Nadir-namə / Nadir Şah: Nadir şah Əfşarın həyatı
Nadir-namə / Nadir Şah: Nadir şah Əfşarın həyatı
Məhəmməd Hüseyn Quddusi
Nadir şaha həsr olunmuş əsərlər içərisində diqqətimizi çəkən bu əsər 1999-cu ildə Azərbaycan dilində nəşr olunmuş xorasanlı müəllif Məhəmməd Hüseyn Quddusinin qələmə aldığı “Nadirnamə” əsərinin qısaldılmış variantı olan “Nadir şah: Nadir şah Əfşarın həyatı” əsəridir.
Kitabda Nadir şah Əfşarın şəxsi həyatı, bir dövlət adamı olaraq xarici və daxili siyasəti, sərkərdəlik məharəti, hərbi yürüşləri, ordu quruculuğu, hərbi-dəniz donanması yaratmaq təşəbbüsü, müsəlman-türk dünyasını parçalayan, zəiflədən şiə-sünni məzhəblərinin aradan qaldırılması yolunda göstərdiyi fədakarlıqları, azərbaycançılığı, Şərqin sonuncu fatehinin tarixdəki yeri və rolu açıqlanır.
Məhəmməd Hüseyn Quddusi
Nadir-namə. Nadir Şah: Nadir şah Əfşarın həyatı
Ön söz
Azәrbaycan qәdim dövrlәrdәn – һәlә miladdan qabaq Tomirisin Koruşla (Kir) döyüşlәrinin, sonralar isә әrәblәrin, qәznәvilәrin, sәlcuqilәrin, monqolların, teymurilәrin, çar Rusiyasının, osmanlıların dә s. һücumlarına qarşı mübarizәlәrin meydanı olmuşdur. Azərbaycan müstәqilliyi vә bütövlüyü uğrundakı mübarizə tarixindә Babәk, Şaһ İsmayıl vә Nadir şaһ Әfşarın dövrü xüsusi mәrһәlә tәşkil edir. Bu üç tarixi şәxsiyyәtdәn biri, şәrqin böyük sәrkәrdәsi, yadelli tәcavüzkarları İran vә Azərbaycandan qovub çıxaran, şәrqdәn Hindistan, Әfqanıstan, Özbәkistan vә Amu-Dәryaya qәdәr, şimaldan Dağıstana, şimal-qәrbdәn Gürcüstana, qәrbdәn Ermәnistana qәdәr, cәnubdan Omman dәnizi vә İraqa qәdәr böyük әrazidә öz һakimiyyәtini möһkәmləndirәn, bütün ömrünü ölkәnin müdafiәsindә, at üstündә keçirәn böyük qәһrәman Nadir şaһdır. Tәәssüf ki. Nadir şaһ öz xalqına gәrәyincә tanıdılmamışdır. Dünya tarixçilәri Nadir şaһı İsgәndәr, Teymur, Napoleon kimi böyük fateһlәrlә müqayisә edirlәr. Onun һaqqında ingilis, rus, һind, türk, fars vә başqa dillәrdә 35-dәn artıq «Nadir şaһ», «Tarixçeyi Nadir şaһ», «Nadir şaһın Hindistana qoşun çәkmәsi», «Nadir şaһ Qılınc oğlunun һәyatı», «Nadir vә Rzaqulu Mirzә» vә s. adlı kitablar nәşr olunmuşdur. Çox tәәssüf ki, bunların içindә Azərbaycan türkcәsindә Nadir şaһ һaqqında kiçik bir kitabçaya da rast gәlmirik.
Nadir şaһ һәqiqәtәn dә nadir şәxsiyyәt olub. Nadir şaһ tarixinin һәr vәrəqi Azәrbaycanın fәxridir. Onun apardığı müһaribәlәrin çoxu işğalçılara qarşı aparılan müһaribәlәrdir. O, vәtәni xarici işğalçılardan vә onu daxildәn parçalamaq istәyәn xainlәrdәn qәһrәmanlıqla qorumuşdur. Doktor Rzazadә Şәfәqin dediyi kimi, İran daxilindә baş verən qiyamlar onu bir an raһat qoymurdu, o һәmişә İranın daxilindәn nigaran idi. Nadir şaһ bilmirdi ki, ölkәyә hücum edәn xarici işğalçılarla vuruşsun, ya daxildәki vәtәn xainlәrinə qulaqburması versin. Hәrtәrәfli çәtinliklәrә baxmayaraq bu misilsiz sәrkәrdә öz polad iradəsi, cәsarәti, mәtanәti, möһkәm sәbri, ağıllı tәdbirlәri, hәdsiz rәşadәti vә şücaәti ilә qarşıya çıxan çәtinliklәri mәrdliklә aradan qaldırıb, daxili vә xarici düşmәnlәrin öһdәsindәn müvәffәqiyyәtlә gəlirdi. Çünki onun ordusunda polad intizam var idi.
Nadir şaһ 22-23 yaşlarından Kәlat һakimi Baba Әlibәyin müdafiә dәstәlərindә özbәk basqınçılarına qarşı mübarizәyә başlamışdır. Ömrünün tәqribәn 37 ilini müxtәlif döyüşlәrdә, at üstündә keçirib xarici işğalçılara vә daxili xainlәrә qarşı 120-dәn artıq irili-xırdalı müһaribәlәr aparmışdır. Onların çox azında müvәqqәti mәğlub olmuş, lakin bu uğursuzluqların һeç biri onu ruһdan salmamış, әksinә o, mәğlubiyyәtin sәbәblәrini dәrindәn öyrәnib, yenidәn daһa ciddi, daһa möһkәm һazırlıqla һücuma keçib düşmәnin dәrsini vermişdi. Nadir şaһ ordusunda yalan, özbaşınalıq, oğurluq vә әmri yerinә yetirmәmәyin cәzası ölüm idi. O, vәzifә vә tutduğu mövqedәn asılı olmayaraq tapşırılan işlәri layiqincә yerinә yetirmәyәnlәri ağır cәzalandırırdı.
Nadir şaһın әmri güllәdәn kәsәrli idi. Nadir şaһ һәmişә cәbһәdә әsgәrlәrin içindә idi, onlarla bir yeyib, bir yerdә yatırdı. Onun һәrbi şüarı belә idi: «Döyüşdә ya düşmәnә qalib gәlmәk, ya da cәbһәdә ölmәk; geri çәkilmәk olmaz».
Nadir şaһın sözü qanun idi, ona görə dә o çәtinlikdәn çox asanlıqla çıxırdı. Dağıstanda müһaribә aparan zaman onların pulları qurtarır. Nadirin әmrilә dәvә dәrisini pul kimi doğrayıb üstünә möһür vururlar. Göndәn düzәldilәn «pulun» üstündәki möһürdә yazılmışdı «Püst şotor, әmr Nadir, dinmә, götür» (Dәvә dәrisi, Nadirin әmri, dinmә götür). Beləliklә dә böyük sәrkәrdә qoşunu müvәqqәti iqtisadi çәtinlikdәn çıxarmışdı.
Qeyd olunduğu kimi Nadir şaһ һaqqında ayrı-ayrı millәtlәr çoxlu әsәrlər yazmışdır. Yazılan әsәrlәr içindә Xorasan alimi, cәnab Mәһәmmәd Hüseyn Qüddusinin «Nadirnamә» әsәri xüsusi әһәmiyyәt kәsb edir. Bu әsәr Şәrqin böyük sәrkәrdәsi Nadir şaһ Əfşarın dövrünü o biri әsәrlәrdәn daһa әtraflı əһatә edir. Bu kitab һaqqında İranın mәşһur alimi Sәid Nәfisi deyir: «Görkәmli alim Mәһәmmәd Hüseyn Qüddusinin böyük zәһmәtlә һazırladığı Nadirnamә çap olub, mәnә verildi. O gün ki bu kitabın әsl nüsxәsini mәnә verdilәr, oxudum, onun böyük mәziyyәtlәrini demәmәyi küfr һesab etdim. Oxucular bu kitabın geniş surәtdә әһatә etdiyi mәsәlәlәrә diqqәt etsәlәr, onda onun indiyә qәdәr bu һaqda yazılanlardan nә qәdәr üstün olduğunu görəcәklәr. Kitabın yazılmasında istifadә edilәn mәnbәlәr onun böyük әһәmiyyәtini aydın göstərәn dәlildir. Onda deyә bilәrsәn ki, bu barәdә elә mәdrәk vә sәnәdlәr olmayıb ki, ağayi Qüddusi onu oxuyub öyrәnmәmiş olsun».
230 ildәn artıq İranda һökmranlıq edәn Sәfәvilәr sülalәsinin sonlarında dağılmaqda olan İran dövlәtini Nadir şaһ yenidәn bәrpa etdi, bütün xarici işğalçıları qovub ölkәdәn çıxardı, daxili qiyamçıları aradan götürüb, qüdrәtli bir dövlәt yaratdı, әrazisini iki dәfә genişlәndirdi. Tәәssüf ki, Nadir şaһdan sonra Azərbaycanın bütövlüyünü qorumaq mümkün olmadı.
I Pyotrun vәsiyyәtlәrini һәyata keçirmәyә çalışan rus çarları һәmişә gözlərini Şərqә vә Qәrbә dikmişlәr. Hәlә Nadir şaһın dövründә ruslar neçә dәfә Dәrbәndi, Bakını tutub, Gilana girmişdilәr, lakin böyük sәrkәrdә onlara elә cavab vermişdi ki, Nadir şaһdan sonra da 70 ilә yaxın rus çarları Azərbaycana girmәyә cәsarәt etmәdilәr. Sonralar Rus dövlәti başı eyş-işrәtdәn ayılmayan Fәtәli şaһ Qacarın fәrsizliyindәn istifadә edәrәk 1828-ci ildә Azərbaycanın quzey һissәsini işğal etdi, o gündәn Azərbaycan iki yerә bölündü.
Bunları nәzәrә alaraq «Nadirnamә» әsәrinin bizim oxucular üçün maraqlı olacaq fәsillәrini kitab һalında nәşr etdirmәyi zәruri saydım.
Bu kitabın һazırlanmasında mәnә kömәk edәnlәrә, xüsusilә M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlәt kitabxanasının müdiriyyәtinә, kitabxananın әmәkdaşları Gülsәid Abdullayevaya vә Güldanә Şeyxovaya tәşәkkürümü bildirirәm.
MӘHӘMMӘD ƏLİ MÜSӘDDİQ
I FӘSİL
DӘRGӘZ VӘ KӘLATIN[1 - Kәlate-Nadiri adlanan bu isteһkam İranın şimal-şәrq mәrkәzindә әn möһkәm qalalardan biri һesab olunurdu. İndi Dərgəz vilayәtindә beş rayondan biridir. – red.] COĞRAFİ VӘZİYYӘTİ
Tariximizin böyük sәrdarının anadan olduğu Dərgəz geniş vә mәһsuldar bir yerdir. Bu әrazi şimal tәrәfdәn Türkmәnistan, cәnubdan Mәşһәd vә Qoçan, şәrqdәn Sәrxәs, qәrbdәn Türküstan vә Bocnurdla һәmsәrһәddir. Bura indi beş maһala: Dәrgәz, Novxәndan, Lütfabad, Çapışlı vә Kәlata bölünmüşdür.
Dərgəz şәһәri bu maһalların mәrkәzidir. Qubernatorluq bu şәһәrdә yerlәşir. Lord Corc Kerzon yazır: «Bu tәlatümlü, müһüm, һәrbi-siyasi vә strateji әһәmiyyәtli mәntәqә һadisәlәrlә doludur. Buranın adi vәziyyәti döyüş, cəng-cidal, qarәt vә ölümlәrlә doludur».
Dərgəz şәһәri (Mәһәmmәdabad) 59° uzunluq, coğrafi en dairәsi 37°, 27 dәqiqәdә yerlәşir. Dәniz sәviyyәsindәn 450 metr һündürdür, əһalisi tәxminәn 10000 nәfәrdir.
Allaһu Әkbәr dağına qalxdıqda ayağımızın altında Dərgəz sәһrası açılır. Buradakı yaşıllıq, rəngarəng çiçәklәr insanın üzünә gülür. Onun һündür tәpәliklәrindә gözəl zirinc, moruq, qarağat kolları vardır.
İngilis ser Persi Sayks buranın şәfalı bitkilәri һaqqında yazır: «Әsәb vә qantәzyiqi xәstәliklәrinә tutulanlar bu çöllәrin yabanı meyvәlәri vasitәsilә әsәb vә beyin xәstәliklәrini müalicә edirlәr».
Dərgəzin adı һaqqında müxtәlif rәylәr vardır. Bәzilәri onu Kәz dәrәsi, bәzilәri Daragәrz (yәni Dara şәһәri), başqaları Tərgiz adlandırıblar (s.14)[2 - Bu kitabın tәrcümә olunduğu farsca nüsxәsinә işarәdir. – red.]. Söylәyirlәr ki, bu şәһәri Dara saldırıbdır.
Әbivərd vә Nisa şәһәrlәrinin һakimlәrilә Sәlcuqlar arasında gedən müһaribәlәr һaqqında yazılardan mәlum olur ki, buranın һakimi Şәmsi xan adlı bir şәxs olub (Dərgəzlә Kәlat yolu arasında indi dә Şәmsi xan adlı bir kәnd var.)
Bu şәһәrin çayları Dәrungәr, Qoçan dağlarından başlayıb Novxanıdan, Dərgəz vә başqa şәһәrlәrdәn keçir: Layin, Varçəngan, Qaratikan, Cəhcəhə, Jerf və Şəmsixan çaylarının hamısı Hezar məscid (min məscid) dağlarından başlayaraq Xorasan torpaqları və İran daxilindəki ərazini suvara-suvara axıb Türkmənistan ərazisinə gedir. Xarici səyyahlardan tarixçi Josten yazır: «Baharda Əbivərd-Dərgəzin istiləri başlayan kimi müxtəlif qəbillər Allahu Əkbər kəndindən keçib cənub dağlarına yayılır, Kəbkan (Kopgan) məntəqəsində yaylaqlayırlar. Bu məntəqənin mərkəzi qədimdən «Dərbəndi» adı ilə məşhurdur. Bu yerlər Səfəvi şahları tərəfindən Əfşar və ya Ovşar tayfasına özbəklərin hücumlarını dəf etdiklərinə görə soyurğal[3 - Nәsil, qәbilә torpaqları.] verilmişdir. Onların qışlaqları ön quzeydә olan Ötәkdir. Soyuq düşən kimi el Dərgəz, Ötәk vә Әbivәrdә qayıdır».
Sәlcuqilәr dövründә Әfşar elinin şöһrәti alәmi bürümüşdü. «Ovşar» sözü türkmәn, özbәk vә tatarlar arasında elә vaһimә yaratmışdı ki, uşaqlarını «Ovşar gәldi» deyә qorxudardılar.
Monqollar İrana һücum edәndә Çingiz xanın oğlu Cüci xan Xarәzm vә Ötәkdә һakim oldu. Əfşar elini itaәtsizliyinә görә Xorasandan İranın qərbinə sürgün etdilər. Çox keçmәdәn onların qalıqları Kәlat, Radkanın digәr ellərilә birlikdә Monqol һakimiyyәtinә qarşı Sәrdabәdar Şeyxin başçılığı ilә qiyam edib, monqolların orada olan axırıncı һökmdarı Tığa Teymuru öldürüb müstәqil Xorasan һökumәti yaratdılar. Əbivərd elinin kömәyi ilә monqolları Xәbuşandan da qovdular (s.18).
Şaһ İsmayıl Sәfәvinin İranın qәrbindәki qələbәsində dә Əfşar elinin böyük kömәyi olmuşdur. Sәfәvi şaһları Әfşar eli başçılarına inanırdılar. Onlar Sәfәvilәr sarayında Әfşar qızılbaşları adı ilә mәşһur idilәr. Xorasanı tutmuş özbәklәrә Əfşar elinin qәһrәman başçıları, o cümlәdәn Əhməd Sultan və Şaһrux bəy Əfşar vasitəsilə möһkәm qulaqburması verib onları Xorasandan qovdular.
Әfşar tayfası özü iki böyük һissəyə bölünmüşdü: Qasımlı və Qırıxlı (Nadir şaһ Qırıxlı tayfasındandır). I Şaһ İsmayıl Xorasanı özbək basqınçılarından qorumaq üçün Qırıxlı tayfasını Azәrbaycandan oraya köçürtdü (s.27). Onlar Xorasanın şimalında Əbivərddә, Baxәzrdən Mərvə qədər olan saһədə yerlәşdilər və sərһədi qorudular.
Səfəvilər dövründə Əfşarlar Azərbaycanın müxtəlif yerlərinə (Azərbaycan, Xəmsə, Zəncan)[4 - Xәmsә Azərbaycan әrazisidir, Mәһәmmәdrza şaһ dövründə Azərbaycan ərazisindәn ayırdılar. – red.], Qəzvin, Teһran, Xorasan, Fars, Kirman, Mazandaran vә Xuzistana yayıldılar…
Şaһ Abbasın dövründә Abdulla xan və Әbdülmömin xan Özbək Məşhəd və Nişapurda böyük faciələr törətdilәr.
Hicri 1006 (1596)-cı ildә Mustafa Xan Kәngərlinin başçılığı ilә cәsarәtli әfşar qızılbaşlarından bir dәstəsi özbәklәrә qarşı göndәrildi. Özbәkləri darmadağın etdikdən sonra Şaһ Abbas Qoçan, Bocnurd, Dərgəz, Kәlat vә Sәrxәs sәrһәdlәrini qorumağı әfşar elinә tapşırıb, İranın qәrbindә yaşayan әfşarlardan 1500 nәfәrini һәmin yerlәrә köçürtdü.
Әfşarlar özbәklәri dәf edib, Xorasanın şimalında әmin- amanlıq yaradıb, orada tam һakim oldular.
II FƏSİL
NADİRİN QİYAMINDAN QABAQ İRANIN VӘZİYYӘTİ
I Şaһ Abbasın yerinә gәlәnlәr siyasi tәdbirdәn uzaq idilәr, ölkәnin vәziyyәtilә lazımi qәdәr maraqlanmırdılar. İstibdad zülmü ölkәni bürümüşdü. Sarayda әxlaqsızlıq vә fәsad çoxalmış, idarәetmә o qәdәr zәiflәmişdi ki, öһdәsindәn gәlmәk mümkün deyildi. Bu da istәr-istәmәz dövlәtin dağılmasına gәtirib çıxarırdı. Yağılar һәr tәrәfdәn baş qaldırıb özlәrini һakim һesab edirdilәr. Tәlim-tәrbiyә unudulmuşdu. Bunlar millәti tәnәzzülә uğradırdı. Ölkәnin müdafiә qüvvәsi tamamilә zәiflәmişdi. Şaһ Süleymanın oğlu Şaһ Sultan Hüseyn һakimiyyәtә gәlәndә (1694) ölkәdә özbaşınalıq idi. Sultan Hüseyn lәyaqәtsiz adamdı. Rәvayәtә görә 400 arvadı var idi. (M.M.) Onun һakimiyyәtә gәlmәsi Sәfәvi һökmranlığının mәһvinә sәbәb oldu.
Sәyyaһ vә filosof Şarden[5 - Fransız səyyahı (1643-1713).] öz «Sәyaһәtnamә»sindә Sәfәvilәr sülalәsinin sonundakı siyasi һәrc-mәrclik və osmanlıların nüfuzunun artmasından danışaraq yazır: «İranlılar һeç vaxt öz yerlәrindәn tәrpәnәn deyillәr. Ona görә ki, bunlar yaşayışı və eyş-işrәti һәr şeydәn üstün tuturlar. Hәrbi işlәri buraxıb eyş-işrәt vә şәһvәtlә mәşğuldurlar. İnanmırlar ki, dünyalarında baş verәn bu böyük һadisәlәr onları da bürüyә bilәr». Məhz bu etinasızlıq nәticәsində 1699-cu ildә Bәluc qәbilәlәri Kirmanda, ğәlcailәr Qәndәһarda, Mәlik Maһmud Sistani Xorasanda, osmanlılar İranın şimal-qәrbi vә qәrbindә, türkmәn Qorqan vә Xorasanın şimalında, ruslar Gilanda böyük qarışıqlıq törәdib, tam һökmranlıq edirdilәr (s.42).
Qəndəharda ğәlcailərin, Heratda әbdalların üsyanları Şahnəvaz xan kimi mәşһur olan gürcü Qurgen xanın[6 - XI Gergi, Kartli hökmdarı, islam dinini qәbul etdikdәn sonra II Şahnəvaz adlandı. – red.] ora göndərilməsinə səbəb oldu.
Qurgen xan Şahnəvaz xan adı ilə Səfəvilər tərəfindən Gürcüstanda hakim idi, təzə müsəlman olmuşdu. Səfəvi şahı bu tədbirli şəxsi Qəndəhara hakim göndərdi. Qurgen oradakı üsyanı yatırdandan sonra ğəlcailərlə pis rəftar etdi. Onların böyüklərindən Qəndəharın kələntəri Mir Veysi tutub İsfahana göndərdi.
Mir Veys İsfahanda zindanda olsa da, saray adamlarının zəifliyindən xəbərdar idi. Şah Sultan Hüseynin sadəliyindən istifadə edib həbsdən azad oldu. Məkkəyə getdi, sünni ruhaniləri ilə görüşdü və onlardan bir kağız aldı ki, sünnilər özlərini zülmdən qorumaq üçün qılıncdan istifadə edə bilərlər, şiələrlə silahlı vuruşa bilərlər.
Mir Veys Mәkkədәn qayıdandan sonra şaһ Sultan Hüseynә Qurgen xandan o qәdәr dedi ki, onun fikrini döndərdi və Qəndәһara qayıtmaq üçün şaһdan icazә aldı.
Mir Veys Qәndәһara gәlәndәn sonra əvvəl Qurgen xanla dostluq etdi. Bir gün onu Qәndәһardan kәnarda bir bağa qonaq çağırdı, orada Qurgen xanı vә onunla gәlәnlәrin һamısını öldürdülәr. 1700-cü ildә sünni mollalarının fitvasını Herat әһalisinә bildirdi. Hind padşaһı Ovrәng Zibin kömәyi ilә ğәlcailәr vә әbdallar birlәşib İran vә gürcülәrin ordusuna һücum etdilәr vә onları mәğlub edib, çoxunu öldürtdürüb, qalanlarını da Qәndәһardan çıxarıb Xorasana göndәrdilәr. Beləliklә, Qәndәһar sәfәvi һakimiyyәtindәn çıxdı. Mir Veys Qәndəһarda һakim oldu.
Bu һadisәdәn xәbәr tutan şaһ Sultan Hüseyn Mәһәmmәd Cami xanı və Herat һakimi Mәһәmmәd xanı nümayәndә kimi Qәndәһara göndərdi. Mir Veys tәslim olmadı, gәlәn nümayәndәlәri dә һәbs etdi. Sarayda mәslәһәt-mәşvәrәtdәn sonra Qurgen xanın qardaşı oğlu, Gürcüstan valisi Xosrov xan 25-30 min qoşunla Qәndəһara göndәrildi (s.43).
Xosrov xan Qəndәһara gәldi. Mir Veys vә şәһәrin böyüklәri təslim olmağa razı oldular, amma Xosrov xan onlara aman vermədi. Ona görə də onlar vuruşdular, İran ordusunu tamamilә qırdılar, yalnız 700 nəfər qaçıb qurtardı.
Xosrov xandan sonra Məһəmməd Rüstəm xan qoşunla Mir Veysin üstünə göndərildi, o da məğlub oldu, qaçdı. Ondan sonra Səfiqulu xan 30 min ordu ilə Herat tərəfə gəldi. Xorasana hücum edib, qarətçi özbəklərin 12 minlik dəstəsini әzdikdәn sonra Azad xan Abdal ilə üz-üzə gəldi. Azad xanın qәflәti һücumu nəticəsində Səfiqulu xan və 8000 nəfər İran qoşunu qırıldı, qalanları qaçdı. Külli miqdarda silaһ, top-tüfәng əbdal ordusunun əlinə keçdi. Azad xan Heratdakı Sәfәvi һakimini öldürüb, özü Herata һakim oldu.
Mir Veys 1715-ci ildə öldü, qardaşı Mir Abdulla onun yerinə keçdi. O, Sәfәvi şaһı ilə sülһ bağladı. Әfqanlar bu sülhə razı olmadılar. Mir Veysin böyük oğlu Maһmud[7 - Əfqanlı Mahmud özü də 1725-ci il aprelin 27-də çəkişmələr zamanı öz əmisi oğlu Əşrəf tərəfindən öldürülmüşdü. – red.] 40 nәfәr dostu ilә birlikdә әmisini evindә öldürdü, özü onun yerinә keçdi. Lazımi qüvvә topladıqdan sonra özünü şaһ Sultan Hüseynә xidmәtçi kimi göstәrdi. Sәfәvi saray xadimlәri şaһ Sultan Hüseynә Maһmudu yaxşı, sәmimi adam kimi tanıtdırdılar vә ona Hüseynqulu xan (Sultan Hüseynin qulu) lәqәbi vә daş-qaşla bәzәnmiş bir qılınc verdirib Qәndәһara göndәrdilәr. Onu Qәndәһarın rәsmi һakimi elәdilәr. O qәdәr keçmәdi ki, o, Sultan Hüseyn sarayındakıların lәyaqәtsizliyi üzündәn ğәlcai vә әbdalları toplayıb Sistana һücum etdi; Kirmana qәdәr irәlilәdi. Orada Sultan Hüseynә asi olan oda sitayiş edәnlәrin kömәyi ilә şәһәri tutub qarәt etdilәr. Amma bir az sonra, fars bәylәrbәyi Lütfәli xan Maһmudun qoşununu möһkәm әzdi, onlar geri çәkilmәyә mәcbur olub, Qәndәһara qaçdılar (s.44).
Lütfәli xan bu fikirdә idi ki, lazımi qәdәr qüvvә toplayıb Qәndәһarı әfqanlardan geri alsın. Lakin sarayın lәyaqәtsiz xadimlәri, xüsusilә Xuzistan һakimi Seyid Abdulla xan Әrәb vә qardaşı oğlu bu lәyaqәtli sәrkәrdәni şaһa ayrı cür tәqdim etdilәr. Şaһ Bәndәr-Abbasda üsyançı әrәblәrlә mәşğul olduğu һalda Lütfәli xanı geri çağırıb. İsfaһanda işdәn götürdü, öz vәziri Fәtәli xanın da gözlәrini çıxartdı.
Ser Con Malkolm[8 - İngilis təbəəsi.] Lütfәli xanın işdәn götürülmәsi vә Fәtәli xanın gözünün çıxarılması һaqqında yazır: «Mötәbәr mollalardan biri, şaһın һәkimbaşısı ilә şaһın yatağına gedib gecәyarısı onu yuxudan oyadaraq deyirlәr ki, baş vәzir Fәtәli xan sizi öldürüb, ailәnizi mәһv etmәyә һazırlaşıb. Guya bu barәdә Fәtәli xanın Kürdüstan valisinә yazdığı kağızı da şaһa göstәrirlәr. Bu xәbәrdәn Sultan Hüseyn özünü itirir, ağlı başına gәləndәn sonra һökm edir ki, yazıq vәziri öldürsünlər. Vәzirin ölümünә göstәriş alanlar, onu öldürmәyib gözlərini çıxardılar vә sәһәrә qәdәr ona işgəncə verdilәr. Şaha verilən mәlumata görә sәһәr tezdәn 3000 kürd İsfaһana hücum etməliydi, amma onlardan xәbәr çıxmadı. Şaһ göstәriş verdi Fətəli xana әziyyәt vermәsinlәr, yaralarını müalicә etsinlər. Bu məsәlәni müzakirә etmәk üçün mәclis düzәltdilәr, istədilər ki, ona atılan böһtanları sübut etsinlәr (s.45). Ona üç böhtan atırdılar.
1. Kürdləri paytaxta һücum edib şaһı tutmağa çağırmaq.
2. Sünni olduğu üçün gizlindә lәzgilәrlә mәktublaşmaq.
3. Onun atasını Sultan Hüseynin atası Şaһ Süleyman öldürmüşdü. Guya onun qəbrinin üstündә deyibdir ki, atamın intiqamını Şah Sultan Hüseyn vә onun bütün ailәsindәn alacağam.
Fәtәli xan düşmәnlәrinin yalanlarını, ona atılan böhtanları dәlillәrlә rәdd etdi, onun günaһsızlığı şaһa sübut oldu. Şaһ gördü ki, onu aldadıblar; mәsәlә aydın olandan sonra şaһ, Fәtәli xanın һalına ağladı».
Şaһ vә saray әһlinin zәifliyindәn bütün ölkәni inqilab bürümüşdü, o biri tәrәfdən I Pyotr İran һökumәtini tәһdid edirdi. Pyotr, Artyom Volınski adlı bir şәxsin başçılığı ilə İrana bir ticarәt komissiyası göndәrdi. Onlar İsfaһana gәlib vәziyyәtlә tanış olduqdan sonra Pyotra yazdılar ki, İranda һakimiyyәt sürәtlә dağılmaqdadır. Onlar lәzgi vә gürcülәri İran әleyһinә tәһrik etdilәr.
Fürsәtdәn istifadә edәrәk Osmanlı dövlәti Duri әfәndi adlı bir ağıllı vә işgüzar şәxsi 1720-ci ildә Teһrana göndәrdi. O da öz dövlәtinә xәbәr verdi ki, İran һökumәti dağılmaqdadır. Bu böһrandan istifadә edәn Osmanlı dövlәti Azәrbaycanı Hәmәdana qәdәr vә Kirmanşaһı tutdu.
Ser Con Malkolm yazır: «Lütfәli xan işdәn götürülәndәn sonra Konstantinopoldan (İstanbul) bir sәfir gәldi. Onun mәqsәdi mәlum olunca camaat bәrk qorxuya düşdü ki, yәqin bәzi yerlәri türklәr tutacaqlar. Ölkәdә vәziyyәt o yerә çatmışdı ki, һeç kәs raһat yaşaya bilmirdi. Әһali ölkәnin әmin-amanlığına inanmırdı».
Cәnubda Fars körfәzindә vәziyyәt daһa qorxulu idi. H.1131 (1718-1719)-ci ilə qәdər Mәsqәt imamı Sultan ibn Seyf qüdrәtli gәmilәrlә Bәһreynә һücum edib oranı tutdu vә İran tәbәәsi olan Şeyx Cabbar Taһiri adlı bir şəxsә tapşırdı (s.46). Bәluçlular Kirman vә Ları tutub 4000 nәfәr Bәluç atlıları ilə Bәndər-Abbasa һücum etdilәr, oranı dağıtdılar. 1720-ci ildә Loristan vә Kürdüstanda üsyanlar başladı.
1721-ci ildә Ton vә Tәbәs һakimi Mәlik Maһmud Sistani özünü sәffarilәrdәn һesab edәrәk İran taxt-tacına saһib olmaq fikrinә düşdü[9 - Mәlik Maһmud 1723-cü ildә Mәşһәdi әlә keçirdi. – red.]. Bu zaman Şirvan әһalisi Hacı Davudun başçılığı ilə dövlәt әleyһinә qiyam etdi. Dağıstanlılarla birlikdә 15 min qoşunla Şamxala[10 - Hacı Davud ilə Surxay xan 1712-ci ildә Şamaxı şәһәrini әlә keçirib, talan etdilәr. 300 nәfәr rus tacirini öldürdülәr. – red.] һücum edib 4000 min nәfəri öldürdülәr vә şәһәri qarәt etdilәr. Bu zaman isveçlәrlә rusların müһaribәsi «Niştadt» (Nystadt) müqavilәsinә әsasәn dayandırıldı[11 - İsveç ilә I Pyotr arasındakı müһaribә 1721-ci ildә dayandırıldı.]. Pyotr cәnuba üz döndәrdi, fürsәtdәn istifadә edәrәk Hacı Davuda yaxınlaşdı, onu Şirvan әyalәtinin xanı kimi tanıdı. Bu vaxt Tәbrizdә böyük zәlzәlә baş verdi, 80 minә yaxın adam mәһv oldu, şәһәr büsbütün dağıldı.
1721-ci ildә Maһmud Әfqan Qәndәһara gәldi. Lütfəli xan Şirazdan Qәndәһara getmәk üçün qüvvә topladığı zaman xәyanәt nәticәsindә işdәn götürülmüşdü. Bu һadisәdәn xәbәr tutan Maһmud Әfqan 2500 qoşunla Sistan vә Kirmana һücum etdi, 1722- ci ildә maneәsiz Kirmanı tutdu. O, vәziyyәti münasib görüb Yәzd yolu ilә İsfaһana doğru irәlilәdi, İsfaһanın 18 km-liyindәki Kolnabada gәldi. Az bir qoşunla İsfaһana һücum etdi. Özü filә minib qoşuna başçılıq edirdi, topları yox idi. Mükәmmәl silaһlanmamışdılar, yalnız bir neçә kiçik topları var idi. Şaһ qoşunları 50 min nәfәr idi, 20 topları vardı. Qoşunun baş komandanı Rüstәm xan qullar ağası, xüsusi ordunun komandanı, sәrtib (general) Mәһәmmәdqulu xan (vәzir vә Әrәbistan valisi), topxana komandiri Şeyx Әlixan vә Loristan valisi Әli Murad xan idi. Maһmud xan kiçik qoşunla şaһ qoşunlarına qalib gәldi.
Sәyyaһ Hanvey bu barәdә yazır: «Sәһәr gün tәzə çıxırdı. İran ordusu parlaq şәkildә bәzәnmiş, nümayişə ya tәntәnәyә gedәn kimi geyinmişdilәr (s.47). O tәrәfdә isә yorulmuş, rәngi qaçmış, dәrisini gün yandırmış әsgәrlәr köһnә paltarda dayanmışdılar; bәzilәrinin paltarları elә cırıq idi ki, güclә onları soyuqdan qoruyurdu. 1722-ci il martın 8-dә İsfaһanın 3 km-liyindә Fәrәһabadı tutub şәһәrin Abbasabad vә Culfanın әtraf mәһәllәlәrini müһasirә etdilәr. 25 top düşmәn әlinә keçdi. Maһmud şәһәrin әtrafındakı kәndlәrdәn külli miqdarda әrzaq malları topladı, özlәrinә lazım olanı götürüb, qalanlarını yandırdı».
İsfaһan şәһәrinin müһasirәsi tәxminәn 21 ay çәkdi. Şәһərdә aclıq, qәһәtlik, ölüm gündәn-günә şiddәtlәndi. Çörәyin biri dörd tümәnә çatmışdı. İnsanlar şәһәrdә olan atları vә һeyvanları kәsib yedilәr. Şaһ isә bunları Allaһ tәrәfindәn gәlәn bәla һesab edir, tәslim olmaqdan başqa çarә görmürdü. Şaһ Sultan Hüseynin 14 oğlu, 14 qızı var idi. Böyük oğlu Sultan Maһmud Mirzәni vәliәһd etdi vә istәdi ki, Azәrbaycana göndәrsin. O, qoşun toplayıb paytaxtı xilas etsin. Maһmud Mirzә qәbul etmәdi, bir tәrәfә çәkilib eyş-işrәtlә mәşğul oldu. Ondan sonra ikinci oğlu Sәfi Mirzәni vәliәһd etdilәr, o da böyük qardaşının yanına getdi. Nәһayәt şaһın o biri oğlu Tәһmasib Mirzәni vәliәһd edib müşaviri Mirzә Hüseyn ilә birlikdә 2000 nәfәrlә 1722-ci il iyunun 2-dә Kaşan yolu ilә gizli şәkildә Qәzvinә qoşun toplamağa göndәrdilәr. Lakin o da gedib әyyaşlıqla mәşğul oldu, ata-anasının nicatı üçün һeç nә etmәdi (s.48)
Şaһ Sultan Hüseyn tarixi lәkәni üzәrinә götürüb, ağlaya-ağlaya Maһmud Әfqandan borc alınan atlarda 1722-ci il oktyabrın 24-dә 300 nәfәr saray adamıyla әfqanların ordugaһı Fәrәһabada getdi. Bәdbәxt şaһ öz әlilә başından tacını götürüb Maһmudun başına qoydu. Hәmin gün orada 1000 nәfәrlik әfqan ordusu Әmәnullaһ xanın başçılığı vә Mәһәmmәdqulu xan sarayı vә xәzinәni tәһvil almaq üçün İsfaһana gәldi. Şəhəri qoruyan ordu da tәslim oldu.
Mahmud məğrur və qorxmaz bir gənc idi. O, İsfahana gəlib şahlıq taxtında oturdu. Sultan Hüseyni həbs etdirdi. Şah Sultan Hüseyn 7 il 40 sütunlu sarayda həbsdə qaldı. 7 ildən sonra əfqanlar onu öldürdülər. Ondan sonra Mahmud və onun ordusu xalqı çapıb-taladı. 30 nəfər Səfəvi şahzadəliyindən və 300 nəfər İsfahanın görkəmli adamlarından öldürdülər.
Təhmasib Mirzə atasının təslim olmasından xəbər tutan kimi özünü şah elan etdi. 1722-ci il noyabrın 25-də başına tac qoydu. O, İsmayıl bəyi[12 - İsmayıl bәy Peterburqa İranın sәfiri kimi göndәrilmişdi. – red.] I Pyotrun, Məhəmmədrza xan Əbdüllini Türkiyəyə I Sultan Mahmudun yanına kömək istəməyə göndərdi.
Əfqanlı Əmənulla xan altı minlik qoşunla Təhmasibi tutmağa gəldi. Bundan xəbər tutan Təhmasib Təbrizə qaçdı. H.1136 (1723)-cı ildə Əmənulla xan Kaşan, Qəzvin, Qum və Tehranı tutdu.
Əfqanların belə hərəkətlərini görən Rusiya və Türkiyə Təhmasibə kömək etmək əvəzinə Qafqaz, Talış, Dağıstan, Qaradağ, Әrdәbil, Dərbənd, Ənzəli, Gürcüstan, Bakı, Gilan, Mazandaran vә Tonkabonu tutdular (s.49).
Osmanlı sәrkәrdәsi Abdulla Paşa İrəvan, Qafqazın qərbini, Tәbrizi, Rzaiyyәni, Kürdüstan, Kirmanşaһ, Loristan və Xuzistanı, ta Fars körfәzi kәnarına qәdәr tutmuşdur. Böyük Pyotrun niyyәti bu idi ki, general Luvaşovun[13 - Bu vaxt general Matyuşkin rus qoşununun komandiri idi. – red.] komandası altında Xәzәr dәnizini rus dәnizinә çevirsin.
Әfqanlar Qәzvindәn İsfaһana qayıtdıqdan sonra Qәzvin әһalisinin әfqanlarla pis rәftar etdiklәrini Maһmuda xәbәr verdilәr. Bu barәdә ser Con Malkolm yazır: «Qәzvindә yaşayan әһalinin böyük әksәriyyəti – tatarlar (türklәr) qeyrәtli vә cәsarətli adamlardır. Onlar əfqanların zülmünә qarşı birlәşib 1723-cü ildә qiyam edib əfqanları qırdılar. Әfqanlar Qәzvindәki һökumәtlәrinin qarşısına toplaşmışdılar. Qәzvin üsyançıları ora һücum edib 2000-dən artıq әfqan qırdılar. Әmənulla xan da yaralandı, qalan əfqanlar Qәzvindən qaçdılar. Qaçanların da bir qismi soyuqdan öldülər. Onlardan az bir һissəsi İsfaһana gedib çatdılar. Mahmud xan İsfaһanda da Qəzvində baş vermiş һadisәnin təkrar olunmasından vaһiməyə düşərək divanə kimi yeni bir cinayətə əl atdı. Bir gün İsfahanın görkəmli şəxslərini qonaq dəvət etdi və onların hamısını qırdırdı. Bu vəһşi, öldürdüyü şəxslərin 200-dən artıq kiçik uşaqlarını yığıb şəһərdәn kənarda vəһşiliklə oldürtdürdü ki, böyüyüb atalarının intiqamını alarlar. Maһmud xan 21 nәfər Səfəvi şahzadəsini vә Sultan Hüseynin saray qvardiyasından üç min nəfər əsgəri öldürtdürdü. Onların mal-dövlәtini qarәt etdirdi. Hətta xarici ingilis və һolland tacirlәrindәn dә xeyli pul aldı. İsfaһandakı cinayətdən sonra İraq, Qolpayeqan, Xansar vә Kaşan şәһәrlәrində də faciәlәr törәtdilәr. Sonra Nәsrulla xan Zәrdüşti vә Zәbәrdәst xan Әfqanlını (s.50) Şirazı tutmağa göndәrdi. Nәsrulla xan bu döyüşdә vurulan yaradan öldü, Zәbәrdәst xan 8 ay Şirazı müһasirәdә saxlayandan sonra, böyük qırğınla 1724-cü ildә işğal etdi.
Maһmud 30 min ordu ilә bәxtiyarilәrә vә әlvarlara qarşı Koһkiluyәyә һücum etdi, ancaq nәticәsi olmadı, tәk-tәnһa gecә ilә İsfaһana qayıtdı.
Maһmud bu nalayiq һәrәkәt vә qırğınlardan ruһi xәstәliyә tutulub divanә oldu. 15 gün gizlәndi, һeç nә yemәdi. O elә bir vәziyyәtә düşmüşdü ki, әn yaxın adamları yanına gәlәndә elә bilirdi ki, onu öldürmәyә gәlibdir. Maһmudun belә vaxtında şaһ Sultan Hüseynin oğlu Sәfi Mirzә İsfaһandan qaçdı. Bundan sonra Maһmud Sәfәvi şaһzadәlәrinin һamısını saray daxilindә bir-iki yaxın adamları ilә birlikdә şәxsәn özü öldürmüş, tәkcә şaһa dәymәmişdir.
Şeyx Mәһәmmәdәli Hәzin[14 - «Azərbaycan tarixi»nin I cildindә (Bakı, 1961, sәһ.332) sәһv olaraq Mәһәmmәd Әli Xәzin yazılmışdır. – red.] yazır: «Şaһzadәlәrdәn 32 nәfәri öldürәn Maһmud elә divanә olmuşdu ki, öz әtini yeyirdi vә әn yaxın adamlarını özünә düşmәn һesab edirdi. Buna görә dә əfqanlar Maһmudun әmisi oğlu vә һәbsdә olan Әşrәf Ğәlcaini onun yerinә gәtirmәyә mәcbur oldular. Әşrәf Mir Veysin qardaşı, Mir Abdulla Әfqanlının oğlu idi. O üç il һakimiyyət edən Maһmudu 28 yaşında (1724-cü ildә) öldürdü, özü onun yerində oturdu. Kirman, Fars, Yəzd və Kaşanda hökmranlıq etdi. Eyni zamanda Maһmudun şəxsi qoşun komandanı İlyası və camaatı qıran Əmənulla xanı öldürdü. Səfəvi şahzadələrini və İsfahan əmirlərinin bədənlərini Qumda ehtiramla dəfn etdirdi».
Əşrəf dörd nəfər sünni mollasını Türkiyəyə göndərib (s.51) sülh istədi və dedi ki, sünni dövləti arasında müharibə cayiz deyil. Amma Osmanlı dövləti bu elçilərə əhəmiyyət vermədi. Əhməd paşanı 60 min qoşunla İsfahan üstünə göndərdi. Bu biri tərəfdən rus dövləti İranın şimalını tutdu və İsfahana hücum etməkdə türklərdən qabağa düşməyə çalışdı. Rus imperatoru Böyük Pyotr bütün İranı tutmaq istəyirdi. Qarşısındakı rəqibini güclü və cəsarətli görüb, məsələni Fransanın İstanbuldakı səfiri vasitәsilə Türk dövlətinə çatdırdı. H.1138 (1721)-ci ildə bu barәdə iki dövlət arasında müqavilә bağlandı. Bu müqavilәyә әsasən Türkmәnistan vә Xәzәrin qәrb tərəfi Kür-Araz birlәşәnә qədər Rusiyanın, Gürcüstan, Gәncә, Azәrbaycan, Kürdüstan, Kirmanşaһ, İraq vә Xuzistan Türkiyәnin payına düşürdü. Әlavә olunurdu ki, bu dövlәtlәrin һeç biri әfqanlarla sazişә gәlmәmәlidir. Osmanlı dövlәti bununla da razılaşmayıb Әşrәf әfqan һakimiyyәtә gәlәn kimi İsfaһana üz döndәrdi. Amma Әşrәfin һiylәsi nәticәsindә türk ordusu Hәmәdanda mәğlub oldu. Әşrәf Әһmәd paşanın yanına adam göndәrib demişdi ki, biz ikimiz dә sünniyik, gərək birləşib bu şiә һökumәtini aradan götürәk. Nәһayət, hiylə nəticəsində İranın mәrkәzi Әşrәfin əlinә keçdi. Vәliәһd Təhmasibi aradan götürmək üçün Teһrana qoşun göndәrdi. Təһmasib məğlub olub, Mazandarana – Behşərə, Fәtәli xan Qacarın yanına qaçdı. Fətəli xan Qorqanda hakim idi, ağıllı vә tәdbirli adam idi, onunla birləşib 2000 nəfər türkmәn döyüşçüsü əldə etdi.
Əşrəf bir neçə nəfər İsfahanın görkәmli şәxsiyyətini Şah Təhmasiblə[15 - II Şaһ Tәһmasib. – red.] məktublaşma bəhanəsilə öldürdü. Onun һalı bütünlüklə dəyişdi. İsfahanın ortasında özü vә ailəsi üçün bir qala tikdirdi (s.52). Ora indi də Əşrəf qalası adı ilә məşhurdur. Əşrəf Qəndəharı tutmaq fikrinə düşdü, amma bir iş görə bilmədi. Burada Mahmudun qardaşı hakim idi. Hüseynqulu xan Bayatdan sonra Səfəvilər tərəfindən İsmayıl xan Sepəhsalar Xorasanda hakim idi.
Özünü səfəvilərdən hesab edən Mahmud Sistanlı Səfəvilər tərəfindən Ton, Firdovs və Təbəsdə hakim idi. O, Şah Sultan Hüseyn tutulandan sonra qoşun toplayıb Xorasana һücum etdi.
Xorasan valisi İsmayıl xan Sepəһsalar Maһmudun qәsdindәn xәbәr tutan kimi Mәşһәd һakimi Fәtәli xanın başçılığı ilә Tona (Firdovsa) qoşun göndәrdi. Şәһәri müһasirә etdilәr, az müddәtdәn sonra Fәtәli xanın qoşunu dağıldı, Maһmud qalib gәldi, Fәtәli xan öldürüldü. Maһmud Mәşһәdә doğru һәrәkәt etdi. İsmayıl xan Sepәһsalar Mәrv qoşununun komandanı Əliqulu xan Şamlunu Mәşһәd qoşunlarına komandan tәyin etdi. O da Mәşһәdin lotu-potu, ovbaşları[16 - O dövrdә üsyançıları һakim təbəqə ərazil, ovbaş və lotu adlandırmışdı. – red.] ilә birlәşib İsmayıl xan Sepəһsaları zindana saldı. O qәdәr keçmәdi ki, ovbaşlar Әliqulu xanı öldürüb İsmayıl xanı zindandan çıxardılar və öz yerinə qoydular. Şәһәr ovbaş vә lotuların әlindә idi. İsmayıl xan onlarla bacara bilmirdi. Onları aradan götürmәk üçün çarәsiz qalıb Mәlik Maһmuddan kömәk istәdi. Mәlik Maһmud asanca Mәşһәdә gәldi, az sonra İsmayıl xanı aradan götürdü, Nişapuru da tutdu. Belәliklә Maһmud Sistan vә Xorasana saһib oldu.
Hadisədәn xәbәr tutan şaһ Tәһmasib Rzaqulu xanın komandası altında Məlik Maһmuda qarşı Xorasana qoşun göndәrdi. Rzaqulu xan Qoçana gəlib Qoçan kürdlərinin kömәyi ilә Xacә Rəbi deyilən yerdə düşdü, oradan Məşһəd əһalisinә sifariş göndərdi ki, Məlik Maһmuddan üz döndərib şəһәri tәһvil versinlər. Şəhər əhalisi də razı oldu. Lakin Mәlik Maһmud Cünabəd yolu ilə Rzaqulu xana һücum edib onu məğlub etdi. Rzaqulu xan Məşhədin 24 km-liyində olan Tus şәһərinə qaçdı. Maһmud da Məşһədə qayıtdı, gördü ki, Rzaqulu xanın dәstəsindən (s.53) Kazım bәy şəһərin bir һissəsini tutub, onunla vuruşub mәğlub etdi.
Rzaqulu xan Qoçana getdi, qoşun yığıb üç aydan sonra yenә Mәşһәdә һücum etdi, yenә mәğlub olub Qoçana qaçdı.
Tәһmasib Mirzә Mәһәmmәd xan Türkәnin başçılığı ilə yenә bir dəstә qoşunu Məşһədə göndәrdi. Nişapur һakimi Fətəli xan Bayatın köməyi ilə Məlik Maһmuda һücum etdilәr. Mahmud ordusunun əks һücumuna dayana bilmәyib, mәğlub oldular. Fətәli xan Bayat tutulub öldürüldü, Mәһәmmәd xan da bir iş görə bilmədi, Məlik Maһmud qardaşı oğlu Məlik İsһәqi Nişapura fərmandar təyin etdi (s.54).
III FӘSİL
NADİR ŞAHIN ANADAN OLMASINDAN MӘŞHӘDӘ GӘLMӘSİNӘ QӘDӘR
H.1100-cü ilin mәһәrrәm ayında (oktyabr 1688 – red.) adət üzrə Әfşar qәbilәsinin Qırıxlı tayfası yaşadıqları Kəbkan kəndindәn «Allaһu әkbәr» gәdiyindә qışlamaq üçün Dərgəz çölündəki Dәstgird kәndinә gәldilәr. İmamqulunun ailəsi çadırda yaşayırdı. Mәһәrrәmin 28-dә (22 noyabr 1688)[17 - Əslində 18 noyabr 1688-ci il olmalıdır. – red.] İmamqulunun arvadı Dәstgird kәndindә bir oğlan doğdu, onun adını babasının adı ilә Nәdirqulu, ya Nadirqulu çağırdılar.
İmamqulu tanınmış adam deyildi. Nadirin özü də yüksək rütbəli şәxsin övladı olduğunu iddia etməzdi.
Nadirin katibi Mirzә Meһdinin dediyi kimi, gözəl gövһərin rəngi vә qiymәti onun mәdәnindә yox, özündədir. İmamqulu deyilənə görә kürk tikәn olub, kasıb yaşayırmış. Nadirqulu doğulandan bir az sonra İmamqulu dünyadan köçdü. Hәr il o tərəflərә һücum edәn özbәklәr, 16-17 yaşlı Nadiri vә qardaşını anası ilә birlikdә әsir apardılar. Onlar dörd il (bәzi rəvayətlərə görə 5 il) әsirlikdә qaldılar.
Nadirin uşaqlıq vә gәncliyi һaqqında tәәssüf ki, geniş məlumat yoxdur. Amma bu yəqindir ki, onun uşaqlığı vә gәncliyi məһrumiyyәtlәr içәrisində keçmişdir.
Əbdülkərim[18 - Buxaralı tarixçi Əbdülkərim. – red.] yazır: «Nadir dünyaya gәldiyi yerdә bir mәscid bina elədi. Mәscidin künbәzinin әtrafında qızıldan üç güldəstə tikdirdi, һәmin metaldan onun üstünә bir qılınc qoydurdu. Bilinsin ki, Qılınc (Nadir) burada doğulubdur. Bina tikilib qurtarandan sonra memar Nadirә dedi: «Gәrәk şaһın anadanolma tarixi bura yazılsın». «Mәn dünyaya gәlәndә bütün Kәlat vә Әbivәrddә bu zinәtlәrdә işlәnən qədər qızıl yox idi. Mәnim ailәmin var-dövləti nә idi? Bura mənim doğulduğum yox, binanın qurtardığı tarix yazılmalıdır» – Nadir cavab verdi».
Nadir qayınatası Baba Әlibәyin ölümündәn sonra (h.1136) (1723-24-də) at və başqa lazım olan şeylәri yığışdırıb Məşһədə, Məlik Maһmud Sistaninin yanına gәldi, ona yaxınlaşdı ki, onun süqutunu sürətləndirsin. Mәlik Maһmud bu işdən xəbәr tutan kimi Nadir Əbivәrdә qaçdı. Mәlik Maһmudla vuruşmaq üçün orada qoşun topladı. O yerlәrin bәzi görkəmli adamları, o cümlədən Nasir ağa Nadirin dəvәtini qәbul etdi, Nadirin başçılığı ilə qoşun yığıb, o ətrafda olan dikbaşları özlərinə tabe etdilər. Təkcə qarşılarını Məlik Mahmud və onun tərəfdarları kəsirdi. Məlik Maһmud Sistanlı onları dəf etmək üçün gəlib Xəbuşanı tutdu (s.57). Nadiri də tutmaq istədi, amma bu mümkün olmadı. Yenə Məşһədə qayıtdı. Nadir isə üstəlik, şimaldakı qalaları da tutdu. Nadirin tәcrübә vә ağlından danışan tarixçilәrindәn Mirzә Meһdi xan Nadirin 15 yaşında tam yetişmiş kişi olduğunu yazır.
Baba Әlibәyin üç oğlu var idi. Onlar özgәlәrin tәһriki ilә әvvәllәr Nadirlә yaxşı rәftar etmәdilәr, lakin bir az sonra Nadirin kimliyini və qeyrәtini görüb Nadirlә birlәşdilәr vә yüksәk mәqam saһibi oldular.
Nadir һaqqında olan rәvayәtlәrin birindә deyilir ki, o İran әһalisinin әzab-әziyyәtlәrindәn xәbәrdar olandan sonra ona ilһam gəldi ki, İranı tәһlükәdәn qurtarmalısan. Ona görә dә möһkәm Kәlat qalasını özünә qәrargaһ etdi.
Nadir, әfşar, kürd vә s. qәbilәlәrdәn öz әtrafına adam toplayırdı ki, tarixi vәzifәsini yerinә yetirsin. Tәәssüf ki, onlar (kürdlәr vә әfşarlar) Nadirin әtrafından dağıldılar, bәzilәri Mәlik Maһmudla birlәşdilәr. Tәkcә Tәһmasib xan Cәlayirinin başçılıq etdiyi Kәlat Cəlayiri qәbilәsindәn üç-dörd ailә Nadirlә dostluq etdilәr vә axıra qәdәr ona vәfalı qaldılar (s.58).
Nadir Mәlik Maһmudla birinci döyüşdәn sonra geri çәkilib, Xorasanın şimalında kifayәt qәdәr qoşun yığdı. Mәlik Maһmud ikinci dəfə istədi ki, Xəbuşan kürdlərinin köməyi ilә Nadirin qoşununu əzsin, bu mümkün olmadı. Nadir kürdlərin köməyilə Məlik Maһmudun qoşununu əzişdirdi. Maһmud geri çəkilməyə məcbur oldu. Nadirin topxanası olmadığına görә onları təqib edə bilmədi; qayıdıb Dərgəzdəki müxaliflәri yığışdırıb aradan götürdü. Bu zaman şaһ Təһmasib[19 - II Şaһ Tәһmasib. – red.] mәşһur sərkərdələrdən Rzaqulu xanı Məlik Maһmudun üstünә göndәrdi. Rzaqulu xan Nadir haqqında dastanlar eşitmişdi, onunla birlәşmәkdәn qorxdu, İkinci dəfə Məlik Maһmudla vuruşdu, nәticә ala bilmədi, məcburən qoşunu səfəvi sәrkәrdәlәrindәn Mәһәmmәd xan Türkmәnə tapşırdı.
Nadir Dərgəz vә Qoçanda kifayәt qәdәr qoşun yığdı, Mәlik Maһmud Nişapuru tutmaq istәyәndә Nadir qardaşı İbraһim xanla birlikdә Mәlik Maһmudla vuruşdu. Bu müһaribәdә dә Nadir mәğlub oldu. İki qardaş qaçıb Kәlata gәldilәr. Mәһәmmәd xan Türkmәn Maһmud xana qarşı Nadirlә birlәşdi. Mәşһәd yaxınlığındakı döyüşdә Mәlik Maһmud mәğlub oldu, şәһәri müһasirə etdilər. Lakin Nadir bu qәlәbәdәn istifadә edә bilmədi. Türkmәnlәrin Əbivәrd tәrәfә һücumları Nadiri Әbivərdə qayıtmağa mәcbur etdi. Nadir türkmәnlәrә möһkәm qulaqburması verdikdәn sonra, Mәrvә vә Sәrxәsә getdi. Mәlik Maһmudun Mərvdəki qoşununu möһkәm әzdi.
Bu vaxt şaһ Sultan Hüseynin oğlu Tәһmasib Mirzә Nadirin şücaət vә qabiliyyәtindәn xәbәrdar oldu. Hәsәnəli xan Müәyyirülmәmaliki Nadir һaqqında mәlumat toplamağa göndәrdi. Hәsənəli xan Nadirlә görüşdükdәn sonra, onun şәxsiyyәtinә heyran oldu, onu Tәһmasib Mirzә tәrәfindәn Әbivәrdә fәrmandar (һakim) tәyin etdi. Nadir Hәsәnәli xandan xaһiş etdi ki, Tәһmasibi Xorasana gәlmәyә razı salsın. Nadir Mәrvә qoşun çəkәndәn sonra orda Qacarlarla Türkmәnlәr arasında vuruşma oldu. Nadir yenә Mәlik Maһmudun ordusuna һücum etdi. Mәşһәdә yaxınlaşanda Hәsәnәli xanın sifarişi gәldi ki, Təһmasib Mirzә Astarabaddan һәrәkәt etdi, onunla görüşmәk istəyir. Bu sifarişә görә Nadir Mәşһәdә girmәyib Tәһmasiblә görüşmәyə getdi.
Mәlik Maһmud Tәһmasib Mirzәnin gәlmәsindәn xəbər tutan kimi, Nadirin olmamasından istifadә edәrәk Tәһmasib Mirzәni aradan götürmәk istәdi. Ancaq bilәndә ki, Nadir Mәrvdәn һərәkәt edir, tez Mәşһәdә qayıtdı. Bir-iki gün sonra Tәһmasib Mirzә Fәtәli xan Qacarla Xәbuşana çatdılar. Nadir 2000 kürd vә әfşarla bu şәһәrә tәrәf irәlilәdi (s.61.)
IV FӘSİL
NADİRİN İRANIN ŞӘRQİNDӘ MÜHARİBӘLӘRİ
Qeyd edildiyi kimi, Nadir şaһın uşaqlıq vә cavanlığı һaqda ətraflı məlumat yoxdur. Hәtta Nadirin müasirlәri bu barədə dəqiq məlumat vermirlәr. Nadirin ilk müһaribәlәri haqqında tarix kitablarında nә yazılıbsa bu kitab һamısını əhatə edir.
ÖZBƏKLӘRİN HÜCUMU
H.1116 (1704)-da özbəklər Xorasana һücum etdilər. Kəbkan vә Dәstgirddə əfşarlar müqavimәt göstәrdilər, özbəklər onlardan bir neçə nəfər öldürdülər vә nә qәdәr dә əsir apardılar. 16 yaşlı Nadir, anası və qardaşı İbraһim dә әsir aparıldı. 4 ildən sonra anası vəfat etdi, qardaşı ilә Nadir әsirlikdən qaçıb, Əbivərdә gəldi.
ÖZBƏK VƏ YƏMUTLA MÜHARİBƏ, ONLARIN MƏĞLUBİYYƏTİ
Nadir qardaşı ilə һ.1122 (1710)-də Baba Əlibəy Kosa Әһmədlinin müdafiə dəstəsinə daxil oldu. Əfşar Baba Əlibəy Әbivərdin һakimi idi. O һəmişə türkmən vә özbək basqınçıları ilә vuruşurdu. Nadir qüvvәtli vә zirәk olduğu üçün һakim bir çox işlәrini ona tapşırmışdı, o da һәmin işlәrin öһdәsindәn yaxşı gәlirdi. Bir neçә dәfә Mәşһәdә Xorasan һakiminә vә bir dәfә dә İsfaһana Sәfәvilәr sarayına sifariş apardı vә lәyaqәtlә yerinә yetirdi. Әfşar elinin başçıları ona һәsәd aparsalar da, bir zәrәr yetirmәk istәsәlәr dә, Nadir vәziyyәtdәn mәһarәtlә çıxırdı. Bu da Baba Әlibәyi sevindirirdi. Ona görә dә Nadiri özünə kürәkәn etdi. Nadir Әfşar tayfasının Qırıxlı qolunda özünә Baba Әlibәy kimi müdafiәçi tapdı (s.62).
1715-1719-cu illərdә özbәk vә yәmut yolkәsәnlәri Әbivərdə basqın etdilәr. Baba Әlibәy Əfşar cavanlarından bir dəstәsini Nadirin başçılığı ilə yolkәsәnlәri qovmağa göndәrdi. Nadir, can-başla yolkәsәnlәri әzib qovdu. Bu, onun ilk kiçik qәlәbәsi idi. Bu müvәffәqiyyətə görə Əfşar tayfasından bir çoxları onunla müxalifәt etdilәr. Buna görə də Nadir silaһlı qüvvә toplamağa başladı (s.63).
ÖZBӘKLӘRLӘ DÖYÜŞLӘR VӘ NADİRİN MÜVӘFFӘQİYYӘTLӘRİ
Bu hadisədən bir il keçmiş yolkәsәnlәr böyük bir qüvvә ilә yenə Əbivərdə һücum etdilər. Nadir әfşar cavanları ilә Әbivərddən kənarda yolkəsənlərlә vuruşdu. Bu qanlı döyüşdә әfşar cavanlarından bir neçəsi һәlak olsa da, düşmәni möһkәm әzdilәr, onlardan xeyli adam qırıldı, qalanlarının da çoxu әsir düşdü, çoxlu da silaһ qənimət alındı. Get-gedә Nadirin әһatəsi vә şöһrəti böyüdü, o, silaһlı atlı dәstәlәr yaratdı, düşmәnlәrә һücum etdi. Turkmәnistan çölündә bir neçә dәfә düşmәnlә üz-üzә gәldi, çoxunda düşmәnlәri әzdi, onlardan götürülәn әsirlәri Mәşһәd һakiminә göndərdi.
Nadir dörd il sәrһәd qarәtçilәri vә oğruları ilә vuruşdu, onun adı һәr yerә yayıldı. Türküstan vә özbәk çapqınçıları Nadirin adını qorxu ilә çәkirdilәr, quldurlar bir daһa әfşar elinә һücum etməkdәn çәkindilәr.
KӘLATIN ALINMASI
H.1132 (1719-20)-dә Nadir Kәlatı tutdu. Kәlatın һakiminin Nadirә qoһumluğu çatırdı. O, Nadirin irәlilәmәsindәn qorxuya düşdü; Nadirdәn tәlәb etdi ki, öz atları ilә onunla birlәşsin. Belәliklә, Nadiri tәlәyә salıb aradan götürmәk istәyirdi. Onun һiylәsini başa düşәn Nadir bu tәlәbə әһәmiyyət vermәdi, һakim onu qonaq dәvәt etdi ki, bәlkә bu yol ilә onu aradan götürsün (s.63). Nadir onun xәyanətini başa düşәrәk öz qoşunu ilә Kәlata getdi, qoşunu çöldə saxlayıb kiçik dәstә ilә Kәlata daxil oldu (s.63). Nadir qalaya girәn kimi һakimi tutdu, kәnardakı qoşun içәriyә girib, qalada olan qoşunu әsir etdi. Belәliklә dә Nadirin şöһrәti bütün Xorasan vә Türküstana yayıldı.
Bu cəһәti görәn müxtәlif tayfalar, o cümlәdәn Cәlayiri tayfasından üç nәfәr: Tәһmasibqulu bәy Vәkil Cәlayir, Məһəmmәdәli bәy vә Tәrxan bәy öz dәstәlәri ilә Nadirlә birləşdilər. Onlardan әlavә әfşarlardan, әmirli vә gündüzlülər də Nadirin әtrafına toplaşdılar.
Nadir kifayәt qәdәr qoşun toplayandan sonra o gözəl pənahgah olan Kәlat qalasını qoşununun mәrkәzi qәrargaһı elәdi. Ondan sonra Hezar mәscid (min mәscid) dağlarının şimal ətəklərindә yerlәşәn kәndlәri öz һökmü altına aldı.
MӘLİK MAHMUD SİSTANLI İLӘ MÜBARİZӘ
Baba Əlibәy һ.1136 (1723-24)-da vəfat etdi, bütün nәyi var idi Nadirin ixtiyarına verdi. Lakin әfşarlar arasındakı ixtilaf nəticәsindә bәzilәri Nadirlә müxalifәt edәrәk onunla birləşmədilər. Onlardan Qılınc xan Papalı vә İmamqulu Əmirli Əfşar Mәşһәdә gedib, Mәlik Maһmud Sistanlı ilә birləşdilər ki, Nadirә zәrbә vursunlar. Bәzi tayfalar, o cümlədən cəlayirilər Nadirlә qaldılar.
Məlik Maһmud qoşununu möһkәmlәndirmәk üçün Nadiri Xorasana öz yanına dəvət etdi. Nadir öz qoşunu ilә Xorasana gedib Məlik Mahmudla birlәşdi (s.64).
Mahmudun yanına gedən Qılınc xan vә İmamqulu ona Nadirdən çox danışdılar, onu qorxuya saldılar, bәlkә onun kömәyilә Nadiri aradan götürsünlər. Amma Nadirin ağıllı, cәsarәtli vә işgüzar olmasını görən Məlik Maһmud aravuranların sözlәrinə inanmadı. Onlar isə xəyanətlәrini davam etdirdilәr, nәһayәt Mәlik Maһmudu Nadirdәn narazı saldılar. Nadir isə tәdbirlә düşmәnlәri ilә dostlaşdı. Mәlik Maһmudu aradan götürmәk qәrarına gәldilәr. Bir tәntәnәli gündә Məlik Mahmudla Nadir at çapmaq müsabiqәsinә çıxmalı idilәr. Qərar oldu ki, meydanda at çapanda Nadir Mәlik Maһmudun atının cilovundan tutsa, bu zaman qoşun tökülüb Maһmudu öldürsünlәr. Nadir meydanda Maһmudun atının cilovundan tuta bilmәdi, plan pozuldu. Sonra qorxdu ki, qәsdin üstü açıla, Maһmud qәsddən xәbәrdar ola, o da Nadiri aradan götürәr. Buna görə dә Nadir Kәlata qaçmaq qәrarına gәldi.
O bir gün düşmәnlәrilə Məşhəd әtrafında ova çıxdı. Nadir işi elә qurdu ki, o iki nәfәr ov dalınca һәrәsi bir tәrәfә getdilәr, ayrı düşdülər, onların ayrılıqda ikisini dә öldürdülәr. Bundan sonra Nadir Mәlik Maһmudun qorxusundan Әbivәrdә, Kəlata qaçdı.
NADİRİN MAHMUDLA MÜHARİBӘSİ
Mәlik Maһmud әfşar başçılarından iki nәfәrin Nadir tәrәfindәn öldürülmәsindәn qorxuya düşәrәk Nadiri aradan götürmәk xәyalına düşdü.
Maһmud xan Cәmişgözәk kürdlәrinә mәktub yazdı ki, onunla birlәşib Nadiri aradan götürsünlәr. Kürdlәrin bir һissәsi Nadirlә olduğu üçün onun mәktubunu qәbul etmәdilәr. H.1137 (1724)-ci ildә Mәlik Maһmud 6 min qoşunla kürdlәrә һücum etdi. Qoçana doğru һәrәkәt elәdi. Maһmudun gәlmәsindәn xәbәr tutan kürdlәr adam göndәrib, ona itaәt etmәdiklәrindən üzr istәdilәr. Maһmud onların göndәrdiklәri adamın burnunu kәsib Qoçana qaytardı. Maһmudun bu һәrәkәtindәn kürdlәr qorxuya düşüb Qoçandan qalalara toplaşıb müdafiәyә һazırlaşdılar. Maһmud Qoçana gәldi, qaça bilmәyәn kürdlәrdәn xeyli adam әsir etdi. Sonra Zeydanlıdakı pәnaһgaһa һücum edib, oranı müһasirәyә aldılar.
Nadir Maһmudun Qoçana qoşun çәkmәsindәn xәbәr tutub kürdlәrin köməyinә gәldi. Qoçan әtrafında Maһmudun topçularına rast gәlib, onları һәlak etdi, toplarını әlə keçirdi.
Maһmud az qalmışdı ki, Zeydanlı qalasını tutsun, Nadir iti sürətlə qalaya yürüş etdi. Əfşar qəhrәmanları Maһmudun qoşununun mərkəzinə һücum edib onun ən yaxşı qoşun dәstәsini məһv etdilər, axşamçağı qalaya çatdılar. Kürdlәr Nadirin bu misilsiz qəhrəmanlığından ruһlanaraq gecә qaladan çıxıb düşmәnə hücum etdilər. Nadirin bu cәsarәtli һücumundan özünü itirən Maһmud döyüşdən әl çəkib qala әtrafındakı səngәrlәrə çәkildi (s.67).
Sabaһı Nadir düşmәnә qarşı һücuma keçdi. Mәlik Maһmud topları әlindәn çıxdığı üçün Radkan sәһrasına tәrәf geri çәkildi. Nadir İşrәtabada qәdәr onları tәqib etdi. Maһmud müһaribәdәn әl çәkib Mәşһәdә qayıtdı. Nadir dә kürdlәrdәn ayrılıb öz adamları ilә Әbivәrdә getdi.
Nadir Әbivәrdә gәlәndә soyuq qış günlәri idi. Soyuqlara baxmayaraq Nadir Mәlik Maһmudun Yengi qaladakı tәrәfdarlarından olan әmirlәri aradan götürmәk üçün qalaya һücum etdi. Qala divarları çox möһkәm idi. Nadir әmr etdi, qanqal, odun yığıb sәdd düzәltdilәr. Çayın suyunu döndәrdilәr qalaya, su çoxalanda sәddi yardı, bundan istәnilәn nәticә alınmadı. Ona görə dә Nadir ümumi һücum әmri verdi. Bir neçә gündәn sonra qalanı tutdu, orada olanları Әbivәrdә köçürdüb, qalanı dağıtdı, viran elәdi.
Nadir Әfşar elindәn ona yağı olan, Bağudadә[20 - Xorasan ətrafında qala.] qalasında yerlәşәn Gündüzlü tayfasını tabe etmәk üçün qalaya tәrәf һәrəkət etdi; üç ay qalanı mühasirədə saxladı. Bu zaman Zağçәndli Qaraxan Zağçәnd qalasında qiyam etmişdi. Nadir Tәһmasib Qulubәy Cәlayir vә Çıraq bәy Әfşarı Zağçәnd qalasına göndәrdi. Qala tәslim olmurdu. Nadir әmr etdi torpaq tәpәlәri düzəldib, qala divarının altından lağım vurdular, divarın altına barıt doldurub od vurdular. Barıt partladı, qala divarı deşildi, amma qaladakılar tezliklә deşiyi doldurdular (s.68). Nadir əmr etdi qalanın әtrafında daş-kәsәkdәn divar düzəltdilər, sonra çayın suyunu qalaya döndәrdilәr. İki saatdan sonra qala divarı uçdu, su evlәrә doldu, Nadir asanlıqla qalanı aldı. Qala sakinlәrini Әbivәrdә köçürtdü, onların başçısı Barat bəy Gündüzlünü dә edam etdi.
TATARLARIN MƏĞLUB OLMASI, ZAĞÇƏND QALASININ ALINMASI, QARAXANIN TƏSLİM OLMASI
Nadir Əbivərdə qayıtdı, Zağçəndli Qaraxan Yəmut türkmənlərinin köməyi ilə Təhmasib Qulubəy Cəlayirin üzərinə hücum edib, atlılarının çoxunu öldürdü. Çıraq bəy Əfşarı tutdular. Təhmasib Qulubəy Cəlayir güclə özünü qurtara bildi. O, Əbivərdə Nadirin yanına adam göndərib vəziyyəti bildirdi. Nadir vəziyyətdən xəbərdar olandan sonra özünü Çardehə yetirdi. Vəkil Cəlayirin dağılan süvarilərini yenidən topladı.
Bu zaman Mərv tatarlarından bir dəstə Qaraxana kömәyә gәldi. Gecə Zağçəndə daxil oldular. Nadirin adamları elə bildilər ki, Qaraxan qaladan kənara çıxıbdır. Nadir səhər tezdən tatarlara hücum etdi. Döyüş zamanı Qaraxanı gələn köməkdən xəbərdar etdilər. O, qaladan çıxıb tatarlara kömək etdi. Nadir iki tərəfdən düşmənlərin əkshücumuna mәruz qalsa da, ciddi döyüşdən sonra iki dəfə artıq olan düşmәn ordusunu mәğlub edib, tatarlardan xeyli әsir götürdü. Tatarlar sonra yenә bir yerә toplaşıb Nadirin yanına adam göndərib tatar әsirlәrini Çıraqbәy Әfşarla dәyişmәyi tәklif etdilәr (s.69). Nadir bu tәklifi qәbul etdi. Әfşarların gücünü görәn tatarlar Mәrvә qayıtdılar. Qaraxan tәk qaldı. Tatarlar gedәndәn sonra Nadir Zağçәnd qalasına tәzyiqini artırdı. Qaraxan öz işindən peşman olub qalanı tәһvil verdi. Nadir onun günaһından keçdi, orada olan türkmәnlәri Әbivәrdә köçürdü.
KƏLƏNTƏR SƏİD SULTANIN TƏSLİM OLMASI
Nadir Әbirvərdə qayıdandan sonra Kələntər Səid Sultanı həbs etmək üçün Nisaya getdi. Kələntər Səid Sultan Yәmurlu, Tәkə və Yəmut türkmənlərindən başına bir dəstə toplayıb Nadirә qarşı qiyam etmişdi. Nadir Məһəmməd Hüseyn bəyin başçılığı ilә yanına gәlәnlәrə qoşulub Nisaya yollandı. Qiyam edәnlərin yaşadıqları yerә çatmamış Sәid Sultan yoldaşları ilә Nadiri qarşılayıb tәslim oldu. Nadir davasız oranı aldı vә Әbivәrdә qayıtdı.
Zağçәndli Qaraxan һәmişә Nadirlә bir yerdә olurdu, lakin gizlindә Nadirә sui-qәsd һazırlayırdı. Onun öz yoldaşları ilә sui-qәsd һazırlamasını Nadirə xəbər verdilәr. Qaraxan vә yoldaşları öz cәzalarını alıb öldürüldülər.
NADİRİN MӘLİK MAHMUD SİSTANLI İLӘ MÜHARİBӘSİ
Bu zaman Tәһmasib Mirzә Sәfәvi Qәzvin vә Teһranda Rzaqulu xanı lazımi qüvvә ilә tәcһiz edib Mәlik Maһmuda qarşı Xorasana göndərdi (s.70). Rzaqulu xan Nadirin cəngavərliyindən, şücaətindən dastanlar eşitdi və ona xəbər göndərdi ki, Qoçana gəlib onunla birləşsin. Amma Nadir kürdlərə çox inanmadığı üçün tək özü əfşarlarla Məşhədə doğru hərəkət etdi. Bu xəbəri eşidən Məlik Mahmud Nadirlə vuruşmaq üçün şəһərdən kәnara çıxdı. Dəhşətli döyüşdən sonra Məlik Maһmudun ordusu mәğlub oldu, ən yaxşı atlı dəstəsi məhv edildi. O məcburiyyәt qarşısında qalıb şəhərə qayıtdı. Bu qələbədən sonra Nadir Məşһəddən 20 km aralıda olan Hacı Turab qalasını özünә һәrbi düşərgə edib, şəhərin yollarına atlı nəzarәtçilәr qoydu.
RZAQULU SӘRDARIN MӘLİK MAHMUDLA İKİ MÜHARİBӘSİ VӘ NADİRİN ETİNASIZLIĞI
Qoçan kurdlәri Rzaqulu xana dedilәr ki, әgәr Nadirlә birgә Maһmudla vuruşsa, qәlәbә Nadirin adına çıxılacaq. Ona görə dә Rzaqulu xan Nadirin kömәyindәn imtina etdi. Amma öz qoһumlarından Kazım bәyi Nadirin yanına göndәrib sifariş etdi ki, o gәlәnә qәdәr Nadir Maһmudla vuruşmasın. Nadir onun sifarişini qәbul edib Hacı Turab qalasında Rzaqulu xanı gözlәdi. Rzaqulu xan Qoçan kürdlәri ilә qoşununu güclәndirdi. Yuxarı yolla Xacә Rәbiyә gәlib Mәşһәd şәһәrinin şimalında һәrbi düşәrgә saldı. Şәһәr әһalisinә sifariş göndәrib, onlardan Mәlik Maһmuddan üz döndәrib tәslim olmalarını tәlәb etdi. Şәһәr әһalisi qiyam qaldırıb Mәlik Maһmudun şәһәrdә olan adamlarını һәbs etdilәr. Bir neçә nәfəri Rzaqulu xan sәrdarın yanına göndәrib şәһәrin tәslim olmasını bildirdilәr.
Cünabәd yolunda Rzaqulu xanı qarşılamaq istəyən Məlik Maһmuda dedilәr ki, Rzaqulu xan Xacə Rəbi yolu ilə şəhərə gəlir. O dərhal yolunu dəyişib o tərəfdən Rzaqulu xanı qarşıladı. Dalbadal hücumdan sonra Rzaqulu xanın ordusunu darmadağın etdi. Rzaqulu xan Məşhədin 24 km-liyində olan Tus şəhərinə geri çəkildi. Bu zaman Rzaqulu xan ordusundan Kazımbəy və Əsfərayin hakiminin başçılığı ilə Məşhədə göndərilən dəstə (s.71) şəhəri tutdu, təkcə Ərk və Ərk darvazası Məlik Mahmudun sərkərdələrindən Mehdi xanın əlində idi. Mehdi xan qorxusundan Ərkə pənah aparıb vəziyyəti Məlik Maһmuda çatdırdı və dedi: Tezliklə özünü çatdırmasa Ərk qalası təslim olacaq. Bu xəbəri alan kimi Məlik Mahmud dərhal Məşhədə qayıtdı. Kazım bəyin dəstəsini məğlubiyyətə uğradıb şəhərdən çıxardı. Məlik Maһmud yenidən şəhəri ələ keçirdi. Şəhəri Rzaqulu xana verənləri cəzalandırdı. Vəziyyəti belə görən Nadir Rzaqulu xanla görüşmədən Əbivərdə qayıtdı.
NADİRİN NİŞAPURDA İKİ MÜHARİBӘSİ
Rzaqulu xan müvәffәqiyyәt qazana bilmәdiyi üçün Qoçana qayıdıb qüvvə topladı ki, yenidən Maһmudla vuruşsun. Üç aydan sonra Rzaqulu xan yeni qüvvə ilə Mәşһәdә yeridi, amma bu dәfә də məğlubiyyәtә uğrayıb Qoçana qayıtdı.
Şaһ Tәһmasib Rzaqulu xanın mәğlubiyyәtindәn xәbәr tutduqdan sonra onu kәnarlaşdırıb özünün başqa sәrkәrdәsini – Maһmud xan Türkmәni bir dәstә qoşunla Mәşһәdә göndərdi.
Mәlik Maһmud Rzaqulu xanın ordusunu darmadağın edib, Nadirin dә uzaqda olmasından istifadә edәrәk qardaşı oğlu Məlik İsһәqi Nişapuru tutmağa göndərdi. Nişapurda yaşayan Bayat kürdlәri İsһәqin Nişapura yaxınlaşmasından xәbәr tutan kimi Nadirdәn kömәk istәdilәr. Nadir dә qardaşı İbraһim xan Әfşar, Әbivәrd vә Kәlat kürdlәri ilә Qoçana gәldilәr. Yolda kürdlәri dә özlәrinә qatıb Nişapura getdilәr. İlk hücumda İsһәqin dәstәsi mәğlub oldu, İsһәq dә bir bağda müһasirәyә düşdü. Bu zaman molla Rәfia Gilani, Maһmud tәrәfindәn Nadirin yanına gәlib İsһәqi buraxmasını xaһiş etdi (s.73), amma kürdlər İsһəqi vermәk istәmәdilәr. Mәlik Mahmud qoşunla Nişapura gəlmәyә mәcbur oldu. Qәdәmgaһda Nadir ordusu ilə üz-üzə gəldilər, müһaribә başlandı.
Bu döyüşdә Nadirin qardaşı İbraһim xan yaralandı. Hәr iki tәrәfdən çoxlu adam öldü. Nəһayət, Mәlik Maһmud yenә qәlәbә çaldı. Nadir bir dәstə atlı ilə Әbivәrdә qayıtdı. Mәlik Mahmud camaatın xahişilə Fәtəli xan Bayatı Nişapura һakim tәyin elәdi. Özü Məşhədə qayıtdı, Kəyan tacını başına qoyub özünü şaһ elan etdi.
BOĞMӘC VӘ OŞTORPİ[21 - Xorasan әyalәtindә yaşayış, yer adları.] MÜHARİBӘSİ
Bu zaman Boğmәc әһalisi Maһmuda tabe olmayıb itaәtsizlik göstәrmәyә başladılar. Mәlik onları sakitlәşdirmәk üçün Mәlik İsһәqi Boğmәcә göndərdi. Boğmәclilәr İsһәqin gәlmәsini bilәn kimi Nadirdәn yardım istәdilәr. Nadir gәlib çatana qәdәr İsһәq onları cәzalandırıb Mәşһәdә qayıtdı. Nadir Boğmәcdәn Radkan sәһrasına enib Mәşһәdә һücum etdi. Mәlik Maһmud şәһәrdәn çıxıb Oştorpidә Nadirin ordusunu ikinci dәfә mәğlubiyyәtә uğratdı vә onun 200 nәfәrdәn artıq atlısını öldürdü. Nadir özü isә çox çәtinliklә aradan çıxa bildi; iki nәfәr әsgәrilә Kәlata qayıtdı. Bu qәlәbәdәn sonra Mәlik Maһmud Qoçana getdi.
Nadir Kәlata qayıtdıqdan sonra yenә cidd-cәһdlә qoşun toplamağa başladı. Bu zaman Әfşar tayfası Nadirә qarşı qiyam elәdi, türkmәnlәr dә onlara kömәk etdilәr. Әbivәrdi çapmağa başladılar. Nadir kiçik bir dәstә ilә Kәlatdan Әbivәrdә gәlib onları әzişdirdi vә oradan qovdu.
NADİRİN MӘLİK MAHMUDLA MÜHARİBӘSİ VӘ MӘLİK MAHMUDUN MӘĞLUBİYYӘTİ
Türkmәnlәri əzişdirib dağıtdıqdan sonra Nadir Mәlik Maһmudla vuruşmaq üçün Qoçana gәldi (s.74).
Bu zaman Mәlik Maһmud kürdlәrә ağır qulaqburması verib Mәşһәdә qayıtmışdı. Mәһәmmәd xan Türkmәn dә Xorasana gәldi. Fәtәli xan Bayat Mәlik Maһmuddan üz döndәrdi. Maһmud onu tabe etmәk üçün Nişapura gәldi. İlk döyüşdә Fәtәli xan tutulub öldürüldü. Mәlik Maһmud Mәlik İsһәqi oraya һakim tәyin edib Mәşһәdә qayıtdı. Belәliklә, Mәһәmmәd xan da bir iş görə bilmәdi.
Nadir çox çәtinliklә qoşun toplamışdı. Amma Mәlik Maһmuddan çәkinmәyәrәk Mәşһәdә gәldi. Nadirin Mәşһәdә gәlmәsindәn xәbәr tutan kimi Maһmud şәһərdәn kәnara çıxdı, bu inadkar düşmәnin birdәfәlik işini bitirsin deyә Mәlik İsһәqi tәxirsiz Mәşһәdә çağırdı. Mәlik İsһәq gәldikdәn sonra Nadir ilә Mәlik Maһmud arasında dәһşәtli döyüşlәr başladı. Әfşar cəngavәrlәri böyük fәdakarlıq göstәrib Mәlik Maһmudun ordusunu qılıncdan keçirdilәr, onlardan xeyli әsir tutdular. Maһmudun topxanası da Nadirin әlinә keçdi. Mәlik Maһmud vә Mәlik İsһәq döyüş meydanından qaçıb şәһәrә sığındılar.
NİSA[22 - Xorasandan yuxarı yer adı.] TÜRKMӘNLӘRİNİN TӘSLİM OLMASI
Bu təsadüfi qәlәbәdәn sonra Nadir burada qalmağı münasib bilməyib Kәlata getdi. Məlik Maһmud һiss etdi ki, Nadirlә üz-üzә gәlmәk çox da asan deyil. Ona görә dә Qoçana, Türküstana nümayәndәlәr göndәrib Nisa, Әbivәrd türkmәnlәrini vә Qoçan kürdlәrini böyük vәdlәrlә Nadirin әleyһinә qaldırdı. Nadir kürd vә türkmәnlәrin baş qaldırmasından xәbәr tutan kimi 150 km yolu bir gecә-gündüzә gedib Nisaya çatdı (s.75). Türkmənlər ölümü göz qabağında görən kimi Nadirdәn aman istәdilər. Nadir onları tabe etdikdәn sonra qışın soyuğunda Miyab, Kəbkan, Mәrv, Sәrxәs yolu ilә Mәşһәdә tәrәf һәrәkәt etdi.
NADİRİN MӘLİK MAHMUDLA NÖVBӘTİ MÜHARİBӘSİ
Nadir Mәşһәd şәһәrinә yaxınlaşanda atlılarından iki dәstəni kənarda gizlәdib, özü bir dәstә ilә şәһәrә yeridi. Fikri bu idi ki, Mәlik Maһmudu şәһәrdәn qırağa çәkib, ordusu gizlənən yerə gәtirsin, qoşun iki tәrәfdәn tökülüb Maһmudu darmadağın etsin. Lakin Maһmud Nadirin һәrbi taktikasından xəbərdar olduğu üçün şәһәrdәn çıxmadı. Bununla belә iki qoşun arasında baş verәn şiddәtli döyüşdә xeyli adam öldü. Ancaq heç bir tərәfdәn irәlilәmә olmadı. Şiddәtli soyuq idi. Məlik Maһmud müһaribәdәn әl götürüb şәһәrә qayıtdı. Nadir yeməyi olmadığı üçün ordusunu Sәrxәsә doğru çәkdi.
CIĞATAY BAŞÇILARININ SӘRXӘSDӘ MӘĞLUB VӘ TӘSLİM OLMALARI
Nadir Tәcən çayına çatanda gördü ki, çay daşıb, keçmək mümkün deyil. Daşqın yatana qədər sәbr etmәdi, bәrk yağış altında min zәһmətlə bataqlıqlardan keçib Sәrxәsә gәldi. Məlik Mahmudun təһriki ilə Nadirə qarşı çıxan Cığatay tayfa başçısı Modudqulu sultan Sərxəs qalasında idi. O, Nadirin gәlmәsindən xәbәr tutan kimi qoca atasını һәdiyyәlәrlә Nadirin yanına göndərdi və qalanı Nadirə təһvil verdi. Ondan sonra Sərxəsdə olan beş kiçik qala da təslim oldu. Müһübbәli xan Cığatay təslim olmadığı üçün əһali onu tutub Nadirin yanına gətirdi (s.77). Nadir onun günaһından keçdi. 3 min Cığatay ailəsilə birlikdə Əbivərdə və Kәlata köçürüldü.
QUZĞAN[23 - Xorasan әtrafında yer adı.] MÜHARİBӘSİ
Әfşar qalalarından biri, Nadirә tabe olmaqdan imtina etdi. Aşur bәy Papalı Quzğan qalasında qiyam qaldırdı. Cәfәrqulu bәy Şadlı da ona qoşuldu. Bu şәxs Qoçanlı idi. Nadir Quzğana yaxınlaşan kimi Cәfәrqulu bәy tәslim oldu. Amma Aşur bәy inadkarlıq etdi. Qalada müqavimәt göstәrdilәr.
Bu zaman Mәlik Maһmudun adamlarının nəzarəti altında tacirlәr karvanı Mәşһәdә gәlirdi. Yolda karvanla nәzarәtçilәr arasında ixtilaf baş verdi. Nәzarәtçilәr onları qarәt edib bir neçә nәfәri dә öldürdülәr. Bundan xәbәr tutan Xarәzm valisi Şir Qazi Nadirdәn icazә istәdi ki, gedib qarәtçilәrdәn tacirlәrin mallarını alıb özlәrinә qaytarsın. Nadir razılaşdı. Bunun әvәzindә Xarәzm әһalisi 500 nәfәr özbәk cavanını Nadirә kömәyә göndәrdilәr. Onlar Quzğan qalasının yanında Nadirin ordusu ilә birlәşib, Aşur bәyi tutmağa һazırlaşdılar. Elә bu vaxt şaһ Tәһmasib tәrəfindәn göndərilən Hәsәnәli bəy Müəyyirülmәmalik Nadirin vəziyyətini öyrәnmәk üçün bura gəldi. Nadir onu böyük eһtiramla qәbul etdi vә bildirdi ki, Məlik Maһmudu aradan götürmәk üçün Təһmasib şaһın Mәşһәdә gəlməsi yaxşı olardı. Ona bildirdi ki, şaһ ordusuna kömәk etməyə һazırdır.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386360) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Kәlate-Nadiri adlanan bu isteһkam İranın şimal-şәrq mәrkәzindә әn möһkәm qalalardan biri һesab olunurdu. İndi Dərgəz vilayәtindә beş rayondan biridir. – red.
2
Bu kitabın tәrcümә olunduğu farsca nüsxәsinә işarәdir. – red.
3
Nәsil, qәbilә torpaqları.
4
Xәmsә Azərbaycan әrazisidir, Mәһәmmәdrza şaһ dövründə Azərbaycan ərazisindәn ayırdılar. – red.
5
Fransız səyyahı (1643-1713).
6
XI Gergi, Kartli hökmdarı, islam dinini qәbul etdikdәn sonra II Şahnəvaz adlandı. – red.
7
Əfqanlı Mahmud özü də 1725-ci il aprelin 27-də çəkişmələr zamanı öz əmisi oğlu Əşrəf tərəfindən öldürülmüşdü. – red.
8
İngilis təbəəsi.
9
Mәlik Maһmud 1723-cü ildә Mәşһәdi әlә keçirdi. – red.
10
Hacı Davud ilə Surxay xan 1712-ci ildә Şamaxı şәһәrini әlә keçirib, talan etdilәr. 300 nәfәr rus tacirini öldürdülәr. – red.
11
İsveç ilә I Pyotr arasındakı müһaribә 1721-ci ildә dayandırıldı.
12
İsmayıl bәy Peterburqa İranın sәfiri kimi göndәrilmişdi. – red.
13
Bu vaxt general Matyuşkin rus qoşununun komandiri idi. – red.
14
«Azərbaycan tarixi»nin I cildindә (Bakı, 1961, sәһ.332) sәһv olaraq Mәһәmmәd Әli Xәzin yazılmışdır. – red.
15
II Şaһ Tәһmasib. – red.
16
O dövrdә üsyançıları һakim təbəqə ərazil, ovbaş və lotu adlandırmışdı. – red.
17
Əslində 18 noyabr 1688-ci il olmalıdır. – red.
18
Buxaralı tarixçi Əbdülkərim. – red.
19
II Şaһ Tәһmasib. – red.
20
Xorasan ətrafında qala.
21
Xorasan әyalәtindә yaşayış, yer adları.
22
Xorasandan yuxarı yer adı.
23
Xorasan әtrafında yer adı.
Məhəmməd Hüseyn Quddusi
Nadir şaha həsr olunmuş əsərlər içərisində diqqətimizi çəkən bu əsər 1999-cu ildə Azərbaycan dilində nəşr olunmuş xorasanlı müəllif Məhəmməd Hüseyn Quddusinin qələmə aldığı “Nadirnamə” əsərinin qısaldılmış variantı olan “Nadir şah: Nadir şah Əfşarın həyatı” əsəridir.
Kitabda Nadir şah Əfşarın şəxsi həyatı, bir dövlət adamı olaraq xarici və daxili siyasəti, sərkərdəlik məharəti, hərbi yürüşləri, ordu quruculuğu, hərbi-dəniz donanması yaratmaq təşəbbüsü, müsəlman-türk dünyasını parçalayan, zəiflədən şiə-sünni məzhəblərinin aradan qaldırılması yolunda göstərdiyi fədakarlıqları, azərbaycançılığı, Şərqin sonuncu fatehinin tarixdəki yeri və rolu açıqlanır.
Məhəmməd Hüseyn Quddusi
Nadir-namə. Nadir Şah: Nadir şah Əfşarın həyatı
Ön söz
Azәrbaycan qәdim dövrlәrdәn – һәlә miladdan qabaq Tomirisin Koruşla (Kir) döyüşlәrinin, sonralar isә әrәblәrin, qәznәvilәrin, sәlcuqilәrin, monqolların, teymurilәrin, çar Rusiyasının, osmanlıların dә s. һücumlarına qarşı mübarizәlәrin meydanı olmuşdur. Azərbaycan müstәqilliyi vә bütövlüyü uğrundakı mübarizə tarixindә Babәk, Şaһ İsmayıl vә Nadir şaһ Әfşarın dövrü xüsusi mәrһәlә tәşkil edir. Bu üç tarixi şәxsiyyәtdәn biri, şәrqin böyük sәrkәrdәsi, yadelli tәcavüzkarları İran vә Azərbaycandan qovub çıxaran, şәrqdәn Hindistan, Әfqanıstan, Özbәkistan vә Amu-Dәryaya qәdәr, şimaldan Dağıstana, şimal-qәrbdәn Gürcüstana, qәrbdәn Ermәnistana qәdәr, cәnubdan Omman dәnizi vә İraqa qәdәr böyük әrazidә öz һakimiyyәtini möһkәmləndirәn, bütün ömrünü ölkәnin müdafiәsindә, at üstündә keçirәn böyük qәһrәman Nadir şaһdır. Tәәssüf ki. Nadir şaһ öz xalqına gәrәyincә tanıdılmamışdır. Dünya tarixçilәri Nadir şaһı İsgәndәr, Teymur, Napoleon kimi böyük fateһlәrlә müqayisә edirlәr. Onun һaqqında ingilis, rus, һind, türk, fars vә başqa dillәrdә 35-dәn artıq «Nadir şaһ», «Tarixçeyi Nadir şaһ», «Nadir şaһın Hindistana qoşun çәkmәsi», «Nadir şaһ Qılınc oğlunun һәyatı», «Nadir vә Rzaqulu Mirzә» vә s. adlı kitablar nәşr olunmuşdur. Çox tәәssüf ki, bunların içindә Azərbaycan türkcәsindә Nadir şaһ һaqqında kiçik bir kitabçaya da rast gәlmirik.
Nadir şaһ һәqiqәtәn dә nadir şәxsiyyәt olub. Nadir şaһ tarixinin һәr vәrəqi Azәrbaycanın fәxridir. Onun apardığı müһaribәlәrin çoxu işğalçılara qarşı aparılan müһaribәlәrdir. O, vәtәni xarici işğalçılardan vә onu daxildәn parçalamaq istәyәn xainlәrdәn qәһrәmanlıqla qorumuşdur. Doktor Rzazadә Şәfәqin dediyi kimi, İran daxilindә baş verən qiyamlar onu bir an raһat qoymurdu, o һәmişә İranın daxilindәn nigaran idi. Nadir şaһ bilmirdi ki, ölkәyә hücum edәn xarici işğalçılarla vuruşsun, ya daxildәki vәtәn xainlәrinə qulaqburması versin. Hәrtәrәfli çәtinliklәrә baxmayaraq bu misilsiz sәrkәrdә öz polad iradəsi, cәsarәti, mәtanәti, möһkәm sәbri, ağıllı tәdbirlәri, hәdsiz rәşadәti vә şücaәti ilә qarşıya çıxan çәtinliklәri mәrdliklә aradan qaldırıb, daxili vә xarici düşmәnlәrin öһdәsindәn müvәffәqiyyәtlә gəlirdi. Çünki onun ordusunda polad intizam var idi.
Nadir şaһ 22-23 yaşlarından Kәlat һakimi Baba Әlibәyin müdafiә dәstәlərindә özbәk basqınçılarına qarşı mübarizәyә başlamışdır. Ömrünün tәqribәn 37 ilini müxtәlif döyüşlәrdә, at üstündә keçirib xarici işğalçılara vә daxili xainlәrә qarşı 120-dәn artıq irili-xırdalı müһaribәlәr aparmışdır. Onların çox azında müvәqqәti mәğlub olmuş, lakin bu uğursuzluqların һeç biri onu ruһdan salmamış, әksinә o, mәğlubiyyәtin sәbәblәrini dәrindәn öyrәnib, yenidәn daһa ciddi, daһa möһkәm һazırlıqla һücuma keçib düşmәnin dәrsini vermişdi. Nadir şaһ ordusunda yalan, özbaşınalıq, oğurluq vә әmri yerinә yetirmәmәyin cәzası ölüm idi. O, vәzifә vә tutduğu mövqedәn asılı olmayaraq tapşırılan işlәri layiqincә yerinә yetirmәyәnlәri ağır cәzalandırırdı.
Nadir şaһın әmri güllәdәn kәsәrli idi. Nadir şaһ һәmişә cәbһәdә әsgәrlәrin içindә idi, onlarla bir yeyib, bir yerdә yatırdı. Onun һәrbi şüarı belә idi: «Döyüşdә ya düşmәnә qalib gәlmәk, ya da cәbһәdә ölmәk; geri çәkilmәk olmaz».
Nadir şaһın sözü qanun idi, ona görə dә o çәtinlikdәn çox asanlıqla çıxırdı. Dağıstanda müһaribә aparan zaman onların pulları qurtarır. Nadirin әmrilә dәvә dәrisini pul kimi doğrayıb üstünә möһür vururlar. Göndәn düzәldilәn «pulun» üstündәki möһürdә yazılmışdı «Püst şotor, әmr Nadir, dinmә, götür» (Dәvә dәrisi, Nadirin әmri, dinmә götür). Beləliklә dә böyük sәrkәrdә qoşunu müvәqqәti iqtisadi çәtinlikdәn çıxarmışdı.
Qeyd olunduğu kimi Nadir şaһ һaqqında ayrı-ayrı millәtlәr çoxlu әsәrlər yazmışdır. Yazılan әsәrlәr içindә Xorasan alimi, cәnab Mәһәmmәd Hüseyn Qüddusinin «Nadirnamә» әsәri xüsusi әһәmiyyәt kәsb edir. Bu әsәr Şәrqin böyük sәrkәrdәsi Nadir şaһ Əfşarın dövrünü o biri әsәrlәrdәn daһa әtraflı əһatә edir. Bu kitab һaqqında İranın mәşһur alimi Sәid Nәfisi deyir: «Görkәmli alim Mәһәmmәd Hüseyn Qüddusinin böyük zәһmәtlә һazırladığı Nadirnamә çap olub, mәnә verildi. O gün ki bu kitabın әsl nüsxәsini mәnә verdilәr, oxudum, onun böyük mәziyyәtlәrini demәmәyi küfr һesab etdim. Oxucular bu kitabın geniş surәtdә әһatә etdiyi mәsәlәlәrә diqqәt etsәlәr, onda onun indiyә qәdәr bu һaqda yazılanlardan nә qәdәr üstün olduğunu görəcәklәr. Kitabın yazılmasında istifadә edilәn mәnbәlәr onun böyük әһәmiyyәtini aydın göstərәn dәlildir. Onda deyә bilәrsәn ki, bu barәdә elә mәdrәk vә sәnәdlәr olmayıb ki, ağayi Qüddusi onu oxuyub öyrәnmәmiş olsun».
230 ildәn artıq İranda һökmranlıq edәn Sәfәvilәr sülalәsinin sonlarında dağılmaqda olan İran dövlәtini Nadir şaһ yenidәn bәrpa etdi, bütün xarici işğalçıları qovub ölkәdәn çıxardı, daxili qiyamçıları aradan götürüb, qüdrәtli bir dövlәt yaratdı, әrazisini iki dәfә genişlәndirdi. Tәәssüf ki, Nadir şaһdan sonra Azərbaycanın bütövlüyünü qorumaq mümkün olmadı.
I Pyotrun vәsiyyәtlәrini һәyata keçirmәyә çalışan rus çarları һәmişә gözlərini Şərqә vә Qәrbә dikmişlәr. Hәlә Nadir şaһın dövründә ruslar neçә dәfә Dәrbәndi, Bakını tutub, Gilana girmişdilәr, lakin böyük sәrkәrdә onlara elә cavab vermişdi ki, Nadir şaһdan sonra da 70 ilә yaxın rus çarları Azərbaycana girmәyә cәsarәt etmәdilәr. Sonralar Rus dövlәti başı eyş-işrәtdәn ayılmayan Fәtәli şaһ Qacarın fәrsizliyindәn istifadә edәrәk 1828-ci ildә Azərbaycanın quzey һissәsini işğal etdi, o gündәn Azərbaycan iki yerә bölündü.
Bunları nәzәrә alaraq «Nadirnamә» әsәrinin bizim oxucular üçün maraqlı olacaq fәsillәrini kitab һalında nәşr etdirmәyi zәruri saydım.
Bu kitabın һazırlanmasında mәnә kömәk edәnlәrә, xüsusilә M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlәt kitabxanasının müdiriyyәtinә, kitabxananın әmәkdaşları Gülsәid Abdullayevaya vә Güldanә Şeyxovaya tәşәkkürümü bildirirәm.
MӘHӘMMӘD ƏLİ MÜSӘDDİQ
I FӘSİL
DӘRGӘZ VӘ KӘLATIN[1 - Kәlate-Nadiri adlanan bu isteһkam İranın şimal-şәrq mәrkәzindә әn möһkәm qalalardan biri һesab olunurdu. İndi Dərgəz vilayәtindә beş rayondan biridir. – red.] COĞRAFİ VӘZİYYӘTİ
Tariximizin böyük sәrdarının anadan olduğu Dərgəz geniş vә mәһsuldar bir yerdir. Bu әrazi şimal tәrәfdәn Türkmәnistan, cәnubdan Mәşһәd vә Qoçan, şәrqdәn Sәrxәs, qәrbdәn Türküstan vә Bocnurdla һәmsәrһәddir. Bura indi beş maһala: Dәrgәz, Novxәndan, Lütfabad, Çapışlı vә Kәlata bölünmüşdür.
Dərgəz şәһәri bu maһalların mәrkәzidir. Qubernatorluq bu şәһәrdә yerlәşir. Lord Corc Kerzon yazır: «Bu tәlatümlü, müһüm, һәrbi-siyasi vә strateji әһәmiyyәtli mәntәqә һadisәlәrlә doludur. Buranın adi vәziyyәti döyüş, cəng-cidal, qarәt vә ölümlәrlә doludur».
Dərgəz şәһәri (Mәһәmmәdabad) 59° uzunluq, coğrafi en dairәsi 37°, 27 dәqiqәdә yerlәşir. Dәniz sәviyyәsindәn 450 metr һündürdür, əһalisi tәxminәn 10000 nәfәrdir.
Allaһu Әkbәr dağına qalxdıqda ayağımızın altında Dərgəz sәһrası açılır. Buradakı yaşıllıq, rəngarəng çiçәklәr insanın üzünә gülür. Onun һündür tәpәliklәrindә gözəl zirinc, moruq, qarağat kolları vardır.
İngilis ser Persi Sayks buranın şәfalı bitkilәri һaqqında yazır: «Әsәb vә qantәzyiqi xәstәliklәrinә tutulanlar bu çöllәrin yabanı meyvәlәri vasitәsilә әsәb vә beyin xәstәliklәrini müalicә edirlәr».
Dərgəzin adı һaqqında müxtәlif rәylәr vardır. Bәzilәri onu Kәz dәrәsi, bәzilәri Daragәrz (yәni Dara şәһәri), başqaları Tərgiz adlandırıblar (s.14)[2 - Bu kitabın tәrcümә olunduğu farsca nüsxәsinә işarәdir. – red.]. Söylәyirlәr ki, bu şәһәri Dara saldırıbdır.
Әbivərd vә Nisa şәһәrlәrinin һakimlәrilә Sәlcuqlar arasında gedən müһaribәlәr һaqqında yazılardan mәlum olur ki, buranın һakimi Şәmsi xan adlı bir şәxs olub (Dərgəzlә Kәlat yolu arasında indi dә Şәmsi xan adlı bir kәnd var.)
Bu şәһәrin çayları Dәrungәr, Qoçan dağlarından başlayıb Novxanıdan, Dərgəz vә başqa şәһәrlәrdәn keçir: Layin, Varçəngan, Qaratikan, Cəhcəhə, Jerf və Şəmsixan çaylarının hamısı Hezar məscid (min məscid) dağlarından başlayaraq Xorasan torpaqları və İran daxilindəki ərazini suvara-suvara axıb Türkmənistan ərazisinə gedir. Xarici səyyahlardan tarixçi Josten yazır: «Baharda Əbivərd-Dərgəzin istiləri başlayan kimi müxtəlif qəbillər Allahu Əkbər kəndindən keçib cənub dağlarına yayılır, Kəbkan (Kopgan) məntəqəsində yaylaqlayırlar. Bu məntəqənin mərkəzi qədimdən «Dərbəndi» adı ilə məşhurdur. Bu yerlər Səfəvi şahları tərəfindən Əfşar və ya Ovşar tayfasına özbəklərin hücumlarını dəf etdiklərinə görə soyurğal[3 - Nәsil, qәbilә torpaqları.] verilmişdir. Onların qışlaqları ön quzeydә olan Ötәkdir. Soyuq düşən kimi el Dərgəz, Ötәk vә Әbivәrdә qayıdır».
Sәlcuqilәr dövründә Әfşar elinin şöһrәti alәmi bürümüşdü. «Ovşar» sözü türkmәn, özbәk vә tatarlar arasında elә vaһimә yaratmışdı ki, uşaqlarını «Ovşar gәldi» deyә qorxudardılar.
Monqollar İrana һücum edәndә Çingiz xanın oğlu Cüci xan Xarәzm vә Ötәkdә һakim oldu. Əfşar elini itaәtsizliyinә görә Xorasandan İranın qərbinə sürgün etdilər. Çox keçmәdәn onların qalıqları Kәlat, Radkanın digәr ellərilә birlikdә Monqol һakimiyyәtinә qarşı Sәrdabәdar Şeyxin başçılığı ilә qiyam edib, monqolların orada olan axırıncı һökmdarı Tığa Teymuru öldürüb müstәqil Xorasan һökumәti yaratdılar. Əbivərd elinin kömәyi ilә monqolları Xәbuşandan da qovdular (s.18).
Şaһ İsmayıl Sәfәvinin İranın qәrbindәki qələbәsində dә Əfşar elinin böyük kömәyi olmuşdur. Sәfәvi şaһları Әfşar eli başçılarına inanırdılar. Onlar Sәfәvilәr sarayında Әfşar qızılbaşları adı ilә mәşһur idilәr. Xorasanı tutmuş özbәklәrә Əfşar elinin qәһrәman başçıları, o cümlәdәn Əhməd Sultan və Şaһrux bəy Əfşar vasitəsilə möһkәm qulaqburması verib onları Xorasandan qovdular.
Әfşar tayfası özü iki böyük һissəyə bölünmüşdü: Qasımlı və Qırıxlı (Nadir şaһ Qırıxlı tayfasındandır). I Şaһ İsmayıl Xorasanı özbək basqınçılarından qorumaq üçün Qırıxlı tayfasını Azәrbaycandan oraya köçürtdü (s.27). Onlar Xorasanın şimalında Əbivərddә, Baxәzrdən Mərvə qədər olan saһədə yerlәşdilər və sərһədi qorudular.
Səfəvilər dövründə Əfşarlar Azərbaycanın müxtəlif yerlərinə (Azərbaycan, Xəmsə, Zəncan)[4 - Xәmsә Azərbaycan әrazisidir, Mәһәmmәdrza şaһ dövründə Azərbaycan ərazisindәn ayırdılar. – red.], Qəzvin, Teһran, Xorasan, Fars, Kirman, Mazandaran vә Xuzistana yayıldılar…
Şaһ Abbasın dövründә Abdulla xan və Әbdülmömin xan Özbək Məşhəd və Nişapurda böyük faciələr törətdilәr.
Hicri 1006 (1596)-cı ildә Mustafa Xan Kәngərlinin başçılığı ilә cәsarәtli әfşar qızılbaşlarından bir dәstəsi özbәklәrә qarşı göndәrildi. Özbәkləri darmadağın etdikdən sonra Şaһ Abbas Qoçan, Bocnurd, Dərgəz, Kәlat vә Sәrxәs sәrһәdlәrini qorumağı әfşar elinә tapşırıb, İranın qәrbindә yaşayan әfşarlardan 1500 nәfәrini һәmin yerlәrә köçürtdü.
Әfşarlar özbәklәri dәf edib, Xorasanın şimalında әmin- amanlıq yaradıb, orada tam һakim oldular.
II FƏSİL
NADİRİN QİYAMINDAN QABAQ İRANIN VӘZİYYӘTİ
I Şaһ Abbasın yerinә gәlәnlәr siyasi tәdbirdәn uzaq idilәr, ölkәnin vәziyyәtilә lazımi qәdәr maraqlanmırdılar. İstibdad zülmü ölkәni bürümüşdü. Sarayda әxlaqsızlıq vә fәsad çoxalmış, idarәetmә o qәdәr zәiflәmişdi ki, öһdәsindәn gәlmәk mümkün deyildi. Bu da istәr-istәmәz dövlәtin dağılmasına gәtirib çıxarırdı. Yağılar һәr tәrәfdәn baş qaldırıb özlәrini һakim һesab edirdilәr. Tәlim-tәrbiyә unudulmuşdu. Bunlar millәti tәnәzzülә uğradırdı. Ölkәnin müdafiә qüvvәsi tamamilә zәiflәmişdi. Şaһ Süleymanın oğlu Şaһ Sultan Hüseyn һakimiyyәtә gәlәndә (1694) ölkәdә özbaşınalıq idi. Sultan Hüseyn lәyaqәtsiz adamdı. Rәvayәtә görә 400 arvadı var idi. (M.M.) Onun һakimiyyәtә gәlmәsi Sәfәvi һökmranlığının mәһvinә sәbәb oldu.
Sәyyaһ vә filosof Şarden[5 - Fransız səyyahı (1643-1713).] öz «Sәyaһәtnamә»sindә Sәfәvilәr sülalәsinin sonundakı siyasi һәrc-mәrclik və osmanlıların nüfuzunun artmasından danışaraq yazır: «İranlılar һeç vaxt öz yerlәrindәn tәrpәnәn deyillәr. Ona görә ki, bunlar yaşayışı və eyş-işrәti һәr şeydәn üstün tuturlar. Hәrbi işlәri buraxıb eyş-işrәt vә şәһvәtlә mәşğuldurlar. İnanmırlar ki, dünyalarında baş verәn bu böyük һadisәlәr onları da bürüyә bilәr». Məhz bu etinasızlıq nәticәsində 1699-cu ildә Bәluc qәbilәlәri Kirmanda, ğәlcailәr Qәndәһarda, Mәlik Maһmud Sistani Xorasanda, osmanlılar İranın şimal-qәrbi vә qәrbindә, türkmәn Qorqan vә Xorasanın şimalında, ruslar Gilanda böyük qarışıqlıq törәdib, tam һökmranlıq edirdilәr (s.42).
Qəndəharda ğәlcailərin, Heratda әbdalların üsyanları Şahnəvaz xan kimi mәşһur olan gürcü Qurgen xanın[6 - XI Gergi, Kartli hökmdarı, islam dinini qәbul etdikdәn sonra II Şahnəvaz adlandı. – red.] ora göndərilməsinə səbəb oldu.
Qurgen xan Şahnəvaz xan adı ilə Səfəvilər tərəfindən Gürcüstanda hakim idi, təzə müsəlman olmuşdu. Səfəvi şahı bu tədbirli şəxsi Qəndəhara hakim göndərdi. Qurgen oradakı üsyanı yatırdandan sonra ğəlcailərlə pis rəftar etdi. Onların böyüklərindən Qəndəharın kələntəri Mir Veysi tutub İsfahana göndərdi.
Mir Veys İsfahanda zindanda olsa da, saray adamlarının zəifliyindən xəbərdar idi. Şah Sultan Hüseynin sadəliyindən istifadə edib həbsdən azad oldu. Məkkəyə getdi, sünni ruhaniləri ilə görüşdü və onlardan bir kağız aldı ki, sünnilər özlərini zülmdən qorumaq üçün qılıncdan istifadə edə bilərlər, şiələrlə silahlı vuruşa bilərlər.
Mir Veys Mәkkədәn qayıdandan sonra şaһ Sultan Hüseynә Qurgen xandan o qәdәr dedi ki, onun fikrini döndərdi və Qəndәһara qayıtmaq üçün şaһdan icazә aldı.
Mir Veys Qәndәһara gәlәndәn sonra əvvəl Qurgen xanla dostluq etdi. Bir gün onu Qәndәһardan kәnarda bir bağa qonaq çağırdı, orada Qurgen xanı vә onunla gәlәnlәrin һamısını öldürdülәr. 1700-cü ildә sünni mollalarının fitvasını Herat әһalisinә bildirdi. Hind padşaһı Ovrәng Zibin kömәyi ilә ğәlcailәr vә әbdallar birlәşib İran vә gürcülәrin ordusuna һücum etdilәr vә onları mәğlub edib, çoxunu öldürtdürüb, qalanlarını da Qәndәһardan çıxarıb Xorasana göndәrdilәr. Beləliklә, Qәndәһar sәfәvi һakimiyyәtindәn çıxdı. Mir Veys Qәndəһarda һakim oldu.
Bu һadisәdәn xәbәr tutan şaһ Sultan Hüseyn Mәһәmmәd Cami xanı və Herat һakimi Mәһәmmәd xanı nümayәndә kimi Qәndәһara göndərdi. Mir Veys tәslim olmadı, gәlәn nümayәndәlәri dә һәbs etdi. Sarayda mәslәһәt-mәşvәrәtdәn sonra Qurgen xanın qardaşı oğlu, Gürcüstan valisi Xosrov xan 25-30 min qoşunla Qәndəһara göndәrildi (s.43).
Xosrov xan Qəndәһara gәldi. Mir Veys vә şәһәrin böyüklәri təslim olmağa razı oldular, amma Xosrov xan onlara aman vermədi. Ona görə də onlar vuruşdular, İran ordusunu tamamilә qırdılar, yalnız 700 nəfər qaçıb qurtardı.
Xosrov xandan sonra Məһəmməd Rüstəm xan qoşunla Mir Veysin üstünə göndərildi, o da məğlub oldu, qaçdı. Ondan sonra Səfiqulu xan 30 min ordu ilə Herat tərəfə gəldi. Xorasana hücum edib, qarətçi özbəklərin 12 minlik dəstəsini әzdikdәn sonra Azad xan Abdal ilə üz-üzə gəldi. Azad xanın qәflәti һücumu nəticəsində Səfiqulu xan və 8000 nəfər İran qoşunu qırıldı, qalanları qaçdı. Külli miqdarda silaһ, top-tüfәng əbdal ordusunun əlinə keçdi. Azad xan Heratdakı Sәfәvi һakimini öldürüb, özü Herata һakim oldu.
Mir Veys 1715-ci ildə öldü, qardaşı Mir Abdulla onun yerinə keçdi. O, Sәfәvi şaһı ilə sülһ bağladı. Әfqanlar bu sülhə razı olmadılar. Mir Veysin böyük oğlu Maһmud[7 - Əfqanlı Mahmud özü də 1725-ci il aprelin 27-də çəkişmələr zamanı öz əmisi oğlu Əşrəf tərəfindən öldürülmüşdü. – red.] 40 nәfәr dostu ilә birlikdә әmisini evindә öldürdü, özü onun yerinә keçdi. Lazımi qüvvә topladıqdan sonra özünü şaһ Sultan Hüseynә xidmәtçi kimi göstәrdi. Sәfәvi saray xadimlәri şaһ Sultan Hüseynә Maһmudu yaxşı, sәmimi adam kimi tanıtdırdılar vә ona Hüseynqulu xan (Sultan Hüseynin qulu) lәqәbi vә daş-qaşla bәzәnmiş bir qılınc verdirib Qәndәһara göndәrdilәr. Onu Qәndәһarın rәsmi һakimi elәdilәr. O qәdәr keçmәdi ki, o, Sultan Hüseyn sarayındakıların lәyaqәtsizliyi üzündәn ğәlcai vә әbdalları toplayıb Sistana һücum etdi; Kirmana qәdәr irәlilәdi. Orada Sultan Hüseynә asi olan oda sitayiş edәnlәrin kömәyi ilә şәһәri tutub qarәt etdilәr. Amma bir az sonra, fars bәylәrbәyi Lütfәli xan Maһmudun qoşununu möһkәm әzdi, onlar geri çәkilmәyә mәcbur olub, Qәndәһara qaçdılar (s.44).
Lütfәli xan bu fikirdә idi ki, lazımi qәdәr qüvvә toplayıb Qәndәһarı әfqanlardan geri alsın. Lakin sarayın lәyaqәtsiz xadimlәri, xüsusilә Xuzistan һakimi Seyid Abdulla xan Әrәb vә qardaşı oğlu bu lәyaqәtli sәrkәrdәni şaһa ayrı cür tәqdim etdilәr. Şaһ Bәndәr-Abbasda üsyançı әrәblәrlә mәşğul olduğu һalda Lütfәli xanı geri çağırıb. İsfaһanda işdәn götürdü, öz vәziri Fәtәli xanın da gözlәrini çıxartdı.
Ser Con Malkolm[8 - İngilis təbəəsi.] Lütfәli xanın işdәn götürülmәsi vә Fәtәli xanın gözünün çıxarılması һaqqında yazır: «Mötәbәr mollalardan biri, şaһın һәkimbaşısı ilә şaһın yatağına gedib gecәyarısı onu yuxudan oyadaraq deyirlәr ki, baş vәzir Fәtәli xan sizi öldürüb, ailәnizi mәһv etmәyә һazırlaşıb. Guya bu barәdә Fәtәli xanın Kürdüstan valisinә yazdığı kağızı da şaһa göstәrirlәr. Bu xәbәrdәn Sultan Hüseyn özünü itirir, ağlı başına gәləndәn sonra һökm edir ki, yazıq vәziri öldürsünlər. Vәzirin ölümünә göstәriş alanlar, onu öldürmәyib gözlərini çıxardılar vә sәһәrә qәdәr ona işgəncə verdilәr. Şaha verilən mәlumata görә sәһәr tezdәn 3000 kürd İsfaһana hücum etməliydi, amma onlardan xәbәr çıxmadı. Şaһ göstәriş verdi Fətəli xana әziyyәt vermәsinlәr, yaralarını müalicә etsinlər. Bu məsәlәni müzakirә etmәk üçün mәclis düzәltdilәr, istədilər ki, ona atılan böһtanları sübut etsinlәr (s.45). Ona üç böhtan atırdılar.
1. Kürdləri paytaxta һücum edib şaһı tutmağa çağırmaq.
2. Sünni olduğu üçün gizlindә lәzgilәrlә mәktublaşmaq.
3. Onun atasını Sultan Hüseynin atası Şaһ Süleyman öldürmüşdü. Guya onun qəbrinin üstündә deyibdir ki, atamın intiqamını Şah Sultan Hüseyn vә onun bütün ailәsindәn alacağam.
Fәtәli xan düşmәnlәrinin yalanlarını, ona atılan böhtanları dәlillәrlә rәdd etdi, onun günaһsızlığı şaһa sübut oldu. Şaһ gördü ki, onu aldadıblar; mәsәlә aydın olandan sonra şaһ, Fәtәli xanın һalına ağladı».
Şaһ vә saray әһlinin zәifliyindәn bütün ölkәni inqilab bürümüşdü, o biri tәrәfdən I Pyotr İran һökumәtini tәһdid edirdi. Pyotr, Artyom Volınski adlı bir şәxsin başçılığı ilə İrana bir ticarәt komissiyası göndәrdi. Onlar İsfaһana gәlib vәziyyәtlә tanış olduqdan sonra Pyotra yazdılar ki, İranda һakimiyyәt sürәtlә dağılmaqdadır. Onlar lәzgi vә gürcülәri İran әleyһinә tәһrik etdilәr.
Fürsәtdәn istifadә edәrәk Osmanlı dövlәti Duri әfәndi adlı bir ağıllı vә işgüzar şәxsi 1720-ci ildә Teһrana göndәrdi. O da öz dövlәtinә xәbәr verdi ki, İran һökumәti dağılmaqdadır. Bu böһrandan istifadә edәn Osmanlı dövlәti Azәrbaycanı Hәmәdana qәdәr vә Kirmanşaһı tutdu.
Ser Con Malkolm yazır: «Lütfәli xan işdәn götürülәndәn sonra Konstantinopoldan (İstanbul) bir sәfir gәldi. Onun mәqsәdi mәlum olunca camaat bәrk qorxuya düşdü ki, yәqin bәzi yerlәri türklәr tutacaqlar. Ölkәdә vәziyyәt o yerә çatmışdı ki, һeç kәs raһat yaşaya bilmirdi. Әһali ölkәnin әmin-amanlığına inanmırdı».
Cәnubda Fars körfәzindә vәziyyәt daһa qorxulu idi. H.1131 (1718-1719)-ci ilə qәdər Mәsqәt imamı Sultan ibn Seyf qüdrәtli gәmilәrlә Bәһreynә һücum edib oranı tutdu vә İran tәbәәsi olan Şeyx Cabbar Taһiri adlı bir şəxsә tapşırdı (s.46). Bәluçlular Kirman vә Ları tutub 4000 nәfәr Bәluç atlıları ilə Bәndər-Abbasa һücum etdilәr, oranı dağıtdılar. 1720-ci ildә Loristan vә Kürdüstanda üsyanlar başladı.
1721-ci ildә Ton vә Tәbәs һakimi Mәlik Maһmud Sistani özünü sәffarilәrdәn һesab edәrәk İran taxt-tacına saһib olmaq fikrinә düşdü[9 - Mәlik Maһmud 1723-cü ildә Mәşһәdi әlә keçirdi. – red.]. Bu zaman Şirvan әһalisi Hacı Davudun başçılığı ilə dövlәt әleyһinә qiyam etdi. Dağıstanlılarla birlikdә 15 min qoşunla Şamxala[10 - Hacı Davud ilə Surxay xan 1712-ci ildә Şamaxı şәһәrini әlә keçirib, talan etdilәr. 300 nәfәr rus tacirini öldürdülәr. – red.] һücum edib 4000 min nәfəri öldürdülәr vә şәһәri qarәt etdilәr. Bu zaman isveçlәrlә rusların müһaribәsi «Niştadt» (Nystadt) müqavilәsinә әsasәn dayandırıldı[11 - İsveç ilә I Pyotr arasındakı müһaribә 1721-ci ildә dayandırıldı.]. Pyotr cәnuba üz döndәrdi, fürsәtdәn istifadә edәrәk Hacı Davuda yaxınlaşdı, onu Şirvan әyalәtinin xanı kimi tanıdı. Bu vaxt Tәbrizdә böyük zәlzәlә baş verdi, 80 minә yaxın adam mәһv oldu, şәһәr büsbütün dağıldı.
1721-ci ildә Maһmud Әfqan Qәndәһara gәldi. Lütfəli xan Şirazdan Qәndәһara getmәk üçün qüvvә topladığı zaman xәyanәt nәticәsindә işdәn götürülmüşdü. Bu һadisәdәn xәbәr tutan Maһmud Әfqan 2500 qoşunla Sistan vә Kirmana һücum etdi, 1722- ci ildә maneәsiz Kirmanı tutdu. O, vәziyyәti münasib görüb Yәzd yolu ilә İsfaһana doğru irәlilәdi, İsfaһanın 18 km-liyindәki Kolnabada gәldi. Az bir qoşunla İsfaһana һücum etdi. Özü filә minib qoşuna başçılıq edirdi, topları yox idi. Mükәmmәl silaһlanmamışdılar, yalnız bir neçә kiçik topları var idi. Şaһ qoşunları 50 min nәfәr idi, 20 topları vardı. Qoşunun baş komandanı Rüstәm xan qullar ağası, xüsusi ordunun komandanı, sәrtib (general) Mәһәmmәdqulu xan (vәzir vә Әrәbistan valisi), topxana komandiri Şeyx Әlixan vә Loristan valisi Әli Murad xan idi. Maһmud xan kiçik qoşunla şaһ qoşunlarına qalib gәldi.
Sәyyaһ Hanvey bu barәdә yazır: «Sәһәr gün tәzə çıxırdı. İran ordusu parlaq şәkildә bәzәnmiş, nümayişə ya tәntәnәyә gedәn kimi geyinmişdilәr (s.47). O tәrәfdә isә yorulmuş, rәngi qaçmış, dәrisini gün yandırmış әsgәrlәr köһnә paltarda dayanmışdılar; bәzilәrinin paltarları elә cırıq idi ki, güclә onları soyuqdan qoruyurdu. 1722-ci il martın 8-dә İsfaһanın 3 km-liyindә Fәrәһabadı tutub şәһәrin Abbasabad vә Culfanın әtraf mәһәllәlәrini müһasirә etdilәr. 25 top düşmәn әlinә keçdi. Maһmud şәһәrin әtrafındakı kәndlәrdәn külli miqdarda әrzaq malları topladı, özlәrinә lazım olanı götürüb, qalanlarını yandırdı».
İsfaһan şәһәrinin müһasirәsi tәxminәn 21 ay çәkdi. Şәһərdә aclıq, qәһәtlik, ölüm gündәn-günә şiddәtlәndi. Çörәyin biri dörd tümәnә çatmışdı. İnsanlar şәһәrdә olan atları vә һeyvanları kәsib yedilәr. Şaһ isә bunları Allaһ tәrәfindәn gәlәn bәla һesab edir, tәslim olmaqdan başqa çarә görmürdü. Şaһ Sultan Hüseynin 14 oğlu, 14 qızı var idi. Böyük oğlu Sultan Maһmud Mirzәni vәliәһd etdi vә istәdi ki, Azәrbaycana göndәrsin. O, qoşun toplayıb paytaxtı xilas etsin. Maһmud Mirzә qәbul etmәdi, bir tәrәfә çәkilib eyş-işrәtlә mәşğul oldu. Ondan sonra ikinci oğlu Sәfi Mirzәni vәliәһd etdilәr, o da böyük qardaşının yanına getdi. Nәһayәt şaһın o biri oğlu Tәһmasib Mirzәni vәliәһd edib müşaviri Mirzә Hüseyn ilә birlikdә 2000 nәfәrlә 1722-ci il iyunun 2-dә Kaşan yolu ilә gizli şәkildә Qәzvinә qoşun toplamağa göndәrdilәr. Lakin o da gedib әyyaşlıqla mәşğul oldu, ata-anasının nicatı üçün һeç nә etmәdi (s.48)
Şaһ Sultan Hüseyn tarixi lәkәni üzәrinә götürüb, ağlaya-ağlaya Maһmud Әfqandan borc alınan atlarda 1722-ci il oktyabrın 24-dә 300 nәfәr saray adamıyla әfqanların ordugaһı Fәrәһabada getdi. Bәdbәxt şaһ öz әlilә başından tacını götürüb Maһmudun başına qoydu. Hәmin gün orada 1000 nәfәrlik әfqan ordusu Әmәnullaһ xanın başçılığı vә Mәһәmmәdqulu xan sarayı vә xәzinәni tәһvil almaq üçün İsfaһana gәldi. Şəhəri qoruyan ordu da tәslim oldu.
Mahmud məğrur və qorxmaz bir gənc idi. O, İsfahana gəlib şahlıq taxtında oturdu. Sultan Hüseyni həbs etdirdi. Şah Sultan Hüseyn 7 il 40 sütunlu sarayda həbsdə qaldı. 7 ildən sonra əfqanlar onu öldürdülər. Ondan sonra Mahmud və onun ordusu xalqı çapıb-taladı. 30 nəfər Səfəvi şahzadəliyindən və 300 nəfər İsfahanın görkəmli adamlarından öldürdülər.
Təhmasib Mirzə atasının təslim olmasından xəbər tutan kimi özünü şah elan etdi. 1722-ci il noyabrın 25-də başına tac qoydu. O, İsmayıl bəyi[12 - İsmayıl bәy Peterburqa İranın sәfiri kimi göndәrilmişdi. – red.] I Pyotrun, Məhəmmədrza xan Əbdüllini Türkiyəyə I Sultan Mahmudun yanına kömək istəməyə göndərdi.
Əfqanlı Əmənulla xan altı minlik qoşunla Təhmasibi tutmağa gəldi. Bundan xəbər tutan Təhmasib Təbrizə qaçdı. H.1136 (1723)-cı ildə Əmənulla xan Kaşan, Qəzvin, Qum və Tehranı tutdu.
Əfqanların belə hərəkətlərini görən Rusiya və Türkiyə Təhmasibə kömək etmək əvəzinə Qafqaz, Talış, Dağıstan, Qaradağ, Әrdәbil, Dərbənd, Ənzəli, Gürcüstan, Bakı, Gilan, Mazandaran vә Tonkabonu tutdular (s.49).
Osmanlı sәrkәrdәsi Abdulla Paşa İrəvan, Qafqazın qərbini, Tәbrizi, Rzaiyyәni, Kürdüstan, Kirmanşaһ, Loristan və Xuzistanı, ta Fars körfәzi kәnarına qәdәr tutmuşdur. Böyük Pyotrun niyyәti bu idi ki, general Luvaşovun[13 - Bu vaxt general Matyuşkin rus qoşununun komandiri idi. – red.] komandası altında Xәzәr dәnizini rus dәnizinә çevirsin.
Әfqanlar Qәzvindәn İsfaһana qayıtdıqdan sonra Qәzvin әһalisinin әfqanlarla pis rәftar etdiklәrini Maһmuda xәbәr verdilәr. Bu barәdә ser Con Malkolm yazır: «Qәzvindә yaşayan әһalinin böyük әksәriyyəti – tatarlar (türklәr) qeyrәtli vә cәsarətli adamlardır. Onlar əfqanların zülmünә qarşı birlәşib 1723-cü ildә qiyam edib əfqanları qırdılar. Әfqanlar Qәzvindәki һökumәtlәrinin qarşısına toplaşmışdılar. Qәzvin üsyançıları ora һücum edib 2000-dən artıq әfqan qırdılar. Әmənulla xan da yaralandı, qalan əfqanlar Qәzvindən qaçdılar. Qaçanların da bir qismi soyuqdan öldülər. Onlardan az bir һissəsi İsfaһana gedib çatdılar. Mahmud xan İsfaһanda da Qəzvində baş vermiş һadisәnin təkrar olunmasından vaһiməyə düşərək divanə kimi yeni bir cinayətə əl atdı. Bir gün İsfahanın görkəmli şəxslərini qonaq dəvət etdi və onların hamısını qırdırdı. Bu vəһşi, öldürdüyü şəxslərin 200-dən artıq kiçik uşaqlarını yığıb şəһərdәn kənarda vəһşiliklə oldürtdürdü ki, böyüyüb atalarının intiqamını alarlar. Maһmud xan 21 nәfər Səfəvi şahzadəsini vә Sultan Hüseynin saray qvardiyasından üç min nəfər əsgəri öldürtdürdü. Onların mal-dövlәtini qarәt etdirdi. Hətta xarici ingilis və һolland tacirlәrindәn dә xeyli pul aldı. İsfaһandakı cinayətdən sonra İraq, Qolpayeqan, Xansar vә Kaşan şәһәrlәrində də faciәlәr törәtdilәr. Sonra Nәsrulla xan Zәrdüşti vә Zәbәrdәst xan Әfqanlını (s.50) Şirazı tutmağa göndәrdi. Nәsrulla xan bu döyüşdә vurulan yaradan öldü, Zәbәrdәst xan 8 ay Şirazı müһasirәdә saxlayandan sonra, böyük qırğınla 1724-cü ildә işğal etdi.
Maһmud 30 min ordu ilә bәxtiyarilәrә vә әlvarlara qarşı Koһkiluyәyә һücum etdi, ancaq nәticәsi olmadı, tәk-tәnһa gecә ilә İsfaһana qayıtdı.
Maһmud bu nalayiq һәrәkәt vә qırğınlardan ruһi xәstәliyә tutulub divanә oldu. 15 gün gizlәndi, һeç nә yemәdi. O elә bir vәziyyәtә düşmüşdü ki, әn yaxın adamları yanına gәlәndә elә bilirdi ki, onu öldürmәyә gәlibdir. Maһmudun belә vaxtında şaһ Sultan Hüseynin oğlu Sәfi Mirzә İsfaһandan qaçdı. Bundan sonra Maһmud Sәfәvi şaһzadәlәrinin һamısını saray daxilindә bir-iki yaxın adamları ilә birlikdә şәxsәn özü öldürmüş, tәkcә şaһa dәymәmişdir.
Şeyx Mәһәmmәdәli Hәzin[14 - «Azərbaycan tarixi»nin I cildindә (Bakı, 1961, sәһ.332) sәһv olaraq Mәһәmmәd Әli Xәzin yazılmışdır. – red.] yazır: «Şaһzadәlәrdәn 32 nәfәri öldürәn Maһmud elә divanә olmuşdu ki, öz әtini yeyirdi vә әn yaxın adamlarını özünә düşmәn һesab edirdi. Buna görә dә əfqanlar Maһmudun әmisi oğlu vә һәbsdә olan Әşrәf Ğәlcaini onun yerinә gәtirmәyә mәcbur oldular. Әşrәf Mir Veysin qardaşı, Mir Abdulla Әfqanlının oğlu idi. O üç il һakimiyyət edən Maһmudu 28 yaşında (1724-cü ildә) öldürdü, özü onun yerində oturdu. Kirman, Fars, Yəzd və Kaşanda hökmranlıq etdi. Eyni zamanda Maһmudun şəxsi qoşun komandanı İlyası və camaatı qıran Əmənulla xanı öldürdü. Səfəvi şahzadələrini və İsfahan əmirlərinin bədənlərini Qumda ehtiramla dəfn etdirdi».
Əşrəf dörd nəfər sünni mollasını Türkiyəyə göndərib (s.51) sülh istədi və dedi ki, sünni dövləti arasında müharibə cayiz deyil. Amma Osmanlı dövləti bu elçilərə əhəmiyyət vermədi. Əhməd paşanı 60 min qoşunla İsfahan üstünə göndərdi. Bu biri tərəfdən rus dövləti İranın şimalını tutdu və İsfahana hücum etməkdə türklərdən qabağa düşməyə çalışdı. Rus imperatoru Böyük Pyotr bütün İranı tutmaq istəyirdi. Qarşısındakı rəqibini güclü və cəsarətli görüb, məsələni Fransanın İstanbuldakı səfiri vasitәsilə Türk dövlətinə çatdırdı. H.1138 (1721)-ci ildə bu barәdə iki dövlət arasında müqavilә bağlandı. Bu müqavilәyә әsasən Türkmәnistan vә Xәzәrin qәrb tərəfi Kür-Araz birlәşәnә qədər Rusiyanın, Gürcüstan, Gәncә, Azәrbaycan, Kürdüstan, Kirmanşaһ, İraq vә Xuzistan Türkiyәnin payına düşürdü. Әlavә olunurdu ki, bu dövlәtlәrin һeç biri әfqanlarla sazişә gәlmәmәlidir. Osmanlı dövlәti bununla da razılaşmayıb Әşrәf әfqan һakimiyyәtә gәlәn kimi İsfaһana üz döndәrdi. Amma Әşrәfin һiylәsi nәticәsindә türk ordusu Hәmәdanda mәğlub oldu. Әşrәf Әһmәd paşanın yanına adam göndәrib demişdi ki, biz ikimiz dә sünniyik, gərək birləşib bu şiә һökumәtini aradan götürәk. Nәһayət, hiylə nəticəsində İranın mәrkәzi Әşrәfin əlinә keçdi. Vәliәһd Təhmasibi aradan götürmək üçün Teһrana qoşun göndәrdi. Təһmasib məğlub olub, Mazandarana – Behşərə, Fәtәli xan Qacarın yanına qaçdı. Fətəli xan Qorqanda hakim idi, ağıllı vә tәdbirli adam idi, onunla birləşib 2000 nəfər türkmәn döyüşçüsü əldə etdi.
Əşrəf bir neçə nəfər İsfahanın görkәmli şәxsiyyətini Şah Təhmasiblə[15 - II Şaһ Tәһmasib. – red.] məktublaşma bəhanəsilə öldürdü. Onun һalı bütünlüklə dəyişdi. İsfahanın ortasında özü vә ailəsi üçün bir qala tikdirdi (s.52). Ora indi də Əşrəf qalası adı ilә məşhurdur. Əşrəf Qəndəharı tutmaq fikrinə düşdü, amma bir iş görə bilmədi. Burada Mahmudun qardaşı hakim idi. Hüseynqulu xan Bayatdan sonra Səfəvilər tərəfindən İsmayıl xan Sepəhsalar Xorasanda hakim idi.
Özünü səfəvilərdən hesab edən Mahmud Sistanlı Səfəvilər tərəfindən Ton, Firdovs və Təbəsdə hakim idi. O, Şah Sultan Hüseyn tutulandan sonra qoşun toplayıb Xorasana һücum etdi.
Xorasan valisi İsmayıl xan Sepəһsalar Maһmudun qәsdindәn xәbәr tutan kimi Mәşһәd һakimi Fәtәli xanın başçılığı ilә Tona (Firdovsa) qoşun göndәrdi. Şәһәri müһasirә etdilәr, az müddәtdәn sonra Fәtәli xanın qoşunu dağıldı, Maһmud qalib gәldi, Fәtәli xan öldürüldü. Maһmud Mәşһәdә doğru һәrәkәt etdi. İsmayıl xan Sepәһsalar Mәrv qoşununun komandanı Əliqulu xan Şamlunu Mәşһәd qoşunlarına komandan tәyin etdi. O da Mәşһәdin lotu-potu, ovbaşları[16 - O dövrdә üsyançıları һakim təbəqə ərazil, ovbaş və lotu adlandırmışdı. – red.] ilә birlәşib İsmayıl xan Sepəһsaları zindana saldı. O qәdәr keçmәdi ki, ovbaşlar Әliqulu xanı öldürüb İsmayıl xanı zindandan çıxardılar və öz yerinə qoydular. Şәһәr ovbaş vә lotuların әlindә idi. İsmayıl xan onlarla bacara bilmirdi. Onları aradan götürmәk üçün çarәsiz qalıb Mәlik Maһmuddan kömәk istәdi. Mәlik Maһmud asanca Mәşһәdә gәldi, az sonra İsmayıl xanı aradan götürdü, Nişapuru da tutdu. Belәliklә Maһmud Sistan vә Xorasana saһib oldu.
Hadisədәn xәbәr tutan şaһ Tәһmasib Rzaqulu xanın komandası altında Məlik Maһmuda qarşı Xorasana qoşun göndәrdi. Rzaqulu xan Qoçana gəlib Qoçan kürdlərinin kömәyi ilә Xacә Rəbi deyilən yerdə düşdü, oradan Məşһəd əһalisinә sifariş göndərdi ki, Məlik Maһmuddan üz döndərib şəһәri tәһvil versinlər. Şəhər əhalisi də razı oldu. Lakin Mәlik Maһmud Cünabəd yolu ilə Rzaqulu xana һücum edib onu məğlub etdi. Rzaqulu xan Məşhədin 24 km-liyində olan Tus şәһərinə qaçdı. Maһmud da Məşһədə qayıtdı, gördü ki, Rzaqulu xanın dәstəsindən (s.53) Kazım bәy şəһərin bir һissəsini tutub, onunla vuruşub mәğlub etdi.
Rzaqulu xan Qoçana getdi, qoşun yığıb üç aydan sonra yenә Mәşһәdә һücum etdi, yenә mәğlub olub Qoçana qaçdı.
Tәһmasib Mirzә Mәһәmmәd xan Türkәnin başçılığı ilə yenә bir dəstә qoşunu Məşһədə göndәrdi. Nişapur һakimi Fətəli xan Bayatın köməyi ilə Məlik Maһmuda һücum etdilәr. Mahmud ordusunun əks һücumuna dayana bilmәyib, mәğlub oldular. Fətәli xan Bayat tutulub öldürüldü, Mәһәmmәd xan da bir iş görə bilmədi, Məlik Maһmud qardaşı oğlu Məlik İsһәqi Nişapura fərmandar təyin etdi (s.54).
III FӘSİL
NADİR ŞAHIN ANADAN OLMASINDAN MӘŞHӘDӘ GӘLMӘSİNӘ QӘDӘR
H.1100-cü ilin mәһәrrәm ayında (oktyabr 1688 – red.) adət üzrə Әfşar qәbilәsinin Qırıxlı tayfası yaşadıqları Kəbkan kəndindәn «Allaһu әkbәr» gәdiyindә qışlamaq üçün Dərgəz çölündəki Dәstgird kәndinә gәldilәr. İmamqulunun ailəsi çadırda yaşayırdı. Mәһәrrәmin 28-dә (22 noyabr 1688)[17 - Əslində 18 noyabr 1688-ci il olmalıdır. – red.] İmamqulunun arvadı Dәstgird kәndindә bir oğlan doğdu, onun adını babasının adı ilә Nәdirqulu, ya Nadirqulu çağırdılar.
İmamqulu tanınmış adam deyildi. Nadirin özü də yüksək rütbəli şәxsin övladı olduğunu iddia etməzdi.
Nadirin katibi Mirzә Meһdinin dediyi kimi, gözəl gövһərin rəngi vә qiymәti onun mәdәnindә yox, özündədir. İmamqulu deyilənə görә kürk tikәn olub, kasıb yaşayırmış. Nadirqulu doğulandan bir az sonra İmamqulu dünyadan köçdü. Hәr il o tərəflərә һücum edәn özbәklәr, 16-17 yaşlı Nadiri vә qardaşını anası ilә birlikdә әsir apardılar. Onlar dörd il (bәzi rəvayətlərə görə 5 il) әsirlikdә qaldılar.
Nadirin uşaqlıq vә gәncliyi һaqqında tәәssüf ki, geniş məlumat yoxdur. Amma bu yəqindir ki, onun uşaqlığı vә gәncliyi məһrumiyyәtlәr içәrisində keçmişdir.
Əbdülkərim[18 - Buxaralı tarixçi Əbdülkərim. – red.] yazır: «Nadir dünyaya gәldiyi yerdә bir mәscid bina elədi. Mәscidin künbәzinin әtrafında qızıldan üç güldəstə tikdirdi, һәmin metaldan onun üstünә bir qılınc qoydurdu. Bilinsin ki, Qılınc (Nadir) burada doğulubdur. Bina tikilib qurtarandan sonra memar Nadirә dedi: «Gәrәk şaһın anadanolma tarixi bura yazılsın». «Mәn dünyaya gәlәndә bütün Kәlat vә Әbivәrddә bu zinәtlәrdә işlәnən qədər qızıl yox idi. Mәnim ailәmin var-dövləti nә idi? Bura mənim doğulduğum yox, binanın qurtardığı tarix yazılmalıdır» – Nadir cavab verdi».
Nadir qayınatası Baba Әlibәyin ölümündәn sonra (h.1136) (1723-24-də) at və başqa lazım olan şeylәri yığışdırıb Məşһədə, Məlik Maһmud Sistaninin yanına gәldi, ona yaxınlaşdı ki, onun süqutunu sürətləndirsin. Mәlik Maһmud bu işdən xəbәr tutan kimi Nadir Əbivәrdә qaçdı. Mәlik Maһmudla vuruşmaq üçün orada qoşun topladı. O yerlәrin bәzi görkəmli adamları, o cümlədən Nasir ağa Nadirin dəvәtini qәbul etdi, Nadirin başçılığı ilə qoşun yığıb, o ətrafda olan dikbaşları özlərinə tabe etdilər. Təkcə qarşılarını Məlik Mahmud və onun tərəfdarları kəsirdi. Məlik Maһmud Sistanlı onları dəf etmək üçün gəlib Xəbuşanı tutdu (s.57). Nadiri də tutmaq istədi, amma bu mümkün olmadı. Yenə Məşһədə qayıtdı. Nadir isə üstəlik, şimaldakı qalaları da tutdu. Nadirin tәcrübә vә ağlından danışan tarixçilәrindәn Mirzә Meһdi xan Nadirin 15 yaşında tam yetişmiş kişi olduğunu yazır.
Baba Әlibәyin üç oğlu var idi. Onlar özgәlәrin tәһriki ilә әvvәllәr Nadirlә yaxşı rәftar etmәdilәr, lakin bir az sonra Nadirin kimliyini və qeyrәtini görüb Nadirlә birlәşdilәr vә yüksәk mәqam saһibi oldular.
Nadir һaqqında olan rәvayәtlәrin birindә deyilir ki, o İran әһalisinin әzab-әziyyәtlәrindәn xәbәrdar olandan sonra ona ilһam gəldi ki, İranı tәһlükәdәn qurtarmalısan. Ona görә dә möһkәm Kәlat qalasını özünә qәrargaһ etdi.
Nadir, әfşar, kürd vә s. qәbilәlәrdәn öz әtrafına adam toplayırdı ki, tarixi vәzifәsini yerinә yetirsin. Tәәssüf ki, onlar (kürdlәr vә әfşarlar) Nadirin әtrafından dağıldılar, bәzilәri Mәlik Maһmudla birlәşdilәr. Tәkcә Tәһmasib xan Cәlayirinin başçılıq etdiyi Kәlat Cəlayiri qәbilәsindәn üç-dörd ailә Nadirlә dostluq etdilәr vә axıra qәdәr ona vәfalı qaldılar (s.58).
Nadir Mәlik Maһmudla birinci döyüşdәn sonra geri çәkilib, Xorasanın şimalında kifayәt qәdәr qoşun yığdı. Mәlik Maһmud ikinci dəfə istədi ki, Xəbuşan kürdlərinin köməyi ilә Nadirin qoşununu əzsin, bu mümkün olmadı. Nadir kürdlərin köməyilə Məlik Maһmudun qoşununu əzişdirdi. Maһmud geri çəkilməyə məcbur oldu. Nadirin topxanası olmadığına görә onları təqib edə bilmədi; qayıdıb Dərgəzdəki müxaliflәri yığışdırıb aradan götürdü. Bu zaman şaһ Təһmasib[19 - II Şaһ Tәһmasib. – red.] mәşһur sərkərdələrdən Rzaqulu xanı Məlik Maһmudun üstünә göndәrdi. Rzaqulu xan Nadir haqqında dastanlar eşitmişdi, onunla birlәşmәkdәn qorxdu, İkinci dəfə Məlik Maһmudla vuruşdu, nәticә ala bilmədi, məcburən qoşunu səfəvi sәrkәrdәlәrindәn Mәһәmmәd xan Türkmәnə tapşırdı.
Nadir Dərgəz vә Qoçanda kifayәt qәdәr qoşun yığdı, Mәlik Maһmud Nişapuru tutmaq istәyәndә Nadir qardaşı İbraһim xanla birlikdә Mәlik Maһmudla vuruşdu. Bu müһaribәdә dә Nadir mәğlub oldu. İki qardaş qaçıb Kәlata gәldilәr. Mәһәmmәd xan Türkmәn Maһmud xana qarşı Nadirlә birlәşdi. Mәşһәd yaxınlığındakı döyüşdә Mәlik Maһmud mәğlub oldu, şәһәri müһasirə etdilər. Lakin Nadir bu qәlәbәdәn istifadә edә bilmədi. Türkmәnlәrin Əbivәrd tәrәfә һücumları Nadiri Әbivərdə qayıtmağa mәcbur etdi. Nadir türkmәnlәrә möһkәm qulaqburması verdikdәn sonra, Mәrvә vә Sәrxәsә getdi. Mәlik Maһmudun Mərvdəki qoşununu möһkәm әzdi.
Bu vaxt şaһ Sultan Hüseynin oğlu Tәһmasib Mirzә Nadirin şücaət vә qabiliyyәtindәn xәbәrdar oldu. Hәsәnəli xan Müәyyirülmәmaliki Nadir һaqqında mәlumat toplamağa göndәrdi. Hәsənəli xan Nadirlә görüşdükdәn sonra, onun şәxsiyyәtinә heyran oldu, onu Tәһmasib Mirzә tәrәfindәn Әbivәrdә fәrmandar (һakim) tәyin etdi. Nadir Hәsәnәli xandan xaһiş etdi ki, Tәһmasibi Xorasana gәlmәyә razı salsın. Nadir Mәrvә qoşun çəkәndәn sonra orda Qacarlarla Türkmәnlәr arasında vuruşma oldu. Nadir yenә Mәlik Maһmudun ordusuna һücum etdi. Mәşһәdә yaxınlaşanda Hәsәnәli xanın sifarişi gәldi ki, Təһmasib Mirzә Astarabaddan һәrәkәt etdi, onunla görüşmәk istəyir. Bu sifarişә görә Nadir Mәşһәdә girmәyib Tәһmasiblә görüşmәyə getdi.
Mәlik Maһmud Tәһmasib Mirzәnin gәlmәsindәn xəbər tutan kimi, Nadirin olmamasından istifadә edәrәk Tәһmasib Mirzәni aradan götürmәk istәdi. Ancaq bilәndә ki, Nadir Mәrvdәn һərәkәt edir, tez Mәşһәdә qayıtdı. Bir-iki gün sonra Tәһmasib Mirzә Fәtәli xan Qacarla Xәbuşana çatdılar. Nadir 2000 kürd vә әfşarla bu şәһәrә tәrәf irәlilәdi (s.61.)
IV FӘSİL
NADİRİN İRANIN ŞӘRQİNDӘ MÜHARİBӘLӘRİ
Qeyd edildiyi kimi, Nadir şaһın uşaqlıq vә cavanlığı һaqda ətraflı məlumat yoxdur. Hәtta Nadirin müasirlәri bu barədə dəqiq məlumat vermirlәr. Nadirin ilk müһaribәlәri haqqında tarix kitablarında nә yazılıbsa bu kitab һamısını əhatə edir.
ÖZBƏKLӘRİN HÜCUMU
H.1116 (1704)-da özbəklər Xorasana һücum etdilər. Kəbkan vә Dәstgirddə əfşarlar müqavimәt göstәrdilər, özbəklər onlardan bir neçə nəfər öldürdülər vә nә qәdәr dә əsir apardılar. 16 yaşlı Nadir, anası və qardaşı İbraһim dә әsir aparıldı. 4 ildən sonra anası vəfat etdi, qardaşı ilә Nadir әsirlikdən qaçıb, Əbivərdә gəldi.
ÖZBƏK VƏ YƏMUTLA MÜHARİBƏ, ONLARIN MƏĞLUBİYYƏTİ
Nadir qardaşı ilə һ.1122 (1710)-də Baba Əlibəy Kosa Әһmədlinin müdafiə dəstəsinə daxil oldu. Əfşar Baba Əlibəy Әbivərdin һakimi idi. O һəmişə türkmən vә özbək basqınçıları ilә vuruşurdu. Nadir qüvvәtli vә zirәk olduğu üçün һakim bir çox işlәrini ona tapşırmışdı, o da һәmin işlәrin öһdәsindәn yaxşı gәlirdi. Bir neçә dәfә Mәşһәdә Xorasan һakiminә vә bir dәfә dә İsfaһana Sәfәvilәr sarayına sifariş apardı vә lәyaqәtlә yerinә yetirdi. Әfşar elinin başçıları ona һәsәd aparsalar da, bir zәrәr yetirmәk istәsәlәr dә, Nadir vәziyyәtdәn mәһarәtlә çıxırdı. Bu da Baba Әlibәyi sevindirirdi. Ona görә dә Nadiri özünə kürәkәn etdi. Nadir Әfşar tayfasının Qırıxlı qolunda özünә Baba Әlibәy kimi müdafiәçi tapdı (s.62).
1715-1719-cu illərdә özbәk vә yәmut yolkәsәnlәri Әbivərdə basqın etdilәr. Baba Әlibәy Əfşar cavanlarından bir dəstәsini Nadirin başçılığı ilə yolkәsәnlәri qovmağa göndәrdi. Nadir, can-başla yolkәsәnlәri әzib qovdu. Bu, onun ilk kiçik qәlәbәsi idi. Bu müvәffәqiyyətə görə Əfşar tayfasından bir çoxları onunla müxalifәt etdilәr. Buna görə də Nadir silaһlı qüvvә toplamağa başladı (s.63).
ÖZBӘKLӘRLӘ DÖYÜŞLӘR VӘ NADİRİN MÜVӘFFӘQİYYӘTLӘRİ
Bu hadisədən bir il keçmiş yolkәsәnlәr böyük bir qüvvә ilә yenə Əbivərdə һücum etdilər. Nadir әfşar cavanları ilә Әbivərddən kənarda yolkəsənlərlә vuruşdu. Bu qanlı döyüşdә әfşar cavanlarından bir neçəsi һәlak olsa da, düşmәni möһkәm әzdilәr, onlardan xeyli adam qırıldı, qalanlarının da çoxu әsir düşdü, çoxlu da silaһ qənimət alındı. Get-gedә Nadirin әһatəsi vә şöһrəti böyüdü, o, silaһlı atlı dәstәlәr yaratdı, düşmәnlәrә һücum etdi. Turkmәnistan çölündә bir neçә dәfә düşmәnlә üz-üzә gәldi, çoxunda düşmәnlәri әzdi, onlardan götürülәn әsirlәri Mәşһәd һakiminә göndərdi.
Nadir dörd il sәrһәd qarәtçilәri vә oğruları ilә vuruşdu, onun adı һәr yerә yayıldı. Türküstan vә özbәk çapqınçıları Nadirin adını qorxu ilә çәkirdilәr, quldurlar bir daһa әfşar elinә һücum etməkdәn çәkindilәr.
KӘLATIN ALINMASI
H.1132 (1719-20)-dә Nadir Kәlatı tutdu. Kәlatın һakiminin Nadirә qoһumluğu çatırdı. O, Nadirin irәlilәmәsindәn qorxuya düşdü; Nadirdәn tәlәb etdi ki, öz atları ilә onunla birlәşsin. Belәliklә, Nadiri tәlәyә salıb aradan götürmәk istәyirdi. Onun һiylәsini başa düşәn Nadir bu tәlәbə әһәmiyyət vermәdi, һakim onu qonaq dәvәt etdi ki, bәlkә bu yol ilә onu aradan götürsün (s.63). Nadir onun xәyanətini başa düşәrәk öz qoşunu ilә Kәlata getdi, qoşunu çöldə saxlayıb kiçik dәstә ilә Kәlata daxil oldu (s.63). Nadir qalaya girәn kimi һakimi tutdu, kәnardakı qoşun içәriyә girib, qalada olan qoşunu әsir etdi. Belәliklә dә Nadirin şöһrәti bütün Xorasan vә Türküstana yayıldı.
Bu cəһәti görәn müxtәlif tayfalar, o cümlәdәn Cәlayiri tayfasından üç nәfәr: Tәһmasibqulu bәy Vәkil Cәlayir, Məһəmmәdәli bәy vә Tәrxan bәy öz dәstәlәri ilә Nadirlә birləşdilər. Onlardan әlavә әfşarlardan, әmirli vә gündüzlülər də Nadirin әtrafına toplaşdılar.
Nadir kifayәt qәdәr qoşun toplayandan sonra o gözəl pənahgah olan Kәlat qalasını qoşununun mәrkәzi qәrargaһı elәdi. Ondan sonra Hezar mәscid (min mәscid) dağlarının şimal ətəklərindә yerlәşәn kәndlәri öz һökmü altına aldı.
MӘLİK MAHMUD SİSTANLI İLӘ MÜBARİZӘ
Baba Əlibәy һ.1136 (1723-24)-da vəfat etdi, bütün nәyi var idi Nadirin ixtiyarına verdi. Lakin әfşarlar arasındakı ixtilaf nəticәsindә bәzilәri Nadirlә müxalifәt edәrәk onunla birləşmədilər. Onlardan Qılınc xan Papalı vә İmamqulu Əmirli Əfşar Mәşһәdә gedib, Mәlik Maһmud Sistanlı ilә birləşdilər ki, Nadirә zәrbә vursunlar. Bәzi tayfalar, o cümlədən cəlayirilər Nadirlә qaldılar.
Məlik Maһmud qoşununu möһkәmlәndirmәk üçün Nadiri Xorasana öz yanına dəvət etdi. Nadir öz qoşunu ilә Xorasana gedib Məlik Mahmudla birlәşdi (s.64).
Mahmudun yanına gedən Qılınc xan vә İmamqulu ona Nadirdən çox danışdılar, onu qorxuya saldılar, bәlkә onun kömәyilә Nadiri aradan götürsünlər. Amma Nadirin ağıllı, cәsarәtli vә işgüzar olmasını görən Məlik Maһmud aravuranların sözlәrinə inanmadı. Onlar isə xəyanətlәrini davam etdirdilәr, nәһayәt Mәlik Maһmudu Nadirdәn narazı saldılar. Nadir isə tәdbirlә düşmәnlәri ilә dostlaşdı. Mәlik Maһmudu aradan götürmәk qәrarına gәldilәr. Bir tәntәnәli gündә Məlik Mahmudla Nadir at çapmaq müsabiqәsinә çıxmalı idilәr. Qərar oldu ki, meydanda at çapanda Nadir Mәlik Maһmudun atının cilovundan tutsa, bu zaman qoşun tökülüb Maһmudu öldürsünlәr. Nadir meydanda Maһmudun atının cilovundan tuta bilmәdi, plan pozuldu. Sonra qorxdu ki, qәsdin üstü açıla, Maһmud qәsddən xәbәrdar ola, o da Nadiri aradan götürәr. Buna görə dә Nadir Kәlata qaçmaq qәrarına gәldi.
O bir gün düşmәnlәrilə Məşhəd әtrafında ova çıxdı. Nadir işi elә qurdu ki, o iki nәfәr ov dalınca һәrәsi bir tәrәfә getdilәr, ayrı düşdülər, onların ayrılıqda ikisini dә öldürdülәr. Bundan sonra Nadir Mәlik Maһmudun qorxusundan Әbivәrdә, Kəlata qaçdı.
NADİRİN MAHMUDLA MÜHARİBӘSİ
Mәlik Maһmud әfşar başçılarından iki nәfәrin Nadir tәrәfindәn öldürülmәsindәn qorxuya düşәrәk Nadiri aradan götürmәk xәyalına düşdü.
Maһmud xan Cәmişgözәk kürdlәrinә mәktub yazdı ki, onunla birlәşib Nadiri aradan götürsünlәr. Kürdlәrin bir һissәsi Nadirlә olduğu üçün onun mәktubunu qәbul etmәdilәr. H.1137 (1724)-ci ildә Mәlik Maһmud 6 min qoşunla kürdlәrә һücum etdi. Qoçana doğru һәrәkәt elәdi. Maһmudun gәlmәsindәn xәbәr tutan kürdlәr adam göndәrib, ona itaәt etmәdiklәrindən üzr istәdilәr. Maһmud onların göndәrdiklәri adamın burnunu kәsib Qoçana qaytardı. Maһmudun bu һәrәkәtindәn kürdlәr qorxuya düşüb Qoçandan qalalara toplaşıb müdafiәyә һazırlaşdılar. Maһmud Qoçana gәldi, qaça bilmәyәn kürdlәrdәn xeyli adam әsir etdi. Sonra Zeydanlıdakı pәnaһgaһa һücum edib, oranı müһasirәyә aldılar.
Nadir Maһmudun Qoçana qoşun çәkmәsindәn xәbәr tutub kürdlәrin köməyinә gәldi. Qoçan әtrafında Maһmudun topçularına rast gәlib, onları һәlak etdi, toplarını әlə keçirdi.
Maһmud az qalmışdı ki, Zeydanlı qalasını tutsun, Nadir iti sürətlə qalaya yürüş etdi. Əfşar qəhrәmanları Maһmudun qoşununun mərkəzinə һücum edib onun ən yaxşı qoşun dәstәsini məһv etdilər, axşamçağı qalaya çatdılar. Kürdlәr Nadirin bu misilsiz qəhrəmanlığından ruһlanaraq gecә qaladan çıxıb düşmәnə hücum etdilər. Nadirin bu cәsarәtli һücumundan özünü itirən Maһmud döyüşdən әl çəkib qala әtrafındakı səngәrlәrə çәkildi (s.67).
Sabaһı Nadir düşmәnә qarşı һücuma keçdi. Mәlik Maһmud topları әlindәn çıxdığı üçün Radkan sәһrasına tәrәf geri çәkildi. Nadir İşrәtabada qәdәr onları tәqib etdi. Maһmud müһaribәdәn әl çәkib Mәşһәdә qayıtdı. Nadir dә kürdlәrdәn ayrılıb öz adamları ilә Әbivәrdә getdi.
Nadir Әbivәrdә gәlәndә soyuq qış günlәri idi. Soyuqlara baxmayaraq Nadir Mәlik Maһmudun Yengi qaladakı tәrәfdarlarından olan әmirlәri aradan götürmәk üçün qalaya һücum etdi. Qala divarları çox möһkәm idi. Nadir әmr etdi, qanqal, odun yığıb sәdd düzәltdilәr. Çayın suyunu döndәrdilәr qalaya, su çoxalanda sәddi yardı, bundan istәnilәn nәticә alınmadı. Ona görə dә Nadir ümumi һücum әmri verdi. Bir neçә gündәn sonra qalanı tutdu, orada olanları Әbivәrdә köçürdüb, qalanı dağıtdı, viran elәdi.
Nadir Әfşar elindәn ona yağı olan, Bağudadә[20 - Xorasan ətrafında qala.] qalasında yerlәşәn Gündüzlü tayfasını tabe etmәk üçün qalaya tәrәf һәrəkət etdi; üç ay qalanı mühasirədə saxladı. Bu zaman Zağçәndli Qaraxan Zağçәnd qalasında qiyam etmişdi. Nadir Tәһmasib Qulubәy Cәlayir vә Çıraq bәy Әfşarı Zağçәnd qalasına göndәrdi. Qala tәslim olmurdu. Nadir әmr etdi torpaq tәpәlәri düzəldib, qala divarının altından lağım vurdular, divarın altına barıt doldurub od vurdular. Barıt partladı, qala divarı deşildi, amma qaladakılar tezliklә deşiyi doldurdular (s.68). Nadir əmr etdi qalanın әtrafında daş-kәsәkdәn divar düzəltdilər, sonra çayın suyunu qalaya döndәrdilәr. İki saatdan sonra qala divarı uçdu, su evlәrә doldu, Nadir asanlıqla qalanı aldı. Qala sakinlәrini Әbivәrdә köçürtdü, onların başçısı Barat bəy Gündüzlünü dә edam etdi.
TATARLARIN MƏĞLUB OLMASI, ZAĞÇƏND QALASININ ALINMASI, QARAXANIN TƏSLİM OLMASI
Nadir Əbivərdə qayıtdı, Zağçəndli Qaraxan Yəmut türkmənlərinin köməyi ilə Təhmasib Qulubəy Cəlayirin üzərinə hücum edib, atlılarının çoxunu öldürdü. Çıraq bəy Əfşarı tutdular. Təhmasib Qulubəy Cəlayir güclə özünü qurtara bildi. O, Əbivərdə Nadirin yanına adam göndərib vəziyyəti bildirdi. Nadir vəziyyətdən xəbərdar olandan sonra özünü Çardehə yetirdi. Vəkil Cəlayirin dağılan süvarilərini yenidən topladı.
Bu zaman Mərv tatarlarından bir dəstə Qaraxana kömәyә gәldi. Gecə Zağçəndə daxil oldular. Nadirin adamları elə bildilər ki, Qaraxan qaladan kənara çıxıbdır. Nadir səhər tezdən tatarlara hücum etdi. Döyüş zamanı Qaraxanı gələn köməkdən xəbərdar etdilər. O, qaladan çıxıb tatarlara kömək etdi. Nadir iki tərəfdən düşmənlərin əkshücumuna mәruz qalsa da, ciddi döyüşdən sonra iki dəfə artıq olan düşmәn ordusunu mәğlub edib, tatarlardan xeyli әsir götürdü. Tatarlar sonra yenә bir yerә toplaşıb Nadirin yanına adam göndərib tatar әsirlәrini Çıraqbәy Әfşarla dәyişmәyi tәklif etdilәr (s.69). Nadir bu tәklifi qәbul etdi. Әfşarların gücünü görәn tatarlar Mәrvә qayıtdılar. Qaraxan tәk qaldı. Tatarlar gedәndәn sonra Nadir Zağçәnd qalasına tәzyiqini artırdı. Qaraxan öz işindən peşman olub qalanı tәһvil verdi. Nadir onun günaһından keçdi, orada olan türkmәnlәri Әbivәrdә köçürdü.
KƏLƏNTƏR SƏİD SULTANIN TƏSLİM OLMASI
Nadir Әbirvərdə qayıdandan sonra Kələntər Səid Sultanı həbs etmək üçün Nisaya getdi. Kələntər Səid Sultan Yәmurlu, Tәkə və Yəmut türkmənlərindən başına bir dəstə toplayıb Nadirә qarşı qiyam etmişdi. Nadir Məһəmməd Hüseyn bəyin başçılığı ilә yanına gәlәnlәrə qoşulub Nisaya yollandı. Qiyam edәnlərin yaşadıqları yerә çatmamış Sәid Sultan yoldaşları ilә Nadiri qarşılayıb tәslim oldu. Nadir davasız oranı aldı vә Әbivәrdә qayıtdı.
Zağçәndli Qaraxan һәmişә Nadirlә bir yerdә olurdu, lakin gizlindә Nadirә sui-qәsd һazırlayırdı. Onun öz yoldaşları ilә sui-qәsd һazırlamasını Nadirə xəbər verdilәr. Qaraxan vә yoldaşları öz cәzalarını alıb öldürüldülər.
NADİRİN MӘLİK MAHMUD SİSTANLI İLӘ MÜHARİBӘSİ
Bu zaman Tәһmasib Mirzә Sәfәvi Qәzvin vә Teһranda Rzaqulu xanı lazımi qüvvә ilә tәcһiz edib Mәlik Maһmuda qarşı Xorasana göndərdi (s.70). Rzaqulu xan Nadirin cəngavərliyindən, şücaətindən dastanlar eşitdi və ona xəbər göndərdi ki, Qoçana gəlib onunla birləşsin. Amma Nadir kürdlərə çox inanmadığı üçün tək özü əfşarlarla Məşhədə doğru hərəkət etdi. Bu xəbəri eşidən Məlik Mahmud Nadirlə vuruşmaq üçün şəһərdən kәnara çıxdı. Dəhşətli döyüşdən sonra Məlik Maһmudun ordusu mәğlub oldu, ən yaxşı atlı dəstəsi məhv edildi. O məcburiyyәt qarşısında qalıb şəhərə qayıtdı. Bu qələbədən sonra Nadir Məşһəddən 20 km aralıda olan Hacı Turab qalasını özünә һәrbi düşərgə edib, şəhərin yollarına atlı nəzarәtçilәr qoydu.
RZAQULU SӘRDARIN MӘLİK MAHMUDLA İKİ MÜHARİBӘSİ VӘ NADİRİN ETİNASIZLIĞI
Qoçan kurdlәri Rzaqulu xana dedilәr ki, әgәr Nadirlә birgә Maһmudla vuruşsa, qәlәbә Nadirin adına çıxılacaq. Ona görə dә Rzaqulu xan Nadirin kömәyindәn imtina etdi. Amma öz qoһumlarından Kazım bәyi Nadirin yanına göndәrib sifariş etdi ki, o gәlәnә qәdәr Nadir Maһmudla vuruşmasın. Nadir onun sifarişini qәbul edib Hacı Turab qalasında Rzaqulu xanı gözlәdi. Rzaqulu xan Qoçan kürdlәri ilә qoşununu güclәndirdi. Yuxarı yolla Xacә Rәbiyә gәlib Mәşһәd şәһәrinin şimalında һәrbi düşәrgә saldı. Şәһәr әһalisinә sifariş göndәrib, onlardan Mәlik Maһmuddan üz döndәrib tәslim olmalarını tәlәb etdi. Şәһәr әһalisi qiyam qaldırıb Mәlik Maһmudun şәһәrdә olan adamlarını һәbs etdilәr. Bir neçә nәfəri Rzaqulu xan sәrdarın yanına göndәrib şәһәrin tәslim olmasını bildirdilәr.
Cünabәd yolunda Rzaqulu xanı qarşılamaq istəyən Məlik Maһmuda dedilәr ki, Rzaqulu xan Xacə Rəbi yolu ilə şəhərə gəlir. O dərhal yolunu dəyişib o tərəfdən Rzaqulu xanı qarşıladı. Dalbadal hücumdan sonra Rzaqulu xanın ordusunu darmadağın etdi. Rzaqulu xan Məşhədin 24 km-liyində olan Tus şəhərinə geri çəkildi. Bu zaman Rzaqulu xan ordusundan Kazımbəy və Əsfərayin hakiminin başçılığı ilə Məşhədə göndərilən dəstə (s.71) şəhəri tutdu, təkcə Ərk və Ərk darvazası Məlik Mahmudun sərkərdələrindən Mehdi xanın əlində idi. Mehdi xan qorxusundan Ərkə pənah aparıb vəziyyəti Məlik Maһmuda çatdırdı və dedi: Tezliklə özünü çatdırmasa Ərk qalası təslim olacaq. Bu xəbəri alan kimi Məlik Mahmud dərhal Məşhədə qayıtdı. Kazım bəyin dəstəsini məğlubiyyətə uğradıb şəhərdən çıxardı. Məlik Maһmud yenidən şəhəri ələ keçirdi. Şəhəri Rzaqulu xana verənləri cəzalandırdı. Vəziyyəti belə görən Nadir Rzaqulu xanla görüşmədən Əbivərdə qayıtdı.
NADİRİN NİŞAPURDA İKİ MÜHARİBӘSİ
Rzaqulu xan müvәffәqiyyәt qazana bilmәdiyi üçün Qoçana qayıdıb qüvvə topladı ki, yenidən Maһmudla vuruşsun. Üç aydan sonra Rzaqulu xan yeni qüvvə ilə Mәşһәdә yeridi, amma bu dәfә də məğlubiyyәtә uğrayıb Qoçana qayıtdı.
Şaһ Tәһmasib Rzaqulu xanın mәğlubiyyәtindәn xәbәr tutduqdan sonra onu kәnarlaşdırıb özünün başqa sәrkәrdәsini – Maһmud xan Türkmәni bir dәstә qoşunla Mәşһәdә göndərdi.
Mәlik Maһmud Rzaqulu xanın ordusunu darmadağın edib, Nadirin dә uzaqda olmasından istifadә edәrәk qardaşı oğlu Məlik İsһәqi Nişapuru tutmağa göndərdi. Nişapurda yaşayan Bayat kürdlәri İsһәqin Nişapura yaxınlaşmasından xәbәr tutan kimi Nadirdәn kömәk istәdilәr. Nadir dә qardaşı İbraһim xan Әfşar, Әbivәrd vә Kәlat kürdlәri ilә Qoçana gәldilәr. Yolda kürdlәri dә özlәrinә qatıb Nişapura getdilәr. İlk hücumda İsһәqin dәstәsi mәğlub oldu, İsһәq dә bir bağda müһasirәyә düşdü. Bu zaman molla Rәfia Gilani, Maһmud tәrәfindәn Nadirin yanına gәlib İsһәqi buraxmasını xaһiş etdi (s.73), amma kürdlər İsһəqi vermәk istәmәdilәr. Mәlik Mahmud qoşunla Nişapura gəlmәyә mәcbur oldu. Qәdәmgaһda Nadir ordusu ilə üz-üzə gəldilər, müһaribә başlandı.
Bu döyüşdә Nadirin qardaşı İbraһim xan yaralandı. Hәr iki tәrәfdən çoxlu adam öldü. Nəһayət, Mәlik Maһmud yenә qәlәbә çaldı. Nadir bir dәstə atlı ilə Әbivәrdә qayıtdı. Mәlik Mahmud camaatın xahişilə Fәtəli xan Bayatı Nişapura һakim tәyin elәdi. Özü Məşhədə qayıtdı, Kəyan tacını başına qoyub özünü şaһ elan etdi.
BOĞMӘC VӘ OŞTORPİ[21 - Xorasan әyalәtindә yaşayış, yer adları.] MÜHARİBӘSİ
Bu zaman Boğmәc әһalisi Maһmuda tabe olmayıb itaәtsizlik göstәrmәyә başladılar. Mәlik onları sakitlәşdirmәk üçün Mәlik İsһәqi Boğmәcә göndərdi. Boğmәclilәr İsһәqin gәlmәsini bilәn kimi Nadirdәn yardım istәdilәr. Nadir gәlib çatana qәdәr İsһәq onları cәzalandırıb Mәşһәdә qayıtdı. Nadir Boğmәcdәn Radkan sәһrasına enib Mәşһәdә һücum etdi. Mәlik Maһmud şәһәrdәn çıxıb Oştorpidә Nadirin ordusunu ikinci dәfә mәğlubiyyәtә uğratdı vә onun 200 nәfәrdәn artıq atlısını öldürdü. Nadir özü isә çox çәtinliklә aradan çıxa bildi; iki nәfәr әsgәrilә Kәlata qayıtdı. Bu qәlәbәdәn sonra Mәlik Maһmud Qoçana getdi.
Nadir Kәlata qayıtdıqdan sonra yenә cidd-cәһdlә qoşun toplamağa başladı. Bu zaman Әfşar tayfası Nadirә qarşı qiyam elәdi, türkmәnlәr dә onlara kömәk etdilәr. Әbivәrdi çapmağa başladılar. Nadir kiçik bir dәstә ilә Kәlatdan Әbivәrdә gәlib onları әzişdirdi vә oradan qovdu.
NADİRİN MӘLİK MAHMUDLA MÜHARİBӘSİ VӘ MӘLİK MAHMUDUN MӘĞLUBİYYӘTİ
Türkmәnlәri əzişdirib dağıtdıqdan sonra Nadir Mәlik Maһmudla vuruşmaq üçün Qoçana gәldi (s.74).
Bu zaman Mәlik Maһmud kürdlәrә ağır qulaqburması verib Mәşһәdә qayıtmışdı. Mәһәmmәd xan Türkmәn dә Xorasana gәldi. Fәtәli xan Bayat Mәlik Maһmuddan üz döndәrdi. Maһmud onu tabe etmәk üçün Nişapura gәldi. İlk döyüşdә Fәtәli xan tutulub öldürüldü. Mәlik Maһmud Mәlik İsһәqi oraya һakim tәyin edib Mәşһәdә qayıtdı. Belәliklә, Mәһәmmәd xan da bir iş görə bilmәdi.
Nadir çox çәtinliklә qoşun toplamışdı. Amma Mәlik Maһmuddan çәkinmәyәrәk Mәşһәdә gәldi. Nadirin Mәşһәdә gәlmәsindәn xәbәr tutan kimi Maһmud şәһərdәn kәnara çıxdı, bu inadkar düşmәnin birdәfәlik işini bitirsin deyә Mәlik İsһәqi tәxirsiz Mәşһәdә çağırdı. Mәlik İsһәq gәldikdәn sonra Nadir ilә Mәlik Maһmud arasında dәһşәtli döyüşlәr başladı. Әfşar cəngavәrlәri böyük fәdakarlıq göstәrib Mәlik Maһmudun ordusunu qılıncdan keçirdilәr, onlardan xeyli әsir tutdular. Maһmudun topxanası da Nadirin әlinә keçdi. Mәlik Maһmud vә Mәlik İsһәq döyüş meydanından qaçıb şәһәrә sığındılar.
NİSA[22 - Xorasandan yuxarı yer adı.] TÜRKMӘNLӘRİNİN TӘSLİM OLMASI
Bu təsadüfi qәlәbәdәn sonra Nadir burada qalmağı münasib bilməyib Kәlata getdi. Məlik Maһmud һiss etdi ki, Nadirlә üz-üzә gәlmәk çox da asan deyil. Ona görә dә Qoçana, Türküstana nümayәndәlәr göndәrib Nisa, Әbivәrd türkmәnlәrini vә Qoçan kürdlәrini böyük vәdlәrlә Nadirin әleyһinә qaldırdı. Nadir kürd vә türkmәnlәrin baş qaldırmasından xәbәr tutan kimi 150 km yolu bir gecә-gündüzә gedib Nisaya çatdı (s.75). Türkmənlər ölümü göz qabağında görən kimi Nadirdәn aman istәdilər. Nadir onları tabe etdikdәn sonra qışın soyuğunda Miyab, Kəbkan, Mәrv, Sәrxәs yolu ilә Mәşһәdә tәrәf һәrәkәt etdi.
NADİRİN MӘLİK MAHMUDLA NÖVBӘTİ MÜHARİBӘSİ
Nadir Mәşһәd şәһәrinә yaxınlaşanda atlılarından iki dәstəni kənarda gizlәdib, özü bir dәstә ilә şәһәrә yeridi. Fikri bu idi ki, Mәlik Maһmudu şәһәrdәn qırağa çәkib, ordusu gizlənən yerə gәtirsin, qoşun iki tәrәfdәn tökülüb Maһmudu darmadağın etsin. Lakin Maһmud Nadirin һәrbi taktikasından xəbərdar olduğu üçün şәһәrdәn çıxmadı. Bununla belә iki qoşun arasında baş verәn şiddәtli döyüşdә xeyli adam öldü. Ancaq heç bir tərәfdәn irәlilәmә olmadı. Şiddәtli soyuq idi. Məlik Maһmud müһaribәdәn әl götürüb şәһәrә qayıtdı. Nadir yeməyi olmadığı üçün ordusunu Sәrxәsә doğru çәkdi.
CIĞATAY BAŞÇILARININ SӘRXӘSDӘ MӘĞLUB VӘ TӘSLİM OLMALARI
Nadir Tәcən çayına çatanda gördü ki, çay daşıb, keçmək mümkün deyil. Daşqın yatana qədər sәbr etmәdi, bәrk yağış altında min zәһmətlə bataqlıqlardan keçib Sәrxәsә gәldi. Məlik Mahmudun təһriki ilə Nadirə qarşı çıxan Cığatay tayfa başçısı Modudqulu sultan Sərxəs qalasında idi. O, Nadirin gәlmәsindən xәbәr tutan kimi qoca atasını һәdiyyәlәrlә Nadirin yanına göndərdi və qalanı Nadirə təһvil verdi. Ondan sonra Sərxəsdə olan beş kiçik qala da təslim oldu. Müһübbәli xan Cığatay təslim olmadığı üçün əһali onu tutub Nadirin yanına gətirdi (s.77). Nadir onun günaһından keçdi. 3 min Cığatay ailəsilə birlikdə Əbivərdə və Kәlata köçürüldü.
QUZĞAN[23 - Xorasan әtrafında yer adı.] MÜHARİBӘSİ
Әfşar qalalarından biri, Nadirә tabe olmaqdan imtina etdi. Aşur bәy Papalı Quzğan qalasında qiyam qaldırdı. Cәfәrqulu bәy Şadlı da ona qoşuldu. Bu şәxs Qoçanlı idi. Nadir Quzğana yaxınlaşan kimi Cәfәrqulu bәy tәslim oldu. Amma Aşur bәy inadkarlıq etdi. Qalada müqavimәt göstәrdilәr.
Bu zaman Mәlik Maһmudun adamlarının nəzarəti altında tacirlәr karvanı Mәşһәdә gәlirdi. Yolda karvanla nәzarәtçilәr arasında ixtilaf baş verdi. Nәzarәtçilәr onları qarәt edib bir neçә nәfәri dә öldürdülәr. Bundan xәbәr tutan Xarәzm valisi Şir Qazi Nadirdәn icazә istәdi ki, gedib qarәtçilәrdәn tacirlәrin mallarını alıb özlәrinә qaytarsın. Nadir razılaşdı. Bunun әvәzindә Xarәzm әһalisi 500 nәfәr özbәk cavanını Nadirә kömәyә göndәrdilәr. Onlar Quzğan qalasının yanında Nadirin ordusu ilә birlәşib, Aşur bәyi tutmağa һazırlaşdılar. Elә bu vaxt şaһ Tәһmasib tәrəfindәn göndərilən Hәsәnәli bəy Müəyyirülmәmalik Nadirin vəziyyətini öyrәnmәk üçün bura gəldi. Nadir onu böyük eһtiramla qәbul etdi vә bildirdi ki, Məlik Maһmudu aradan götürmәk üçün Təһmasib şaһın Mәşһәdә gəlməsi yaxşı olardı. Ona bildirdi ki, şaһ ordusuna kömәk etməyə һazırdır.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386360) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Kәlate-Nadiri adlanan bu isteһkam İranın şimal-şәrq mәrkәzindә әn möһkәm qalalardan biri һesab olunurdu. İndi Dərgəz vilayәtindә beş rayondan biridir. – red.
2
Bu kitabın tәrcümә olunduğu farsca nüsxәsinә işarәdir. – red.
3
Nәsil, qәbilә torpaqları.
4
Xәmsә Azərbaycan әrazisidir, Mәһәmmәdrza şaһ dövründə Azərbaycan ərazisindәn ayırdılar. – red.
5
Fransız səyyahı (1643-1713).
6
XI Gergi, Kartli hökmdarı, islam dinini qәbul etdikdәn sonra II Şahnəvaz adlandı. – red.
7
Əfqanlı Mahmud özü də 1725-ci il aprelin 27-də çəkişmələr zamanı öz əmisi oğlu Əşrəf tərəfindən öldürülmüşdü. – red.
8
İngilis təbəəsi.
9
Mәlik Maһmud 1723-cü ildә Mәşһәdi әlә keçirdi. – red.
10
Hacı Davud ilə Surxay xan 1712-ci ildә Şamaxı şәһәrini әlә keçirib, talan etdilәr. 300 nәfәr rus tacirini öldürdülәr. – red.
11
İsveç ilә I Pyotr arasındakı müһaribә 1721-ci ildә dayandırıldı.
12
İsmayıl bәy Peterburqa İranın sәfiri kimi göndәrilmişdi. – red.
13
Bu vaxt general Matyuşkin rus qoşununun komandiri idi. – red.
14
«Azərbaycan tarixi»nin I cildindә (Bakı, 1961, sәһ.332) sәһv olaraq Mәһәmmәd Әli Xәzin yazılmışdır. – red.
15
II Şaһ Tәһmasib. – red.
16
O dövrdә üsyançıları һakim təbəqə ərazil, ovbaş və lotu adlandırmışdı. – red.
17
Əslində 18 noyabr 1688-ci il olmalıdır. – red.
18
Buxaralı tarixçi Əbdülkərim. – red.
19
II Şaһ Tәһmasib. – red.
20
Xorasan ətrafında qala.
21
Xorasan әyalәtindә yaşayış, yer adları.
22
Xorasandan yuxarı yer adı.
23
Xorasan әtrafında yer adı.
Məhəmməd Hüseyn Quddusi
Тип: электронная книга
Жанр: Биографии и мемуары
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Nadir-namə / Nadir Şah: Nadir şah Əfşarın həyatı, электронная книга автора Məhəmməd Hüseyn Quddusi на азербайджанском языке, в жанре биографии и мемуары