haqqında etibarlı bilik əldə edə bilmədiyimizi qəbul edən nəzəri baxışlar – başqa sözlə, biliyin yeganə obyekti gerçəkliklər deyil təzahürlərdir. (ii) Nominalizm: istifadə etdiyimiz sözlərin obyektiv mənaya malik olmadığını qəbul edən nəzəri baxışlar – sözlər və anlayışlar gerçəkliyin hər hansı faktik obyektini və ya universal cəhətini ifadə etmir, onlar yalnız bizim rahatlığımız üçün düşəndən-düşənə istifadə etdiyimiz şərti rəmzlərdir (simvollardır). (iii) Koqnitivizm (idrakçılıq): mühakimə və normativ bəyanatları qiymətləndirmək üçün onlara heç bir idraki dəyər yazıla bilməz hökmünü qəbul edən nəzəri baxışlar. (iv) Naturalizm: elmi metod elə bir vəhdətə malikdir ki, ictimai elmlər də təbiət elmlərinin öyrənildiyi tərzdə öyrənilə bilər hökmünə inam (bax Kolakowski, 1969). Pozitivistlərin çoxu bu fəlsəfi fərziyyələrdən elmin praktikası barədə aşağıdakı inamları qəbul edirlər: (1) İzahın «çətir qanunu» (covering-law) modelinin (tez-tez D-N modeli də adlandırılan) qəbul edilməsi. İzah yalnız o halda etibarlıdır ki, prosesə izah edilməli hadisənin bütün hallarını, birinin o birisinə gətirməsi mənasında, əhatə edən qanunu cəlb etsin. (2) Nəzəri terminlərin instrumentalist emalı. Nəzəri terminlər gerçək obyektlərə aid deyildir, lakin belə obyektlər hadisəni izah etmək üçün «sanki» mövcud olan kimi başa düşülməlidir. Lakin burada belə obyektlərin gerçək olaraq mövcud olmasına heç bir epistemoloji təminat (inam üçün əsas) yoxdur. Nəzəri anlayışlar və təkliflərin dəyərləndirilməsinin uyğun yolu düz və səhv kateqoriyalarından deyil, onların səmərəliliyindən keçir. (3) Humea səbəbiyyət prinsipinə uyğunluq (cavab vermək). A hadisəsinin B hadisəsini zəruri etdiyini demək, A hadisəsi baş verdikdə B hadisəsi də baş verir deməkdən artıq bir şey deyil. Bu, «sabit əlaqələr» kimi yozulan səbəbiyyət qanunlarına gətirir. (4) Operasionalizmə uyğunluq (istifadəyə yararlıq), hansı ki, elmin anlayışlarının operasionallaşdırılmasına gətirir – onlar təyin edilməli, onların mənası məhdudlaşdırılmalı, onların ölçülməsində konkret əməliyyatlardan istifadə edilməlidir. Misal üçün, əqli anlayışın mənası onun istifadəsini müəyyən edən müşahidə edilən əməliyyatlarla tükətilmişdir. Belə ki, «P susuzdur» o deməkdir ki, soruşulanda P susuz olduğunu deyir, imkan veriləndə sü içir və s.

13
Mənim təhlilim problemlərə İngilis-Amerikan mövqeyindən baxışdır, və belə deyilə bilər ki, Kontinental Avropa BM-i problemləri başqa tərzdə həll edə bilər. Lakin bu fəsildə mənim müraciət etdiyim anti-elmi mövqelərin çoxu öz başlanğıcını Alman idealizmindən götürür, və bu mənada əsaslandırmaq olar ki, debatın terminləri fərqli ola bilərsə belə, təməldə dayanan problemlər eynidir (bax Jergenson, 2000).

14
Məqalənin orijinal sərlövhəsi Principles of a New Science Concerning the Common Nature of Nations idi.

15
Ontologiya, epistemologiya və metodologiya arasındakı fərqi yadda saxlamaq vacibdir. Fəlsəfi terminlərdə ontologiya başlanğıcda metafizikanın bir bölməsi kimi başa düşülürdü; bu, ümumilikdə varlıq haqqında, mövcudluğun təbiəti və gerçəkliyin kateqorial strukturu kimi məsələləri əhatə edən elmdir. Elmin və sosiologiyanın fəlsəfələrində bu, konkret nəzəriyyə və ya təfəkkür sistemi vasitəsilə mövcudluğu bəyan edilmiş və ya qəbul edilmiş şeylər dəstinə istinad etmək üçün istifadə edilir: məhz bu mənada nəzəriyyənin «ontologiyası» haqqında, və ya bu və ya başqa ontologiyaya (məsələn, anarxik strukturların və ya maddi substansiyaların ontologiyası) malik nəzəriyyə haqqında danışılır. Epistemologiya termini mənşəyini, mənası bilik olan yunan sözü episteme-dən götürür. Sadə ifadələrdə, epistemologiya biliyin və ya necə öyrənməyimizin fəlsəfəsidir. Metodologiya da biliyi necə öyrənməyimizlə məşğuldur, lakin təbiətinə görə daha praktikdir. Metodologiya diqqətini xüsusi yollar – dünyamızı daha yaxşı anlamaq üçün istifadə edə biləcəyimiz metodlar üzərində cəmləşdirir. Epistemologiya və metodologiya sıx əlaqəlidir: əvvəlki biz dünyanı bilməyə necə gəliriyin fəlsəfəsini, sonrakı isə praktikasını əhatə edir. BM-də bu cəhətlərin birləşdirilməsi və qarışıq salınması adi hala çevrilmişdir. Məsələn, Adier (bu kitabın 5-ci Fəslində) bəyan edir ki, «Materializm maddi gerçəkliyin, onun qavranılması və yozulmasından asılı olmayaraq, mövcudluğunu və bizim bildiyimizin bizdən kənarda olan gerçəkliyin dəqiq təsviri olmasını qəbul edən dünyagörüşüdür». Aydın olmalıdır ki, burada biri o birisindən zəruri olaraq çıxmayan iki təklif irəli sürülmüşdür. Birincisi ontoloji – «maddi gerçəklik mövcuddur»; ikincisi isə epistemoloji – bizim «bildiyimiz gerçəkliyin dəqiq təsviridir» təklifdir. Bunu görmək vacibdir ki, materialist birinci ontoloji təklifi qəbul edə bilər, ikinci epistemoloji təklifi qəbul etmək onun üçün zəruri deyil. Materializm mövcudluğun (ontoloji təklif) nəzəriyyəsidir, epistemoloji təklif ya artıqdır, ya da əlavə əsaslandırma tələb edir. Lakin mən şübhə edirəm ki, BM daxilində kimsə «bizim bildiyimiz gerçəkliyin dəqiq təsviridir» təklifini əsaslandıra bilsin.

16
Hərdən məntiqi empirizm, elmi empirizm və ardıcıl empirizm adlandırılan məntiqi pozitivizm 1920-ci illərdə Vyanada Vyana Dərnəyi kimi tanınan bir qrup alim, riyaziyyatçı və filosof tərəfindən yaradılmış fəlsəfi məktəbdir. Onun ən görkəmli üzvlərinin arasında Moritz Schlick, Rudolf Camap və Kurt Godel də var idi. Onlar ilhamlandırıcı ideyalarının çoxunu Ernst Mach, Gottlob Frege, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein və George Edward Moore-un əsərlərindən çıxarmışdılar. Məntiqi pozitivistlər elmi nəzəriyyələrin məzmununun məntiqin və riyaziyyatın həqiqətləri, və hissi təcrübəyə aid olan təkliflərə gətirilə biləcəyini göstərməklə, elmin dilini daha anlaqlı etmək üçün razılaşdırılmış cəhdlər göstərmişlər. Qrupun üzvləri metafizik mülahizələrə ikrah hissini bölüşdürür və gerçəklik barədə metafizik təkliflərə mənasız kimi baxırdılar. Məntiqi pozitivist üçün biliyin yalnız iki növü – səbəbə və təcrübəyə əsaslanan forması doğrudur. Məntiqi Pozitivizmin əsas tezislərini qısaca aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. (1) Yalnız yoxlanılması mümkün olan təklif və ya hökmün faktik mənası vardır. Burada təklifin doğruluğunun təcrübə vasitəsilə tam sübuta yetirilməsi deyil, onun müəyyən ehtimalla qiymətləndirilə bilməsi nəzərdə tutulur. (2) Təklif yalnız o vaxt yoxlanıla biləndir ki, ya təcrübəyə əsaslanan təklif olsun, ya da ondan, digər fərziyyələrlə birlikdə, təcrübəyə əsaslanan hansısa bir təklif çıxarıla bilsin. (3) Yoxlanıla (sınaqdan keçirilə) bilməyən haqqında mövcuddur demək mümkün deyil. Nəzəri obyektlər instrumental (vasitəli, dolayısıyla), «sanki» mövcud olan kimi emal edilir. (4) Təklif yalnız onun terminlərinin tərifləri əsasında doğru olduqda, yəni tavtoloji olduqda formal mənaya malikdir. (5) Məntiq və riyaziyyatın qanunlarının hamısı tavtolojidir. (6) Təklif yalnız yoxlanıla bilərsə və ya tavtolojidirsə bilavasitə mənaya malikdir. (7) Metafiziki bəyanatlar nə yoxlanılan, nə də tavtoloji olmadıqlarından sözün hərfi mənasında mənasızdırlar. (8) Etik, estetik, teoloji (dini) bəyanatlar da bu şərtlərə cavab verə bilmədiklərindən idraki baxımdan mənasızdır, hərçənd ki, «hissi» mənaya malik ola bilərlər. (9) Metafizika, etika, dinin və estetikanın fəlsəfəsi hamısı aradan qalxdığından, fəlsəfənin yeganə məsələsi aydınlaşdırma və təhlildir. Beləliklə, fəlsəfənin təklifləri linqvistikdir, faktik deyildir və fəlsəfə məntiqin bölməsidir; buradan da məntiqi pozitivizm yarlığı alınır.

17
Easton, müasir «normativ nəzəriyyəyə qayıtmaq» (Frost, 1986, 1996; Smith, 1992) çağırışlarının güzgü əksi olan bəyanatında hesab edirdi ki, «tarixi və etik nəzəriyyənin hökmranlığı» empirik nəzəriyyəni fənndən kənarda qoymuşdur (Easton, 1953, 1965: ix).

18
Məntiqi pozitivizmin yalnız elmi biliklərə gerçək biliklər kimi baxıla «bilər» (bu gün yalnız bir neçə pozitivistin tuta biləcəyi mövqe; Nicholson, 1996a) tələbini irəli sürmək tərzini başa düşəndən sonra, pozitivizmə niyə epistemologiya kimi iqtibas edilməyə başlandığını anlamaq asandır. Epistemologiya və pozitivizmin belə birləşdirilməsinin rədd edilməsi üçün iki mühüm səbəb var. Birincisi BM daxilində elmin fəlsəfəsi ilə bağlı məslələrlə məşğul olanlar daha təkmil yanaşmadan istifadə etmək qabiliyyətində olmalıdırlar, ikincisi, artıq pozitivizmə elmin malik olduğu bilik (epistemologiya) yarlığını mənimsəməyə icazə verilməməlidir.