Şərqdə neft və qan
Şərqdə neft və qan
Məhəmməd Əsəd bəy
Kitabda XIX əsrin sonlarında və XX yüzilin əvvəlində Bakı şəhəri, burdakı neft maqnatlarının həyat tərzi, Sura-xanıdakı Atəşgah və onun tarixi, azərbaycanlıların adət-ənənələri, Azərbaycanda yaşayan almanların bu ölkədəki tarixi, daşnak-bolşevik cütünün 1918-ci ilin 30 mart 1 aprel tarixlərində azərbaycanlıra qarşı törətdiyi soyqırımı, Bakı komissarlarının rejimindən İrana və Türküstana qaçmış milli burjuaziyanın məşəqqətləri, 26 Bakı komissarlarının Türküstanda güllələnməsi, Türküstan və İran həyatı gənc yazıçının göz şahidliyi ilə oxunaqlı bir dildə təsvir olunur.
Roman 1920-ci ildə Bakıdan ayrılandan cəmi doqquz il sonra çap olunur.
Məhəmməd Əsəd Bəy
Şərqdə neft və qan
Məhəmməd Əsəd bəy "Şərqdə neft və qan" (Oel und Blut im Orient, alman dilində) adlı ilk kitabını 1929-cu ildə 24 yaşında ikən yazmışdı. O, kitabın avtobioqrafik olduğunu iddia etsə də, Azərbaycan və Gürcüstanda bəzi tarixçilər bunu təkzib etmiş və kitabın səhvlərlə, inanılmaz faktlarla dolu olduğunu və ən əhəmiyyətli "tarixi" hekayənin tamamilə səhv olduğunu bildirmişlər. Əsərdə Əsəd Bəy uşaq ikən, 14 yaşında Azərbaycanı tərk etməyin məmnuniyyətindən söhbət açır. Kitabın son hissəsində o yazır: "…Həmin anda mənim üçün Avropa başladı. Qoca Şərq isə öldü…"
ƏBƏDİ ODUN YURDUNDA
ÖN TARİXİM
Qırx il öncə Bakı səhra şəhəri idi, müəyyən mənada elə bugün də o cür qalmaqdadır. Amma o vaxt hardasa avropasayağı bircə küçə belə yox idi. Qovurucu istidən sakinləri bircə ağac belə qorumurdu. Şəhər başdan-başa palçıq daxmalardan və bir-iki kobud saraydan ibarət idi ki, onlar da səhra qumunun üstündə tikilmiş və yeganə barı ilə dövrələnmişdi. Sarayların qalın divarları Günəşə qarşı zəif bir sığınacaq yaradırdı. Adətən Şərqdə hər evə xas olan su, poqqultulu fəvvarələr bu şəhərdə yox idi. Suyu gərək tuluqlarda uzaqlardan gətirəydin və o, içməyə, yuyunmağa güclə çatırdı. İstilik dözülməz olanda imkanlı insanlar evlərindən çıxıb dəniz kənarlarına gedirdilər və özlərinə təlqin edirdilər ki, bura xeyli sərindir.
Bugün sahildə teatrlı, kafeli, çimərgəli, gəzintili və klublu bağlar salınmışdır, o vaxt belə şeylər yox idi. Sahil bomboz, daşlı və sipərsiz idi, neft tullantıları və şəhərin zibili ilə boya-boy örtülmüşdü. O, üfunət və duz iyi verirdi. Bu sahildə yeganə bir bina vardı, əzəmətli bir həbsxana ki, sayı bilinməyən dustaqlar da burda Günəşin, üfunətin və həbsxana qaraulçularının ixtiyarına tapşırılmışdılar. Sahildəki bu həbsxananın qarşısında indi adlı-sanlı adamlar, neft xaqanları, bəylər və xanlar gəzişir və onun qalın barılarının kölgəsində özlərinə Günəşdən sığınacaq axtarırdılar. O vaxt onlar öz pulları ilə – orta hesabla hamısı dünyanın ən zəngin neft maqnatları idi – bağ saldırmağı və su quyuları qazdırmağı hələ öyrənməmişdilər. Bir gün bu həbsxananın qarşısında başında Buxara papaq, əlində Bakıda hər bir kişinin onsuz keçinə bilmədiyi kəhrəba təsbeh olan cavan bir ağa gəzişirdi. Onun toxdaq, yorğun, bununla belə, buyurma bacarığının qədim ənənələrini gənc neft şəhərinin işgüzar həyatına daşıyıb-gətirmiş şərqlinin işə can atan üz ifadələri vardı. Yayın bu ilkindi üstü hər yan od tutub yanırdı. Ağa, binanın yanındakı kölgəlikdən feyziyab olmağa çalışırdı. Həbsxana hücrələrinin barmaqlıqlı pəncərələrində heç kim görünmürdü, gündüzlər pəncərə önündə dayanmaq dustaqlara yasaq edilmişdi, çünki onların görünüşü həbsxana önündə gəzişən yüksək ağaların ürəyincə olmaya bilərdi. Həmin gün lap aşağıda, zirzəmidə dinc durmayan bir baş, barmaqlıqlı pəncərəyə ürək elədi. Başın yiyəsi gəzişən ağaya barmaqlıqdan göz qoyan cavan bir qız idi. Amma ağa bunu sezmirdi, dənizə baxırdı və bir anlığa xəyala dalmışdı. Onun ardınca üzlərindən amansızlıq yağan iki silahlı kişi yeriyirdi ki, onlar da ağanın yörəsini, bir anlığa belə, gözdən qoymurdular. Onlar Bakıda hər bir neft sahibkarının – əgər o öz həyatına az-çox qiymət qoyurdusa – saxladığı qoçular idi. Oğlanlardan biri qızı gördü və onun üz-gözündə narahatlıq oynadı.
Qızın nə niyyətdə olduğunu bir Allah bilirdi! Bəlkə ağaya qarşı sui-qəsd, bəlkə də yox. Can qorçusu olmaq çətin işdir. Gərək düşünəsən, götürqoy edəsən! Bu da ki təkcə ağanın işidir. Axır ki, bir qərara gələ bildi, ağasına yaxınlaşdı, içini arıtlayıb narahatçılığını izhar etdi.
Qadağaya baxmayaraq dustaq qız xeyli vaxtdır ki, ağaya baxır. Belə şey ağanın xoşuna gələrmi?
Gənc ağa qanrıldı, qızı görüb gülümsədi. Qara gözlü cavanca bir qız uşağı. Onun pisliklə nə işi olardı? Ağa barmaqlıqlı pəncərəyə yaxınlaşdı, qıza diqqətlə baxdı və azərbaycanca soruşdu:
– Səni nəyə görə tutublar?
Qız dinmədi, bu dili aşkarca başa düşmədi.
– Nə qədərdir burda oturduğun? – Ağa indi də rusca soruşdu.
– Üç ay, – qız cavab verib qəmli-qəmli gülümsədi.
– Bəs nə qədər oturacaqsan?
Qızdan cavab çıxmadı. Qaraul zabitlərindən biri hücrəyə yaxınlaşdı, revolverini çıxarıb bağırdı:
– Geriyə, yoxsa atəş açaram!
Baş gözdən itdi. Zabit ağanı salamlayıb dedi:
– Təəssüflənirəm ki, dustaq axmaq xahişlərlə Sizi narahat edib. İnsanlarla yetərincə sərt davranmaq olmur.
Cavan ağa razılıqla başını tərpədib soruşdu ki, qızın hücrəsinin nömrəsi neçədir. Sonra sağollaşdı, amma daha gəzintisini davam etdirmədi, arxaya döndü, qoçuların müşayiətində enli həbsxana darvazasından içəri girdi. Orda qalabaşını soruşdu. Bu tayı gələndə filan hücrədəki dustağın nədən oturduğunu ondan öyrəndi.
– Qorxulu canidir, – qalabaşı cavab verdi. – Həbsxana onun üçün çox yüngül cəzadır.
– Nə cinayət edib ki?
– Rusiyanın bolşevik partiyasının üzvüdür, işinə can yandıran namuslu fəhlələr arasında çaxnaşma yaratmaq üçün Bakıya gəlib. Tətil təşkil edəsiymiş, amma cinayətkar niyyətləri aşkar edildi və polisin fəaliyyəti sayəsində tutuldu.
Cavan ağa Rusiyanın bolşevik partiyası barədə heç nə bilmirdi, onun neft mədənlərində hələ heç vaxt tətil olmamışdı. Heç təsəvvürünə də gəlmirdi ki, belə şey ümumiyyətlə mümkün ola bilər.
– Bura baxın, – qalabaşıya dedi, – əgər Siz qızı buraxsanız, mən buna etiraz etməzdim.
Qalabaşı gülümsədi. Yox, bu olmazdı, istəsə də, olmazdı. Oğru, yaxud buna bənzər bir şey olsaydı, məmnuniyyətlə, amma siyasi dustaq buraxıla bilməzdi.
Cavan ağanın sifəti tutuldu, kəhrəba təsbehi cibinə qoyub pul kisəsini çıxartdı.
– Bura baxın, – dedi, – qızı buraxmasanız da, aparacam. Mənim qoçularımın sayı Sizin həbsxana siçovullarından qat-qat çoxdur.
Məmur xəyala daldı, hər halda ağa haqlıydı, neft maqnatının vəhşi dəstəsinə qarşı onun adamları nə edə bilərdi?! Aldığı göstəriş dəqiq buyururdu ki, neft və torpaq sahibləri ilə yaxşı yola getsin. Bundan əlavə, ortada pul kisəsi də vardı.
Amma yenə də o, formalizm xatirinə soruşdu:
– Lənət şeytana, bu rus dövlət canisi Sizin nəyinizə lazımdır?
Sorğulanan alnını düyünlədi, xeyli fikrə getdi və sonra sakit bir əminliklə dedi:
– Evlənməyə!
Qızı buraxdılar, o, şəhərə, xilaskarının böyük evinin yanındakı kiçik bir evə köçdü. Bu böyük evdə o, tək deyildi, burda hələ də qadınlar və uşaqlar, nökər və xacələr, qulluqçu və xidmətçilər vardı, şərqli evinə xas olan hər şey. İndi qadınlar və uşaqlar gedəsi oldular.
Rus qızı evə təkbaşına xanımlıq edəsi oldu. Uzun saqqallı və hiyləgər gözlü vəkillər çağırıldı, protokol və sənədlər yazıldı. Qadınlar və uşaqlar cavan ağanın onlara bağışladığı kəndlərə köçdülər. Həbsxana hücrəsindən olan qız böyük evə gətirildi ki, burda da elə həmin gün toy başladı.
Demək artıqdır ki, həmin cavan ağa mənim atam, qız da mənim anam idi.
NEFT MƏDƏNLƏRİ
Bakı ətrafında yüzlərlə uca neft buruqları fantastik, unudulmaz bir mənzərədir. Onların içinə neft hopmuş taxta divarlarını – yalnız son zamanlar buruqlar alibastrdan tikilir – gecə-gündüz ardı-arası kəsilmədən neft çıxarılan dərin borular örtür. Buruqlar yanında qan-tər tökən fəhlələrin özləri kimi buruqlar da dinclik bilmir. Ətrafdakı torpaq da neftlidir, qapqara və oda həssas, neftli sahələrlə sınırlanan[1 - Sərhəd] Xəzər dənizinin özü kimi. Yanar kibrit çöpünü burda dənizə atsan, dəniz alovlanmağa başlar, on-onbeş dəqiqəliyinə, hər yabançıya nümayiş etdirilən diqqətəşəyan bir mənzərə kimi, zira Bakıdan başqa dünyanın heç yerində yanan dənizə rast gəlməzsən.
Bakı sakinləri üçün bu dəniz xüsusilə yayda bir iztirabdır, onda çimə bilməzsən, əslində çimmək olar, amma sudan zənci kimi qapqara çıxarsan, bədən başdan-başa nazik neft təbəqəsi ilə örtülmüş olar. Dənizdə çiməndən sonra gərək həmin an duru suda yaxalanasan, bunun üçün də sahildə müvafiq qurğular qoyulmuşdur.
Xəzər sahilindəki neft buruqları özü-özlüyündə bir dövlət yaradır ki, o da xüsusi qanunlara tabedir və özünün ədalət adlı xüsusi anlayışı var. Neft mədənlərinin qanunları yazılmamış qanunlardır, amma dövlətin yazılı qanunlarından onlara daha çox hörmət edilir. Buruqların ali başçısı mühəndisdir, tabeliyində olanların yaşam və ölüm ixtiyarı onun əlindədir. Neft mədənlərində yalnız çox az adam mühəndis ola bilər, bunun üçün gərək doğulmuş olasan. Əgər səndə avtokratik hökmranlığa daxili meyl yoxdursa, bununla yanaşı, həm də hakim deyilsənsə, biliyin, təhsilin səni buna yetişdirə bilməz. Sən təkcə nefti çıxarmağı, onu yanğından qorumağı bacarmamalısan, həm də suçu sübuta yetirilə bilməyən hansısa gümanlı bir yanğın törədicisinin ağzına tənəkə qıf soxub xam nefti, yaxud çıraq neftini iştirakçıların bəti-bənizi avazıyana qədər onun qarnına doldurmağı bacarmalısan. Amma bu da sənin primitiv vəzifələrindən biridir.
Ən çətini, məsələn, neft quyularından tez-tez dartılıb-çıxarılan cəsədi tanımamaq, yaxud onu buruq sahibinin arzusunca tanımaq idi. Neft qaynaqlarındakı cəsədlərlə xüsusi davranış tələb olunurdu. Gündə bir neçə dəfə fəhlələrdən kimsə adi vedrənin içinə oturub quyuya enməli olurdu ki, bunun da doxsan faizi ölüm demək idi. Çox vaxt vedrəni qazda boğulub neftə quylanmış fəhləsiz çıxarırdılar. Cəsəd yalnız bir neçə həftə sonra tapılırdı, əksərən də heç yerli-dibli tapılmırdı. Ölkə banditləri istənilən adamı xəlvətcə quyuya ata bilərdilər və mühəndislə araları saz idisə, şübhədən həmişəlik can qurtarırdılar. Amma bunun üçün, deyildiyi kimi, gərək mühəndislə aran saz olaydı, bunu da ki, ümumiyyətlə, quyunun yiyəsi, neft sahibkarı edə bilərdi.
Həmişə qaynaqların sahibi həmin qaynaqlardan xeyli aralıda yerləşən şəhərdə yaşayırdı. O, ayda iki-üç kərə sahələrə baş çəkirdi, hər dəfə də çoxlu qorçular əhatəsində, çünki bəzi mədənlərə gedən yollar çox qorxulu idi. Yola müharibəyə hazırlaşan kimi hazırlaşırdılar, zira o, daim macara axtaran, yaraqsız səyyahın pusqusunda duran dəstələrlə zəngin qum çölündən keçirdi. Mədənlərə gəzinti sahibkar üçün hər vaxt təhlükəli bir iş idi. Yalnız çox az bir qismi orda özünü qorxusuz hiss edirdi, bunlar da buruqlar arasında boya-başa çatmışlar olurdu ki, onlar üçün bayırda sirr adlı anlayış yox idi və onlar özlərini fəxrlə neft sənayesinin baniləri hesab edə bilərdilər, çünki buruqları qumlu torpaqda ucaltmış ilkinlər idilər. Azərbaycanın bir sıra neft yataqlarının kəşfində xidməti olmuş atam da onların sırasında idi. O vaxt xam sahələri gəzib-dolaşanda və əvvəllər yalnız çox az neft sahibkarına xas olan, indi isə ümumiyyətlə rast gəlinməyən incə bir duyumla öz kəşfini gözləyən çölləri tapmağın yolunu biləndə onun hələ onyeddi yaşı tamam deyildi. Zamanında vur-tut yüz mark dəyərinə aldığı qumlu bir sahə sonralar bir neçə milyon mark dəyərində oldu. Dəyərin belə yüksəlişini o gözləməmişdi, çünki yeni kəşf olunmuş torpağın böyük bir hissəsini qəpik-quruşa satmışdı. Amma o yenə də Azərbaycan neftinin ən yaxşı bilicilərindən sayılırdı. Törpülənməmiş fəhlələrin və bəlkə də onlardan da betər mühəndislərin arasında o, işdən başı çıxan azlardan biri idi. Buruqlara gediş onun üçün heç də təhlükəli deyildi, beləki məni, oğlunu da özü ilə götürməkdən çəkinmirdi.
Üzərimdə neft mərasimi aparılanda mənim altı yaşım vardı ki, bunu başqaları iyirmi yaşda olanda onların üzərində güclə aparırdılar. Bir növ hakim sinfə daxil olmaq hesab edilən neft mərasimini hər yeni sahibkarın və onun böyümüş uşaqlarının üzərində aparırdılar. Bu da ondan ibarət idi ki, toplaşmış fəhlələrin və işçilərin gözü qarşısında sıçradıcı qurğu ilə təchiz olunmuş quyudan çıxan nefti yeni maqnatın üstünə yağdırırdılar, buna «qızıl yağışı» deyilirdi. Neft çıxarılan zaman bəzən buruqlardan narın neft damcıları sıçrayırdı. Bu damcı kiminsə paltarına düşərdisə, sevincinin həddi-hüdudu olmazdı, çünki «qızıl yağışı» xoşbəxtlik rəmzi sayılardı və onun yaratdığı ləkələri heç vaxt təmizləməzdilər.
Neft qurğuları dünyanın ən gözəl sənaye qurğusunu təşkil edir. Dünyanın bütün fabrik və yataqlarına xas olan tüstüdən korlanmış havadan xali. Bir-birinə söykənərək yüzlərlə hündür buruqlar fantastik nağıl meşəsini xatırladır. Azərbaycanda belə hesab edirlər ki, neft mədənləri və neftli hava ağ ciyər xəstəliklərinin müalicəsinə çox xeyirlidir. Hətta yanımcıl neft sahibkarlarından biri öz buruqlarının arasında ciyər xəstələri üçün sanatoriya da tikmək istəmişdi. Neftli havanın həqiqətən belə sağlam olduğunu bilmirəm, amma deyim ki, ağ neftdən, benzindən və maşın yağından fərqli olaraq xam neftin iyi adamı doğrudan da qəribə şəkildə gümrahlaşdırır. Yataqlarda işləyən fəhlələr də bunu bilirdilər və nefti xüsusi tərzdə yararlı etmişdilər. Neftin axıdıldığı kanallarda canına neft hopmuş külli miqdar lehməni yığıb onunla əllərini və bədənlərini möhkəm-möhkəm yuyurdular. Bu lehmə həm də fəhlələrin üzünü görmədiyi sabunu əvəz edirdi.
Fəhlələr azərbaycanlılar, dağıstanlılar, farslar və ruslar idilər, bu sonuncular da ağır işin öhdəsindən gələ bilmirdilər və fəhlələr arasında ən narahat ünsürü təşkil edirdilər. Fəhlələrin ən yaxşıları neft işinin tələb etdiyi seçimsiz fatalizmə malik olan şərqlilər idi. Ruslarla şərqlilər arasındakı fərq özünü çox qabarıq şəkildə göstərirdi. Rus, neft buruqlarına və onun sahibinə dərindən nifrət edən və imkan düşdükcə mübarizə aparan ömürlük fəhlə idi. Kənddə böyümüş şərqli isə, əksinə, neft mədənlərində özünü ali mövqeli bir insan sayırdı. Mədənlərdə iş onun üçün Avropa sivilizasionu ilə təmas demək idi ki, bundan da o xeyli bəhrələnirdi. O həm də uzun müddət bura bağlanıb qalmırdı; Avropa mədəniyyətinin dadını yetərincə gördükdən sonra geri, öz kəndinə qayıdırdı ki, burada da ona dünya görmüş təcrübəli adam kimi hörmət edirdilər. Məsələn, dağıstanlılar Bakıya başlıca olaraq Azərbaycan dilini öyrənməyə gəlirdilər. Dil baxımından Dağıstanda tam anarxiya hökm sürür, az qala hər kənd ayrıca bir dildə danışır, heç də dialektdə yox, özlərindən başqa heç kəsin başa düşmədiyi bir dildə. Ona görə də asan öyrənilən çox sadə Azərbaycan dili millətlərarası ünsiyyət dili şərəfinə layiq görülmüşdü. Yurdunda savadlı insan kimi hörmət qazanmaq istəyirdisə, dağıstanlı bir neçə illiyinə Bakıya gəlir, neft mədənlərində işləyir, sonra da geri, öz dağlarına dönürdü.
Farslar və azərbaycanlılar əməlli toy etmək üçün, daha doğrusu, toplanmış pula yurdunda gözəl bir qız almaq üçün işləyirdilər. Onlar aylıqlarını heç vaxt əllərinə almırdılar, idarədə saxlayırdılar və sonradan həmin pulu götürəndə soruşurdular ki, pulu saxladığına görə kimə bir şey ödəməlidirlər. Yalnız ruslara, yarımavropalı kimi şərq qaydalarına öyrəşə bilməyən, yerli fəhlələrə nifrət bəsləyən, gördükləri yarım işin müqabilində ikiqat donluq tələb edən və tətillə hədələyən ruslara əsl peşəkar fəhlə kimi baxırdılar.
Hər halda Bakının neft mədənlərindəki həyat şəraiti dünyada heç nə ilə müqayisəyə gəlməzdi. Bugün həmin durum çoxdan arxada qalmışdır, amma fəhlələrin o çağkı vəziyyətini düşünəndə yenə də adamın əti ürpəşir. Minlərlə, onminlərlə fəhlə işıqlandırılmayan nəm, qaranlıq, dözülməz, kirli baraklarda yaşayırdılar, palazsız dar taxtlarda üç-üç yatırdılar. Baraklarda həmin taxtlardan başqa, ayrı mebel yox idi və yerə qənaət etmək üçün taxtlar elə düzülmüşdü ki, aradan keçməyə bəzən yol da olmurdu. Su yaman qıt idi, yalnız içməyə tapılırdı və, təbii ki, sabun da onun təki, ona görə də, yuxarıda deyildiyi kimi, hər şeyi neftli palçıqla yumalı olurdun. Ona da çalışılırdı ki, rus fəhlələrə pulu nağd verməsinlər, maddiyyətlə çatdırsınlar, yəni onları su ilə, çörəklə təmin edirdilər və bunu da tam maaş kimi hesablayırdılar Bunu da o niyyətlə edirdilər ki, nağd pul rus fəhlələrinin iş qabiliyyətini azaldır. Neft mədənlərində yandırıcı Günəş altındakı işin kömür şaxtalarındakı işdən heç də yüngül olmamasına baxmayaraq fasiləsiz iş günü onaltı saat çəkirdi. Amma bu, sahibkarların bir qisminə az görünürdü.
Əslində bu, katorqa rejimi idi, çünki əksər sahibkarlar fəhlələrin xristian hissəsində hansı duyğular oyatdıqlarından tam xəbərdar idilər, ona görə də iş yerlərini təpədən-dırnağa silahlanmış özəl müsəlman mühafizə dəstələri ilə qoruyurdular. Qəribə də olsa, şərqli fəhlələr iş şəraiti ilə həddən artıq razı idilər. Sabunun nə olduğunu onlar öz evlərində də bilmirdilər, taxt doğma daxmanın gilli döşəməsindən on dəfə yaxşıydı, Günəşə isə onsuz da öyrəşmişdilər. Yerli fəhlə özünü mədənlərdə daha yaxşı hiss edirdi, nəinki gəlmə rus ki, bu işlərin hamısı onun üçün xalis katorqa idi. Çünki neft mədənlərini tərk etməyə, qürurlu saraylar şəhərinə baş çəkməyə onun bayram günlərində də ixtiyarı yox idi. Fəhlənin şəhər sınırlarını keçməsindən neft sahibkarları o qədər də narahat deyildilər. Bunun üçün təlim görmüş qaraul vardı ki, fəhlələr şəhərə, gözucu belə, baxa bilməsinlər. Onlar yalnız işdən qovulanda şəhər kənarındakı xaraba qəsəbələrdən birində daldanacaq tapmaq üçün – burda da onların aclıqdan ölmək yollarının üstündə heç bir maneə qalmazdı – ləngimədən arvad-uşaqlarını götürüb mədəni tərk etməliydilər. Deməli, həbsxana ilə neft mədəni arasındakı fərq yalnız ondaydı ki, həbsxanada yemək bəlkə daha dadlı olardı.
İndi Kurfürstendammda mənim kimi rahatca var-gəl edən neft sahibkarlarından biri əvvəllər haçansa yemək qıtlığından gileylənənlərə bu əcaib cümləni işlətmişdi:
– Yalnız bir vaxt qarnınız Günəşə uzanıb acından köpəndə başa düşəcəksiniz ki, əsl iş nə demək imiş.
– Bu cümləni o, rusca demişdi və azərbaycanca da bunları əlavə etmişdi. – Siz müsəlmanlar gərək biləsiniz ki, mən sizdən ötrü hər gün sizə görə qəlbindən qara qanlar axan əsl atayam, necəki Kərbəla şəhidi müqəddəs Hüseynə görə Peyğəmbərin qəlbindən qara qanlar axırdı.
Təəccüblü deyil ki, yeməkdən tam razı qalan müsəlmanlardan fərqli olaraq rus fəhlələr öz «əsl atalarına» tam özlərinəxas duyğularla yanaşırdılar.
Neft mədənləri ilə şəhərin arasında bir neçə xırda dağınıq qəsəbə vardı ki, orda da oğrular, xoralılar, səfillər və çətin təsvirə gələn digər insanlar yaşayırdılar. Bu qəsəbələrdə baş verənlər, deyəsən, heç kəsi maraqlandırmırdı, heç kim ağlına gətirmirdi ki, orda, nəm, bulaşıq xarabalıqlarda yad, şübhəli insanlar bir mətbəə quraşdırıblar. Orda hər gecə qəzet çap olunurdu ki, o da mədənlərdəki münasibətlərdən, Gürcüstandakı, Dağıstandakı, İran və Rusiyadakı vəziyyətdən daha yaxşı məlumatlıydı, nəinki şəhərdəki böyük qəzetlər. Xırda bir dəlməkdə – bu mənzili başqa cür adlandırmaq da olmaz – mətbəə ilə bir yerdə qəzetin baş redaktoru yaşayırdı, o, əməkdaşları da elə burada qəbul edirdi. Baş redaktorun özü kimi əməkdaşları da səfillərdən az seçilirdilər, əksəri də Şərqin bütün guşələrindən lazımi xəbərləri toplayıb gətirən səfillər idi. Baş redaktor onların hər biri ilə onların – əməkdaşların – ana dilində danışırdı, o saat hər şey barədə dəqiq məlumatı olurdu və səfillər vasitəsilə Rusiyadan şifrəli məktub gələndə sevinci yerə-göyə sığmırdı.
Qəzetin adı «Bakı Fəhləsi», onun baş redaktoru isə bu yaxınlarda Sibir həbsxanasından qaçmış, keçmiş dini gimnaziyanın şagirdi, Tiflisli çəkməçi oğlu gürcüydü. Onun ensiz alnı, donqar burnu və həddən artıq qətl və qan görmüş xırda, acıqlı gözləri vardı. Bu, indi özünü Stalin adlandıran məşhur terrorçu İosif Cuqaşvili idi.
Neft mədənlərində rus fəhlələri arasında tətillər çox az hallarda olurdu, amma olanda da köklü olurdu. Lakin çox vaxt fəhlələr tətilə ürək eləmirdilər, bəlkə ona görə ki, bayırdan köməyə ümid bəsləyirdilər.
Bu tətillərin birinə, qəribə də olsa, mən də bulaşmışdım. Həyatımda bu, yeganə hal idi ki, neft sahibkarları sinfinə, yəni özümə qarşı aşkar çıxış edirdim, əslində o vaxt heç on yaşım yox idi, bu da əməlimi silahdaşlarımın gözündə qismən yumşaltdı. Günlərin birində atam evli fəhlələrin işdən çıxarılması barədə əmr verdi, çünki qadınlar və uşaqlar neft mədənləri üçün təhlükə demək imiş. Gələcəkdə ailə qurmaq subay fəhlələrə də qadağan edilirdi, səbəbi də o idi ki, öz gəlirləri ilə fəhlələr ailə dolandırmaq imkanında deyillər. Deməli, əmr öz fəqir balalarının rifahı naminə sahibkarın bir növ qayğısı idi. On yaşımda sosial-siyasi məsələlərə hələ az maraq göstərdiyimdən bu əmrdən təsadüfən xəbər tutdum. Hava yaxşı olanda məni ilkindi üstləri gəzməyə aparan faytonçumun isə bundan xəbəri varmış. Faytonum və bir cüt atım – evdə yer olmadığına görə – neft zavodumuzun yaxınlığındakı kiçik bir tövlədə saxlanılırdı, faytonçum da elə burda yaşayırdı. O, Volqaboyundan gəlmiş rus idi və rus olaraq da bütün rus fəhlələrinin dostu idi.
Bir gün biz dəniz kənarına gedəndə o özünün qəmli taleyindən danışmağa başladı, həm də rusca ki, bizi müşayiət edən azərbaycanlı qoçu heç nə başa düşməsin. Danışdı ki, məni, deyəsən, axırıncı dəfə gəzməyə aparır, çünki o da əksər ruslar kimi işdən qovulur. Bunun niyə belə olması barədə mənim heyrətli sualıma cavab verdi:
– Atanız daha evli fəhlələri saxlamaq istəmir, biz də arvad-uşağımızı öldürə bilmədiyimizə görə gərək acından ölək.
Qismən doğru olan bu cümlə – çünki yüksək vəzifə sahibi kimi mənim faytonçum işdən çıxarıla bilməzdi – məni cinləndirdi. Qavramaq istəmirdim ki, insanlar yalnız ailə qurmaq istədiklərinə görə işdən qovulurlar.
– Dön geri, – faytonçuya əmr etdim, – bura, atamın yanına gedirik.
Atamın bürosuna çatanda otağa keçib soruşdum ki, evli kişilərin hamısının işdən çıxarılması doğrudurmu.
– Əgər onlar adi fəhlələrdisə, hə, – o cavab verdi.
– Niyə axı?
Atam bundan sonra fikrə getdi, sonra uzun-uzadı bir nitq söylədi və burdan da belə çıxdı ki, fəhlələr üç səbəbdən işdən qovulurlar. Birincisi ona görə ki, uşaqları neft mədənlərini yandıra bilər, ikincisi, onlar öz donluqları ilə heç kəsin qarnını doyura bilmirlər, üçüncüsü, evli rusların işdən qovulması ümumiyyətlə məsləhətdir.
Amma mən əl çəkmədim.
– Kişi olan kəs evli olur, – dedim, – tezliklə mən də evlənəcəm, çünki Quran buna icazə verir. Bunu fəhlələrə necə qadağan etmək olar?
– Mən qadağan etmirəm ki, – atam cavab verdi, – sadəcə evliləri mədənlərimdə saxlamaq istəmirəm. Yoxsa qoy evlənsinlər arxayınca özləri üçün.
O bunları deyib yan otaqda gözdən itdi. Ancaq mən təslim olmaq istəmirdim, yenidən faytonuma minib əmr etdim ki, şəhərin general-qubernatorunun yanına sürsün. Onun haqqında eşitmişdim ki, dünyanın ən güclü adamıdır. General-qubernator böyük bir binada yaşayırdı və, təbii ki, özlərinin ağıllı qərarlarının həyata keçirilməsində neft xaqanlarını dəstəkləmək kimi çox dəyərli bir vəzifəsi vardı. Mən burasını bilmirdim və burda ədalətə yetişmək ümidi ilə dəbdəbəli qəbul otağına daxil oldum. Qubernatorun xidmətçisi maraqla məni süzdü. Qubernatorun yanında hələ heç vaxt bu cür gənc neft sahibkarı olmamışdı.
– Gərək ki, qubernator məşğuldur, – məni yolumdan döndərməyə çalışdı.
Lakin mən pəncərəyə gedib küçədə dayanmış silahlı nökərimi çağırdım. O, otağa girdi, qubernatorun xidmətçisinə elə tərs-tərs baxdı ki, bu tayı həmin an gəlişimi qubernatora çatdırdı.
Qubernator, deyəsən, doğrudan da məşğul idi. Onun otağından attaşeyə bənzər bir nəfər çıxıb Əlahəzrətlərini hansı məsələ ilə əlaqədar görmək istədiyimi öyrəndi. Amma mənim izahat vermək fikrim yox idi. Nökərim attaşeni kənara çəkdi və mən əsəbi, həyəcanlı halda qubernatorun otağına soxuldum.
Bığları kayzer Frans Yozefın bığlarına bənzəyən yaşlı general yazı masasının arxasında əyləşib atamın həmkarlarından biri ilə söhbət edirdi. Hər ikisi mənim gəlişimə, deyəsən, mat qalmışdı, amma özlərini elə apardılar ki, sanki bu, dünyanın adi bir olayı imiş. Ancaq mən məqsədimi qubernatora bildirib yardım istəyəndə o məni başa düşdüyünü deyib izah etdi ki, məsələ barədə düzgün hökm çıxarmıram. Atamın sərəncamı bundan sonra işə götürüləcək işsizlər üçün xoş bir məram imiş. İşdən qovulanların taleyi barədə isə mənim narahat olmağıma dəyməzmiş, çünki bu, yerli hökumətin işi imiş. Əgər fikirləşsəymiş ki, atamın bu qərarı ilə nə qədər fəqir iş tapacaq, onda gərək onun oğlu olduğumla öyün əymişəm.
Bunların hamısını qubernator üz-gözünə tam ciddilik verərək və mənim gözəl mənəvi istedadıma işarə vuraraq söylədi ki, bu istedad da, çox güman ki, onun şərhlərinin doğruluğunu qavramaqda mənə imkan açacaqmış:
– Tez-tez gəlin, – ayrılarkən dedi, – və hər şeydən öncə salamımı atanıza yetirməyi unutmayın.
Biraz şaşqın halda onun binasından çıxdım və faytonçuya tapşırdım, məni gəzdirsin bəlkə o ümidlə ki, yolda yadıma nəsə düşdü. Daxilən isə ehtiyat edirdim ki, qubernator haqlı ola bilərdi.
Şübhələrimi faytonçuya bildirəndə o məni anlatdı ki, qubernator yırtıcının biridir, hələ neft sahibkarından da betər. Bu, inandırıcı səsləndi. Birdən, lap qəfildən ömrümdə ilk dəfə yadıma bir şey düşdü, özüm də bilmirdim ki, bu məndən öncə kiminsə yadına düşə bilərmiş.
– Sadəcə olaraq işi dayandırın! – Bununla tətil təklif etdiyimi ağlıma gətirmədən dedim.
– Çətin olar, – faytonçu dilləndi, – atanız qoçuları göndərər, onlar da hamımızı güllələyər.
Mən hövsələdən çıxmışdım.
– Qoçular sizi güllələsə, özüm öz əlimlə bütün mədənlərə od vuraram, – deyib bununla özümü ömürlük katorqa üçün yetişmiş etdim, çünki bu, niyyətində olduğum cəhdin adi cəzası idi.
Görünür, faytonçu sözümü fəhlələrə çatdırmışdı, çünki fəhlələrə qarşı «vahid cəbhə»də çıxış edəcək neft sahibkarları arasındakı münaqişələrdən elə həmin axşam buruqların ətrafında söz-söhbət gəzirdi.
Səhəri kütləvi tətil başladı ki, o da bu dəfə neft sahibkarları üçün xətərsiz ötüşmədi. Zira qaraulçular fəhlələri həmişəki kimi dövrələyənə qədər onlar yanğına həssas yerləri tutmuşdular və şərtlərinin yerinə yetirilməsini tələb edirdilər. Atam güzəştə getmədi və azuqənin gətirilməsinin qarşısını öz ərazisində almağa qərar verdi. Uzun çək-çevirdən sonra fəhlələr sahibkarlara tərəfsiz bir hakim təyin etməyi məsləhət gördülər və bircə şərt irəli sürdülər ki, sahibkarların təyin etdiyi həmin hakimin mədənlərdə maddi marağı olmasın. Digər aşkar şərt o idi ki, həmişə qərar verildiyi kimi, yanğın hədəsinə görə heç bir fəhlə cinayətə cəlb olunmasın. Sahibkarlar razılaşdılar və o vaxt çarın yanında yüksək hörməti olan alman baronu fon Taubeni hakim seçdilər; gözləmək olardı ki (sahibkarların düşüncəsində), o abırlı bir qərar çıxaracaq.
Alman baron Azərbaycana gəldi. Ömründə birinci dəfə bu cür fəhlə qəsəbələrində oldu, tərcüməçilərin köməyi ilə fəhlələrlə söhbət etdi, nəhayət neft sahibkarlarının gizli iclasını çağırdı ki, burada da, hamının ümid etdiyi kimi, cinayətkar üsyanın dəf edilməsi üçün gərəkli vasitələr irəli sürməliydi. Baron iclasa sinəsi ordenli bayram libasında gəldi və bu cümlə ilə başlayan bir nitq söylədi:
– Cənablar, məni təəccübləndirən odur ki, fəhlələr sizi indiyə qədər tikə-tikə etməyiblər; bunu siz yetərincə qazanmısınız!
Ertəsi gün onun qərarı mətbuatda dərc edildi, bu qərarda hər şeydən əvvəl fəhlələrin ailə qurmaq haqları və bundan əlavə, sahibkarlar üçün həddən artıq xoşagəlməz bir sıra digər hüquqlar öz əksini tapdı. Neft sahibkarları onları bu «ictimai təhlükəli baron»dan qorumaq xahişi ilə çara tel vurdular, amma aldıqları cavab belə oldu ki, Çar Əlahəzrətləri barona tam etimad göstərirlər.
Bu hadisədən sonra alman zadəganın hörməti bütün Azərbaycanda yerə vuruldu.
Tətildən azca sonra atam məni yanına çağırdı.
– De görüm, – soruşdu, – fəhlələri müdafiə etmək hardan ağlına gəldi?
– Özümdən, – dedim.
– Qubernatorun yanına getmək də yəqin öz ağlına gəlib, hə?
– Əlbəttə.
– Çox gözəl, amma tətili məsləhət görmək öz ağlına gələ bilməzdi ki? Axı sən heç vaxt tətilin nə olduğunu bilməmisən.
– Bunu özüm fikirləşmişəm, – fəxrlə cavab verdim.
Atam mənə anlaşıqla baxıb əllərini göyə qaldırdı və içini çəkdi:
– Ananın bolşevik olması gör nə demək imiş! Bolşevikin nə demək olduğunu o mənə yalnız bir neçə ildən sonra başa saldı.
Bütün bunlara onu da əlavə edim ki, fəhlələrə münasibətdə atam neft sahibkarları arasında öz silkinin ən liberal insanı idi. Başqaları daha betər idilər.
ZƏRDÜŞTÜN SON MƏBƏDİ
Azərbaycanın neft bölgəsi bütün Şərqin ən gəlişmiş yeridir. Avropanın iri sənayesinin tərkib hissələrinin hamısını o özündə əks etdirir: dizel motorlarını, avtomobilləri, elektrik işığını, külli sayda maşınları və nəhayət fəhlə problemini. Burda, neft çənlərinin və neft buruqlarının arasındakı supermodern dünyanın tən ortasında, Bakının ən zəngin neft rayonu Suraxanıda qədim Azərbaycanın qəribə simvolu, o qədər də sentimental olmayan neft sahibkarlarının qıymadığı sirli Zərdüşt məbədi saxlanılmışdır.
Zərdüştün Suraxanıdakı məbədinə təkcə neft sahibkarlarının heyfi gəlməyib. Əsrlər öncə cahan fatehi Çingiz Xan məbədi dağıtmamağı tapşırdı, çünki onun məşhur sələfi Harun əl-Rəşid də belə etmişdi. Biraz əvvəl isə Pompey Romalı və Antiox Zəleyli məbədə baş çəkmişdilər, hər ikisi də yeganə qeyri-azərbaycanlı kimi məbədin əbədi oduna qurban gətirmiş Böyük Makedoniyalını qibtədən yamsılayaraq. Çünki küncünün birində neft buruqları ilə yanaşı xırda və görünməz olan bir qübbə ucaldılmış bu dördkünc kiçik məbəd haçansa bəşəriyyətin ilk böyük dininin, azərbaycanlı Zərdüştün bəyan etdiyi böyük odçuluğun (atəşpərəstliyin) mərkəzində durmuşdu.
O vaxt bozumtul qədim dövrdə Azərbaycan əbədi odçuluğun kutsal yurdu idi və Bakı yörəsində neftlə zəngin çöl milyonlarla inancçının zəvvarlıq yerinə çevrildi. Möminləri şər başlanğıc Əhriməndən qoruyan, Bizansla Buxara arasında padşahın kim olacağını özləri müəyyənləşdirən və işıq allahı Hörmüzə sitayiş edən qüdrətli kahinlər ölkəyə hökmranlıq edirdilər. Hörmüz allah od idi. Qazla yerdən qaynayan, üzərində məbədin qüllələri ucaldılmış əbədi od. Həmin od bugün də sönməmişdir, son damla neft yerdən tükənənə qədər qüllələr altında alovlanacaq neft qazları bugün də müqəddəs torpaqdan qaynayıb-çıxmaqdadır. Minillərdən bəri alışıb-yanan bu əbədi alov bir təbiət oyunudur ki, məbədə təşrif buyurmuş əcnəbilər, təsadüfən odsevərlər deyillərsə, ondan öz siqaretlərini yandırırlar.
Odçuluq çağlarında yalnız ağalar və kahinlər oda ibadət edə bilərdilər. Adi inanclılar isə odun üstünü örtən qübbə qarşısında səcdə ilə kifayətlənirdilər. Roma üzərində bir neçə dəfə qələbə çalmış İran padşahı Azərbaycana gələr, kahinlərin ayağının tozunu öpər və kuhurinlə yuyunardı ki, bu da xalis salehlik sayılardı. Müqəddəs odu qorumaq və Romanı yenmək üçün İranın yeni padşahına şahənşah adı verildi. Ərəblər gəlib sonuncu odsevər padşah Yezdəgird Sursuzu öldürənə, kahinləri dağıdana, böyük allahı maraqlı bir təbiət hadisəsi səviyyəsinə endirənə qədər əsrlər uzunu beləcə davam etdi. Ərəblərin gəlişi ilə də müqəddəs torpağın ad-sanına və aralarında Sirus, Kambis, Dara və Artakser olan padşahlar nəslinə son qoydu ki, onların da ilk üçünün adı məktəb dərsliklərində, sonuncusu isə Herodotun adı ilə Bibliyada çəkilir.
Odsevərlər məhv edildi, onlar islama keçib Azərbaycan adının anlamını unutdular: «Əbədi odun müqəddəs məskəni». Zərdüşt tərəfdarlarının son qalıqları Hindistana və İran Yəzdinə qaçdılar ki, onlar bugün də burda yaşayır. Odçuların son məbədi islamın haram buyruğuna düşmüş içkini gecənin kirmişliyində dadmaq üçün şairlərin toplaşdığı meyxanaya çevrildi. Sonralar harama daha fikir verilməyəndə məbəd də bütün şairlər tərəfindən unuduldu. Hələ də burda öz günlərini keçirən son iki kahin yüz il öncə sərxoşluqlarına və bütçülüklərinə görə müdrik bir xan tərəfindən ölkədən qovuldu.
Hind odçuları isə öz məbədlərini unutmadılar.
Hər iki ildən-bir onların nadir nümayəndələri Azərbaycana gələr, əbədi odun qarşısında ibadət etmək üçün bütün hökumət qapılarını döyərdilər. Bugün vur-tut 110 min təəssübkeşi olan həmin hind və fars odsevərlərinin xüsusi ritualları var ki, onlar da sənaye rayonunun tən ortasında icra edildikdə müsəlman fəhlələrin hədsiz narazılığına səbəb olur, çünki, odçuların, bugünkü adları ilə deyilsə, həmin parsların, yaxud bəxşişçilərin adətlərindən başqa burda suçlu heç nə yoxdur. Parslar özlərini murdarlamaq kimi əbədi bir qorxu içində yaşayırlar. Yeyərkən gərək qida onların dodaqlarına toxunmasın, yoxsa mundarlanarlar. Bu səbəbdən də nə bıçaqdan, nə də çəngəldən istifadə olunur. Qıymalanmış yemək geniş açılmış ağıza əllə atılır. İçərkən də mayenin dodaqlara toxunmamasının qarşısını almaq üçün müxtəlif incəliklərdən istifadə olunur. Hər səhər onlar əllərini və ayaqlarını kuhurinlə yuyurlar, minillər ərzində formalaşmış duaları dodaqaltı pıçıldayırlar və çalmalarından asılan müqəddəs qaytanı sığallayırlar. Öləndə də cəsədi nə yandırırlar, nə torpağa tapşırırlar, nə də suya endirirlər, çünki od, torpaq və su əbədi mundarlanar. Ona görə də parsın cəsədini susqu qülləsinə – onun ən adlı-sanlısı Hindistandadır – aparırlar və orda quzğunlara tapşırırlar. Dini buyruqla yanaşı bu, parsların fıkrincə həm də gigiyenanın tələbidir.
Bu nadir odçular, bəşəriyyətin ən qədim dininin baniləri və kuhurin həvəskarları heç də hansısa yad köçərilər, yaxud codlaşmış dağlı tayfalar deyillər. Hind parsları – parsların ən böyük hissəsi Hindistanda yaşayır – çağdaş bankirlər, iri sənayeçilər və birjaçılardır ki, bugünkü Hindistan özünün iqtisadi inkişafı üçün onlara minnətdardır. Hindistanın ən iri sənaye sahələri hər cür qazanc imkanını – təkcə Azərbaycan neftindən başqa – dəyərləndirə bilən parslara məxsusdur. Ona görə Azərbaycan neftindən başqa ki, bu neft müqəddəsdir və kuhurinlə bərabər dinin mənəvi dəyərlərini təşkil edir. Haqlı olaraq parsları Hindistanın yəhudiləri adlandırırlar. İran parsları isə, bunun əksinə, ticarət fəaliyyətlərini hələ tam tutumda gəlişdirməmişlər. Onlar şahın üzüyola təbəələri kimi tanınırlar və onun hərəmxanasında bağban işləmək şərəfinə yetişmişlər.
Onlar Azərbaycanda, özlərinin müqəddəs torpaqlarında yaşamırlar, amma orda fəqirlər sığınacağı qurmuşlar və, hər yerdə olduğu təki, xeyriyyəçi kimi tanınırlar. Ona görə də hərdən elə olurdu ki, neft buruqları arasında bir neçə günlüyə ibadət etməyə hind parslara da icazə verilirdi. Amma bu, necə deyərlər, çox az-az olur, son vaxtlar isə buna ümumiyyətlə rast gəlinmir. Əbədi odun son məbədi bəşəriyyət tərəfindən elə yerli-dibli unudulub ki, Azərbaycanda çalışan alimlər ekspedisiyası günlərin birində tam ciddiyyətlə onu yenidən kəşf etdiyini söyləyib bu barədə Avropaya sensasion bir məlumat göndərdi. Həmin məlumatda göstərilirdi ki, alimlərin ciddi axtarışlarına baxmayaraq arxeoloji baxımdan qorunmayan bu tapıntı yalnız təsadüf sayəsində mümkün olmuşdur.
Məbəd neft mədənlərinin tən ortasında yerləşir və şəhər sakinlərinin sevimli ekskursiya yeridir. Alimlər məhz bir balaca şaşqın və həddən artıq kəşfbaz idilər.
Deməli, bəşəriyyət az qala məbədi unutmuşdur, fəqət haçansa hansısa illahlığın ehtiram olunduğu yer kimi dünyada heç nə ömürlük deyil. İnsan həmişə dönə-dönə ona qayıdır, köhnə xarabaların üzərində həmişə yeni-yeni sitayiş məkanları baş qaldırır. Kiçik Asiyanın unudulmuş ərazilərinə bələd olan kəs bilir ki, xırda köylərdəki məscidlər çox vaxt əvvəllər xristian kilsələrinin olduğu yerdə tikilib. Qazıntılara nəzər yetirilsə, görərsən ki, həmin kilsələr də öz növbəsində yunan-roma məbədlərinin xarabalıqları üzərində ucaldılmışdır və onlar da yenidən hansısa Babilistan illahlığının məbədinin özülü üstündə qurulmuşdur. Amma bir-birini əvəz edən dinlərin sırası bununla bitmir, zira bilinir ki, babilistanlılar da öz məbədlərini sirli Şumer səcdəgahlarının yerində tikmişlər. Elə yerlər var ki, orda sırasınca onlarla illahlara səcdə edilmişdir. İndi də məscidlər yox olurlar. Onların yerində bütün illahların ən çağdaşına xidmət edən fabrik və zavodlar tikilir.
Zərdüşt məbədinin həndəvərində də sənaye məbədləri yaranır. Fəqət bu, legitim xələf deyildi. Məbəd ayrı, daha yaxşı illah dəyəri kəsb etdi. Məbədə bitişərək Azərbaycanda bir neçə il öncə yeni bir din, Şərqdə tez-tez meydana gələn, sürətlə yayılan və eyni sürətlə də yenidən dinlər müstəvisindən səthi silinən bir təriqət gəlişdi. Yalnız səthi, çünki xalqın iç qatlarında bir vaxt onun yaşadığı ölkəyə hakim olmuş bütün illahlar yaşamaqda davam edir, Astartadan, Hörmüzdən tutmuş Məhəmmədə, Məsihə qədər. Zira iman yalnız üzdən ölür, zaman-zaman o, yenidən baş qaldırır, bu yaxınlarda Azərbaycandakı Zərdüşt məbədi kimi.
Həmin qəribə təriqətdən danışmağa dəyər.
Günlərin birində neft buruqlarının polisi hökumətə xəbər verdi ki, Zərdüşt məbədinin yaxınlığında gecələr əcaib şeylər baş verir. Nəsə səs-küy gəlir. Lopalar yanır. Səslər ucalır, anlaşılmaz mızıltılar eşidilir. Deməli, orda gizli mətbəənin, yaxud ən azı bandit yuvasının olduğunu güman etməyə yetərincə əsas var. Neft mədənlərində bandit yuvası və gizli mətbəə xoşagəlməz hal olduğundan polis prefekti güman edilən banditlərdən əslində çox az fərqlənən bir takım polislə məbədi dövrələyib axtarış aparmağı qərara aldı. Gecə gizli mətbəənin əlamətləri özünü göstərəndə polis məbədə soxuldu və bununla elmə dəyərli bir xidmət göstərmiş oldu, çünki dini tarixin müntəxabatlarında indiyə qədər qeydə alınmamış yeni bir dini ortaya qoydu.
Məbədin həyətindəki odun qarşısında dayanmış lüt qadına baxa-baxa əbədi alovun önündə yerdən oturmuş xeyli kişi gördülər. Kişilərdən biri qadının yanında dayanıb ehtiramla onun döşlərindən öpürdü, digərləri isə bu arada dua edib növbələrinin çatmasını gözləyirdi. Məbədin divarlarına, lopalarla işıqlandırılaraq, dünyanın bütün dinlərinin bütləri və müqəddəslərin şəkilləri qoyulmuşdu. Bazinili müqəddəs Nikolay Anadolu şeytançılarının müqəddəs simvolu Faunun[2 - Faun – qədim romalıların təkə ayaqları və buynuzları ilə təsvir olunmuş tarla və meşə allahı (bu və bundan sonrakı ayaq qeydləri tərcüməçinindir).] palçıq fiquru ilə yanaşı qoyulmuşdu və Fallusun[3 - Fallus – yunanca: törədici qüdrətin simvolu kimi kişinin cinsi orqanı.] gil fiquru illah kimi sitayiş edilən İran şahının ucuz yağlı boya ilə basılmış şəklinin yanında asılmışdı.
Qəribə təriqətçilər həbs edildilər və məlum oldu ki, Bakı kəndlərinin sadə, savadsız sakinləridirlər. Açıqlamadıqları səbəblərdən onlar bir din yaratmağı qərara alıblarmış və qədim məbədi yeni imanın iqamətgahı kimi seçiblər. İştirakçıların hər biri özü ilə bir simvol gətirməliymiş, istər Fallus olsun, istərsə də İran şahının şəkli. Sonra o, müqəddəs odun qarşısında oturub münasib bildiyi duanı oxuya bilərdi. Yeganə mərasim çılpaq qadın döşünün öpülməsiydi və bu, Yer adlı anaya sevgini simvolizə etməliydi. Bundan başqa imandaşların gətirdiyi allahların hamısına gərək ehtiram göstərəydin.
Bütün cəhdlərə baxmayaraq polis onlardan fərli bir şey öyrənə bilmədi. Bu uğursuz sonuc rəsmi məlumatlarda savadsız köylülərin intellektinin aşağı olması ilə əsaslandırıldı. Deməli, köylülər gizli mətbəə işlətmədiklərinə və, üstəlik, şahın şəklini sərgiləməklə özlərinin abırlı düşüncələrini nümayiş etdirdiklərinə görə onları azadlığa buraxdılar. Neft bölgəsində «ictimai dincliyi pozmağa və yanğın təhlükəsinə» görə səcdənin məbədin içində aparılmasını onlara qadağan etdilər. Beləliklə, Zərdüştün son məbədi bu sadə həvəskarların da əlindən alındı.
NEFT FIRILDAQÇILARI VƏ NEFT XAQANLARI
Rus tacirləri arasında belə bir kəlam var: «Bakıda bir il neft sahibkarlarının içində yaşayan ömründə dürüst adam ola bilməz!» Azərbaycana yola çıxarkən vəsiyyətlərini edən şərafətli Peterburq tacirləri belə deyirdilər. Nisbətən az şərafətlilər isə, əksinə: «Əsl fırıldaqçılar yalnız Bakıda yetişir» deyirdilər və neft şəhərinin öz sıralarında başqalarına dözməyən yetirmələrinə paxıllıqla baxırdılar. Bu cümlələrdə mübaliğə azdır, çünki Bakıda nəsə bir iş görmək yabançı üçün doğrudan da mümkünsüz idi. Neft icması hər bir yabançını məmnuniyyətlə aldadan qapalı cəmiyyətdir.
Şərqin və Qərbin aldatma üsulları vahid xalis kommersion taktikada birləşdirilmişdi. Heç nədən qorxub çəkinmirdilər; heç kimdən və heç nədən çəkinməyə lüzum yox idi; axı sən haqla nahaqqın çoxdandır elastik məfhuma çevrildiyi Şərqdəsən. Feyr[4 - Feyr – ingiliscə: başqalarına nisbətdə öz münasibətlərində doğrucul, namuslu, dürüst, abırlı.] anlayışı ümumiyyətlə yox idi, bu mərəzi indi də özlərinə rəva bilən yekələrdə bəlkə də qalmışdı. İkiyüz onsəkkiz neft sahibkarı arasında ən çox onunu tapardın ki, onları aldatmaqdan çəkinirdilər, çünki yalanı ölümlə cəzalandırmaq üçün onlar kifayət qədər güclü idilər və kimi isə aldatmağa da özlərinin ehtiyacı yox idi.
Bu onluğa səkkiz müsəlman, bir erməni və Nobel familiyalı məşhur bir isveçli daxil idi. Nobel Bakıda yeganə insan kimi Şərqin mübarizə üsullarına nifrət edirdi və haqlı olaraq deyirdi ki, avropalılar daha uğurludurlar. Avropa baxışlarına görə neft xaqanlarının əksəriyyəti həbsxanalıq idi. Fəqət bu, qısaca bir çabanın tez bir zənginliyə çatdırdığı dünyanın hər yerində hökm sürən hal idi. Meksikanın, Venesuelanın neft mədənlərində də, Alyaska və Klondikanın qızıl yataqlarında da, Cənubi Afrikanın zümrüd axtarıcılarında da həmin münasibətlər, həmin qəddarlıq, yalan və hiylə hökm sürür ki, onların vasitəsilə bir ovuc aferist yeni çırpışdırdığı sərvəti qoruya bilir.
Birinci nəsl hər yanda eyni olur, bəlkə o, Bakıda başqa yerlərə nisbətən hətta xeyli yaxşı idi, çünki sahibkarların bir qismi köhnə feodal bəylərdən çıxmışdı və müəyyən mədəniyyəti onlar özləri ilə neft sənayesinə gətirmişdilər. Atamın əksər həmkarının keçmişi qaranlıq idi, bir neçəsi əvvəllər səfil, başqaları isə oğru olmuşdu. Elələri də vardı ki, söhbət düşəndə həyasızcasına irişə-irişə Sibir katorqalarından danışırdı.
Müsəlmanlar, ermənilər, ruslar, polyaklar, gürcülər, isveçlilər burda bir silk yaratmışdılar ki, o da heç bir mənsəb fərqi bilmirdi, yalnız özünəbənzərlərdən kənarda keçmişdən həvəssiz söz salırdı və oğrularla yanaşı əsl bəylərbəyiləri, şahzadələri özünün üzvləri sırasına qəbul edirdi. Əksəriyyət üçün səciyyəvi şey həyata barbar münasibət, öz pullarını işə yaratmaq bacarıqsızlığı və, tezliklə aşkar olduğu kimi, qızılın təsiri altında böyüyən ikinci nəslin tamamilə soysuzlaşması idi. Savadsız, zəngin atalar, əslinə qalsa, bu xoşxasiyyət barbarlar, övladlar böyütmüşdülər ki, onlar da hələ beşikdə ikən həyatdan bezmişdilər, intihar düşüncələrinə qapılmışdılar və yasağı yüngül olan işlər görməyə çalışırdılar. Amma neft bəyzadəsinə Bakıda nə qadağan edilə bilərdi? Bu, talenin qisası idi. Özləri artıq müəyyən mədəniyyətə – şərq, yaxud qərb – malik olan belə neft sahibkarlarının yalnız övladları bu iti çöküşdən xətərsiz qurtula bildilər.
Ayrı-ayrı neft ailələri arasında daimi bir mübarizə hökm sürürdü ki, o da tez-tez digərlərini dartıb gətirirdi. Onda küçələrdə qan su yerinə axırdı, insanlar izsiz-tozsuz yoxa çıxırdılar və bu işlər üçün hər vaxt hazır dayanan bandalar ikiqat məvacib alırdılar. Aferistlər yığnağının iqamətgahı kimi Bakı öz gözəllikləri ilə yanaşı həm də şərq paytaxtının bütün özəlliklərini qoruyub saxlamışdı. Bir neçə neft sahibkarı təkcə sənayeçi deyildi, onlar həm də ölkənin içərilərində öz təbəələrinin yaşam və ölümü üzərində mütləq hökmə malik mülkədarlar idilər və öz kəndlərində daimi mühafizə dəstələri yetişdirirdilər. Bunlar müsəlmanlar, qismən də ermənilər idilər ki, onlar da birlikdə neft sahibkarlarının əksəriyyətini təşkil edirdilər və bir-biri ilə barışmaz mübarizə aparırdılar.
Çıxarılandan sonra xam neft dəniz sahilindəki neftayırma zavodlarının yaxınlığında qurulmuş iri rezervuarlarda saxlanılır. Neft buruqları həmin rezervuarlardan təxminən iyirmi kilometr aralıda olur. Boruları neftayırma zavodları ilə birləşdirmək üçün səhradan neft kəməri çəkilirdi ki, o da müxtəlif sahibkarların neftini ümumi rezervuarlara axıdırdı. Hər şirkətin çənlərlə boru əlaqəsi vardı ki, bu çənlərdə də axıb-gələn xam neft xüsusi xazla ölçülürdü. Neft kəmərləri ilə rezervuarlar xam nefti qoruyub-saxlayan, onu zavodlara ötürən və bunlardan yaxşı gəlir götürən bir firmaya məxsus idi. Ölkədə ikiyüzdən çox neft sahibkarı olduğuna görə səhra boyunca bir-birinə çalın-çarpaz olmuş müvafiq sayda borular çəkilmişdi; deməli, hər şirkətin özünün neft kəməri vardı ki, firmanın sərəncamına verilən neftin miqdarı qəbul edilərkən dəqiq müəyyənləşsin və başqa şirkətin hesabına yazılmasın. Neft kəməri firması yalnız rezervuara çatan neftə cavabdeh idi, daha rezervuarlara tuşlanmış neftə yox. Hərdən borular partlayırdı, yaxud yetərincə qalın olmurdu, ona görə də işlənən və daxil olan neftin miqdarı üst-üstə düşmürdü. Deməli, çölü keçəndən sonra neft rezervuara çatanda ölçülməli olurdu. Bu fırmanın yaxşı, yaxud pisliyi sonrakı məsələdir. Amma yüzlərlə boru çöldə bir-birini kəsib-keçirdi və qarışıq bir mənzərə yaradırdı.
Bu kəmərlərdən biri hörmətli ağalardan sayılan, mədəniyyətə xüsusi üstünlük verən, hər il xarici səfərlərdə olan və Avropa sivilizasionunun nümayəndəsi hesab edilən iri sənayeçi Rzaya məxsus idi. Onun qonşuluğundakı kəmər böyük bir şirkətinki idi və gecə-gündüz işləyirdi, çünki şirkətin bir ədəd milyonluq fontanı vardı və neftinin əl-ayağını yığıb-yığışdıra bilmirdi. Amma bir gün həmin şirkət gördü ki, çıxarılandan rezervuara xeyli az neft gəlir. Neft yolda borudan açıq-aşkar yox olurdu. Çölə çaparlar göndərdilər ki, boruları yoxlasınlar, amma şübhəli bir şey tapılmadı. Borular yerli-yerindəydi, lakin neft yenə də yox olurdu. Bütün yolu gecəli-gündüzlü göz altına aldılar, heç nəyin xeyri olmadı. Bu, başdan-başa elə anlaşılmaz idi ki, az qala düşündülər, şirkət öz kreditorlarını sakitləşdirmək üçün bilərəkdən həmin fontan hay-küyünü qaldırıb. Daha fontanın etibarlılığına inanmırdılar. Bu hal aylarla davam etdi. Tezliklə məlum oldu ki, digər şirkətlərdən də həmin əcaib şəkildə neft oğurlanır. Məsələ ciddiləşdi, nefti oğurlananlar öz işçilərini bir yerə yığıb gecələr əl-ayaq çəkiləndə borularının yanındakı bütün boruları çevirtdirdilər ki, bəlkə itkinin səbəbini tapa bildilər. Və burda görünməmiş bir şey ortaya çıxdı. Gördülər ki, Rzanın kəməri yerin altından bütün qonşu kəmərlərə qoşulub. Başqalarının nefti sadəcə olaraq onun kəmərinə axırmış və rezervuara axırıncının məhsulu kimi tökülüb qeydə alınırmış. Öz gəlirini ölçüsüz həddə artırmaq üçün mədəniyyət dağarcığı Rza, deməli, sadəcə bir üsul tapıbmış. Neft sahibkarları onun timsalında başqalarına da dərs verdilər: Rza həbsxanaya salındı və buruqları dayandırıldı. Bütün neft silki coşmuşdu, ölümlə və eldənçıxarı etməklə hədələyirdi. Amma iş o yerə çatmadı. Rza həbsxanada özünü güllələdi və özlərini didib-dartan oğulları onu bütün neft sahibkarlarının gözü önündə torpağa tapşırdılar. Ona qarşı cinayət işinə xitam verildi.
Rza adlı birisi oğurlayır. Amma buna görə o, doğrudanmı ölməlidir? İntihar və təntənəli dəfn hələ ölüm demək deyil axı. On il sonra mən Paris kafelərinin birində birja kursları ilə tanış olan möhtərəm, yaşlı bir ağaya rast gəldim. Bu, Rza idi, yazıq intiharçı. Tanındığını görəndə xəfifcə gülümsəyib dedi:
– Adam elə asanlıqla ölmür.
Sonra həbsxanada bir cəsədlə öz paltarını necə dəyişdiyini, onun başına bir güllə vurduğunu, o qədər də yüksək olmayan məbləğə həbsxana rəhbərliyini özünün azad olunmasına necə razı saldığını danışdı. İşləri uşaqlarına tapşırıb kipkirmiş Parisə gəlməyə üstünlük vermişdi ki, burda da təqaüdçü kimi yaşayırdı və dövlət idarələrində özünü yüksək çaplı siyasi qaçqın kimi qələmə vermişdi.
– Xırdaca bir neft sızqasına görə özünü öldürüb gözəl həyatdan əl götürməyə dəyməz, – axırda o bunları deyib mənə xoş münasibətini bildirdi və mehribanlıqla əlimi sıxdı. O, bugün də Parisdə yaşayır. İşləri barədə isə dəqiq məlumatım yoxdur. Bəlkə də peşəsini dəyişmə naminə Bank dö Fransın pul çapxanası ilə özünün şəxsi mənzili arasında havadan gizli çap xətti çəkib. Hər halda kefi kökdür, həyatı gözəldir.
Rzanın gizli neft kəməri tezliklə öz təqlidçilərini tapdı. Bir çox xırda neft sahibkarları bundan sonra qonşularının borularına gizli xətlər qoşdular, amma hamını ağzıbirə qatmaq mümkün olmadığına görə irilər buna göz yummağa alışdılar.
Neft sənayesinin digər nümayəndəsi Musa Yaqub daha ağıllı idi və yan peşə kimi İrana silah qaçaqmalçılığı ilə məşğul olurdu. Əslində buna heç ehtiyacı da yox idi. İşləri yaxşı gedirdi. Amma qaçaqmalçılıq peşəsini elə-belə sevirdi.
– Babam qaçaqmalçı olub, atam qaçaqmalçı idi, mən niyə olmayım?! – Dostlarının arasında təkrarlamağı xoşlayırdı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386372) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Sərhəd
2
Faun – qədim romalıların təkə ayaqları və buynuzları ilə təsvir olunmuş tarla və meşə allahı (bu və bundan sonrakı ayaq qeydləri tərcüməçinindir).
3
Fallus – yunanca: törədici qüdrətin simvolu kimi kişinin cinsi orqanı.
4
Feyr – ingiliscə: başqalarına nisbətdə öz münasibətlərində doğrucul, namuslu, dürüst, abırlı.
Məhəmməd Əsəd bəy
Kitabda XIX əsrin sonlarında və XX yüzilin əvvəlində Bakı şəhəri, burdakı neft maqnatlarının həyat tərzi, Sura-xanıdakı Atəşgah və onun tarixi, azərbaycanlıların adət-ənənələri, Azərbaycanda yaşayan almanların bu ölkədəki tarixi, daşnak-bolşevik cütünün 1918-ci ilin 30 mart 1 aprel tarixlərində azərbaycanlıra qarşı törətdiyi soyqırımı, Bakı komissarlarının rejimindən İrana və Türküstana qaçmış milli burjuaziyanın məşəqqətləri, 26 Bakı komissarlarının Türküstanda güllələnməsi, Türküstan və İran həyatı gənc yazıçının göz şahidliyi ilə oxunaqlı bir dildə təsvir olunur.
Roman 1920-ci ildə Bakıdan ayrılandan cəmi doqquz il sonra çap olunur.
Məhəmməd Əsəd Bəy
Şərqdə neft və qan
Məhəmməd Əsəd bəy "Şərqdə neft və qan" (Oel und Blut im Orient, alman dilində) adlı ilk kitabını 1929-cu ildə 24 yaşında ikən yazmışdı. O, kitabın avtobioqrafik olduğunu iddia etsə də, Azərbaycan və Gürcüstanda bəzi tarixçilər bunu təkzib etmiş və kitabın səhvlərlə, inanılmaz faktlarla dolu olduğunu və ən əhəmiyyətli "tarixi" hekayənin tamamilə səhv olduğunu bildirmişlər. Əsərdə Əsəd Bəy uşaq ikən, 14 yaşında Azərbaycanı tərk etməyin məmnuniyyətindən söhbət açır. Kitabın son hissəsində o yazır: "…Həmin anda mənim üçün Avropa başladı. Qoca Şərq isə öldü…"
ƏBƏDİ ODUN YURDUNDA
ÖN TARİXİM
Qırx il öncə Bakı səhra şəhəri idi, müəyyən mənada elə bugün də o cür qalmaqdadır. Amma o vaxt hardasa avropasayağı bircə küçə belə yox idi. Qovurucu istidən sakinləri bircə ağac belə qorumurdu. Şəhər başdan-başa palçıq daxmalardan və bir-iki kobud saraydan ibarət idi ki, onlar da səhra qumunun üstündə tikilmiş və yeganə barı ilə dövrələnmişdi. Sarayların qalın divarları Günəşə qarşı zəif bir sığınacaq yaradırdı. Adətən Şərqdə hər evə xas olan su, poqqultulu fəvvarələr bu şəhərdə yox idi. Suyu gərək tuluqlarda uzaqlardan gətirəydin və o, içməyə, yuyunmağa güclə çatırdı. İstilik dözülməz olanda imkanlı insanlar evlərindən çıxıb dəniz kənarlarına gedirdilər və özlərinə təlqin edirdilər ki, bura xeyli sərindir.
Bugün sahildə teatrlı, kafeli, çimərgəli, gəzintili və klublu bağlar salınmışdır, o vaxt belə şeylər yox idi. Sahil bomboz, daşlı və sipərsiz idi, neft tullantıları və şəhərin zibili ilə boya-boy örtülmüşdü. O, üfunət və duz iyi verirdi. Bu sahildə yeganə bir bina vardı, əzəmətli bir həbsxana ki, sayı bilinməyən dustaqlar da burda Günəşin, üfunətin və həbsxana qaraulçularının ixtiyarına tapşırılmışdılar. Sahildəki bu həbsxananın qarşısında indi adlı-sanlı adamlar, neft xaqanları, bəylər və xanlar gəzişir və onun qalın barılarının kölgəsində özlərinə Günəşdən sığınacaq axtarırdılar. O vaxt onlar öz pulları ilə – orta hesabla hamısı dünyanın ən zəngin neft maqnatları idi – bağ saldırmağı və su quyuları qazdırmağı hələ öyrənməmişdilər. Bir gün bu həbsxananın qarşısında başında Buxara papaq, əlində Bakıda hər bir kişinin onsuz keçinə bilmədiyi kəhrəba təsbeh olan cavan bir ağa gəzişirdi. Onun toxdaq, yorğun, bununla belə, buyurma bacarığının qədim ənənələrini gənc neft şəhərinin işgüzar həyatına daşıyıb-gətirmiş şərqlinin işə can atan üz ifadələri vardı. Yayın bu ilkindi üstü hər yan od tutub yanırdı. Ağa, binanın yanındakı kölgəlikdən feyziyab olmağa çalışırdı. Həbsxana hücrələrinin barmaqlıqlı pəncərələrində heç kim görünmürdü, gündüzlər pəncərə önündə dayanmaq dustaqlara yasaq edilmişdi, çünki onların görünüşü həbsxana önündə gəzişən yüksək ağaların ürəyincə olmaya bilərdi. Həmin gün lap aşağıda, zirzəmidə dinc durmayan bir baş, barmaqlıqlı pəncərəyə ürək elədi. Başın yiyəsi gəzişən ağaya barmaqlıqdan göz qoyan cavan bir qız idi. Amma ağa bunu sezmirdi, dənizə baxırdı və bir anlığa xəyala dalmışdı. Onun ardınca üzlərindən amansızlıq yağan iki silahlı kişi yeriyirdi ki, onlar da ağanın yörəsini, bir anlığa belə, gözdən qoymurdular. Onlar Bakıda hər bir neft sahibkarının – əgər o öz həyatına az-çox qiymət qoyurdusa – saxladığı qoçular idi. Oğlanlardan biri qızı gördü və onun üz-gözündə narahatlıq oynadı.
Qızın nə niyyətdə olduğunu bir Allah bilirdi! Bəlkə ağaya qarşı sui-qəsd, bəlkə də yox. Can qorçusu olmaq çətin işdir. Gərək düşünəsən, götürqoy edəsən! Bu da ki təkcə ağanın işidir. Axır ki, bir qərara gələ bildi, ağasına yaxınlaşdı, içini arıtlayıb narahatçılığını izhar etdi.
Qadağaya baxmayaraq dustaq qız xeyli vaxtdır ki, ağaya baxır. Belə şey ağanın xoşuna gələrmi?
Gənc ağa qanrıldı, qızı görüb gülümsədi. Qara gözlü cavanca bir qız uşağı. Onun pisliklə nə işi olardı? Ağa barmaqlıqlı pəncərəyə yaxınlaşdı, qıza diqqətlə baxdı və azərbaycanca soruşdu:
– Səni nəyə görə tutublar?
Qız dinmədi, bu dili aşkarca başa düşmədi.
– Nə qədərdir burda oturduğun? – Ağa indi də rusca soruşdu.
– Üç ay, – qız cavab verib qəmli-qəmli gülümsədi.
– Bəs nə qədər oturacaqsan?
Qızdan cavab çıxmadı. Qaraul zabitlərindən biri hücrəyə yaxınlaşdı, revolverini çıxarıb bağırdı:
– Geriyə, yoxsa atəş açaram!
Baş gözdən itdi. Zabit ağanı salamlayıb dedi:
– Təəssüflənirəm ki, dustaq axmaq xahişlərlə Sizi narahat edib. İnsanlarla yetərincə sərt davranmaq olmur.
Cavan ağa razılıqla başını tərpədib soruşdu ki, qızın hücrəsinin nömrəsi neçədir. Sonra sağollaşdı, amma daha gəzintisini davam etdirmədi, arxaya döndü, qoçuların müşayiətində enli həbsxana darvazasından içəri girdi. Orda qalabaşını soruşdu. Bu tayı gələndə filan hücrədəki dustağın nədən oturduğunu ondan öyrəndi.
– Qorxulu canidir, – qalabaşı cavab verdi. – Həbsxana onun üçün çox yüngül cəzadır.
– Nə cinayət edib ki?
– Rusiyanın bolşevik partiyasının üzvüdür, işinə can yandıran namuslu fəhlələr arasında çaxnaşma yaratmaq üçün Bakıya gəlib. Tətil təşkil edəsiymiş, amma cinayətkar niyyətləri aşkar edildi və polisin fəaliyyəti sayəsində tutuldu.
Cavan ağa Rusiyanın bolşevik partiyası barədə heç nə bilmirdi, onun neft mədənlərində hələ heç vaxt tətil olmamışdı. Heç təsəvvürünə də gəlmirdi ki, belə şey ümumiyyətlə mümkün ola bilər.
– Bura baxın, – qalabaşıya dedi, – əgər Siz qızı buraxsanız, mən buna etiraz etməzdim.
Qalabaşı gülümsədi. Yox, bu olmazdı, istəsə də, olmazdı. Oğru, yaxud buna bənzər bir şey olsaydı, məmnuniyyətlə, amma siyasi dustaq buraxıla bilməzdi.
Cavan ağanın sifəti tutuldu, kəhrəba təsbehi cibinə qoyub pul kisəsini çıxartdı.
– Bura baxın, – dedi, – qızı buraxmasanız da, aparacam. Mənim qoçularımın sayı Sizin həbsxana siçovullarından qat-qat çoxdur.
Məmur xəyala daldı, hər halda ağa haqlıydı, neft maqnatının vəhşi dəstəsinə qarşı onun adamları nə edə bilərdi?! Aldığı göstəriş dəqiq buyururdu ki, neft və torpaq sahibləri ilə yaxşı yola getsin. Bundan əlavə, ortada pul kisəsi də vardı.
Amma yenə də o, formalizm xatirinə soruşdu:
– Lənət şeytana, bu rus dövlət canisi Sizin nəyinizə lazımdır?
Sorğulanan alnını düyünlədi, xeyli fikrə getdi və sonra sakit bir əminliklə dedi:
– Evlənməyə!
Qızı buraxdılar, o, şəhərə, xilaskarının böyük evinin yanındakı kiçik bir evə köçdü. Bu böyük evdə o, tək deyildi, burda hələ də qadınlar və uşaqlar, nökər və xacələr, qulluqçu və xidmətçilər vardı, şərqli evinə xas olan hər şey. İndi qadınlar və uşaqlar gedəsi oldular.
Rus qızı evə təkbaşına xanımlıq edəsi oldu. Uzun saqqallı və hiyləgər gözlü vəkillər çağırıldı, protokol və sənədlər yazıldı. Qadınlar və uşaqlar cavan ağanın onlara bağışladığı kəndlərə köçdülər. Həbsxana hücrəsindən olan qız böyük evə gətirildi ki, burda da elə həmin gün toy başladı.
Demək artıqdır ki, həmin cavan ağa mənim atam, qız da mənim anam idi.
NEFT MƏDƏNLƏRİ
Bakı ətrafında yüzlərlə uca neft buruqları fantastik, unudulmaz bir mənzərədir. Onların içinə neft hopmuş taxta divarlarını – yalnız son zamanlar buruqlar alibastrdan tikilir – gecə-gündüz ardı-arası kəsilmədən neft çıxarılan dərin borular örtür. Buruqlar yanında qan-tər tökən fəhlələrin özləri kimi buruqlar da dinclik bilmir. Ətrafdakı torpaq da neftlidir, qapqara və oda həssas, neftli sahələrlə sınırlanan[1 - Sərhəd] Xəzər dənizinin özü kimi. Yanar kibrit çöpünü burda dənizə atsan, dəniz alovlanmağa başlar, on-onbeş dəqiqəliyinə, hər yabançıya nümayiş etdirilən diqqətəşəyan bir mənzərə kimi, zira Bakıdan başqa dünyanın heç yerində yanan dənizə rast gəlməzsən.
Bakı sakinləri üçün bu dəniz xüsusilə yayda bir iztirabdır, onda çimə bilməzsən, əslində çimmək olar, amma sudan zənci kimi qapqara çıxarsan, bədən başdan-başa nazik neft təbəqəsi ilə örtülmüş olar. Dənizdə çiməndən sonra gərək həmin an duru suda yaxalanasan, bunun üçün də sahildə müvafiq qurğular qoyulmuşdur.
Xəzər sahilindəki neft buruqları özü-özlüyündə bir dövlət yaradır ki, o da xüsusi qanunlara tabedir və özünün ədalət adlı xüsusi anlayışı var. Neft mədənlərinin qanunları yazılmamış qanunlardır, amma dövlətin yazılı qanunlarından onlara daha çox hörmət edilir. Buruqların ali başçısı mühəndisdir, tabeliyində olanların yaşam və ölüm ixtiyarı onun əlindədir. Neft mədənlərində yalnız çox az adam mühəndis ola bilər, bunun üçün gərək doğulmuş olasan. Əgər səndə avtokratik hökmranlığa daxili meyl yoxdursa, bununla yanaşı, həm də hakim deyilsənsə, biliyin, təhsilin səni buna yetişdirə bilməz. Sən təkcə nefti çıxarmağı, onu yanğından qorumağı bacarmamalısan, həm də suçu sübuta yetirilə bilməyən hansısa gümanlı bir yanğın törədicisinin ağzına tənəkə qıf soxub xam nefti, yaxud çıraq neftini iştirakçıların bəti-bənizi avazıyana qədər onun qarnına doldurmağı bacarmalısan. Amma bu da sənin primitiv vəzifələrindən biridir.
Ən çətini, məsələn, neft quyularından tez-tez dartılıb-çıxarılan cəsədi tanımamaq, yaxud onu buruq sahibinin arzusunca tanımaq idi. Neft qaynaqlarındakı cəsədlərlə xüsusi davranış tələb olunurdu. Gündə bir neçə dəfə fəhlələrdən kimsə adi vedrənin içinə oturub quyuya enməli olurdu ki, bunun da doxsan faizi ölüm demək idi. Çox vaxt vedrəni qazda boğulub neftə quylanmış fəhləsiz çıxarırdılar. Cəsəd yalnız bir neçə həftə sonra tapılırdı, əksərən də heç yerli-dibli tapılmırdı. Ölkə banditləri istənilən adamı xəlvətcə quyuya ata bilərdilər və mühəndislə araları saz idisə, şübhədən həmişəlik can qurtarırdılar. Amma bunun üçün, deyildiyi kimi, gərək mühəndislə aran saz olaydı, bunu da ki, ümumiyyətlə, quyunun yiyəsi, neft sahibkarı edə bilərdi.
Həmişə qaynaqların sahibi həmin qaynaqlardan xeyli aralıda yerləşən şəhərdə yaşayırdı. O, ayda iki-üç kərə sahələrə baş çəkirdi, hər dəfə də çoxlu qorçular əhatəsində, çünki bəzi mədənlərə gedən yollar çox qorxulu idi. Yola müharibəyə hazırlaşan kimi hazırlaşırdılar, zira o, daim macara axtaran, yaraqsız səyyahın pusqusunda duran dəstələrlə zəngin qum çölündən keçirdi. Mədənlərə gəzinti sahibkar üçün hər vaxt təhlükəli bir iş idi. Yalnız çox az bir qismi orda özünü qorxusuz hiss edirdi, bunlar da buruqlar arasında boya-başa çatmışlar olurdu ki, onlar üçün bayırda sirr adlı anlayış yox idi və onlar özlərini fəxrlə neft sənayesinin baniləri hesab edə bilərdilər, çünki buruqları qumlu torpaqda ucaltmış ilkinlər idilər. Azərbaycanın bir sıra neft yataqlarının kəşfində xidməti olmuş atam da onların sırasında idi. O vaxt xam sahələri gəzib-dolaşanda və əvvəllər yalnız çox az neft sahibkarına xas olan, indi isə ümumiyyətlə rast gəlinməyən incə bir duyumla öz kəşfini gözləyən çölləri tapmağın yolunu biləndə onun hələ onyeddi yaşı tamam deyildi. Zamanında vur-tut yüz mark dəyərinə aldığı qumlu bir sahə sonralar bir neçə milyon mark dəyərində oldu. Dəyərin belə yüksəlişini o gözləməmişdi, çünki yeni kəşf olunmuş torpağın böyük bir hissəsini qəpik-quruşa satmışdı. Amma o yenə də Azərbaycan neftinin ən yaxşı bilicilərindən sayılırdı. Törpülənməmiş fəhlələrin və bəlkə də onlardan da betər mühəndislərin arasında o, işdən başı çıxan azlardan biri idi. Buruqlara gediş onun üçün heç də təhlükəli deyildi, beləki məni, oğlunu da özü ilə götürməkdən çəkinmirdi.
Üzərimdə neft mərasimi aparılanda mənim altı yaşım vardı ki, bunu başqaları iyirmi yaşda olanda onların üzərində güclə aparırdılar. Bir növ hakim sinfə daxil olmaq hesab edilən neft mərasimini hər yeni sahibkarın və onun böyümüş uşaqlarının üzərində aparırdılar. Bu da ondan ibarət idi ki, toplaşmış fəhlələrin və işçilərin gözü qarşısında sıçradıcı qurğu ilə təchiz olunmuş quyudan çıxan nefti yeni maqnatın üstünə yağdırırdılar, buna «qızıl yağışı» deyilirdi. Neft çıxarılan zaman bəzən buruqlardan narın neft damcıları sıçrayırdı. Bu damcı kiminsə paltarına düşərdisə, sevincinin həddi-hüdudu olmazdı, çünki «qızıl yağışı» xoşbəxtlik rəmzi sayılardı və onun yaratdığı ləkələri heç vaxt təmizləməzdilər.
Neft qurğuları dünyanın ən gözəl sənaye qurğusunu təşkil edir. Dünyanın bütün fabrik və yataqlarına xas olan tüstüdən korlanmış havadan xali. Bir-birinə söykənərək yüzlərlə hündür buruqlar fantastik nağıl meşəsini xatırladır. Azərbaycanda belə hesab edirlər ki, neft mədənləri və neftli hava ağ ciyər xəstəliklərinin müalicəsinə çox xeyirlidir. Hətta yanımcıl neft sahibkarlarından biri öz buruqlarının arasında ciyər xəstələri üçün sanatoriya da tikmək istəmişdi. Neftli havanın həqiqətən belə sağlam olduğunu bilmirəm, amma deyim ki, ağ neftdən, benzindən və maşın yağından fərqli olaraq xam neftin iyi adamı doğrudan da qəribə şəkildə gümrahlaşdırır. Yataqlarda işləyən fəhlələr də bunu bilirdilər və nefti xüsusi tərzdə yararlı etmişdilər. Neftin axıdıldığı kanallarda canına neft hopmuş külli miqdar lehməni yığıb onunla əllərini və bədənlərini möhkəm-möhkəm yuyurdular. Bu lehmə həm də fəhlələrin üzünü görmədiyi sabunu əvəz edirdi.
Fəhlələr azərbaycanlılar, dağıstanlılar, farslar və ruslar idilər, bu sonuncular da ağır işin öhdəsindən gələ bilmirdilər və fəhlələr arasında ən narahat ünsürü təşkil edirdilər. Fəhlələrin ən yaxşıları neft işinin tələb etdiyi seçimsiz fatalizmə malik olan şərqlilər idi. Ruslarla şərqlilər arasındakı fərq özünü çox qabarıq şəkildə göstərirdi. Rus, neft buruqlarına və onun sahibinə dərindən nifrət edən və imkan düşdükcə mübarizə aparan ömürlük fəhlə idi. Kənddə böyümüş şərqli isə, əksinə, neft mədənlərində özünü ali mövqeli bir insan sayırdı. Mədənlərdə iş onun üçün Avropa sivilizasionu ilə təmas demək idi ki, bundan da o xeyli bəhrələnirdi. O həm də uzun müddət bura bağlanıb qalmırdı; Avropa mədəniyyətinin dadını yetərincə gördükdən sonra geri, öz kəndinə qayıdırdı ki, burada da ona dünya görmüş təcrübəli adam kimi hörmət edirdilər. Məsələn, dağıstanlılar Bakıya başlıca olaraq Azərbaycan dilini öyrənməyə gəlirdilər. Dil baxımından Dağıstanda tam anarxiya hökm sürür, az qala hər kənd ayrıca bir dildə danışır, heç də dialektdə yox, özlərindən başqa heç kəsin başa düşmədiyi bir dildə. Ona görə də asan öyrənilən çox sadə Azərbaycan dili millətlərarası ünsiyyət dili şərəfinə layiq görülmüşdü. Yurdunda savadlı insan kimi hörmət qazanmaq istəyirdisə, dağıstanlı bir neçə illiyinə Bakıya gəlir, neft mədənlərində işləyir, sonra da geri, öz dağlarına dönürdü.
Farslar və azərbaycanlılar əməlli toy etmək üçün, daha doğrusu, toplanmış pula yurdunda gözəl bir qız almaq üçün işləyirdilər. Onlar aylıqlarını heç vaxt əllərinə almırdılar, idarədə saxlayırdılar və sonradan həmin pulu götürəndə soruşurdular ki, pulu saxladığına görə kimə bir şey ödəməlidirlər. Yalnız ruslara, yarımavropalı kimi şərq qaydalarına öyrəşə bilməyən, yerli fəhlələrə nifrət bəsləyən, gördükləri yarım işin müqabilində ikiqat donluq tələb edən və tətillə hədələyən ruslara əsl peşəkar fəhlə kimi baxırdılar.
Hər halda Bakının neft mədənlərindəki həyat şəraiti dünyada heç nə ilə müqayisəyə gəlməzdi. Bugün həmin durum çoxdan arxada qalmışdır, amma fəhlələrin o çağkı vəziyyətini düşünəndə yenə də adamın əti ürpəşir. Minlərlə, onminlərlə fəhlə işıqlandırılmayan nəm, qaranlıq, dözülməz, kirli baraklarda yaşayırdılar, palazsız dar taxtlarda üç-üç yatırdılar. Baraklarda həmin taxtlardan başqa, ayrı mebel yox idi və yerə qənaət etmək üçün taxtlar elə düzülmüşdü ki, aradan keçməyə bəzən yol da olmurdu. Su yaman qıt idi, yalnız içməyə tapılırdı və, təbii ki, sabun da onun təki, ona görə də, yuxarıda deyildiyi kimi, hər şeyi neftli palçıqla yumalı olurdun. Ona da çalışılırdı ki, rus fəhlələrə pulu nağd verməsinlər, maddiyyətlə çatdırsınlar, yəni onları su ilə, çörəklə təmin edirdilər və bunu da tam maaş kimi hesablayırdılar Bunu da o niyyətlə edirdilər ki, nağd pul rus fəhlələrinin iş qabiliyyətini azaldır. Neft mədənlərində yandırıcı Günəş altındakı işin kömür şaxtalarındakı işdən heç də yüngül olmamasına baxmayaraq fasiləsiz iş günü onaltı saat çəkirdi. Amma bu, sahibkarların bir qisminə az görünürdü.
Əslində bu, katorqa rejimi idi, çünki əksər sahibkarlar fəhlələrin xristian hissəsində hansı duyğular oyatdıqlarından tam xəbərdar idilər, ona görə də iş yerlərini təpədən-dırnağa silahlanmış özəl müsəlman mühafizə dəstələri ilə qoruyurdular. Qəribə də olsa, şərqli fəhlələr iş şəraiti ilə həddən artıq razı idilər. Sabunun nə olduğunu onlar öz evlərində də bilmirdilər, taxt doğma daxmanın gilli döşəməsindən on dəfə yaxşıydı, Günəşə isə onsuz da öyrəşmişdilər. Yerli fəhlə özünü mədənlərdə daha yaxşı hiss edirdi, nəinki gəlmə rus ki, bu işlərin hamısı onun üçün xalis katorqa idi. Çünki neft mədənlərini tərk etməyə, qürurlu saraylar şəhərinə baş çəkməyə onun bayram günlərində də ixtiyarı yox idi. Fəhlənin şəhər sınırlarını keçməsindən neft sahibkarları o qədər də narahat deyildilər. Bunun üçün təlim görmüş qaraul vardı ki, fəhlələr şəhərə, gözucu belə, baxa bilməsinlər. Onlar yalnız işdən qovulanda şəhər kənarındakı xaraba qəsəbələrdən birində daldanacaq tapmaq üçün – burda da onların aclıqdan ölmək yollarının üstündə heç bir maneə qalmazdı – ləngimədən arvad-uşaqlarını götürüb mədəni tərk etməliydilər. Deməli, həbsxana ilə neft mədəni arasındakı fərq yalnız ondaydı ki, həbsxanada yemək bəlkə daha dadlı olardı.
İndi Kurfürstendammda mənim kimi rahatca var-gəl edən neft sahibkarlarından biri əvvəllər haçansa yemək qıtlığından gileylənənlərə bu əcaib cümləni işlətmişdi:
– Yalnız bir vaxt qarnınız Günəşə uzanıb acından köpəndə başa düşəcəksiniz ki, əsl iş nə demək imiş.
– Bu cümləni o, rusca demişdi və azərbaycanca da bunları əlavə etmişdi. – Siz müsəlmanlar gərək biləsiniz ki, mən sizdən ötrü hər gün sizə görə qəlbindən qara qanlar axan əsl atayam, necəki Kərbəla şəhidi müqəddəs Hüseynə görə Peyğəmbərin qəlbindən qara qanlar axırdı.
Təəccüblü deyil ki, yeməkdən tam razı qalan müsəlmanlardan fərqli olaraq rus fəhlələr öz «əsl atalarına» tam özlərinəxas duyğularla yanaşırdılar.
Neft mədənləri ilə şəhərin arasında bir neçə xırda dağınıq qəsəbə vardı ki, orda da oğrular, xoralılar, səfillər və çətin təsvirə gələn digər insanlar yaşayırdılar. Bu qəsəbələrdə baş verənlər, deyəsən, heç kəsi maraqlandırmırdı, heç kim ağlına gətirmirdi ki, orda, nəm, bulaşıq xarabalıqlarda yad, şübhəli insanlar bir mətbəə quraşdırıblar. Orda hər gecə qəzet çap olunurdu ki, o da mədənlərdəki münasibətlərdən, Gürcüstandakı, Dağıstandakı, İran və Rusiyadakı vəziyyətdən daha yaxşı məlumatlıydı, nəinki şəhərdəki böyük qəzetlər. Xırda bir dəlməkdə – bu mənzili başqa cür adlandırmaq da olmaz – mətbəə ilə bir yerdə qəzetin baş redaktoru yaşayırdı, o, əməkdaşları da elə burada qəbul edirdi. Baş redaktorun özü kimi əməkdaşları da səfillərdən az seçilirdilər, əksəri də Şərqin bütün guşələrindən lazımi xəbərləri toplayıb gətirən səfillər idi. Baş redaktor onların hər biri ilə onların – əməkdaşların – ana dilində danışırdı, o saat hər şey barədə dəqiq məlumatı olurdu və səfillər vasitəsilə Rusiyadan şifrəli məktub gələndə sevinci yerə-göyə sığmırdı.
Qəzetin adı «Bakı Fəhləsi», onun baş redaktoru isə bu yaxınlarda Sibir həbsxanasından qaçmış, keçmiş dini gimnaziyanın şagirdi, Tiflisli çəkməçi oğlu gürcüydü. Onun ensiz alnı, donqar burnu və həddən artıq qətl və qan görmüş xırda, acıqlı gözləri vardı. Bu, indi özünü Stalin adlandıran məşhur terrorçu İosif Cuqaşvili idi.
Neft mədənlərində rus fəhlələri arasında tətillər çox az hallarda olurdu, amma olanda da köklü olurdu. Lakin çox vaxt fəhlələr tətilə ürək eləmirdilər, bəlkə ona görə ki, bayırdan köməyə ümid bəsləyirdilər.
Bu tətillərin birinə, qəribə də olsa, mən də bulaşmışdım. Həyatımda bu, yeganə hal idi ki, neft sahibkarları sinfinə, yəni özümə qarşı aşkar çıxış edirdim, əslində o vaxt heç on yaşım yox idi, bu da əməlimi silahdaşlarımın gözündə qismən yumşaltdı. Günlərin birində atam evli fəhlələrin işdən çıxarılması barədə əmr verdi, çünki qadınlar və uşaqlar neft mədənləri üçün təhlükə demək imiş. Gələcəkdə ailə qurmaq subay fəhlələrə də qadağan edilirdi, səbəbi də o idi ki, öz gəlirləri ilə fəhlələr ailə dolandırmaq imkanında deyillər. Deməli, əmr öz fəqir balalarının rifahı naminə sahibkarın bir növ qayğısı idi. On yaşımda sosial-siyasi məsələlərə hələ az maraq göstərdiyimdən bu əmrdən təsadüfən xəbər tutdum. Hava yaxşı olanda məni ilkindi üstləri gəzməyə aparan faytonçumun isə bundan xəbəri varmış. Faytonum və bir cüt atım – evdə yer olmadığına görə – neft zavodumuzun yaxınlığındakı kiçik bir tövlədə saxlanılırdı, faytonçum da elə burda yaşayırdı. O, Volqaboyundan gəlmiş rus idi və rus olaraq da bütün rus fəhlələrinin dostu idi.
Bir gün biz dəniz kənarına gedəndə o özünün qəmli taleyindən danışmağa başladı, həm də rusca ki, bizi müşayiət edən azərbaycanlı qoçu heç nə başa düşməsin. Danışdı ki, məni, deyəsən, axırıncı dəfə gəzməyə aparır, çünki o da əksər ruslar kimi işdən qovulur. Bunun niyə belə olması barədə mənim heyrətli sualıma cavab verdi:
– Atanız daha evli fəhlələri saxlamaq istəmir, biz də arvad-uşağımızı öldürə bilmədiyimizə görə gərək acından ölək.
Qismən doğru olan bu cümlə – çünki yüksək vəzifə sahibi kimi mənim faytonçum işdən çıxarıla bilməzdi – məni cinləndirdi. Qavramaq istəmirdim ki, insanlar yalnız ailə qurmaq istədiklərinə görə işdən qovulurlar.
– Dön geri, – faytonçuya əmr etdim, – bura, atamın yanına gedirik.
Atamın bürosuna çatanda otağa keçib soruşdum ki, evli kişilərin hamısının işdən çıxarılması doğrudurmu.
– Əgər onlar adi fəhlələrdisə, hə, – o cavab verdi.
– Niyə axı?
Atam bundan sonra fikrə getdi, sonra uzun-uzadı bir nitq söylədi və burdan da belə çıxdı ki, fəhlələr üç səbəbdən işdən qovulurlar. Birincisi ona görə ki, uşaqları neft mədənlərini yandıra bilər, ikincisi, onlar öz donluqları ilə heç kəsin qarnını doyura bilmirlər, üçüncüsü, evli rusların işdən qovulması ümumiyyətlə məsləhətdir.
Amma mən əl çəkmədim.
– Kişi olan kəs evli olur, – dedim, – tezliklə mən də evlənəcəm, çünki Quran buna icazə verir. Bunu fəhlələrə necə qadağan etmək olar?
– Mən qadağan etmirəm ki, – atam cavab verdi, – sadəcə evliləri mədənlərimdə saxlamaq istəmirəm. Yoxsa qoy evlənsinlər arxayınca özləri üçün.
O bunları deyib yan otaqda gözdən itdi. Ancaq mən təslim olmaq istəmirdim, yenidən faytonuma minib əmr etdim ki, şəhərin general-qubernatorunun yanına sürsün. Onun haqqında eşitmişdim ki, dünyanın ən güclü adamıdır. General-qubernator böyük bir binada yaşayırdı və, təbii ki, özlərinin ağıllı qərarlarının həyata keçirilməsində neft xaqanlarını dəstəkləmək kimi çox dəyərli bir vəzifəsi vardı. Mən burasını bilmirdim və burda ədalətə yetişmək ümidi ilə dəbdəbəli qəbul otağına daxil oldum. Qubernatorun xidmətçisi maraqla məni süzdü. Qubernatorun yanında hələ heç vaxt bu cür gənc neft sahibkarı olmamışdı.
– Gərək ki, qubernator məşğuldur, – məni yolumdan döndərməyə çalışdı.
Lakin mən pəncərəyə gedib küçədə dayanmış silahlı nökərimi çağırdım. O, otağa girdi, qubernatorun xidmətçisinə elə tərs-tərs baxdı ki, bu tayı həmin an gəlişimi qubernatora çatdırdı.
Qubernator, deyəsən, doğrudan da məşğul idi. Onun otağından attaşeyə bənzər bir nəfər çıxıb Əlahəzrətlərini hansı məsələ ilə əlaqədar görmək istədiyimi öyrəndi. Amma mənim izahat vermək fikrim yox idi. Nökərim attaşeni kənara çəkdi və mən əsəbi, həyəcanlı halda qubernatorun otağına soxuldum.
Bığları kayzer Frans Yozefın bığlarına bənzəyən yaşlı general yazı masasının arxasında əyləşib atamın həmkarlarından biri ilə söhbət edirdi. Hər ikisi mənim gəlişimə, deyəsən, mat qalmışdı, amma özlərini elə apardılar ki, sanki bu, dünyanın adi bir olayı imiş. Ancaq mən məqsədimi qubernatora bildirib yardım istəyəndə o məni başa düşdüyünü deyib izah etdi ki, məsələ barədə düzgün hökm çıxarmıram. Atamın sərəncamı bundan sonra işə götürüləcək işsizlər üçün xoş bir məram imiş. İşdən qovulanların taleyi barədə isə mənim narahat olmağıma dəyməzmiş, çünki bu, yerli hökumətin işi imiş. Əgər fikirləşsəymiş ki, atamın bu qərarı ilə nə qədər fəqir iş tapacaq, onda gərək onun oğlu olduğumla öyün əymişəm.
Bunların hamısını qubernator üz-gözünə tam ciddilik verərək və mənim gözəl mənəvi istedadıma işarə vuraraq söylədi ki, bu istedad da, çox güman ki, onun şərhlərinin doğruluğunu qavramaqda mənə imkan açacaqmış:
– Tez-tez gəlin, – ayrılarkən dedi, – və hər şeydən öncə salamımı atanıza yetirməyi unutmayın.
Biraz şaşqın halda onun binasından çıxdım və faytonçuya tapşırdım, məni gəzdirsin bəlkə o ümidlə ki, yolda yadıma nəsə düşdü. Daxilən isə ehtiyat edirdim ki, qubernator haqlı ola bilərdi.
Şübhələrimi faytonçuya bildirəndə o məni anlatdı ki, qubernator yırtıcının biridir, hələ neft sahibkarından da betər. Bu, inandırıcı səsləndi. Birdən, lap qəfildən ömrümdə ilk dəfə yadıma bir şey düşdü, özüm də bilmirdim ki, bu məndən öncə kiminsə yadına düşə bilərmiş.
– Sadəcə olaraq işi dayandırın! – Bununla tətil təklif etdiyimi ağlıma gətirmədən dedim.
– Çətin olar, – faytonçu dilləndi, – atanız qoçuları göndərər, onlar da hamımızı güllələyər.
Mən hövsələdən çıxmışdım.
– Qoçular sizi güllələsə, özüm öz əlimlə bütün mədənlərə od vuraram, – deyib bununla özümü ömürlük katorqa üçün yetişmiş etdim, çünki bu, niyyətində olduğum cəhdin adi cəzası idi.
Görünür, faytonçu sözümü fəhlələrə çatdırmışdı, çünki fəhlələrə qarşı «vahid cəbhə»də çıxış edəcək neft sahibkarları arasındakı münaqişələrdən elə həmin axşam buruqların ətrafında söz-söhbət gəzirdi.
Səhəri kütləvi tətil başladı ki, o da bu dəfə neft sahibkarları üçün xətərsiz ötüşmədi. Zira qaraulçular fəhlələri həmişəki kimi dövrələyənə qədər onlar yanğına həssas yerləri tutmuşdular və şərtlərinin yerinə yetirilməsini tələb edirdilər. Atam güzəştə getmədi və azuqənin gətirilməsinin qarşısını öz ərazisində almağa qərar verdi. Uzun çək-çevirdən sonra fəhlələr sahibkarlara tərəfsiz bir hakim təyin etməyi məsləhət gördülər və bircə şərt irəli sürdülər ki, sahibkarların təyin etdiyi həmin hakimin mədənlərdə maddi marağı olmasın. Digər aşkar şərt o idi ki, həmişə qərar verildiyi kimi, yanğın hədəsinə görə heç bir fəhlə cinayətə cəlb olunmasın. Sahibkarlar razılaşdılar və o vaxt çarın yanında yüksək hörməti olan alman baronu fon Taubeni hakim seçdilər; gözləmək olardı ki (sahibkarların düşüncəsində), o abırlı bir qərar çıxaracaq.
Alman baron Azərbaycana gəldi. Ömründə birinci dəfə bu cür fəhlə qəsəbələrində oldu, tərcüməçilərin köməyi ilə fəhlələrlə söhbət etdi, nəhayət neft sahibkarlarının gizli iclasını çağırdı ki, burada da, hamının ümid etdiyi kimi, cinayətkar üsyanın dəf edilməsi üçün gərəkli vasitələr irəli sürməliydi. Baron iclasa sinəsi ordenli bayram libasında gəldi və bu cümlə ilə başlayan bir nitq söylədi:
– Cənablar, məni təəccübləndirən odur ki, fəhlələr sizi indiyə qədər tikə-tikə etməyiblər; bunu siz yetərincə qazanmısınız!
Ertəsi gün onun qərarı mətbuatda dərc edildi, bu qərarda hər şeydən əvvəl fəhlələrin ailə qurmaq haqları və bundan əlavə, sahibkarlar üçün həddən artıq xoşagəlməz bir sıra digər hüquqlar öz əksini tapdı. Neft sahibkarları onları bu «ictimai təhlükəli baron»dan qorumaq xahişi ilə çara tel vurdular, amma aldıqları cavab belə oldu ki, Çar Əlahəzrətləri barona tam etimad göstərirlər.
Bu hadisədən sonra alman zadəganın hörməti bütün Azərbaycanda yerə vuruldu.
Tətildən azca sonra atam məni yanına çağırdı.
– De görüm, – soruşdu, – fəhlələri müdafiə etmək hardan ağlına gəldi?
– Özümdən, – dedim.
– Qubernatorun yanına getmək də yəqin öz ağlına gəlib, hə?
– Əlbəttə.
– Çox gözəl, amma tətili məsləhət görmək öz ağlına gələ bilməzdi ki? Axı sən heç vaxt tətilin nə olduğunu bilməmisən.
– Bunu özüm fikirləşmişəm, – fəxrlə cavab verdim.
Atam mənə anlaşıqla baxıb əllərini göyə qaldırdı və içini çəkdi:
– Ananın bolşevik olması gör nə demək imiş! Bolşevikin nə demək olduğunu o mənə yalnız bir neçə ildən sonra başa saldı.
Bütün bunlara onu da əlavə edim ki, fəhlələrə münasibətdə atam neft sahibkarları arasında öz silkinin ən liberal insanı idi. Başqaları daha betər idilər.
ZƏRDÜŞTÜN SON MƏBƏDİ
Azərbaycanın neft bölgəsi bütün Şərqin ən gəlişmiş yeridir. Avropanın iri sənayesinin tərkib hissələrinin hamısını o özündə əks etdirir: dizel motorlarını, avtomobilləri, elektrik işığını, külli sayda maşınları və nəhayət fəhlə problemini. Burda, neft çənlərinin və neft buruqlarının arasındakı supermodern dünyanın tən ortasında, Bakının ən zəngin neft rayonu Suraxanıda qədim Azərbaycanın qəribə simvolu, o qədər də sentimental olmayan neft sahibkarlarının qıymadığı sirli Zərdüşt məbədi saxlanılmışdır.
Zərdüştün Suraxanıdakı məbədinə təkcə neft sahibkarlarının heyfi gəlməyib. Əsrlər öncə cahan fatehi Çingiz Xan məbədi dağıtmamağı tapşırdı, çünki onun məşhur sələfi Harun əl-Rəşid də belə etmişdi. Biraz əvvəl isə Pompey Romalı və Antiox Zəleyli məbədə baş çəkmişdilər, hər ikisi də yeganə qeyri-azərbaycanlı kimi məbədin əbədi oduna qurban gətirmiş Böyük Makedoniyalını qibtədən yamsılayaraq. Çünki küncünün birində neft buruqları ilə yanaşı xırda və görünməz olan bir qübbə ucaldılmış bu dördkünc kiçik məbəd haçansa bəşəriyyətin ilk böyük dininin, azərbaycanlı Zərdüştün bəyan etdiyi böyük odçuluğun (atəşpərəstliyin) mərkəzində durmuşdu.
O vaxt bozumtul qədim dövrdə Azərbaycan əbədi odçuluğun kutsal yurdu idi və Bakı yörəsində neftlə zəngin çöl milyonlarla inancçının zəvvarlıq yerinə çevrildi. Möminləri şər başlanğıc Əhriməndən qoruyan, Bizansla Buxara arasında padşahın kim olacağını özləri müəyyənləşdirən və işıq allahı Hörmüzə sitayiş edən qüdrətli kahinlər ölkəyə hökmranlıq edirdilər. Hörmüz allah od idi. Qazla yerdən qaynayan, üzərində məbədin qüllələri ucaldılmış əbədi od. Həmin od bugün də sönməmişdir, son damla neft yerdən tükənənə qədər qüllələr altında alovlanacaq neft qazları bugün də müqəddəs torpaqdan qaynayıb-çıxmaqdadır. Minillərdən bəri alışıb-yanan bu əbədi alov bir təbiət oyunudur ki, məbədə təşrif buyurmuş əcnəbilər, təsadüfən odsevərlər deyillərsə, ondan öz siqaretlərini yandırırlar.
Odçuluq çağlarında yalnız ağalar və kahinlər oda ibadət edə bilərdilər. Adi inanclılar isə odun üstünü örtən qübbə qarşısında səcdə ilə kifayətlənirdilər. Roma üzərində bir neçə dəfə qələbə çalmış İran padşahı Azərbaycana gələr, kahinlərin ayağının tozunu öpər və kuhurinlə yuyunardı ki, bu da xalis salehlik sayılardı. Müqəddəs odu qorumaq və Romanı yenmək üçün İranın yeni padşahına şahənşah adı verildi. Ərəblər gəlib sonuncu odsevər padşah Yezdəgird Sursuzu öldürənə, kahinləri dağıdana, böyük allahı maraqlı bir təbiət hadisəsi səviyyəsinə endirənə qədər əsrlər uzunu beləcə davam etdi. Ərəblərin gəlişi ilə də müqəddəs torpağın ad-sanına və aralarında Sirus, Kambis, Dara və Artakser olan padşahlar nəslinə son qoydu ki, onların da ilk üçünün adı məktəb dərsliklərində, sonuncusu isə Herodotun adı ilə Bibliyada çəkilir.
Odsevərlər məhv edildi, onlar islama keçib Azərbaycan adının anlamını unutdular: «Əbədi odun müqəddəs məskəni». Zərdüşt tərəfdarlarının son qalıqları Hindistana və İran Yəzdinə qaçdılar ki, onlar bugün də burda yaşayır. Odçuların son məbədi islamın haram buyruğuna düşmüş içkini gecənin kirmişliyində dadmaq üçün şairlərin toplaşdığı meyxanaya çevrildi. Sonralar harama daha fikir verilməyəndə məbəd də bütün şairlər tərəfindən unuduldu. Hələ də burda öz günlərini keçirən son iki kahin yüz il öncə sərxoşluqlarına və bütçülüklərinə görə müdrik bir xan tərəfindən ölkədən qovuldu.
Hind odçuları isə öz məbədlərini unutmadılar.
Hər iki ildən-bir onların nadir nümayəndələri Azərbaycana gələr, əbədi odun qarşısında ibadət etmək üçün bütün hökumət qapılarını döyərdilər. Bugün vur-tut 110 min təəssübkeşi olan həmin hind və fars odsevərlərinin xüsusi ritualları var ki, onlar da sənaye rayonunun tən ortasında icra edildikdə müsəlman fəhlələrin hədsiz narazılığına səbəb olur, çünki, odçuların, bugünkü adları ilə deyilsə, həmin parsların, yaxud bəxşişçilərin adətlərindən başqa burda suçlu heç nə yoxdur. Parslar özlərini murdarlamaq kimi əbədi bir qorxu içində yaşayırlar. Yeyərkən gərək qida onların dodaqlarına toxunmasın, yoxsa mundarlanarlar. Bu səbəbdən də nə bıçaqdan, nə də çəngəldən istifadə olunur. Qıymalanmış yemək geniş açılmış ağıza əllə atılır. İçərkən də mayenin dodaqlara toxunmamasının qarşısını almaq üçün müxtəlif incəliklərdən istifadə olunur. Hər səhər onlar əllərini və ayaqlarını kuhurinlə yuyurlar, minillər ərzində formalaşmış duaları dodaqaltı pıçıldayırlar və çalmalarından asılan müqəddəs qaytanı sığallayırlar. Öləndə də cəsədi nə yandırırlar, nə torpağa tapşırırlar, nə də suya endirirlər, çünki od, torpaq və su əbədi mundarlanar. Ona görə də parsın cəsədini susqu qülləsinə – onun ən adlı-sanlısı Hindistandadır – aparırlar və orda quzğunlara tapşırırlar. Dini buyruqla yanaşı bu, parsların fıkrincə həm də gigiyenanın tələbidir.
Bu nadir odçular, bəşəriyyətin ən qədim dininin baniləri və kuhurin həvəskarları heç də hansısa yad köçərilər, yaxud codlaşmış dağlı tayfalar deyillər. Hind parsları – parsların ən böyük hissəsi Hindistanda yaşayır – çağdaş bankirlər, iri sənayeçilər və birjaçılardır ki, bugünkü Hindistan özünün iqtisadi inkişafı üçün onlara minnətdardır. Hindistanın ən iri sənaye sahələri hər cür qazanc imkanını – təkcə Azərbaycan neftindən başqa – dəyərləndirə bilən parslara məxsusdur. Ona görə Azərbaycan neftindən başqa ki, bu neft müqəddəsdir və kuhurinlə bərabər dinin mənəvi dəyərlərini təşkil edir. Haqlı olaraq parsları Hindistanın yəhudiləri adlandırırlar. İran parsları isə, bunun əksinə, ticarət fəaliyyətlərini hələ tam tutumda gəlişdirməmişlər. Onlar şahın üzüyola təbəələri kimi tanınırlar və onun hərəmxanasında bağban işləmək şərəfinə yetişmişlər.
Onlar Azərbaycanda, özlərinin müqəddəs torpaqlarında yaşamırlar, amma orda fəqirlər sığınacağı qurmuşlar və, hər yerdə olduğu təki, xeyriyyəçi kimi tanınırlar. Ona görə də hərdən elə olurdu ki, neft buruqları arasında bir neçə günlüyə ibadət etməyə hind parslara da icazə verilirdi. Amma bu, necə deyərlər, çox az-az olur, son vaxtlar isə buna ümumiyyətlə rast gəlinmir. Əbədi odun son məbədi bəşəriyyət tərəfindən elə yerli-dibli unudulub ki, Azərbaycanda çalışan alimlər ekspedisiyası günlərin birində tam ciddiyyətlə onu yenidən kəşf etdiyini söyləyib bu barədə Avropaya sensasion bir məlumat göndərdi. Həmin məlumatda göstərilirdi ki, alimlərin ciddi axtarışlarına baxmayaraq arxeoloji baxımdan qorunmayan bu tapıntı yalnız təsadüf sayəsində mümkün olmuşdur.
Məbəd neft mədənlərinin tən ortasında yerləşir və şəhər sakinlərinin sevimli ekskursiya yeridir. Alimlər məhz bir balaca şaşqın və həddən artıq kəşfbaz idilər.
Deməli, bəşəriyyət az qala məbədi unutmuşdur, fəqət haçansa hansısa illahlığın ehtiram olunduğu yer kimi dünyada heç nə ömürlük deyil. İnsan həmişə dönə-dönə ona qayıdır, köhnə xarabaların üzərində həmişə yeni-yeni sitayiş məkanları baş qaldırır. Kiçik Asiyanın unudulmuş ərazilərinə bələd olan kəs bilir ki, xırda köylərdəki məscidlər çox vaxt əvvəllər xristian kilsələrinin olduğu yerdə tikilib. Qazıntılara nəzər yetirilsə, görərsən ki, həmin kilsələr də öz növbəsində yunan-roma məbədlərinin xarabalıqları üzərində ucaldılmışdır və onlar da yenidən hansısa Babilistan illahlığının məbədinin özülü üstündə qurulmuşdur. Amma bir-birini əvəz edən dinlərin sırası bununla bitmir, zira bilinir ki, babilistanlılar da öz məbədlərini sirli Şumer səcdəgahlarının yerində tikmişlər. Elə yerlər var ki, orda sırasınca onlarla illahlara səcdə edilmişdir. İndi də məscidlər yox olurlar. Onların yerində bütün illahların ən çağdaşına xidmət edən fabrik və zavodlar tikilir.
Zərdüşt məbədinin həndəvərində də sənaye məbədləri yaranır. Fəqət bu, legitim xələf deyildi. Məbəd ayrı, daha yaxşı illah dəyəri kəsb etdi. Məbədə bitişərək Azərbaycanda bir neçə il öncə yeni bir din, Şərqdə tez-tez meydana gələn, sürətlə yayılan və eyni sürətlə də yenidən dinlər müstəvisindən səthi silinən bir təriqət gəlişdi. Yalnız səthi, çünki xalqın iç qatlarında bir vaxt onun yaşadığı ölkəyə hakim olmuş bütün illahlar yaşamaqda davam edir, Astartadan, Hörmüzdən tutmuş Məhəmmədə, Məsihə qədər. Zira iman yalnız üzdən ölür, zaman-zaman o, yenidən baş qaldırır, bu yaxınlarda Azərbaycandakı Zərdüşt məbədi kimi.
Həmin qəribə təriqətdən danışmağa dəyər.
Günlərin birində neft buruqlarının polisi hökumətə xəbər verdi ki, Zərdüşt məbədinin yaxınlığında gecələr əcaib şeylər baş verir. Nəsə səs-küy gəlir. Lopalar yanır. Səslər ucalır, anlaşılmaz mızıltılar eşidilir. Deməli, orda gizli mətbəənin, yaxud ən azı bandit yuvasının olduğunu güman etməyə yetərincə əsas var. Neft mədənlərində bandit yuvası və gizli mətbəə xoşagəlməz hal olduğundan polis prefekti güman edilən banditlərdən əslində çox az fərqlənən bir takım polislə məbədi dövrələyib axtarış aparmağı qərara aldı. Gecə gizli mətbəənin əlamətləri özünü göstərəndə polis məbədə soxuldu və bununla elmə dəyərli bir xidmət göstərmiş oldu, çünki dini tarixin müntəxabatlarında indiyə qədər qeydə alınmamış yeni bir dini ortaya qoydu.
Məbədin həyətindəki odun qarşısında dayanmış lüt qadına baxa-baxa əbədi alovun önündə yerdən oturmuş xeyli kişi gördülər. Kişilərdən biri qadının yanında dayanıb ehtiramla onun döşlərindən öpürdü, digərləri isə bu arada dua edib növbələrinin çatmasını gözləyirdi. Məbədin divarlarına, lopalarla işıqlandırılaraq, dünyanın bütün dinlərinin bütləri və müqəddəslərin şəkilləri qoyulmuşdu. Bazinili müqəddəs Nikolay Anadolu şeytançılarının müqəddəs simvolu Faunun[2 - Faun – qədim romalıların təkə ayaqları və buynuzları ilə təsvir olunmuş tarla və meşə allahı (bu və bundan sonrakı ayaq qeydləri tərcüməçinindir).] palçıq fiquru ilə yanaşı qoyulmuşdu və Fallusun[3 - Fallus – yunanca: törədici qüdrətin simvolu kimi kişinin cinsi orqanı.] gil fiquru illah kimi sitayiş edilən İran şahının ucuz yağlı boya ilə basılmış şəklinin yanında asılmışdı.
Qəribə təriqətçilər həbs edildilər və məlum oldu ki, Bakı kəndlərinin sadə, savadsız sakinləridirlər. Açıqlamadıqları səbəblərdən onlar bir din yaratmağı qərara alıblarmış və qədim məbədi yeni imanın iqamətgahı kimi seçiblər. İştirakçıların hər biri özü ilə bir simvol gətirməliymiş, istər Fallus olsun, istərsə də İran şahının şəkli. Sonra o, müqəddəs odun qarşısında oturub münasib bildiyi duanı oxuya bilərdi. Yeganə mərasim çılpaq qadın döşünün öpülməsiydi və bu, Yer adlı anaya sevgini simvolizə etməliydi. Bundan başqa imandaşların gətirdiyi allahların hamısına gərək ehtiram göstərəydin.
Bütün cəhdlərə baxmayaraq polis onlardan fərli bir şey öyrənə bilmədi. Bu uğursuz sonuc rəsmi məlumatlarda savadsız köylülərin intellektinin aşağı olması ilə əsaslandırıldı. Deməli, köylülər gizli mətbəə işlətmədiklərinə və, üstəlik, şahın şəklini sərgiləməklə özlərinin abırlı düşüncələrini nümayiş etdirdiklərinə görə onları azadlığa buraxdılar. Neft bölgəsində «ictimai dincliyi pozmağa və yanğın təhlükəsinə» görə səcdənin məbədin içində aparılmasını onlara qadağan etdilər. Beləliklə, Zərdüştün son məbədi bu sadə həvəskarların da əlindən alındı.
NEFT FIRILDAQÇILARI VƏ NEFT XAQANLARI
Rus tacirləri arasında belə bir kəlam var: «Bakıda bir il neft sahibkarlarının içində yaşayan ömründə dürüst adam ola bilməz!» Azərbaycana yola çıxarkən vəsiyyətlərini edən şərafətli Peterburq tacirləri belə deyirdilər. Nisbətən az şərafətlilər isə, əksinə: «Əsl fırıldaqçılar yalnız Bakıda yetişir» deyirdilər və neft şəhərinin öz sıralarında başqalarına dözməyən yetirmələrinə paxıllıqla baxırdılar. Bu cümlələrdə mübaliğə azdır, çünki Bakıda nəsə bir iş görmək yabançı üçün doğrudan da mümkünsüz idi. Neft icması hər bir yabançını məmnuniyyətlə aldadan qapalı cəmiyyətdir.
Şərqin və Qərbin aldatma üsulları vahid xalis kommersion taktikada birləşdirilmişdi. Heç nədən qorxub çəkinmirdilər; heç kimdən və heç nədən çəkinməyə lüzum yox idi; axı sən haqla nahaqqın çoxdandır elastik məfhuma çevrildiyi Şərqdəsən. Feyr[4 - Feyr – ingiliscə: başqalarına nisbətdə öz münasibətlərində doğrucul, namuslu, dürüst, abırlı.] anlayışı ümumiyyətlə yox idi, bu mərəzi indi də özlərinə rəva bilən yekələrdə bəlkə də qalmışdı. İkiyüz onsəkkiz neft sahibkarı arasında ən çox onunu tapardın ki, onları aldatmaqdan çəkinirdilər, çünki yalanı ölümlə cəzalandırmaq üçün onlar kifayət qədər güclü idilər və kimi isə aldatmağa da özlərinin ehtiyacı yox idi.
Bu onluğa səkkiz müsəlman, bir erməni və Nobel familiyalı məşhur bir isveçli daxil idi. Nobel Bakıda yeganə insan kimi Şərqin mübarizə üsullarına nifrət edirdi və haqlı olaraq deyirdi ki, avropalılar daha uğurludurlar. Avropa baxışlarına görə neft xaqanlarının əksəriyyəti həbsxanalıq idi. Fəqət bu, qısaca bir çabanın tez bir zənginliyə çatdırdığı dünyanın hər yerində hökm sürən hal idi. Meksikanın, Venesuelanın neft mədənlərində də, Alyaska və Klondikanın qızıl yataqlarında da, Cənubi Afrikanın zümrüd axtarıcılarında da həmin münasibətlər, həmin qəddarlıq, yalan və hiylə hökm sürür ki, onların vasitəsilə bir ovuc aferist yeni çırpışdırdığı sərvəti qoruya bilir.
Birinci nəsl hər yanda eyni olur, bəlkə o, Bakıda başqa yerlərə nisbətən hətta xeyli yaxşı idi, çünki sahibkarların bir qismi köhnə feodal bəylərdən çıxmışdı və müəyyən mədəniyyəti onlar özləri ilə neft sənayesinə gətirmişdilər. Atamın əksər həmkarının keçmişi qaranlıq idi, bir neçəsi əvvəllər səfil, başqaları isə oğru olmuşdu. Elələri də vardı ki, söhbət düşəndə həyasızcasına irişə-irişə Sibir katorqalarından danışırdı.
Müsəlmanlar, ermənilər, ruslar, polyaklar, gürcülər, isveçlilər burda bir silk yaratmışdılar ki, o da heç bir mənsəb fərqi bilmirdi, yalnız özünəbənzərlərdən kənarda keçmişdən həvəssiz söz salırdı və oğrularla yanaşı əsl bəylərbəyiləri, şahzadələri özünün üzvləri sırasına qəbul edirdi. Əksəriyyət üçün səciyyəvi şey həyata barbar münasibət, öz pullarını işə yaratmaq bacarıqsızlığı və, tezliklə aşkar olduğu kimi, qızılın təsiri altında böyüyən ikinci nəslin tamamilə soysuzlaşması idi. Savadsız, zəngin atalar, əslinə qalsa, bu xoşxasiyyət barbarlar, övladlar böyütmüşdülər ki, onlar da hələ beşikdə ikən həyatdan bezmişdilər, intihar düşüncələrinə qapılmışdılar və yasağı yüngül olan işlər görməyə çalışırdılar. Amma neft bəyzadəsinə Bakıda nə qadağan edilə bilərdi? Bu, talenin qisası idi. Özləri artıq müəyyən mədəniyyətə – şərq, yaxud qərb – malik olan belə neft sahibkarlarının yalnız övladları bu iti çöküşdən xətərsiz qurtula bildilər.
Ayrı-ayrı neft ailələri arasında daimi bir mübarizə hökm sürürdü ki, o da tez-tez digərlərini dartıb gətirirdi. Onda küçələrdə qan su yerinə axırdı, insanlar izsiz-tozsuz yoxa çıxırdılar və bu işlər üçün hər vaxt hazır dayanan bandalar ikiqat məvacib alırdılar. Aferistlər yığnağının iqamətgahı kimi Bakı öz gözəllikləri ilə yanaşı həm də şərq paytaxtının bütün özəlliklərini qoruyub saxlamışdı. Bir neçə neft sahibkarı təkcə sənayeçi deyildi, onlar həm də ölkənin içərilərində öz təbəələrinin yaşam və ölümü üzərində mütləq hökmə malik mülkədarlar idilər və öz kəndlərində daimi mühafizə dəstələri yetişdirirdilər. Bunlar müsəlmanlar, qismən də ermənilər idilər ki, onlar da birlikdə neft sahibkarlarının əksəriyyətini təşkil edirdilər və bir-biri ilə barışmaz mübarizə aparırdılar.
Çıxarılandan sonra xam neft dəniz sahilindəki neftayırma zavodlarının yaxınlığında qurulmuş iri rezervuarlarda saxlanılır. Neft buruqları həmin rezervuarlardan təxminən iyirmi kilometr aralıda olur. Boruları neftayırma zavodları ilə birləşdirmək üçün səhradan neft kəməri çəkilirdi ki, o da müxtəlif sahibkarların neftini ümumi rezervuarlara axıdırdı. Hər şirkətin çənlərlə boru əlaqəsi vardı ki, bu çənlərdə də axıb-gələn xam neft xüsusi xazla ölçülürdü. Neft kəmərləri ilə rezervuarlar xam nefti qoruyub-saxlayan, onu zavodlara ötürən və bunlardan yaxşı gəlir götürən bir firmaya məxsus idi. Ölkədə ikiyüzdən çox neft sahibkarı olduğuna görə səhra boyunca bir-birinə çalın-çarpaz olmuş müvafiq sayda borular çəkilmişdi; deməli, hər şirkətin özünün neft kəməri vardı ki, firmanın sərəncamına verilən neftin miqdarı qəbul edilərkən dəqiq müəyyənləşsin və başqa şirkətin hesabına yazılmasın. Neft kəməri firması yalnız rezervuara çatan neftə cavabdeh idi, daha rezervuarlara tuşlanmış neftə yox. Hərdən borular partlayırdı, yaxud yetərincə qalın olmurdu, ona görə də işlənən və daxil olan neftin miqdarı üst-üstə düşmürdü. Deməli, çölü keçəndən sonra neft rezervuara çatanda ölçülməli olurdu. Bu fırmanın yaxşı, yaxud pisliyi sonrakı məsələdir. Amma yüzlərlə boru çöldə bir-birini kəsib-keçirdi və qarışıq bir mənzərə yaradırdı.
Bu kəmərlərdən biri hörmətli ağalardan sayılan, mədəniyyətə xüsusi üstünlük verən, hər il xarici səfərlərdə olan və Avropa sivilizasionunun nümayəndəsi hesab edilən iri sənayeçi Rzaya məxsus idi. Onun qonşuluğundakı kəmər böyük bir şirkətinki idi və gecə-gündüz işləyirdi, çünki şirkətin bir ədəd milyonluq fontanı vardı və neftinin əl-ayağını yığıb-yığışdıra bilmirdi. Amma bir gün həmin şirkət gördü ki, çıxarılandan rezervuara xeyli az neft gəlir. Neft yolda borudan açıq-aşkar yox olurdu. Çölə çaparlar göndərdilər ki, boruları yoxlasınlar, amma şübhəli bir şey tapılmadı. Borular yerli-yerindəydi, lakin neft yenə də yox olurdu. Bütün yolu gecəli-gündüzlü göz altına aldılar, heç nəyin xeyri olmadı. Bu, başdan-başa elə anlaşılmaz idi ki, az qala düşündülər, şirkət öz kreditorlarını sakitləşdirmək üçün bilərəkdən həmin fontan hay-küyünü qaldırıb. Daha fontanın etibarlılığına inanmırdılar. Bu hal aylarla davam etdi. Tezliklə məlum oldu ki, digər şirkətlərdən də həmin əcaib şəkildə neft oğurlanır. Məsələ ciddiləşdi, nefti oğurlananlar öz işçilərini bir yerə yığıb gecələr əl-ayaq çəkiləndə borularının yanındakı bütün boruları çevirtdirdilər ki, bəlkə itkinin səbəbini tapa bildilər. Və burda görünməmiş bir şey ortaya çıxdı. Gördülər ki, Rzanın kəməri yerin altından bütün qonşu kəmərlərə qoşulub. Başqalarının nefti sadəcə olaraq onun kəmərinə axırmış və rezervuara axırıncının məhsulu kimi tökülüb qeydə alınırmış. Öz gəlirini ölçüsüz həddə artırmaq üçün mədəniyyət dağarcığı Rza, deməli, sadəcə bir üsul tapıbmış. Neft sahibkarları onun timsalında başqalarına da dərs verdilər: Rza həbsxanaya salındı və buruqları dayandırıldı. Bütün neft silki coşmuşdu, ölümlə və eldənçıxarı etməklə hədələyirdi. Amma iş o yerə çatmadı. Rza həbsxanada özünü güllələdi və özlərini didib-dartan oğulları onu bütün neft sahibkarlarının gözü önündə torpağa tapşırdılar. Ona qarşı cinayət işinə xitam verildi.
Rza adlı birisi oğurlayır. Amma buna görə o, doğrudanmı ölməlidir? İntihar və təntənəli dəfn hələ ölüm demək deyil axı. On il sonra mən Paris kafelərinin birində birja kursları ilə tanış olan möhtərəm, yaşlı bir ağaya rast gəldim. Bu, Rza idi, yazıq intiharçı. Tanındığını görəndə xəfifcə gülümsəyib dedi:
– Adam elə asanlıqla ölmür.
Sonra həbsxanada bir cəsədlə öz paltarını necə dəyişdiyini, onun başına bir güllə vurduğunu, o qədər də yüksək olmayan məbləğə həbsxana rəhbərliyini özünün azad olunmasına necə razı saldığını danışdı. İşləri uşaqlarına tapşırıb kipkirmiş Parisə gəlməyə üstünlük vermişdi ki, burda da təqaüdçü kimi yaşayırdı və dövlət idarələrində özünü yüksək çaplı siyasi qaçqın kimi qələmə vermişdi.
– Xırdaca bir neft sızqasına görə özünü öldürüb gözəl həyatdan əl götürməyə dəyməz, – axırda o bunları deyib mənə xoş münasibətini bildirdi və mehribanlıqla əlimi sıxdı. O, bugün də Parisdə yaşayır. İşləri barədə isə dəqiq məlumatım yoxdur. Bəlkə də peşəsini dəyişmə naminə Bank dö Fransın pul çapxanası ilə özünün şəxsi mənzili arasında havadan gizli çap xətti çəkib. Hər halda kefi kökdür, həyatı gözəldir.
Rzanın gizli neft kəməri tezliklə öz təqlidçilərini tapdı. Bir çox xırda neft sahibkarları bundan sonra qonşularının borularına gizli xətlər qoşdular, amma hamını ağzıbirə qatmaq mümkün olmadığına görə irilər buna göz yummağa alışdılar.
Neft sənayesinin digər nümayəndəsi Musa Yaqub daha ağıllı idi və yan peşə kimi İrana silah qaçaqmalçılığı ilə məşğul olurdu. Əslində buna heç ehtiyacı da yox idi. İşləri yaxşı gedirdi. Amma qaçaqmalçılıq peşəsini elə-belə sevirdi.
– Babam qaçaqmalçı olub, atam qaçaqmalçı idi, mən niyə olmayım?! – Dostlarının arasında təkrarlamağı xoşlayırdı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386372) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Sərhəd
2
Faun – qədim romalıların təkə ayaqları və buynuzları ilə təsvir olunmuş tarla və meşə allahı (bu və bundan sonrakı ayaq qeydləri tərcüməçinindir).
3
Fallus – yunanca: törədici qüdrətin simvolu kimi kişinin cinsi orqanı.
4
Feyr – ingiliscə: başqalarına nisbətdə öz münasibətlərində doğrucul, namuslu, dürüst, abırlı.
Лев Нусенбаум
Тип: электронная книга
Жанр: Современная зарубежная литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Şərqdə neft və qan, электронная книга автора Лев Нусенбаум на азербайджанском языке, в жанре современная зарубежная литература