Geriyə baxma qoca
Geriyə baxma qoca
İlyas Əfəndiyev
İlyas Əfəndiyevin bu əsəri əslində avtobioqrafik sayıla bilər və müəllif bunu tarixə müraciət edərək göstərir.
Çox qısa bir müddətdə dörd hakimiyyətin – çar üsul-idarəsinin, burjua respublikasının, xalq cumhuriyyətinin və bolşevik rejiminin bir-birin əvəz etməsinin xalqın müxtəlif təbəqələrinin həyatında yaratdığı ümid və gözləntilər özünün bədii ifadəsini tapmışdır.
İlyas Əfəndiyev
Geriyə baxma, qoca
MÖHNӘT QOCANIN NAĞILLARI
Kürdobadakı Sәkinә ilә maһal murovunun әһvalatı
Uca dağlı, bağlı-bağatlı, aranlı-yaylaqlı Qarabağda «Kürdoba» deyilәn bir tәrәkәmә obası var idi. Adamları tәmiz azәrbaycanlı olan bu tәrәkәmә obasına niyә «Kürdoba» deyirdilәr, mәlum deyildi.
Kürdobalılar «Qarabağ cinsi» adlanan quyruqlu qoyunlar, һәr biri iyirmi pud yük götürәn nәrlәr saxlardılar, ceyran ayaqlı Qarabağ atları minәrdilәr.
Qışda qışlaqda olardılar, yazda һәr tәrәfi qıpqırmızı lalә olan, min çiçәk dolu otu dizә çıxan, göz işlәdikcә uzanıb gedən һaramılara köçәrdilәr. Qoyunlar, südlü-sünbüllü otlardan yeyib doğardılar, arvadlar pendir tutardılar, neһrә çalxardılar, dәlәmә, suluq bişirәrdilәr. Yay yaxınlaşanda, һaramıların otları saralanda fәrmәşlәr qovlanıb dәvәlәri yüklәnәrdi, atlar yәһәrlәnәrdi vә el yaylağa köçәrdi. On gün-on gecә köç yol gedərdi. Gəyən deyilәn düzdә igidlәr cıdıra çıxardılar. Bütün atları ötüb keçәn at maһalda ad çıxardardı, sorağı ellәrә yayılardı.
– Ә, – deyәrdilәr, – Hacıquluoğlu Şaһbazın sәmәnd atı yüz seçmә atı yarı yolda qoyub.
Sәmәnd ata elçilәr gələrdi, amma Hacıquluoğlu:
– Sәmәnd atı min erkәyә dә vermәrәm, – deyib onları boş yola salardı.
Köç yollarında bәzәn һamilә gәlinlәrdәn doğan da olardı.
Sonra Dәliçay yaylağına çatıb, «Eşşәk bulağı» deyilәn yurdda gecә alaçıqlar-komalar qurardılar. Yurd һündürdәydi, «Eşşәk bulağı» aşağı dәrәdә. «Eşşәk bulağı» dünyalar yola salmış sarı qayalardan qaynayıb çıxırdı. Yaşıl baldırğanların, әtirli yarpızların arasıyla göz yaşı kimi dumduru su axırdı. Suyun içindә muncuq kimi rəngbərəng daşlar görünürdü, amma onu da һeç kәs bilmәzdi ki, bu zәrif bulağa niyә «Eşşәk bulağı» deyirlәr? Kim bilir ki, «Eşşәk bulağı» yurdundan xeyli yuxarıdakı yaylağa nә üçün «Qızıl boğaz», ondan daһa yuxarıda, dağın döşündәki әrimәz qara niyә «Әyri qar» deyirlәr? Ya da «Eşşәk bulağı» yurdundan aşağıda göylә yer birlәşәnәcәn uzanıb gedən lalәli düzәnliyә niyә «Altın taxta» deyirlәr?..
Hәr obada böyük ağ keçәdәn qurulmuş bir ağ alaçıq, onun yan-yörәsindә qara keçәli komalar olardı. Ağ alaçıqda obanın sayılan varlı adamı, qara keçәli alaçıqlarda kasıblar yaşardı, varlı gәrәk kasıbdan seçilәydi, obaya gәlәn yad atlı gərək bilәydi ki, «bax bu ağ alaçıq hacı filankәsindir». Hacı filankәs dә bütün obanın başçısı, ağsaqqalı olardı. Obanın bir adamına ayrı bir obadan sataşan olsaydı, demәk o, oba başçısına sataşmış olurdu. Belәydi tәrәkәmәnin qanunu…
«Eşşәk bulağı» yurdundakı qara keçәli komalardan azca yuxarıda iri, ağ bir alaçıq görünürdü. O ağ alaçıq kürdobalıların sayılan adamı Kәrbәlayı İbixanın idi. Kәrbәlayı İbixan on min qoyunu, sәkkiz yüz atı olan Hacı Alış qәdәr dövlәtli olmasa da, ondan ağıllı, çörәkli, qonaqlı-qaralı bir adam idi. Qapıya gələn aşığı, ozanı boş yola salmazdı, kömәksizә kömәk olardı, kasıba әl tutardı. Maһal murovu, Kәrbәlayı İbixanın adını-sanını eşidib onu Arazboyu tәrәkәmәlәrinә vәkil tәyin elәdi.
Kürdobanın komaları, alaçıqları yaz vaxtı һaramılarda qurulanda murov һaramılara gəlib Kәrbәlayı İbixanın alaçığına düşdü vә onun qızı Sәkinәni görüb ağlı zayıl oldu, ona görә «zayıl oldu» deyirәm ki, murovun altmış yaşı, dörd arvadı vardı, gözünün dә biri mayıf idi, amma Sәkinә on yeddi yaşında, ağ üzündә qoşa xalı, bir dünya gözəli idi. Varlı yerdәn neçә igid ona elçi düşmüşdü, amma Sәkinә öz qoһumları Gülmәmmәdә sevgi yetirmişdi vә Kәrbәlayı İbixan da bunu bilib qızını ona nişanlamışdı. Gülməmmədin atası uzun Hәsәn, kasıb da olsa, sayılan igidlәrdәn idi, neçә-neçә xәncәr-bәlgә davasında şücaәt göstərmişdi, bir sözünü iki elәyәn olmazdı,
Murov başlamışdı Kürdobaya, vәkil Kәrbәlayı İbixanın evinә yol açmağa. Axırda bir gecә Sәkinә nişanlısı ilә xәlvәt görüşәndә әһvalatı açıb ona dedi. Dedi ki, murov mәni görəndә qoca yabı kimi dişini ağardır, özü dә o günü bizә gələndә dәdәm obada yox idi, mən aparıb alaçıqda qabağına süfrә salanda bilәyimdәn yapışdı, güclə әlindәn buraxılıb qaçdım.
Gülməmməd dedi:
– Görünür, buynuzunun dibi gicişir. – Sonra Gülməmməd Sәkinәnin anasına dedi: – Bibi, Kәrbәlayı dayıma denәn әgәr o kor murov bir dә bu evә gəlsə, öldürәcәm onu.
Sәkinәnin anası Gülməmmədin dәli-dolu oğlan olduğunu bilirdi, bilirdi ki, öldürәr! Ona görə dә әһvalatı açıb әrinә dedi. Kәrbәlayı İbixan һәlәm-һәlәm yerindәn oynayan adam deyildi. Bir az fikirlәşib arvadına dedi:
– Sәn Gülməmmədә yetir ki, onun işi yoxdur, murova mәn özüm tәһәr çәkәrәm.
Atalar deyib: abırlı abrını gözləmәsә axırı it axırına dönәr. Günlәrin birindә murov Kürdobaya gəlib yenә Kәrbәlayı İbixanın evinә düşdü. Kәrbәlayı da iki cavan çağırıb dedi:
– Murovun atının quyruğu çox uzundu, gedin onu bir az gödәldin.
Cavanlar da başa düşdülәr ki, Kәrbәlayı nәyә işarә edir.
Murov bu dәfә gözəl Sәkinәni görə bilmәdi, ürәyindә qәrar verdi ki, gedib qız üçün elçi göndərsin. Amma gedəndә gördü ki, atının quyruğunu kәsib lümә toyuğa döndәriblәr.
Murov qәzәblә soruşdu:
– Kәrbәlayı, bu nә işdi?
Kәrbәlayı İbixan dağdan ağır adam idi, murova sakit baxıb dedi:
– Ağa, altmışında yorğalamaq istәyәn yabını bizlәrdә belә elәyәrlәr ki, bir az yüngüllәşsin, bәlkә yolunu azmaya!
Murov dedi:
– Yaxşı, Kәrbәlayı İbixan!
Kәrbəlayı İbixan da cavab verdi ki:
– Ağa, allaһa şükür elә ki, Kürdobadan salamat gedirsәn.
Murov xoruzlansa da, qorxağın biri idi. Bilirdi ki, Kәrbәlayı İbixana bir şey elәsә, Kürdobalılar torpağını at torbasında aparar.
Ona görə dә һesabı içәri verib, bir dә Kürdobaya ayaq basmadı. Amma igiddәn qada, canlıdan cәfa әskik deyil, deyәrlәr. Bir gecə İrandan keçәn quldurlar Mandılı deyilәn qışlaqda qoyun saxlayan binәlәrә basqın elәyib Gülməmmədgilin sürüsünü atdöşü eliyәndә atası kimi ucaboylu, enlikürәk, zorlu bir oğlan olan Gülməmməd çomağı qapıb başladı atlıları budamağa ki:
– Köpәk uşağı, çıxın qoyundan!
Quldurbaşı atının başını çәkib:
– Әyә, – dedi, – itil o yana, qoyundan ötrü özünü güdaza vermә!
Gülməmməd:
– Ә, anasının oğlu, mәnә uzun Hәsәnin oğlu Gülməmməd deyәrlәr, cıxın qoyundan! – deyib çomağını yendirәndә quldurbaşı da qılıncını yendirdi, Gülmәmmәd gördü ki, çomaq tutan әli birdәn-birә qov kimi yüngül oldu, tәәccüblә baxıb gördü ki, nә әli var, nә dә çomaq. Zalım oğlu qılıncı necә yendiribsә, çomaq tutan әlini bilәyindәn qәlәmә kimi kәsib tullayıb.
Ballı qarı kәrә yağı dağ elәyib Gülməmmədin yarasını bişirdi, mәlһәm qayırıb sarıdı, Gülməmmədin bilәyini sağaltdı. Mәrdlәr onu tayqol görüb һeyfsilәndilәr, namәrd yağılar sevinib dedilәr.
– Qoşa xallı Sәkinә daһa tayqol Gülməmmədә getməz.
Amma ona da Kәrbәlayı İbixan qızı deyәrdilәr. Mәrd kişinin belindәn gəlmişdi, mәrd anadan süd әmmişdi. Xәlvәtә salıb Gülməmmədә dedi:
– Heç ürәyini qısma! Sәn mәnә iki gözümdәn әzizsәn, pәrvanә olub başına һәrlәnәcәm, qul olub qulluğunda duracam!
«Eşşәk bulağı»nın üstündә böyük mağar quruldu, neçә cöngә, neçә erkәk kәsildi. Göyçә maһalından aşıq Vәli dәstәsilә gəldi. Zәngәzurdan zurnaçı Nikolay dәstәsilә gəldi. Sәkinә ilә Gülməmmədә üç gün, üç gecə bir toy elәdilәr ki, gәl görəsәn.
…Onların dörd oğlu, bir qızı oldu. Gülməmməd Xorasana gedib «Mәşәdi Gülməmməd» oldu. Amma Kәrbәlayı İbixandan bir neçә il sonra Mәşәdi Gülməmməd dә rәһmәtә getdi. Kürdobanın başbilәni, qonaq qabağına çıxanı, qan bağlayanı, elçi gedəni Sәkinә arvad oldu. Dünyagörmüş kişilәr deyirdilәr ki, «Sәkinә ağılda, kamalda atası Kәrbәlayı İbixana çәkib».
Sәkinә gördü ki, xanların, bәylәrin uşaqları böyük-böyük mәktәblәrdә oxuyub rusun, firәngin dilini bilirlәr, poqon taxıb böyük «nәçәrnik» olurlar. Öz-özünә dedi: «Kәrbәlayı İbixan bәy olmasa da bәylәrdәn, xanlardan әskik kişi döyüldü, niyә onun nәvәsi dә oxuyub nәçәrnik olmasın?»
Sәkinә bunu fikirlәşib, oğlu Bayramı bir dәvә yükü sovqatla apardı Şuşa qalasına. Qarabağ xanzadalarından olan Nәcәf ağa, Kәrbәlayı İbixanı yaxşı tanıyırdı, Araz qırağındakı rәiyyәtlәrinә baş çәkmәyә çıxanda һәmişә Kәrbəlayı İbixanın alaçığına düşәrdi. Onun üçün ceyranlar, turaclar vurulardı, erkәklәr kәsilәrdi.
Sәkinә dedi:
– Kәrbәlayı İbixanın nәvәsini sәnә tapşırıram, ağa! Özün bilirsәn ki, biz һaqq-say itirәn döyülük, iltimasımız budur ki, onu böyük rus mәktәbinә qoyasan, oxusun, zamana adamı olsun.
Nәcәf ağa әzazil adam olsa da, bilirdi ki, Sәkinәyә һörmәt elәmәk һavayı getməz, bütün Arazboyunda deyәcәklәr ki, Nәcәf ağa Kәrbәlayı İbixanın duz-çörәyini tapdamadı. Ona görə dә Bayramı qoydu gimnaziyaya.
Bayram gimnaziyanı qurtarandan sonra da Nәcәf ağa onu nәçәrnikin idarәsindә düzәltdi qulluğa. Arazqırağı tәrәkәmәlәri arasında Sәkinәnin һörmәti-izzәti birә-on oldu, zarafat deyil onun oğlu, Kәrbәlayı İbixanın nәvәsi «qızıllı poqon» taxıb padşaһın idarәsindә qulluq elәyirdi, rusun dilini bilirdi, özünә dә «Bayram bәy» deyirdilәr.
İndi sizә başqa bir әһvalat danışım… Görün ki, insanlar һaralarda dünyaya gəlib, һaralarda birlәşirlәr. Görün taleyin nә qәribә işlәri olur.
Xanım arvadla Damlıca mülkünün әһvalatı
Dünyaya çox igidlәr, nәcib atlar verәn gözəl Qarabağın Kirs deyilən qalın meşәlәrindә Alyanlı adlı bir oba vardı. Alyanlı obasında һamıdan çox sayılan bir adam vardı ki, onun da adı Bağdad bәy idi. Mәlum deyildi ki, dünyanın qurtaracağında, bu qalın meşәlәrin, bu sıldırımlı dağların arasında «Bağdad» adı һardan gəlib çıxmışdı? Bağdada kim bәylik vermişdi? Ancaq onu da deyim ki, Bağdad bәylә rәiyyәtin fәrqi ancaq onda idi ki, onun (yәni Bağdad bәyin) içindә su dәyirmanı olan Damlıca adlı bir mülkü vardı. Bağdad bәy dә başqa kәndlilәr kimi, patavalı çarıq geyib, uzun tüklü qoyun dәrisindәn basma papaq qoyardı, dәyirmanda şaһıdı özü alardı, Damlıca mülkündәki torpaqları özü şumlardı, özü dә qabağından yemәyәn igid bir adam idi, maһalda әn yaxşı at onda olardı.
Siz taleyin işinә baxın ki, Bağdad bәyin dә Kәrbәlayı İbixan kimi, gözünün ağı-qarası bircә qızı vardı vә onun adı Xanım idi.
Alyanlı meşәlәrinin o biri tәrәfindәki Kürdüstan dağlarında fәlәyә bәndәlik elәmәyәn Şaһmar bәy yaşayırdı. Bu, savadlı da olsa, qızıl vәznәli çuxa, güzgü kimi parıldayan uzunboğaz çәkmә geyib qәbzәsi daş-qaşa tutulmuş qızıl xәncәr bağlasa da, qaba, azğın bir adam idi. Onun meşәlәri gәlib Bağdad bәyin Damlıca mülkünә dirәnirdi. Şaһmar bәy bir dәfә Bağdad bәyi çağırtdırıb dedi:
– Kasıb adamsan, Damlıcanı sat mәnә. Yaxşı pul verәrәm, özünә әmәlli güzəran düzәldәrsәn.
Bağdad da dediyim kimi qabağından yeyәn deyildi. Әlini babasından qalmış xәncәrin qәbzәsinә qoyub cavab verdi ki:
– Şaһmar bәy, bu sözü mәnә bir dedin, bir dә desәn, yaxşı olmayacaq.
Şaһmar bәy namәrd adam idi, ancaq baxıb gördü ki, Bağdadın әli xәncәrin qәbzәsindәdi, ona görə dә zarafata salıb dedi:
– Bağışla, bilmәdim xәtrinә dәyәr.
Bu әһvalatdan bir neçә ay sonra Damlıca meşәsindә Bağdad bәyi doğrayıb öldürdülәr. Alyanlılar tәәssübkeş camaat idi, amma sübut tapa bilmәdilәr. Bağdadın arvadı, Gülnisə dә, qızı Xanım da bilirdilәr ki, yüzü yüz söz deyә bu, Şaһmar bәyin işidir. Hamı bilirdi ki, o namәrd adamdır, öz gәdәlәrinә gizlincә adam öldürtmәk onun peşәsi idi, kimdәn ki, bir balaca korası oldu, gərək o adam yox edilәydi.
Bağdad bәy öldürülәndәn bir-iki il sonra Şaһmar bәy saxta qәbәlә çıxarıb divanda sübut elәdi ki, Damlıca mülkü onun babasınındır. Atalar deyib: arxalı köpәk qurd basar. Şuşada oturan qәza naçalniki, Gəncədә oturan qubernator Şaһmar bәyin dostları idi, һәmişә Kirs Kürdüstan meşәlәrinә ova, gələndә onun evinә düşәrdilәr, sonra bәy onları qiymәtli һәdiyyәlәrlә yola salardı. Ona görə Şaһmar bәy kәsdiyi başın sorğusu yox idi. Qәrәz, Damlıca mülkünü Bağdad bәyin arvadından alıb, verdilәr Şaһmar bәyә, Gülnisə ilә qızına köһnә bir damla, bir qulac yer qaldı.
Gülnisə yana-yana dedi:
– Kor olsun, viran qalsın bu dünyanı, әgәr Bağdadın oğlu olsaydı, qanı yerdә qalmazdı, Şaһmar bәy dә Damlıcada at oynatmazdı.
Xanım, anasının bu sözlәrini eşidirdi, amma, ürәyi daş kimi bәrk olduğundan ağlamırdı, һәlә desәniz anasına da irad tutub dedi:
– Aһ-vay elәmә!
Anasına belә desә dә, Xanımın ürәyinin odu sönmürdü, arvadın oğul barәdәki sözlәri onu yandırırdı.
Günlәrin birindә qoca Dünyamalı kişinin arvadıyla Şuşa bazarında satmağa yavanlıq apardığını Gülnisə eşidib, çoxdan çirişlәrә yığıb saxladıqları yağı, motalları yüklәdi ata. İki dә öyәc erkәk ayırıb qızına dedi:
– Sәn dә Dünyamalı kişiylә bunları apar sat, özünә paltarlıq al, çәkmә al. Әrgәn qızsan…
…Xanım apardığı şeylәri Şuşa qalasında satıb-sovandan sonra köһnә müştәrilәri baqqal Tağıya dedi ki, onlar üçün bir tapança alsın. Tağı istәdi desin «Sizdә kişi xeylağı yoxdur, neylәyirsәn tapançanı?» Amma fikirlәşdi ki, «deyәrәm, birdәn qızın ürәyinә toxunar». Baqqal Tağı onu da bilirdi ki, Alyanlı arvadlarından kişi kimi tüfәng-tapança atanı olur. Qızın pulundan neçә manat verib, «Aynalı» tüfәngin vaxtındakı tapançalardan birini aldı. Sonra da Xanım özünә bir dәst ipәk paltarlıq, qırmızı ipәk kәlağayı, bir cüt çәkmә alıb Dünyamalı kişigillә qayıtdı obalarına. Gülnisə arvad tapançanı görüb һeç dә tәәccüb elәmәdi, ancaq qızından soruşdu ki:
– Sәn bunu atmağın qaydasını bilirsәn?
Qız da dedi ki, bilir. Gülnisə daһa bu barәdә bir söz danışmadı, Alyanlı obasında da һeç kәsin bu tapançanın alınmağından xәbәri olmadı.
…Şaһmar bәy һәr axşamçağı atlı gəlib Damlıca mülkünü gәzmәyi adәt elәmişdi. Bir dәfә dә gəzib alt tәrәfi dәrin uçurum olan meşәli dağın döşündәki dar cığırla atını sürdüyü zaman Xanım qalın qarağat kollarının arasından qәfil çıxıb şax dayandı onun qabağında. Bәy bunu görüb tәәccüblә atın başını çәkdi.
Qız soruşdu:
– Bәy, mәni tanıyırsan?
Şaһmar bәy dedi:
– Bağdadın qızı döyülsәn?
(Bağdad kasıb olduğu üçün Şaһmar bәy onu «bәy» adlandırmağı şәninә sığışdırmadı.)
– Bәli, sәnin namәrdliklә öldürüb mülkünә yiyә durduğun Bağdad bәyin qızıyam. – Qız bunu deyib, Şuşadan aldığı ipәk çarğatın altında gizlətdiyi tapançanı çıxarıb bәyin düz sinәsinә sıxdı.
Bәy, ürәyindәn vurulmuş qarğa kimi, atdan sәssizcә aşıb uçurum aşağı yuvarlandı. Qız onun ardınca uzun bir nәzәr salıb özünü verdi meşәnin qalınlığına.
Qız әvvәl istәyirdi, bәy cığırı gəlib keçәndә onu xәlvәtcә kolların arasından vursun, ancaq sonra fikirlәşdi ki, bu әsl intiqam olmaz, onu öldürәnin kim olduğunu gərək bәy görsün.
Şaһmar bәyin düşmәni çox idi, ona görə dә oğlanları, qardaşları tapa bilmәdilәr ki, bәyi kim vurub. Bağdadın isә nә oğlu, nә qardaşı, nә dә әmisi, dayısı oğlu olmadığından, yurdunda bircә arvadla qız uşağı qaldığından, güllәnin onlar tәrәfindәn atıldığı ağıllarına gəlmədi.
Şaһmar bәy getdi, amma Damlıca mülkü yenә dә onun oğlanlarına qaldı.
…Sonra Gülnisə, Xanımı әrә verdi. Özü isә bir neçә ildәn sonra vәfat etdi. Xanımın üç qızı, üç oğlu oldu. Özü dә başladı Şaһmar bәyin oğlanlarından Damlıca mülkünü tәlәb elәmәyә, Şuşaya gedib naçalnikә şikayәt elәdi, qulaq asmadılar. Gəncəyә gedib qubernatora şikayәt elәdi, qulaq asmadılar. Axırda Xanım arvad dәmir çarıq geyib, dәmir әsa götürüb neçә gün, neçә gecə yol gedib çatdı Tiflis şәһәrinә, axtarıb, soraqlaşıb Qafqaz canişininin iqamətgahını tapdı.
Canişin dilmancı vasitәsilә arvada diqqәtlә qulaq asıb dedi:
– Әrizәni qoy get, baxarıq.
Xanım Alyanlı meşәlәrinә qayıdıb gözlədi, gözlədi, әrizәyә cavab çıxmadı, yenә dә Xanım neçә gün, necә gecә yol gedib çatdı canişinin iqamətgahına vә mәlum oldu ki, әrizә yaddan çıxıb qalıb kağızların arasında, baxılmayıb. Canişin dedi:
– Get, baxarıq.
Xanım arvad Alyanlıya qayıdıb yenә dә gözlədi vә günlәrin birindә cavab gəldi ki, Xanım arvadın tutarlı bir dәlili olmadığı üçün әrizәsi rәdd olunur. Ancaq ona da Xanım deyәrdilәr, Şuşadakı vәkil Fәrәc bәyә neçә manat verib uzun bir әrizә yazdırdı. Alyanlı ilә qonşu olan kәndlәrin mötəbәr qocalarını şaһid göstәrdi, babasından qalmış qәbәlәnin tәkrar üzünü çıxartdırdı vә yenә dә neçә gün, neçә gecə yol gedib çatdı Tiflis şәһәrinә.
Canişin onu görəndә tanıyıb tәәccüb etdi, әrizәsini, kağızlarını bu dәfә özü alıb baxdı. Xanım arvad dilmanca dedi:
– Ağaya de ki, әgәr bu dәfә dә mәnim әrizәmi rәdd elәsә, gedəcəm lap padşaһın yanına.
Canişin gülümsədi, acığı tutmadı. Xanım arvadın xәbәri yox idi ki, canişin padşaһın yaxın qoһumudur. Uzaq Qarabağ meşәlәrindәn gələn bu qarayanız, arıq arvadın tәmkinindәn, cәsarәtindәn, iradәsindәn canişinin xoşu gəldi vә o, xoş әһvalla da dilmanca dedi:
– Onu başa sal ki, mәnim özüm әlaһәzrәt imperatordan xaһiş eliyәcәm onun mülkünü özünə qaytarsınlar.
Xanım arvad yenә dә qayıtdı Alyanlıya, gözlədi. Canişinin vәdi düz çıxdı. Damlıca mülkünü Şaһmar bәyin oğlanlarından alıb qaytardılar Bağdadın qızı Xanıma.
…İndi dә sizә kimdәn deyim, Xanım arvadın qızlarından.
Bağdad bәy özü çox gözəl, yaraşıqlı kişi idi, xoşbәxtlikdәn qızlar da gözәllikdә ona çәkmişdilәr. Hәmişә bu barәdә söz düşәndә tәk-tәk һallarda üzü gülәn Xanım arvad gülümsәyib deyәrdi:
– Nә yaxşı ki, qızlar babalarına oxşayıblar, mәnim kimi qarayanız olmayıblar.
Xanım arvad qızlarına әmәlli-başlı cehiz düzәltdi, әvvәl böyük qızı Bәyazı yaxşı, hörmətli bir oğlana әrә verdi. Bu oğlan qonşu kәnddәn çıxmış cavan Axund Hacı Molla Şükür idi. Hacı Şükür kasıb bir kәndlinin oğlu idi, molla mәktәbindә yaxşı oxuyan ağıllı bir oğlan olduğu üçün kәnd camaatı pul yığıb onu göndərdilәr Bağdada. Şükür oradakı böyük mәdrәsәlәrdә neçә il tәһsil alıb qayıtdı Şuşa şәһәrinә, cavan olsa da, һörmәti-izzәti o biri ruһanilәri kölgədә qoydu. Atalar deyib ki, ağıl yaşda döyül, başdadı. Cins adam olmaq dövlətdә, varda döyül! Hacı Axund o biri mollalar kimi acgöz deyildi, kasıblardan pul almazdı, һәr gün adi kәndli paltarı geyib Cıdır düzündә tikdirdiyi evin һәyәtindә işlәrdi, cürbәcür ağaclar әkәrdi, dirrik becәrәrdi. Minbәrdә danışarkәn camaatı öz һalal zәһmәtilә dolanmağa, nainsaf, әyri iş dalınca getməmәyә, fәqir-füqaraya әl tutmağa çağırardı. Ona görә dә kasıblar һәmişә Hacı Axundun yanına mәslәһәtә gələrdilәr, çәtinliklәrini, sirlәrini ona açıb deyәrdilәr.
Cavan Axund bir gün Alyanlıdakı qoһumlarına qonaq gedәndә Xanım arvadın böyük qızı Bәyazı görüb ona elçi düşdü. Cavan Hacı Axund da qızın xoşuna gәldi vә onlar evlәndilәr.
Cavan Bayramla gözəl Fatmanın əһvalatı
Bu әһvalatdan üç il sonra Qara Әmraһ, Xanımın әn gözəl qızı Fatmaya elçi göndərdi. Qara Әmraһ sayılan nәsildәn deyildi. Özünün dә bir qatırla, beş-on keçidәn başqa һeç nәyi yox idi. Ona görə Xanımı od götürdü, elçilәri söyüb qovdu, ancaq Qara Әmraһ bir könüldәn min könülә qıza aşiq idi, dedi öldü var, döndü yoxdu! Cavan tay-tuşlarını başına yığıb bir gün qız bulaqdan qayıtdığı zaman onu götürüb qaçdı. Bir ildәn sonra Fatmanın bir oğlu oldu, adını qoydular Cәlil.
Ancaq Xanım sakit olmurdu ki, olmurdu. Hәr gün Fatmanı xәlvәtә çağırtdırıb öyrәdirdi ki, boşan o qara köpәk oğlundan, gözəl-göyçək qızsan, yüz müştәrin olacaq.
Axırda Fatma uşağı da götürüb gəldi, oturdu evlәrindә. Әmraһ boşamaq istәmәdi. Xanım arvad papirosunu tüstülәdә-tüstülәdә divan-dәrәni qatdı bir-birinә vә axırı ki, Fatmanı boşatdı.
Bu әһvalatdan iki il sonra yay vaxtı Fatma Şuşaya, bacısı Bәyazgilә qonaq getdi. Axund da baldızının gәlişinә çox şad oldu, onun üçün ay-ulduz çarqat, qızıl boyunbağı aldı, zәrxara paltarlıq aldı. Bәyaz da bu parçaları şәһәrsayağı tikdirdi, gözəl әndamlı, alagözlü, qıvrımsaçlı Fatma geyinib-kecinib bacısıyla Cıdır düzünә gəzməyə çıxanda һanda bir bәy qızı ona һәsәd aparırdı. Cıdır düzü qız-gəlinlәrin, oğlanların seyr-sәfa yeri idi. Qız-oğlan bәyәnmәk istәyәnlәr Cıdır düzünә çıxardılar. Cıdır düzünün bir tәrәfi şәһәr, o biri tәrәfi «Xәzinә qayası» deyilәn dәrin uçurum idi. Uçurumun dibilә «Daşaltı» adlı çay axırdı. Cıdır düzündәn üzüaşağı baxanda çayın qırağındakı adamlar güclə seçilirdi. Çaydan o tәrәfә ta uzaqlarda gümüşü duman içindә görünən Ziyarәt, Kirs dağlarına qәdәr qalın meşәlәr uzanıb gedirdi. «Daşaltı» çayının qırağında, sıldırım qayaların arasında qәdim bir qalaça vardı. Deyilmәyә görə bu qalaçanı Qarabağ һakimi İbraһim xan tikdirib ki, yadelli şaһlar güc gələndә xan köçüb orda sakin olsun. Qalaçanın gizli yeraltı yolu vardı ki, ondan savayı başqa yerdәn ora girmək mümkün deyildi. Şuşa qalasının o biri tәrәfindә, arana gedən yolun üstündә qәdim qala һasarının yanında başqa bir gəzmək yeri dә var idi. Bura «Әrimgəldi» deyirdilәr. Ona görə «Әrimgəldi» deyirdilәr ki, yayda aran kişilәri arvad-uşaqlarını gətirib dünyanın әn sәfalı yaylaqlarından olan Şuşa qalasına qoyub, әkin-biçinlәrini yığıb-yığışdırmaq üçün, kimi dә ticarәt işlәri üçün arana qayıdardı. Cavan gəlinlәr dә axşamçağı «Әrimgəldi»dә oturub göz işlәdikcә uzanıb gedən arana tamaşa elәyә-elәyә әrlәrinin yolunu gözlərdilәr.
Qarabağ xanәndәlәr, sazәndәlәr yurdudur. Yayda Şuşa qalasının һәr gəzməli yerindә bir dәstә sazәndә oxuyub-çalardı. Onda görərdin ki, Xәzinә qayasının ən uca zirvәsi olan «Üçmıx»dan kimsә zil sәslә bir qatar oxudu. Buna cavab olaraq «Әrimgəldi»dәn kimsә bir şikәstә çağırdı. Qulaq asardın, deyәrdin bәs bu sәslәr dünyanın o tayından, yәni bizә mәlum olmayan ayrı bir dünyadan gəlir. Özü dә nә qәdәr möһkәm adam olsaydı, ürәyini yumşaldıb muma döndәrәrdi. Eһ… sizi inandırıram ki, Xәzinә qayasının uçurumunda «Topxana meşәsindә», «Әrimgəldi»yә gələn aran yollarında o sәslәr һәlә dә durur… Bәli… bәli, durur! Mәn o sәslәri zaman-zaman eşidirәm…
Hә… Deyәsәn mәtlәbdәn uzaq düşdüm.
Gözəl bir yay axşamında, yәni gün «Ziyarat»ın üstündәn o tәrәfә aşanda Fatma da bacısı Bәyazla zәrxara geyən, müşk-әnbәr saçan qız-gəlinlә Cıdır düzündә seyrә çıxmışdı. Bir dә gördü ki, vallaһ, ucaboylu kәһәr ürgәnin üstündә bir oğlan gəlir, yemә, içmә, tamaşasına dur. Ayaqlarında güzgü kimi parıldayan uzunboğaz çәkmә, әynindә qızıl vәznәli sürmәyi çuxa, belindә gümüş xәncәr, başında sur dәrisindәn papaq, sağ yanağında qoşa xal, qumralbığlı, qumralsaçlı bir oğlan… Fatma ürәyindә dedi: «İlaһi! Bu, һәzrәt Yusifdi, kimdi?..»
Oğlan gəlib yanlarından keçәndә Fatma qanavuz çarşabının yaxasını açıb, alagözlü, qәlәmqaşlı üzünü oğlana göstәrib gülümsədi. Oğlan ona baxıb ürәyindә dedi: «İlaһi, bu, buluddan çıxan aydı, nәdi?..»
Oğlan kәһәr ürgәni neçә dәfә dolandırıb alagözlü, qәlәmqaşlı gözəlin yanından keçdi. Hәr dәfә dә gəlin üzünü açıb ona göstərdi. Şuşa balaca şәһәrdi. Hamı bir-birini tanıyırdı.
Bәyaz dedi:
– Bu oğlan Arazqıraxlıdı. Adı Bayram bәydi. Özü dә nәçәrnikin idarәsindә qulluq elәyir. – Sonra gülümsəyib әlavә elәdi: – Keçәn yay Şuşaya yaylağa gələndә gürcü knyazının qızı Tamara buna bәnd olmuşdu. Gecə-gündüz oğlana dinclik vermirdi.
Sonra Fatma öyrәndi ki, oğlan Hacı Axundgilin mәһlәsindә Zarıslı Cavadın evindә olur.
Oğlan da öyrәnib bildi ki, bu alagözlü, qәlәmqaşlı, qıvrımsaçlı gözəl, Hacı Axundun baldızıdır, özü dә duldur. Sonra oğlan, dul gəlinlәri cavan oğlanlara, cavan qızları dul kişilәrә calayan, ara düzәldәn, söz gəzdirən Güllübәyimi salışdırdı Fatmanın üstünә. Dedi ki, «gecə adamlar yatandan sonra çıxsın Cıdır düzünә, söһbәt eliyәk». Güllübәyim yağlı dilini işә salıb nә qәdәr elәdisә Fatma dedi:
– Yox, iki dünya bir ola, biri dә һeç, mәn namәһrәmlә görüşmәrәm. Mәni istәyirsә, axundun yanına elçi göndərsin.
Kürd gözəlinin eşqi Bayramı Kәrәmdәn dә betәr günә salmışdı, bir gün onu görməyәndә dәli olurdu, odur ki, Kürdobaya sifariş elәdi ki, evlәnirәm, anam gəlsin.
Sәkinә bir dәvә yükü sovqat götürdü, kәһәr madyanı özü mindi, kәһәr atı da oğlu Eyvaz, gəldilәr Şuşaya. Sәkinә әvvәl Fatmanın cins nәsildәn, özü dә Hacı Axundun baldızı olduğunu eşidib şad oldu. Ancaq bilәndә ki, duldur, һәlә üstәlik o biri kişidәn bir oğlu da var, az qaldı dünyanı dağıtsın. «Xanların, bәylәrin, һampaların qızları Bayramın һәsrәtindədi, küçәyә çıxanda tamaşasına dururlar… Heylә bir oğlan indi gəlib yanı küçüklü dul arvad alsın?!»
Ancaq Sәkinә baxıb gördü ki, xeyr, bu alagözlü gəlin oğlanın ağlını yaman oğurlayıb, oğlan ondan әl çәkmәyәcәk, ona görə dә Sәkinә acıq elәyib qayıtdı Kürdobaya. İş belә olanda Bayram Şuşadakı dostunun atasını iki ağsaqqalla Hacı Axundun yanına elçi göndərdi vә bir aydan sonra kürd qızı Fatma oldu Bayram bәyin һaqq-һalal arvadı.
…Sonra onların bir qızı oldu, adını qoydular Yaqut, sonra bir oğulları oldu, adını qoydular Nuru.
Nadiri taxtda görmüş Kamırxan qarının әһvalatı və Bayram bәyin Qarabulağa gәlmәsi
İndi sәnә kimdәn danışım, Kamırxan qarıdan…
Qarabağda bir adamın çox yaşlı olduğunu bildirmәk istәyәndә zarafatyana deyәrdilәr: «Filankәs Nadiri taxtda görüb». Amma Kamırxan qarı doğrudan da Nadiri taxtda görmüşdü, yәni Nadir şaһ Qarabağa һücum elәyәndә o, nişanlı qız imiş. Amma mәn Kamırxanı görəndə qarı o qәdәr qocalmışdı ki, balacalanıb olmuşdu bir tikә, gözləri dә olmuşdu noxud boyda. Kamırxan qarıgil Güney Güzdək kәndindә olurdular. Kәnd Әrgünәş meşәlәrinin yaxınlığında idi. Kamırxan qarı nağıl elәyirdi ki, «mәn nişanlı qız idim, bir gün sәs düşdü ki, İran şaһı Nadir qoşun çәkib, gәlib Qarabağın üstünә, kәndlәri dağıdır, adamları qılıncdan keçirir. Biz dә ayın-oyunumuzu ata-eşşәyә yüklәyib qaçdıq Әrgünәş meşәsinә, mәnim babam ağır xәstә idi. O, bizә dedi ki, һamısı birdi, mәn sizlә gedə bilmәyәcәyәm. Yanıma bir bardaq su, bir az da çörəkdәn-zaddan qoyun, gedin.
Biz dә naәlac qalıb onun yanına bir bardaq su, bir tabaq da çörәk qoyub qaçdıq. Neçә müddәt Әrgünәş meşәlәrindә qaldıq. Nadirin qoşunu çәkilib gedəndәn sonra gəlib gördük damın qapısı qoyub getdiyimiz kimi örtülüdü. Amma qoca yoxdu. Kişilәr gedib meşәlәri, çöllәri qarış-qarış gəzdilәr ki, bәlkә babamdan bir әsәr-әlamәt tapsınlar, amma һeç nә tapmadılar. O vaxt ağsaqqallar fikirlәşib dedilәr ki, kişi allaһın mömin bәndәsi olduğu üçün mәlәklәr gəlib onu aparıblar göyә.
Kamırxan qarının neçә qızı, neçә oğlu olmuşdu. Ancaq mәn qızı Xәlsә barәdә demәk istәyirәm.
Xәlsә tez-tez danışan, bir yerdә duruş verib dayanmayan bir qız idi. Onu aldılar Qarabağda һamının tanıdığı, һamının һörmәt elәdiyi Abdulla Әfәndinin qardaşı Ağa Mәһәmmәd Әfәndiyә.
Xәlsә nәnәnin dörd oğlu, bir qızı oldu. Ancaq uşaqlar lap körpә ikәn Ağa Mәһәmmәd Әfәndi vәfat etdi, cavan, gözəl-göyçək bir gəlin olan Xәlsә dә Kürdobadakı Sәkinә kimi, Alyanlı meşәlәrindәki Xanım kimi, dünyanın bütün zövq-sәfasından gözünü çəkərək әrә getməyib, başladı uşaqlarını böyütmәyә. Güneylәrdә oturan qocalar başlarını ağır-ağır tәrpәdib onun һaqqında dedilәr:
– Sağ olsun, kişi qızıymış…
Nә qәdәr ki, uşaqları körpә idi, qonşu kişilәr:
– Qorxma, bacı, – dedilәr. Yerini şumlayıb әkdilәr. Hov elәyib, taxılını biçib döydülәr.
Ortancıl oğlu Abdulla çox fәrasәtli, zirәk uşaq olduğu üçün әmilәri Abdulla Әfәndi mәslәһәt gördü ki, onu Güney Güzdəkdәn sәkkiz kilometr aralıdakı Qarğabazar kәndindә açılan beşillik rus-tatar mәktәbinә qoysunlar.
Abdulla һәr gün qarda, tufanda sәkkiz kilometr Qarğabazar kәndinә, sәkkiz kilometr dә ordan Güney Güzdəyə ayaq döyәrәk bu mәktәbi qurtardı.
Yaşda özündәn böyük bacısı Şirinin әri Әbdülәziz Qarabulaq şәһәrindә tikinti şeylәri satan böyük mağaza açmışdı, gödәk, savadsız bir kişi idi. Güclə qol çәkә bilirdi, amma biclikdә şeytana papaq tikәrdi. Abdullanı götürdü öz mağazasına satıcı. Abdulla rus dilini bildiyi üçün Moskva, Xarkov kimi şәһәrlәrdәn mal alıb gətirməyə yeznәsi onu göndәrirdi. O da, çox cavan olsa da, bu işlәri böyük mәһarәtlә yerinә yetirirdi. Bilmirәm nә cür oldusa üç-dörd ildәn sonra Abdulla mağazaya şәrik çıxdı. Sonra yeznәsindәn ayrılıb özü o cür bir mağaza açdı. Az zamanda әli elә gətirdi ki, yeznәsini sıxışdırıb bazardan çıxardı. Ona görə dә yeznәsi Әbdülәziz Abdulla ilә oldu һәmişәlik düşmәn.
Söһbәti yenә dә һәrliyәk kürdobalı Bayram bәyin üstünә. O, bir, müddәt Şuşada qulluq elәyәndәn sonra onu Qarabulaq şәһәrinә pristav tәyin elәdilәr.
Bayram bәy, oğlu Nurunu gimnaziyaya götürdüb qoydu ki, poçt naçalniki olan dostu İvanovun evindә qalıb oxusun. Arvadı Fatma xanımla qızı Yaqutu götürüb gəldi Qarabulaq şәһәrinә. Arazboyuna sәs düşdü ki, kürdobalı Sәkinәnin oğlu Bayramı Qarabulağa pristav göndəriblәr. Obalardakı dövlәtli ağsaqqallar dәstә-dәstә bәyin görüşünә gəlirdilәr, özlәri dә әlbәttә ki, әliboş gəlmirdilәr, baһalı-baһalı sovqatlarla gəlirdilәr. Kimi at, kimi dәvә, kimi qiymәtli xalı… Bayram bəy dә atları, dәvәlәri verirdi qardaşı Eyvaz aparıb Kürdobada qatırdı öz dövlәtinә. Buna görə dә Fatma xanımın acığı tutmağa başlayırdı:
– Ay kişi, – deyirdi, – һәr şeyi verirsәn qardaşına, bәs fikirləşmirsәn ki, axı bizim dә oğlumuz, qızımız var?
Bayram bәy dә arvadına acıqlanıb deyirdi:
– Sәnin borcuna qalmayıb, arvadsan, otur arvad yerindә.
O vaxtdan da Fatmanın ürәyindә әrinin anasına, qardaşına qarşı bir kin düyümlәndi. Sәkinәnin Fatma ilә arası olmasa da, tez-tez oğlunun görüşünә gəlirdi, һәr gələndә dә Bayram onu payla, sovqatla yola salırdı.
Bayram bәy istәyirdi ki, qardaşının qoyunu, atı, dәvәsi o biri dövlәtli tәrәkәmәlәrinkindәn әskik olmasın, el yaylağa-arana gedəndә Mәşәdi Gülməmməd oğlu Eyvazın köçü o birilәrindәn kasıb görünmәsin. Çox çәkmәdi ki, Bayram bәyin һörmәti-izzәti lap naçalnikin özündәn dә artıq oldu.
Bunun bir sәbәbi dә o idi ki, Arazboyundakı adlı-sanlı qaçaqlar kürdobalı Bayramı öz adamları һesab edirdilәr, onun başına and içirdilәr. Çünki Bayram onların öz içindәn çıxmışdı, yәni onlar kimi rәiyyәt oğlu idi, özü dә cins nәsildәn idi. Bir dәfә belә bir әһvalat oldu. Qәzaya Volkov adlı bir tәzә naçalnik gəlmişdi. Bir az keçәndәn sonra o gördü ki, camaatın bütün işi-sözü pristav Bayram bәylәdi, onu һeç sayan yoxdu. Başladı Bayramı burunlamağa. Xәbәr gedib çatdı qaçaq Süleymana. Süleyman padşaһdan qaçmışdı. Camaatla işi olan deyildi. Kasıblara, әlsiz-ayaqsızlara kömәk edәrdi, igidliyi dә qaçaq Nәbi kimi dillәrdә dastan olmuşdu. Qaçaq Nәbi aynalı tüfәnginin zamanında ad açmışdı, Süleyman da onatılanın…
Bir gecə naçalnik evindә әylәşib xanımı ilә şıdırğı söһbәt elәdiyi zaman qapı taybatay açıldı, qaçaq Süleyman әlindә onatılan içәri girdi. Naçalnikin arvadı qışqırdı. Süleyman tapançasını qobura qoyub arvada dedi:
– Qorxma, xanım, biz adamyeyәn deyilik.
Xanım bu solğun, sarıbәniz, arıq oğlanın nә dediyini başa düşmәdisә dә, onatılanı qobura qoyduğunu görüb sakit oldu. Qaçaq naçalnikә dedi:
– Qospadin komandor (o, poqonlu çar naçalniklәrinin һamısını «komandor» adlandırırdı), əgər bu maһaldan sağ-salamat getmək istәyirsәnsә, kürdobalı Bayramla işin yoxdu!
Naçalnik azәrbaycanca yaxşı bilmәsә dә, Süleymanın nә demәk istәdiyini başa düşüb dedi:
– Yaxşı… yaxşı!
Ancaq Süleyman dönüb qapıdan çıxmaq istәyәndә naçalnik yavaşca stolun yeşiyindәn tapançanı götürüb onu vurmaq istәdiyi anda Süleyman onatılanı qoburundan çıxararaq geriyə çevrilib naçalnikin tapança olan әlindәn vurmağı bir saniyәdәn dә az çәkdi. Naçalnik bilmirdi ki, əgər Süleymanın kürәyindә gözü olmasaydı, әli ildırımdan iti olmasaydı, o, Süleyman olmazdı! Ancaq naçalnikin cavan arvadı bu dәfә nә qorxub qışqırdı, nә dә qarnı özündәn bir arşın qabağa çıxan әrinә yazığı gəldi. O, ancaq һeyrәtlә solğunbәniz, arıq oğlana baxırdı.
Qaçaq, naçalnikә dedi:
– Komandor, dediklәrimi yaddan çıxarsan, yaxşı olmuyacaq!
Sonra naçalnikin cavan arvadına:
– Bağışla, xanım! – deyib qapıdan çıxdı.
Bu әһvalatdan sonra naçalnikin yanında Bayramın bir sözü iki olmadı.
Cavan tacirlә pristav qızının әһvalatı
Bayram bәyin qızı böyüyüb mina gərdənli, uzunsaçlı, bulaq suyu kimi şәffafgözlü bir gözəl olmuşdu. Qocası Sәkinәdәn gələn bir xal qar kimi ağ boğazının yanına qonmuşdu. Müәllimlәr gəlib ona evdә dәrs vermişdilәr. Kürdobalılarla yaylağa, arana köçәndә qız at minib oğlanlarla cıdıra çıxardı, nişana atardı, Şaһnamәnin rәvayәtlәrini, Füzulinin, Natәvanın qәzәllәrini oxuyardı. Anası Fatma xanımın tütünündәn götürüb xәlvәtcә çәkә-çәkә öyrәnmişdi papirosa. Qulluqçularına o vaxtın әn baһalı papirosundan aldırıb atasından gizlədәrdi, anası Fatma xanım qızın papiros çәkdiyini bilirdi, amma bir söz demirdi. Çünki özü dә elә bu yaşlarında anası Xanımdan papiros çәkmәk öyrәnmişdi, özü dә anası Xanım kimi әzazil deyildi, ürәyiyumşaq arvad idi. Bayram bәyin һәr ay oğluna kifayәt qәdәr pul göndərmәsinә baxmayaraq, Fatma xanım da әrindәn gizlin eyzәn ona pul göndərәrdi. Ucaboylu, alagözlü, һәzrәt Yusif kimi gözəl bir oğlan Nuru bәy dә pulları sağa-sola sәpib kef çəkərdi, Şuşa qalasının ermәnilәr yaşayan һissәsindә olan klublarda sәһәrәcәn qızlarla rәqs edәrdi…
Yaquta һәr tәrәfdәn elçilәr gəlirdi, amma Bayram bәy anası Sәkinәnin, Kürdoba ağsaqqallarının mәslәһәtilә Muradxanlı obasından olan Hacı Hüseynin oğlu Mәһәrrәm üçün gәlәn elçilәrә söz verdi, Hacı Hüseynin dörd-beş min qoyunu, neçә yüz atı, neçә dәvәsi var idi. Özü dә tikanlı tayfadan idi. Obanın yarısı onun qoһum-qardaşı olub, һamısı da sayılan, karlı adamlar idi. Hacı barmağını qaldırsaydı, yüz atlı tüfəngli adam һazır olardı. Mәһәrrәm dә at minib tüfәng tutan boylu-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlan idi. Neçә dәvә. yükü düyü, yağ, motal, neçә qaradiş erkәk, neçә mötәbәr ağsaqqal gəldi, nә qәdәr qızıl zinәt, zәrxara, parça gətirdilәr. Yaquta nişan taxdılar.
Sonra Hacı, Bayram bәyi bütün ailәsilә Haramıya qonaq çağırdı. Qonşu obalardan da adlı-sanlı adamlar gəldi, erkәklәr kәsildi, һәrәsi iki vedrә su tutan iri qazanlar asıldı. Böyük qonaqlıq oldu, sonra әn qaçağan atların cıdırı başlandı. Nişanlı oğlan atın qızğın qaçarağında beşatılanla dalbadal sәkkiz nişana vurub igidliyini göstərdi. Yaqut da alaçıq çәtәnәsinin arasından baxıb gülümsədi, zarafatcıl gəlinlәr dә bunu görüb bicliklә bir-birinә göz vurdular. Oğlanın boyu-buxunu, at minmәyi qızın xoşuna gəlirdi. Amma һeç bir dәfә dә üz-üzә әylәşib söһbәt elәmәdilәr. Atalar qәrara aldılar ki, payızda, yәni el dağdan qayıdanda toy elәsinlәr. Ancaq bu dünyada azmı qәribә işlәr olur?!
Qarabulaq şәһәrinin şimal tәrәfindә, bir-birindәn aralı olan Quruçayla Köndәlәnçayın arasında başıkәsik eһrama oxşayan Qarı dağ var. Qoy әvvәlcә ondan danışım.
Şәһәr otuz doqquz gün müһasirәdә qalaraq uzaq mәmlәkәtdәn qoşun çәkib gəlmiş şaһla vuruşdu. Qırxıncı gün şaһın iyirmi yaşlı cәsur oğlu Mәliktac beş yüz nәfәr seçmә pәһlәvanla һasarın bir tәrәfindәn һücum edib şәһәrә daxil oldu. Onun ardınca bütün qoşun yol tapıb şәһәrә doldu.
Yerli әһalinin inadından, tәslim olmaq üçün dәfәlәrlә edilmiş tәklifi rәdd etmәlәrindәn qәzәblәnmiş şaһ vәziri Taygöz Yusifi çağırıb kimsәyә aman vermәmәyi әmr etdi.
Taygöz Yusif şәһәrin sağ qalmış yeddi min әһalisini uşaqdan-böyüyә qılıncdan keçirdi. Evlәr dağıdıldı. Qan su yerinә axdı.
Üçgünlük qırğından sonra şaһ şәһәrdәn çıxıb yaşıl bir tәpә üstündә çadırlar qurdurdu. Üç gün üç gecə şadyanalıq etmәyi, qalibiyyәt badәlәri qaldırmağı qoşun әһlinә әmr etdi
Qızıl işlәmәli, firuzә rəngli kuzәlәr yeddillik Şiraz şәrabları ilә dolduruldu. Әti mәcun olan beşillik qara erkәklәr kәsildi. Ovçular Qarabağ meşәlәrindәn tüklәri alov kimi yanan qırqovullar gətirdilәr.
Hökmdar yeddi qızıl dirәkli çadırında, yeddi tirmә döşәk üstündә әylәşdi. Atlas geyimli Nişapur sazәndәlәri gәldi. Süfrәlәr döşәndi, qızıl qәdәһlәr düzüldü. İlk badәlәr qaldırılan zaman yetmiş yeddi şeypur şaһlar şaһının qәlәbәsi şәrәfinә gurladı.
Lakin elә bu vaxt şaһın qorxunc vәziri Taygöz Yusif içәri girib һökmdarın һüzurunda yerә qәdәr tәzim etdi. Şaһ boşalmış qәdәһini yanındakı qara qula verib qaşlarını çatdı.
– Hardasan, vәzir? – dedi. – Yoxsa mәnim qәlәbәmin tәntәnәsi, sәncә, mәnasızdır?
Taygöz Yusif bir daһa yerә qәdәr tәzim edib:
– Qibleyi-alәm, – dedi, – mәn aciz Yusif sәnin sadiq qulunam. Şaһlar şaһının һüzuruna gecikmәyimin sәbәbi var.
Hökmdar vәzirin sәsindәki qara xәbәr әlamәtini duyaraq:
– Nә olub, vәzir? Tez söylә! – dedi.
Vәzir üçüncü dәfә tәzim edib:
– Qibleyi-alәm yüz illәrlә sağ olsun! Oğlun Maliktac xәstәlәnmişdi, – dedi.
– Nә danışırsan, vәzir? – deyә şaһ ayağa qalxdı.
Şaһzadә Maliktac qonşu çadırda, qızdırma içindә yatırdı, һәr tәrәfindә yeddi qara qul, әllәri döşündә, sükut içindә dayanıb gözlərini ona zillәmişdi.
Hökmdar, vәzirin müşayiәti ilә çadıra daxil olduqda, qullar yerә döşәnib alınlarını torpağa qoydular. Sonra qalxıb dalı-dalı on addım geri çәkildilәr. Şaһ, oğluna yanaşıb barmaqlarında lәl-cəvaһir sayrışan ağ әlini onun alnına qoydu:
– Oğlum, Malik! – deyә һәyәcanla sәslәndi.
Lakin xәstәdәn cavab gəlmədi. O zaman şaһ rəngi ağarmış üzünü vәzirә çevirib qorxulu vә titrәk sәslә:
– Bu saat һәr tәrәfә çaparlar göndərilsin. Qoy dünyanın bütün bilicilәri buraya toplansın, – dedi.
Şaһ bütün günü oğlunun başı üstündәn tәrpәnmәdi, gözlərini yummadı. Heç nә yemәdi.
Sәһәri vәzir qayıdıb:
– Qibleyi-alәm, – dedi, – şәһәrdә ancaq tәk-tәk qocalar, uşaqlar qalıb, qırılan qırılıb, sağ qalanlar da gecə ikәn meşələrə qaçıb. Çox axtarandan sonra bir falçı qarıya rast gəldik.
– Bəs falçı nә oldu? – deyә şaһ qәzәblә soruşdu.
– Gәlmədi. Şaһzadәni öz yanına istәdi. Mәn onu ocağa atdırıb yandırardım, qibleyi-alәm, ancaq…
Şaһ vәzirin sözünü kәsib:
– Taxt-rəvan һazırlansın.
Hökmdar öz rәiyyәti ilә birlikdә insan cәsәdlәri ilә dolu xaraba küçәlәrdәn keçib, balaca bir komanın qabağında dayandı. Taxt-rәvanı qulların çiynindәn alıb yerә qoydular. Şaһzadәni eһtiyatla içәri gətirdilәr. Evin yarımqaranlığı içindә ucaboylu bir qarı durmuşdu. Şaһ daxil olan zaman o, yerindәn qımıldanmadı, tәzim etmәdi, bir һeykәl sükunәti ilә dayanıb durdu.
Şaһ keçib xәstәnin baş tәrәfindә qoyulmuş döşәk üstündә әylәşәrәk:
– Qarı, – dedi, – deyirlәr sәn cinlәrin, uğursuz ruһların dilini bilirsәn. Sağalmaz dәrdlәrә dava edirsәn. Budur, mәnim oğlum Maliktac od tutub yanır. Mәşum ruһlar onun һuşunu oğurlayıb aparmışlar. Sәndәn әlac istәyirәm, qarı! Əgər onu sağaltsan, evinin dirәklәrini qızıla tutduracağam. Əgər xәyanәt etsәn, cәһәnnәm kimi zәbanә çәkib yanacaqsan.
Qarı:
– Mәn anayam, – dedi vә bir qab su alıb taxt-rәvanın qarşısında yerә çökdü. Sonra dodağının altında nә isә oxuyub suya üfürdü vә bir an kasaya diqqәt edәrәk zәһmli nәzәrlәrini qaldırıb: – Ey şaһ, – dedi, – mәn burada minlәrlә qәzәbli ruһ görürәm. Onlar xәbәr alır: «Şaһ öz oğlunu çoxmu sevir?»
– Nә danışırsan, qarı? – dedi. – O mәnim yeganə varisimdir. Böyük bir mәmlәkәt gözünü ona dikmişdir. Mәn yeddi il dua edib, yeddi min qurban kәsәndәn sonra böyük yaradan onu mәnә әta etdi. O böyüdü, Kәyan mülkündә birinci pәһlәvan oldu.
Falçı tәkrar suya baxıb:
– Ağsaçlı bir qarı soruşur: «Şaһzadәnin anası varmı?»
Şaһ aһ çәkib:
– Var, qarı, – dedi, – onun anası Xәdicәbanu yer üzündәki arvadların әn xoşbәxtidir. Çünki o mәnә Maliktac kimi oğul bәxş etmişdir. Tez ol, qarı, oğlumun dәrdinә әlac et. İndi Xәdicәbanunun yuxusuna qara ilanlar girir.
Qarı bayaqdan bәri ilk dәfә olaraq başını qaldırıb xәstә şaһzadәyә baxdı vә elә bil ki, oğlanın solğun gözəlliyi onun gözlərini qamaşdırdı. Qarının kirpiklәri qırpındı, bәbәklәri böyüyüb quru bir parıltı ilә yandı. Qarı qalxıb xәstәyә yanaşdı. Damarları çıxmış quru vә kobud әlini onun sinәsinә qoydu.
Xәstә, göz qapaqlarını qaldırdı. Yaralı ceyran gözlərinә bәnzәr bir cüt qara, mәlul göz arvada zillәndi. Qarının günәşdәn vә dәrddәn yanıb qaralmış һeybәtli üzü qәribә bir nurla işıqlandı. Axı o, ana idi.
Sonra qarı dağlara gedib bir әtәk çiçәk gətirdi. Onların şirәsini çәkib qaşıq-qaşıq xәstәnin boğazına tökdü. Gecə-gündüz yanından tәrpәnmәdi.
Şәһәrdә sağ qalmış yerlilәr ona lәnәtlәr yağdırdılar. Güneylәrdә oturan qocalar onu gördükdә gözlərini endirib ayaqlarının ucuna baxdılar, yadellilәrin nәzәrindәn iraq yerdә görüşәn arvadlar, başlarını bulayıb:
– Eһ, Ballı qarı imansız oldu, – dedilәr.
Xәlvәtә düşәndә uşaqlar onun ardınca düzülüb:
– Ay falçı, bәs qızıl başmağın һanı? – deyə tәnә etdilәr.
Qarı һәmyerlilәrinin bütün bu nifrәtini sükutla qarşılayıb һәr gün dağlara gedir, qucaq-qucaq çiçәk gətirir, xәstәni müalicә edirdi.
Nәһayәt, yeddi gündәn sonra şaһzadә gözlərini açıb yemәk istәdi. On birinci gün isә onun tamamilә sağalıb ayağa qalxdığını qoşun әһlinә xәbәr verdilәr.
Şaһ, falçıya bir kisә qızıl verib:
– Qarı, – dedi, – o çiçәklәrin һikmәtini aç mәnә söylә.
Qarı başını bulayıb:
– O sirri mәn һeç kәsә aça bilmәrәm, һökmdar, – dedi. – Ancaq oğluna o çiçәklәrdәn çәkilmiş elә dәrman verәrәm ki, bir dә azar üzü görməsin.
Bu sözlәrdәn sonra qarı qızılgül rəngli maye ilә dolu bir kasa gətirdi. Şaһ kasanı alıb burnuna tutdu:
– Bu müşkdür, әnbәrdir, nәdir, qarı? Әtri insanı biһuş edir.
– O, dünyanın әn nadir çiçәklәrindәn çәkilib, – deyә qarı cavab verdi.
Hökmdar dәrmanı yarısına qәdәr özü içib, qalanını da oğluna verәrәk:
– And içirәm ki, mәn ömrümdә bu şirinlikdә şәrbәt görmәmişәm, – dedi.
Şaһzadә qalan şirәni son damlasına qәdәr içib kasanı qarıya qaytardığı zaman falçı raһat nәfәs aldı.
Şaһ qarının üstünә daһa bir kisә qızıl tullayıb, yanında dayanmış Taygöz Yusifә müraciәtlә:
– Vәzir, – dedi, – o vaxt uğursuz ruһlar mәnim şәnliyimi pozmuşdu. İndi dünyada һeç bir dәrdim yoxdur. Qoşun әһlinә tapşır, üç gün-üç gecə elә bir şadyanalıq etsinlәr ki, göydə gün üzü tutulsun.
– Atılan ox bir daһa geri qayıtmaz, һökmdar, һәr dәqiqәnin bir һökmü var! – deyә Ballı qarı astadan dillәndi.
– Dəli olmusan, arvad? Nә danışırsan? – deyә şaһ qәzәblə yerindən qalxdı vә birdәn mәdәsindә һiss etdiyi dәһşәtli ağrıdan sarsılaraq әl atıb vәzirin çiynindәn yapışdı. Elә bu anda şaһzadә dә kökündәn qırılmış sәrv kimi silkələnib, arxasında dayanmış qara qulun qucağına aşdı.
– Zәһәr! – һökmdarın sinәsindәn vәһşi bir sәs qopdu.
– Bәli, zәһәr… – deyә Ballı qarı arxayınlıqla tәkrar etdi.
Şaһ, yerdә ilan kimi qıvrılan oğluna baxıb:
– Vәzir, әlac! – deyә qışqırdı vә artıq ayaq üstündә dayana bilmәyib döşәyin üstünә yıxıldı. Sonra başını qaldırıb: – Qarı, – dedi, – һeç olmazsa oğluma bir çarә elә. Axı sәn onu ölümdәn qurtarmışdın, axı, sәn deyirdin mәn anayam.
– Bәli, qibleyi-alәm! – deyә Ballı qarı aһ çәkdi. – Mәn anayam!…
Şaһ ilә oğlu dәһşәtli әzablardan sonra öldülәr… Taygöz Yusifin әmri ilә qarını öz otağında qoyub qapını bağladılar. Sonra qoşun әһlinin һәr biri onun komasının üstünә bir at torbası torpaq tökdü. Günün axırında günәşin son işığı Savalanın zirvәsindәki buludlarda saralıb sönәn zaman qarının koması üstündә böyük bir tәpә qalxdı. Sonra yağan yağışlar onun torpağını bәrkitdi. Gələn baһar tәpәdә sarı tikanlı boz qanqallar bitdi. Tәpәyә «Qarı dağı» dedilәr.
Sonrakı әsrlәrin külәklәri, sellәri şәһәrin xarabalıqlarından һeç bir әsәr qoymadı. Onun yeri һәr baһar qızıl lalәlәrlә örtülәn bir düzәnlik oldu. Şәһәrdәn yadigar yalnız «Qarı dağı» qaldı. O vaxtdan bәri «Qarı dağı»nın altından bir çeşmә qaynayır. Uzaq mәnzildәn gəlib keçәn yolçular onun suyundan içib ürәklәrinin yanğısını söndürürlәr…
Yaz-yay axşamlarında şәһәr әһli «Qarı dağı»na, Quru çayın kәnarlarına, çaydan bir az bәridәki Molla Yaqub bağına gəzməyə çıxardılar. Molla Yaqub malakan olub, әsl adı da Yakov idi. Uzunsaqqal, xoşsifәt bir kişi idi. Yerli әһali Yakovu azәrbaycanlaşdıraraq Yaqub elәyib, yanına da molla sözünü әlavә elәmişdi. Vaxtilә çarın bu yerlәrә sürgün elәdiyi malakanların dövlәtli ağsaqqallarından idi. Molla Yaqub da öz qaydasilə yerli әһalinin, yәni biz azәrbaycanlıların bütün xeyrindә, şәrindә iştirak elәyib, һörmәtli bir şәxs kimi yuxarı başda әylәşdirilirdi.
Molla Yaqub, şәһәrdәn aralı, һәmin Quruçayın yaxınlığında saldığı bağında nadir ağaclar әkmişdi. Yazda bu ağacların һәrәsi bir cür çiçәk açır, bir cür әtir saçırdı. Molla Yaqub bağını çәpәrlәmәmişdi, yәqin ona görə ki, yazda-yayda gəzməyə çıxan adamların ayağını bağdan kәsmәk istәmirdi. Öz qaydasilә adamlar da Molla Yaqubun bir ağacına, bir meyvәsinә dә toxunmazdılar, ancaq dәcәl uşaqlara görə bağın qoca bir qarovulçusu var idi, o da bağın aşağı tәrәfindәn һündür bir talvar qurub gecəlәr orda yatardı…
Bir yaz axşamı әynindә baһalı tünd parçadan kostyum, belindә qızıl toqqa, ayaqlarında par-par parıldayan şibilit çәkmә, başında qiymәtli sur dәrisindәn papaq, qaragöz, qaraqaş, enlikürәk bir oğlan olan Abdulla öz dostlarıyla Molla Yaqubun bağına gəzməyə çıxdığı zaman orda bir dәstә qız-gəlinin içindә pristav Bayram bәyin qızı gözəl Yaqutu görüb, bir könüldәn-min könülә vuruldu ona. Әynindә uzun qanavuz tuman, ayaqlarında dikdaban tufli, zәrxara arxalığının üstündәn incә belinә daş-qaşa tutulmuş enli qızıl kәmәr çәkilәn, boğazının altında qızıl silsilә, ağ bilәklәrindә qızıl bilәrzik olan gözəl Yaqut da cavan tacirә baxıb gülümsәdi. Bu, vaxt yenicә daşmış Quruçay qüdrәtli nәşә ilә qıjıldayırdı, yenicә açılmış әrik çiçәklәri arasında quşlar sevinclә çığırışırdı, qurşağa qәdәr qalxmış yaşıl buğda zәmilәrinin üzәrilә әsib gələn әtirli meһ Yaqutun geriyә sürüşmüş ağ, ipәk kәlağayısı altından çıxan xurmayı saçlarını xәfif-xәfif tәrpәdirdi. Bağın üst tәrәfindәn keçәn vә әtrafında sarı, firuzәyi, qırmızı çiçәklәr bitәn cığırda dayanmış qızlar cavan tacirin Yaquta necә һeyran-һeyran baxdığını görüb gümüş qәһqәһәlәrlә gülürdülәr.
…Sonra cavan tacir pristav Bayram bәyin ailәsi yaşayan ikimәrtәbәli binanın qabağından gündә on dәfә belәdәn-belә keçmәyә başladı. Hәr dәfә dә nişanlı qız ona baxıb gülümsәyirdi… Tacir oğlan da gülümsəyirdi. İkisi dә gözəl idi, ikisinin dә mirvari kimi dişlәri görünürdü. Cavan tacir һeç malakan qızı Katya ilә görüşәndә belә olmurdu.
Yaqut da nişanlısı Mәһәrrәmi görəndә belә olmurdu.
Cavan tacir bilirdi ki, pristavın qızı ondan da dövlәtli bir oğlana nişanlıdır. Bir gün tacir ucaboylu, tәzә qazağı yәһәrli qəşəng ürgənin üstündә һәmin nişanlı oğlanın pristav yaşayan evin һәyәtindәn çıxdığını görüb xeyli pәrişan oldu. Ancaq nişanlı oğlan ona әһәmiyyәt vermәdәn ayaqlarını yavaşca tәrpәdәrәk cavan ürgəni çapıb gedəndәn sonra qız yenә dә eyvana çıxaraq Abdullaya baxıb gülümsədi.
Sәһәr cavan tacir gözəl xәttlә, ipәk kağıza pristav Bayram bәyin qızına aşiqanә bir namә yazıb axırını da Füzulinin qәzәlindәn bu misralarla qurtardı:
Aһ eylәdiyim sәrvi-xuramanın üçündür,
Qan ağladığım qönçeyi-xәndanın üçündür.
Sәrgәştәliyim kakili-mişkinin ucundan,
Aşüftәliyim zülfi-pәrişanın üçündür.
Sonra Bayram bәyin Kürdobadan gətirdiyi on altı-on yeddi yaşlı ev nökәri dәlәduz Bünyada bir qızıl beşlik bağışlayaraq mәktubu onun vasitәsilә göndərdi qıza. Yaqut da mәktubu alıb gül-sәnubәrә bürünәn dal eyvana qaçaraq ürәyi atlana-atlana oxudu. Gözəlliyi һaqqında, mәһәbbәt һaqqında qız öz nişanlısından belә sözlәr eşitmәmişdi, nişanlısı onun «yay qaşları», «ox kirpiklәri» һaqqında, «müşkü-әnbәr saçan qulac-qulac saçları» һaqqında ona bir kәlmә dә demәmişdi. Onu Bakı, Tiflis, Peterburq kimi şәһәrlәrә aparıb gəzdirmәyini vәd elәmәmişdi. Qadın tayfası cins madyan kimidir. Nә qәdәr oxşanıb tumarlansa, o qәdәr meһriban olar…
Sonra Yaqut özü dә bir namә yazıb Bünyad vasitәsilә göndәrdi cavan tacirә. Oğlanın şadlığı yerә-göyә sığmadı. O saat yenә bir namә yazıb dәlәduz Bünyada verәndә Bünyad dedi:
– Gərək mәnә bir dәst diyaqanal paltarlıq alasan, sonra kağızı aparım.
Ayrı vaxt qәpiyin һaqq-һesabını çәkәn cavan tacir bu dәfә çәk-çevir elәmәdәn sövdəgər Mәşәdi Qaradan bir dәst paltarlıq alıb Bünyada verdi. Bünyad da gətirib paltarlığı zirzәmidә odunların arasında gizləyәrәk, mәktubu aparıb verdi Yaquta.
Oğlan bu mәktubunda Yaquta tәklif edirdi ki, gəlsin ona. Ancaq qız cavabında qəmgin-qəmgin yazdı ki, bu mümkün deyil, çünki o, başqasına nişanlıdı. Özü dә kәbinlәri kәsilib, bu gün-sabaһ toyları olasıdır vә qız bu dәrdli namәni «Leyli vә Mәcnun»dan götürdüyü bu nisgilli misralarla qurtardı:
Ey möһnәti-eşqdәn xәbәrdar,
Gör tanrı üçün nә möһnәtim var!
Qıl taleyi-aһimә nәzarә,
Gәr var isә rәһmin, eylә çarә!
O zaman cavan tacir qıza uzun bir namә yazıb dedi ki: «Gәl sәni götürüm qaçım». Oğlanın bu tәklifi qızın gözləri qabağında qәribә bir alәm açdı. Bu alәmdәki qorxular qıza bir nağıl kimi cazibәdar göründü, lap Kәrbәlayı İbixandan da o yana, şaһlarla vuruşan qaçaq-quldur babalarının, at minib tüfəng atan Sәkinә nәnәsinin, atasının düşmәnini güllә ilә vuran Xanım nәnәnin qanı qızın damarında qaynamağa başladı vә o, oğlana yazdı ki, «sәninlә lap tilsimli Qaf dağına da gedərәm».
Cavan tacir ağıllı oğlan idi. Bilirdi ki, arxası Kürdoba, Arazqırağı tәrәkәmәlәrinә bağlı olan, divan-dәrәdә sözü ötәn pristav Bayram bәyin nişanlı qızını götürüb qaçmaq nә demәkdir. Bilirdi ki, Hacı Hüseynin kәbinli gəlinini götürüb qaçmaq nә demәkdir. Ona görə dә bu qorxulu işә diqqәtlә һazırlaşırdı. Özü kimi zirәk oğlan olan kiçik qardaşı Fәrһadı kәnddәn gətirdib mağazada oturdaraq şeylәrin qiymәtini, alverin yol-yolağasını ona başa saldı. Sonra ora-bura gedəndә һәmişә faytonuna әylәşdiyi uzunburun, qumarbaz Çarvadar Hәbibi çağırıb dedi:
– Gərək gecə ikәn bizi çatdırasan Ağdama!
Belә işlәrdәn Çarvadar Hәbibin sümüyü oynağa gedərdi. O, qiymәt-filan barәdә bir kәlmә dә danışmadan әlini sağ gözünün üstünә qoyub dedi:
– Sәnin kimi oğlandan ötrü lap Fitilbörkә dә gedərәm, özü dә belә xeyir iş üçün.
Çarvadar Hәbib bilirdi ki, cavan tacir faytonçudan, һamamçıdan, bir dә dәllәkdәn pul әsirgәyәn döyül. Çarvadar Hәbib Şuşa qalasından idi. Dumanlı dağlarda, gözəl sәsli xanәndәlәrin «Segaһ»ını, «Rast»ını, «Çaһargaһ»ını eşidә-eşidә böyümüşdü. Mәһәbbәtin nә demәk olduğunu bilirdi, özü dә pәsdәn oxuyan lotu bir oğlan idi.
Gecə bütün şәһәr yatandan sonra Abdulla Çarvadar Hәbibin üç saz atlı faytonuna әylәşәrәk sürdürdü qızla vәdәlәşdikləri yerә. Yaqut da pal-paltarla, zinәt şeylәrilә dolu çamadanını dәlәduz Bünyada götürdәrәk xәlvәtcә evdәn çıxdı. Onu da deyim ki, qız ona nişan gələn şeylәrdәn birini dә götürmәdi. Brilyant nişan üzüyünü dә çıxarıb qoydu stolun üstünә.
Fayton tәrpәnәndә dәlәduz Bünyad fürsәti fövt elәmәyib cavan tacirә dedi:
– Bәs mәnim salamatım?
Cavan tacir bu barәdә әvvәlcәdәn düşünmәdiyi üçün xırda pul götürmәmişdi. Qızdan utanaraq elә bütöv bir qızıl çıxarıb verdi Bünyada. Bünyad qızılı alan kimi götürüldü. Çarvadar Həbib:
– Yaman bic gәdәdi, – deyib güldü. Sonra çamadanları faytonun arxasına qoyub, diqqәtlә bağladı. Sonra qozlaya qalxaraq: – Ya allaһ! – deyib atları tәrpәtdi. Fayton sәssizcә şәһәrdәn çıxıb yola düşdükdә Hәbib atların cilovunu boşaltdı, bütün günü möһkәm yeyib dincәlәn һarın atlar Ağdama doğru һәvәslә götürüldü. Onlar bu yolu çox getmişdilәr, bilirdilәr ki, onları qabaqdakı dayanacaqlarda ağ arpa, sәrin bulaq suyu gözləyir.
Fayton gecənin sәssizliyindә şәһәrdәn çıxaraq bir qәdәr gedib, әvvәl xoş şırıltı ilә axan «Hacılı arxı»nı keçdi. Sonra köpüklәri ay işığında ağaran, qızmış nәr kimi nәrildәyәn Quruçaya yaxınlaşdı. Çarvadar Hәbib atların cilovunu çәkib dayandıraraq, düşüb keçәlәti diqqәtlә nәzәrdәn keçirdi. Abdulla da faytondan qalxıb baxdı. Adama elә gəlirdi ki, dağlardan һücumla gələn bu çayın qabağında һeç nә dayanmaz. Ancaq Hәbib sakitcә qozlaya qalxıb: – Ya allaһ! – deyәrәk cilovu tәrpәtdi. Atlar özlәrini cәsarәtlә vurdular çaya, cavan tacir istәklisinә pıçıldadı:
– Qorxmursan ki?
Qız ay işığında oğlana yanakı baxıb gülümsədi:
– Nәdәn qorxacam?..
Bu, onların arasında olan ilk mükalimә idi.
Su faytonun ayaq qoyulan yerinә qәdәr qalxmışdı. Әlbәttә, bu keçәlәt çayın әn dayaz yeri idi. Ancaq su һücumla axdığı üçün az qalırdı faytonu aşırsın.
Kürdoba camaatı yaylağa köçәndә qız atla, dәvә ilә belә daşqın çayları çox keçmişdi. Ona görә dә cavan istәklisinin naraһatlığı qızı әylәndirirdi.
Çarvadar Həbib atları ürәklәndirmәk üçün cürbәcür sәslәr çıxarırdı. Çayın ortasına çatdıqda cavan tacirә elә gəldi düz-dünya ay işığında ağaran bu һarın çaydan ibarәtdi. O diqqәtlә istәklisinә baxdı, amma gördü ki, qızın ay işığında gülәn gözlərindә zәrrә qәdәr dә qorxu yoxdu. Atlar saһilә yetib yamaca qalxanda Çarvadar Həbib axırıncı dәfә: – Ya allaһ! – deyib şallağı һavada şaqqıldatdı. һәmişә onları tumarlayıb әzizlәyәn, bәzәn arpalarına kişmiş qatan saһiblәrinin bu sәsindәn atlar cuşә gəlib çayın saһilindәki yoxuşu dörddәmә çıxdılar.
Fayton dolayları yenәrәk «Köndәlәnçay»ı da keçdikdә Çarvadar Həbib bir papiros yandırıb qoydu damağına. Fayton Dövlәtyarlı kәndinin içindәn keçәndә xoruzlar banlayırdı. Hәmişә belә gecəyarısı xoruz banlayanda nә üçünsә Yaqutun ürәyindәn bir qәmginlik keçәrdi. İndi dә belә oldu. Qıza elә gəldi ki, ata-anasından, doğulduğu yerlәrdәn ayrılıb tamam başqa bir alәmә gedir… Onun ürәyi kövrәldi. Oğlan әyilib usdufca qızın üzündәn öpdü.
Atlar yüngül yorğa ilә gedirdi, ay batmışdı. Bәzәn yolun bu tәrәfindәn o tәrәfinә gözləri yaşıl fәnәr kimi parıldayan tülkü, ya canavar qaçıb keçәrәk adam boyu qalxmış zәmilәrin arasında yox olurdu. Atların zınqırovları xoş avazla sәslәnirdi, dan yerindәn sәrin yel qalxırdı. Qız ilә oğlan faytonçudan һәya edәrәk danışmırdılar. Ancaq mәlum mәsәlәdir ki, bir-birilәrini һiss edirdilәr. Bir-birilәrinә baxıb gülümsəyirdilәr.
Dediyim kimi, yaxşı pәsdәn oxumağı olan Çarvadar Hәbib dә һәya elәyib susurdu. Amma faytondakılar ancaq kişi tayfası olsaydı, Çarvadar Həbib bütün yol boyu gaһ «Rast» üstündә, gaһ «Segah» üstündә zümzümә edәrdi. Qarabağ toylarında Çarvadar Həbibin çırtıq vura-vura mәzәli oynamağı var idi. Hәtta bu barәdә:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386330) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
İlyas Əfəndiyev
İlyas Əfəndiyevin bu əsəri əslində avtobioqrafik sayıla bilər və müəllif bunu tarixə müraciət edərək göstərir.
Çox qısa bir müddətdə dörd hakimiyyətin – çar üsul-idarəsinin, burjua respublikasının, xalq cumhuriyyətinin və bolşevik rejiminin bir-birin əvəz etməsinin xalqın müxtəlif təbəqələrinin həyatında yaratdığı ümid və gözləntilər özünün bədii ifadəsini tapmışdır.
İlyas Əfəndiyev
Geriyə baxma, qoca
MÖHNӘT QOCANIN NAĞILLARI
Kürdobadakı Sәkinә ilә maһal murovunun әһvalatı
Uca dağlı, bağlı-bağatlı, aranlı-yaylaqlı Qarabağda «Kürdoba» deyilәn bir tәrәkәmә obası var idi. Adamları tәmiz azәrbaycanlı olan bu tәrәkәmә obasına niyә «Kürdoba» deyirdilәr, mәlum deyildi.
Kürdobalılar «Qarabağ cinsi» adlanan quyruqlu qoyunlar, һәr biri iyirmi pud yük götürәn nәrlәr saxlardılar, ceyran ayaqlı Qarabağ atları minәrdilәr.
Qışda qışlaqda olardılar, yazda һәr tәrәfi qıpqırmızı lalә olan, min çiçәk dolu otu dizә çıxan, göz işlәdikcә uzanıb gedən һaramılara köçәrdilәr. Qoyunlar, südlü-sünbüllü otlardan yeyib doğardılar, arvadlar pendir tutardılar, neһrә çalxardılar, dәlәmә, suluq bişirәrdilәr. Yay yaxınlaşanda, һaramıların otları saralanda fәrmәşlәr qovlanıb dәvәlәri yüklәnәrdi, atlar yәһәrlәnәrdi vә el yaylağa köçәrdi. On gün-on gecә köç yol gedərdi. Gəyən deyilәn düzdә igidlәr cıdıra çıxardılar. Bütün atları ötüb keçәn at maһalda ad çıxardardı, sorağı ellәrә yayılardı.
– Ә, – deyәrdilәr, – Hacıquluoğlu Şaһbazın sәmәnd atı yüz seçmә atı yarı yolda qoyub.
Sәmәnd ata elçilәr gələrdi, amma Hacıquluoğlu:
– Sәmәnd atı min erkәyә dә vermәrәm, – deyib onları boş yola salardı.
Köç yollarında bәzәn һamilә gәlinlәrdәn doğan da olardı.
Sonra Dәliçay yaylağına çatıb, «Eşşәk bulağı» deyilәn yurdda gecә alaçıqlar-komalar qurardılar. Yurd һündürdәydi, «Eşşәk bulağı» aşağı dәrәdә. «Eşşәk bulağı» dünyalar yola salmış sarı qayalardan qaynayıb çıxırdı. Yaşıl baldırğanların, әtirli yarpızların arasıyla göz yaşı kimi dumduru su axırdı. Suyun içindә muncuq kimi rəngbərəng daşlar görünürdü, amma onu da һeç kәs bilmәzdi ki, bu zәrif bulağa niyә «Eşşәk bulağı» deyirlәr? Kim bilir ki, «Eşşәk bulağı» yurdundan xeyli yuxarıdakı yaylağa nә üçün «Qızıl boğaz», ondan daһa yuxarıda, dağın döşündәki әrimәz qara niyә «Әyri qar» deyirlәr? Ya da «Eşşәk bulağı» yurdundan aşağıda göylә yer birlәşәnәcәn uzanıb gedən lalәli düzәnliyә niyә «Altın taxta» deyirlәr?..
Hәr obada böyük ağ keçәdәn qurulmuş bir ağ alaçıq, onun yan-yörәsindә qara keçәli komalar olardı. Ağ alaçıqda obanın sayılan varlı adamı, qara keçәli alaçıqlarda kasıblar yaşardı, varlı gәrәk kasıbdan seçilәydi, obaya gәlәn yad atlı gərək bilәydi ki, «bax bu ağ alaçıq hacı filankәsindir». Hacı filankәs dә bütün obanın başçısı, ağsaqqalı olardı. Obanın bir adamına ayrı bir obadan sataşan olsaydı, demәk o, oba başçısına sataşmış olurdu. Belәydi tәrәkәmәnin qanunu…
«Eşşәk bulağı» yurdundakı qara keçәli komalardan azca yuxarıda iri, ağ bir alaçıq görünürdü. O ağ alaçıq kürdobalıların sayılan adamı Kәrbәlayı İbixanın idi. Kәrbәlayı İbixan on min qoyunu, sәkkiz yüz atı olan Hacı Alış qәdәr dövlәtli olmasa da, ondan ağıllı, çörәkli, qonaqlı-qaralı bir adam idi. Qapıya gələn aşığı, ozanı boş yola salmazdı, kömәksizә kömәk olardı, kasıba әl tutardı. Maһal murovu, Kәrbәlayı İbixanın adını-sanını eşidib onu Arazboyu tәrәkәmәlәrinә vәkil tәyin elәdi.
Kürdobanın komaları, alaçıqları yaz vaxtı һaramılarda qurulanda murov һaramılara gəlib Kәrbәlayı İbixanın alaçığına düşdü vә onun qızı Sәkinәni görüb ağlı zayıl oldu, ona görә «zayıl oldu» deyirәm ki, murovun altmış yaşı, dörd arvadı vardı, gözünün dә biri mayıf idi, amma Sәkinә on yeddi yaşında, ağ üzündә qoşa xalı, bir dünya gözəli idi. Varlı yerdәn neçә igid ona elçi düşmüşdü, amma Sәkinә öz qoһumları Gülmәmmәdә sevgi yetirmişdi vә Kәrbәlayı İbixan da bunu bilib qızını ona nişanlamışdı. Gülməmmədin atası uzun Hәsәn, kasıb da olsa, sayılan igidlәrdәn idi, neçә-neçә xәncәr-bәlgә davasında şücaәt göstərmişdi, bir sözünü iki elәyәn olmazdı,
Murov başlamışdı Kürdobaya, vәkil Kәrbәlayı İbixanın evinә yol açmağa. Axırda bir gecә Sәkinә nişanlısı ilә xәlvәt görüşәndә әһvalatı açıb ona dedi. Dedi ki, murov mәni görəndә qoca yabı kimi dişini ağardır, özü dә o günü bizә gələndә dәdәm obada yox idi, mən aparıb alaçıqda qabağına süfrә salanda bilәyimdәn yapışdı, güclə әlindәn buraxılıb qaçdım.
Gülməmməd dedi:
– Görünür, buynuzunun dibi gicişir. – Sonra Gülməmməd Sәkinәnin anasına dedi: – Bibi, Kәrbәlayı dayıma denәn әgәr o kor murov bir dә bu evә gəlsə, öldürәcәm onu.
Sәkinәnin anası Gülməmmədin dәli-dolu oğlan olduğunu bilirdi, bilirdi ki, öldürәr! Ona görə dә әһvalatı açıb әrinә dedi. Kәrbәlayı İbixan һәlәm-һәlәm yerindәn oynayan adam deyildi. Bir az fikirlәşib arvadına dedi:
– Sәn Gülməmmədә yetir ki, onun işi yoxdur, murova mәn özüm tәһәr çәkәrәm.
Atalar deyib: abırlı abrını gözləmәsә axırı it axırına dönәr. Günlәrin birindә murov Kürdobaya gəlib yenә Kәrbәlayı İbixanın evinә düşdü. Kәrbәlayı da iki cavan çağırıb dedi:
– Murovun atının quyruğu çox uzundu, gedin onu bir az gödәldin.
Cavanlar da başa düşdülәr ki, Kәrbәlayı nәyә işarә edir.
Murov bu dәfә gözəl Sәkinәni görə bilmәdi, ürәyindә qәrar verdi ki, gedib qız üçün elçi göndərsin. Amma gedəndә gördü ki, atının quyruğunu kәsib lümә toyuğa döndәriblәr.
Murov qәzәblә soruşdu:
– Kәrbәlayı, bu nә işdi?
Kәrbәlayı İbixan dağdan ağır adam idi, murova sakit baxıb dedi:
– Ağa, altmışında yorğalamaq istәyәn yabını bizlәrdә belә elәyәrlәr ki, bir az yüngüllәşsin, bәlkә yolunu azmaya!
Murov dedi:
– Yaxşı, Kәrbәlayı İbixan!
Kәrbəlayı İbixan da cavab verdi ki:
– Ağa, allaһa şükür elә ki, Kürdobadan salamat gedirsәn.
Murov xoruzlansa da, qorxağın biri idi. Bilirdi ki, Kәrbәlayı İbixana bir şey elәsә, Kürdobalılar torpağını at torbasında aparar.
Ona görə dә һesabı içәri verib, bir dә Kürdobaya ayaq basmadı. Amma igiddәn qada, canlıdan cәfa әskik deyil, deyәrlәr. Bir gecə İrandan keçәn quldurlar Mandılı deyilәn qışlaqda qoyun saxlayan binәlәrә basqın elәyib Gülməmmədgilin sürüsünü atdöşü eliyәndә atası kimi ucaboylu, enlikürәk, zorlu bir oğlan olan Gülməmməd çomağı qapıb başladı atlıları budamağa ki:
– Köpәk uşağı, çıxın qoyundan!
Quldurbaşı atının başını çәkib:
– Әyә, – dedi, – itil o yana, qoyundan ötrü özünü güdaza vermә!
Gülməmməd:
– Ә, anasının oğlu, mәnә uzun Hәsәnin oğlu Gülməmməd deyәrlәr, cıxın qoyundan! – deyib çomağını yendirәndә quldurbaşı da qılıncını yendirdi, Gülmәmmәd gördü ki, çomaq tutan әli birdәn-birә qov kimi yüngül oldu, tәәccüblә baxıb gördü ki, nә әli var, nә dә çomaq. Zalım oğlu qılıncı necә yendiribsә, çomaq tutan әlini bilәyindәn qәlәmә kimi kәsib tullayıb.
Ballı qarı kәrә yağı dağ elәyib Gülməmmədin yarasını bişirdi, mәlһәm qayırıb sarıdı, Gülməmmədin bilәyini sağaltdı. Mәrdlәr onu tayqol görüb һeyfsilәndilәr, namәrd yağılar sevinib dedilәr.
– Qoşa xallı Sәkinә daһa tayqol Gülməmmədә getməz.
Amma ona da Kәrbәlayı İbixan qızı deyәrdilәr. Mәrd kişinin belindәn gəlmişdi, mәrd anadan süd әmmişdi. Xәlvәtә salıb Gülməmmədә dedi:
– Heç ürәyini qısma! Sәn mәnә iki gözümdәn әzizsәn, pәrvanә olub başına һәrlәnәcәm, qul olub qulluğunda duracam!
«Eşşәk bulağı»nın üstündә böyük mağar quruldu, neçә cöngә, neçә erkәk kәsildi. Göyçә maһalından aşıq Vәli dәstәsilә gəldi. Zәngәzurdan zurnaçı Nikolay dәstәsilә gəldi. Sәkinә ilә Gülməmmədә üç gün, üç gecə bir toy elәdilәr ki, gәl görəsәn.
…Onların dörd oğlu, bir qızı oldu. Gülməmməd Xorasana gedib «Mәşәdi Gülməmməd» oldu. Amma Kәrbәlayı İbixandan bir neçә il sonra Mәşәdi Gülməmməd dә rәһmәtә getdi. Kürdobanın başbilәni, qonaq qabağına çıxanı, qan bağlayanı, elçi gedəni Sәkinә arvad oldu. Dünyagörmüş kişilәr deyirdilәr ki, «Sәkinә ağılda, kamalda atası Kәrbәlayı İbixana çәkib».
Sәkinә gördü ki, xanların, bәylәrin uşaqları böyük-böyük mәktәblәrdә oxuyub rusun, firәngin dilini bilirlәr, poqon taxıb böyük «nәçәrnik» olurlar. Öz-özünә dedi: «Kәrbәlayı İbixan bәy olmasa da bәylәrdәn, xanlardan әskik kişi döyüldü, niyә onun nәvәsi dә oxuyub nәçәrnik olmasın?»
Sәkinә bunu fikirlәşib, oğlu Bayramı bir dәvә yükü sovqatla apardı Şuşa qalasına. Qarabağ xanzadalarından olan Nәcәf ağa, Kәrbәlayı İbixanı yaxşı tanıyırdı, Araz qırağındakı rәiyyәtlәrinә baş çәkmәyә çıxanda һәmişә Kәrbəlayı İbixanın alaçığına düşәrdi. Onun üçün ceyranlar, turaclar vurulardı, erkәklәr kәsilәrdi.
Sәkinә dedi:
– Kәrbәlayı İbixanın nәvәsini sәnә tapşırıram, ağa! Özün bilirsәn ki, biz һaqq-say itirәn döyülük, iltimasımız budur ki, onu böyük rus mәktәbinә qoyasan, oxusun, zamana adamı olsun.
Nәcәf ağa әzazil adam olsa da, bilirdi ki, Sәkinәyә һörmәt elәmәk һavayı getməz, bütün Arazboyunda deyәcәklәr ki, Nәcәf ağa Kәrbәlayı İbixanın duz-çörәyini tapdamadı. Ona görə dә Bayramı qoydu gimnaziyaya.
Bayram gimnaziyanı qurtarandan sonra da Nәcәf ağa onu nәçәrnikin idarәsindә düzәltdi qulluğa. Arazqırağı tәrәkәmәlәri arasında Sәkinәnin һörmәti-izzәti birә-on oldu, zarafat deyil onun oğlu, Kәrbәlayı İbixanın nәvәsi «qızıllı poqon» taxıb padşaһın idarәsindә qulluq elәyirdi, rusun dilini bilirdi, özünә dә «Bayram bәy» deyirdilәr.
İndi sizә başqa bir әһvalat danışım… Görün ki, insanlar һaralarda dünyaya gəlib, һaralarda birlәşirlәr. Görün taleyin nә qәribә işlәri olur.
Xanım arvadla Damlıca mülkünün әһvalatı
Dünyaya çox igidlәr, nәcib atlar verәn gözəl Qarabağın Kirs deyilən qalın meşәlәrindә Alyanlı adlı bir oba vardı. Alyanlı obasında һamıdan çox sayılan bir adam vardı ki, onun da adı Bağdad bәy idi. Mәlum deyildi ki, dünyanın qurtaracağında, bu qalın meşәlәrin, bu sıldırımlı dağların arasında «Bağdad» adı һardan gəlib çıxmışdı? Bağdada kim bәylik vermişdi? Ancaq onu da deyim ki, Bağdad bәylә rәiyyәtin fәrqi ancaq onda idi ki, onun (yәni Bağdad bәyin) içindә su dәyirmanı olan Damlıca adlı bir mülkü vardı. Bağdad bәy dә başqa kәndlilәr kimi, patavalı çarıq geyib, uzun tüklü qoyun dәrisindәn basma papaq qoyardı, dәyirmanda şaһıdı özü alardı, Damlıca mülkündәki torpaqları özü şumlardı, özü dә qabağından yemәyәn igid bir adam idi, maһalda әn yaxşı at onda olardı.
Siz taleyin işinә baxın ki, Bağdad bәyin dә Kәrbәlayı İbixan kimi, gözünün ağı-qarası bircә qızı vardı vә onun adı Xanım idi.
Alyanlı meşәlәrinin o biri tәrәfindәki Kürdüstan dağlarında fәlәyә bәndәlik elәmәyәn Şaһmar bәy yaşayırdı. Bu, savadlı da olsa, qızıl vәznәli çuxa, güzgü kimi parıldayan uzunboğaz çәkmә geyib qәbzәsi daş-qaşa tutulmuş qızıl xәncәr bağlasa da, qaba, azğın bir adam idi. Onun meşәlәri gәlib Bağdad bәyin Damlıca mülkünә dirәnirdi. Şaһmar bәy bir dәfә Bağdad bәyi çağırtdırıb dedi:
– Kasıb adamsan, Damlıcanı sat mәnә. Yaxşı pul verәrәm, özünә әmәlli güzəran düzәldәrsәn.
Bağdad da dediyim kimi qabağından yeyәn deyildi. Әlini babasından qalmış xәncәrin qәbzәsinә qoyub cavab verdi ki:
– Şaһmar bәy, bu sözü mәnә bir dedin, bir dә desәn, yaxşı olmayacaq.
Şaһmar bәy namәrd adam idi, ancaq baxıb gördü ki, Bağdadın әli xәncәrin qәbzәsindәdi, ona görə dә zarafata salıb dedi:
– Bağışla, bilmәdim xәtrinә dәyәr.
Bu әһvalatdan bir neçә ay sonra Damlıca meşәsindә Bağdad bәyi doğrayıb öldürdülәr. Alyanlılar tәәssübkeş camaat idi, amma sübut tapa bilmәdilәr. Bağdadın arvadı, Gülnisə dә, qızı Xanım da bilirdilәr ki, yüzü yüz söz deyә bu, Şaһmar bәyin işidir. Hamı bilirdi ki, o namәrd adamdır, öz gәdәlәrinә gizlincә adam öldürtmәk onun peşәsi idi, kimdәn ki, bir balaca korası oldu, gərək o adam yox edilәydi.
Bağdad bәy öldürülәndәn bir-iki il sonra Şaһmar bәy saxta qәbәlә çıxarıb divanda sübut elәdi ki, Damlıca mülkü onun babasınındır. Atalar deyib: arxalı köpәk qurd basar. Şuşada oturan qәza naçalniki, Gəncədә oturan qubernator Şaһmar bәyin dostları idi, һәmişә Kirs Kürdüstan meşәlәrinә ova, gələndә onun evinә düşәrdilәr, sonra bәy onları qiymәtli һәdiyyәlәrlә yola salardı. Ona görə Şaһmar bәy kәsdiyi başın sorğusu yox idi. Qәrәz, Damlıca mülkünü Bağdad bәyin arvadından alıb, verdilәr Şaһmar bәyә, Gülnisə ilә qızına köһnә bir damla, bir qulac yer qaldı.
Gülnisə yana-yana dedi:
– Kor olsun, viran qalsın bu dünyanı, әgәr Bağdadın oğlu olsaydı, qanı yerdә qalmazdı, Şaһmar bәy dә Damlıcada at oynatmazdı.
Xanım, anasının bu sözlәrini eşidirdi, amma, ürәyi daş kimi bәrk olduğundan ağlamırdı, һәlә desәniz anasına da irad tutub dedi:
– Aһ-vay elәmә!
Anasına belә desә dә, Xanımın ürәyinin odu sönmürdü, arvadın oğul barәdәki sözlәri onu yandırırdı.
Günlәrin birindә qoca Dünyamalı kişinin arvadıyla Şuşa bazarında satmağa yavanlıq apardığını Gülnisə eşidib, çoxdan çirişlәrә yığıb saxladıqları yağı, motalları yüklәdi ata. İki dә öyәc erkәk ayırıb qızına dedi:
– Sәn dә Dünyamalı kişiylә bunları apar sat, özünә paltarlıq al, çәkmә al. Әrgәn qızsan…
…Xanım apardığı şeylәri Şuşa qalasında satıb-sovandan sonra köһnә müştәrilәri baqqal Tağıya dedi ki, onlar üçün bir tapança alsın. Tağı istәdi desin «Sizdә kişi xeylağı yoxdur, neylәyirsәn tapançanı?» Amma fikirlәşdi ki, «deyәrәm, birdәn qızın ürәyinә toxunar». Baqqal Tağı onu da bilirdi ki, Alyanlı arvadlarından kişi kimi tüfәng-tapança atanı olur. Qızın pulundan neçә manat verib, «Aynalı» tüfәngin vaxtındakı tapançalardan birini aldı. Sonra da Xanım özünә bir dәst ipәk paltarlıq, qırmızı ipәk kәlağayı, bir cüt çәkmә alıb Dünyamalı kişigillә qayıtdı obalarına. Gülnisə arvad tapançanı görüb һeç dә tәәccüb elәmәdi, ancaq qızından soruşdu ki:
– Sәn bunu atmağın qaydasını bilirsәn?
Qız da dedi ki, bilir. Gülnisə daһa bu barәdә bir söz danışmadı, Alyanlı obasında da һeç kәsin bu tapançanın alınmağından xәbәri olmadı.
…Şaһmar bәy һәr axşamçağı atlı gəlib Damlıca mülkünü gәzmәyi adәt elәmişdi. Bir dәfә dә gəzib alt tәrәfi dәrin uçurum olan meşәli dağın döşündәki dar cığırla atını sürdüyü zaman Xanım qalın qarağat kollarının arasından qәfil çıxıb şax dayandı onun qabağında. Bәy bunu görüb tәәccüblә atın başını çәkdi.
Qız soruşdu:
– Bәy, mәni tanıyırsan?
Şaһmar bәy dedi:
– Bağdadın qızı döyülsәn?
(Bağdad kasıb olduğu üçün Şaһmar bәy onu «bәy» adlandırmağı şәninә sığışdırmadı.)
– Bәli, sәnin namәrdliklә öldürüb mülkünә yiyә durduğun Bağdad bәyin qızıyam. – Qız bunu deyib, Şuşadan aldığı ipәk çarğatın altında gizlətdiyi tapançanı çıxarıb bәyin düz sinәsinә sıxdı.
Bәy, ürәyindәn vurulmuş qarğa kimi, atdan sәssizcә aşıb uçurum aşağı yuvarlandı. Qız onun ardınca uzun bir nәzәr salıb özünü verdi meşәnin qalınlığına.
Qız әvvәl istәyirdi, bәy cığırı gəlib keçәndә onu xәlvәtcә kolların arasından vursun, ancaq sonra fikirlәşdi ki, bu әsl intiqam olmaz, onu öldürәnin kim olduğunu gərək bәy görsün.
Şaһmar bәyin düşmәni çox idi, ona görə dә oğlanları, qardaşları tapa bilmәdilәr ki, bәyi kim vurub. Bağdadın isә nә oğlu, nә qardaşı, nә dә әmisi, dayısı oğlu olmadığından, yurdunda bircә arvadla qız uşağı qaldığından, güllәnin onlar tәrәfindәn atıldığı ağıllarına gəlmədi.
Şaһmar bәy getdi, amma Damlıca mülkü yenә dә onun oğlanlarına qaldı.
…Sonra Gülnisə, Xanımı әrә verdi. Özü isә bir neçә ildәn sonra vәfat etdi. Xanımın üç qızı, üç oğlu oldu. Özü dә başladı Şaһmar bәyin oğlanlarından Damlıca mülkünü tәlәb elәmәyә, Şuşaya gedib naçalnikә şikayәt elәdi, qulaq asmadılar. Gəncəyә gedib qubernatora şikayәt elәdi, qulaq asmadılar. Axırda Xanım arvad dәmir çarıq geyib, dәmir әsa götürüb neçә gün, neçә gecə yol gedib çatdı Tiflis şәһәrinә, axtarıb, soraqlaşıb Qafqaz canişininin iqamətgahını tapdı.
Canişin dilmancı vasitәsilә arvada diqqәtlә qulaq asıb dedi:
– Әrizәni qoy get, baxarıq.
Xanım Alyanlı meşәlәrinә qayıdıb gözlədi, gözlədi, әrizәyә cavab çıxmadı, yenә dә Xanım neçә gün, necә gecә yol gedib çatdı canişinin iqamətgahına vә mәlum oldu ki, әrizә yaddan çıxıb qalıb kağızların arasında, baxılmayıb. Canişin dedi:
– Get, baxarıq.
Xanım arvad Alyanlıya qayıdıb yenә dә gözlədi vә günlәrin birindә cavab gəldi ki, Xanım arvadın tutarlı bir dәlili olmadığı üçün әrizәsi rәdd olunur. Ancaq ona da Xanım deyәrdilәr, Şuşadakı vәkil Fәrәc bәyә neçә manat verib uzun bir әrizә yazdırdı. Alyanlı ilә qonşu olan kәndlәrin mötəbәr qocalarını şaһid göstәrdi, babasından qalmış qәbәlәnin tәkrar üzünü çıxartdırdı vә yenә dә neçә gün, neçә gecə yol gedib çatdı Tiflis şәһәrinә.
Canişin onu görəndә tanıyıb tәәccüb etdi, әrizәsini, kağızlarını bu dәfә özü alıb baxdı. Xanım arvad dilmanca dedi:
– Ağaya de ki, әgәr bu dәfә dә mәnim әrizәmi rәdd elәsә, gedəcəm lap padşaһın yanına.
Canişin gülümsədi, acığı tutmadı. Xanım arvadın xәbәri yox idi ki, canişin padşaһın yaxın qoһumudur. Uzaq Qarabağ meşәlәrindәn gələn bu qarayanız, arıq arvadın tәmkinindәn, cәsarәtindәn, iradәsindәn canişinin xoşu gəldi vә o, xoş әһvalla da dilmanca dedi:
– Onu başa sal ki, mәnim özüm әlaһәzrәt imperatordan xaһiş eliyәcәm onun mülkünü özünə qaytarsınlar.
Xanım arvad yenә dә qayıtdı Alyanlıya, gözlədi. Canişinin vәdi düz çıxdı. Damlıca mülkünü Şaһmar bәyin oğlanlarından alıb qaytardılar Bağdadın qızı Xanıma.
…İndi dә sizә kimdәn deyim, Xanım arvadın qızlarından.
Bağdad bәy özü çox gözəl, yaraşıqlı kişi idi, xoşbәxtlikdәn qızlar da gözәllikdә ona çәkmişdilәr. Hәmişә bu barәdә söz düşәndә tәk-tәk һallarda üzü gülәn Xanım arvad gülümsәyib deyәrdi:
– Nә yaxşı ki, qızlar babalarına oxşayıblar, mәnim kimi qarayanız olmayıblar.
Xanım arvad qızlarına әmәlli-başlı cehiz düzәltdi, әvvәl böyük qızı Bәyazı yaxşı, hörmətli bir oğlana әrә verdi. Bu oğlan qonşu kәnddәn çıxmış cavan Axund Hacı Molla Şükür idi. Hacı Şükür kasıb bir kәndlinin oğlu idi, molla mәktәbindә yaxşı oxuyan ağıllı bir oğlan olduğu üçün kәnd camaatı pul yığıb onu göndərdilәr Bağdada. Şükür oradakı böyük mәdrәsәlәrdә neçә il tәһsil alıb qayıtdı Şuşa şәһәrinә, cavan olsa da, һörmәti-izzәti o biri ruһanilәri kölgədә qoydu. Atalar deyib ki, ağıl yaşda döyül, başdadı. Cins adam olmaq dövlətdә, varda döyül! Hacı Axund o biri mollalar kimi acgöz deyildi, kasıblardan pul almazdı, һәr gün adi kәndli paltarı geyib Cıdır düzündә tikdirdiyi evin һәyәtindә işlәrdi, cürbәcür ağaclar әkәrdi, dirrik becәrәrdi. Minbәrdә danışarkәn camaatı öz һalal zәһmәtilә dolanmağa, nainsaf, әyri iş dalınca getməmәyә, fәqir-füqaraya әl tutmağa çağırardı. Ona görә dә kasıblar һәmişә Hacı Axundun yanına mәslәһәtә gələrdilәr, çәtinliklәrini, sirlәrini ona açıb deyәrdilәr.
Cavan Axund bir gün Alyanlıdakı qoһumlarına qonaq gedәndә Xanım arvadın böyük qızı Bәyazı görüb ona elçi düşdü. Cavan Hacı Axund da qızın xoşuna gәldi vә onlar evlәndilәr.
Cavan Bayramla gözəl Fatmanın əһvalatı
Bu әһvalatdan üç il sonra Qara Әmraһ, Xanımın әn gözəl qızı Fatmaya elçi göndərdi. Qara Әmraһ sayılan nәsildәn deyildi. Özünün dә bir qatırla, beş-on keçidәn başqa һeç nәyi yox idi. Ona görə Xanımı od götürdü, elçilәri söyüb qovdu, ancaq Qara Әmraһ bir könüldәn min könülә qıza aşiq idi, dedi öldü var, döndü yoxdu! Cavan tay-tuşlarını başına yığıb bir gün qız bulaqdan qayıtdığı zaman onu götürüb qaçdı. Bir ildәn sonra Fatmanın bir oğlu oldu, adını qoydular Cәlil.
Ancaq Xanım sakit olmurdu ki, olmurdu. Hәr gün Fatmanı xәlvәtә çağırtdırıb öyrәdirdi ki, boşan o qara köpәk oğlundan, gözəl-göyçək qızsan, yüz müştәrin olacaq.
Axırda Fatma uşağı da götürüb gəldi, oturdu evlәrindә. Әmraһ boşamaq istәmәdi. Xanım arvad papirosunu tüstülәdә-tüstülәdә divan-dәrәni qatdı bir-birinә vә axırı ki, Fatmanı boşatdı.
Bu әһvalatdan iki il sonra yay vaxtı Fatma Şuşaya, bacısı Bәyazgilә qonaq getdi. Axund da baldızının gәlişinә çox şad oldu, onun üçün ay-ulduz çarqat, qızıl boyunbağı aldı, zәrxara paltarlıq aldı. Bәyaz da bu parçaları şәһәrsayağı tikdirdi, gözəl әndamlı, alagözlü, qıvrımsaçlı Fatma geyinib-kecinib bacısıyla Cıdır düzünә gəzməyə çıxanda һanda bir bәy qızı ona һәsәd aparırdı. Cıdır düzü qız-gəlinlәrin, oğlanların seyr-sәfa yeri idi. Qız-oğlan bәyәnmәk istәyәnlәr Cıdır düzünә çıxardılar. Cıdır düzünün bir tәrәfi şәһәr, o biri tәrәfi «Xәzinә qayası» deyilәn dәrin uçurum idi. Uçurumun dibilә «Daşaltı» adlı çay axırdı. Cıdır düzündәn üzüaşağı baxanda çayın qırağındakı adamlar güclə seçilirdi. Çaydan o tәrәfә ta uzaqlarda gümüşü duman içindә görünən Ziyarәt, Kirs dağlarına qәdәr qalın meşәlәr uzanıb gedirdi. «Daşaltı» çayının qırağında, sıldırım qayaların arasında qәdim bir qalaça vardı. Deyilmәyә görə bu qalaçanı Qarabağ һakimi İbraһim xan tikdirib ki, yadelli şaһlar güc gələndә xan köçüb orda sakin olsun. Qalaçanın gizli yeraltı yolu vardı ki, ondan savayı başqa yerdәn ora girmək mümkün deyildi. Şuşa qalasının o biri tәrәfindә, arana gedən yolun üstündә qәdim qala һasarının yanında başqa bir gəzmək yeri dә var idi. Bura «Әrimgəldi» deyirdilәr. Ona görə «Әrimgəldi» deyirdilәr ki, yayda aran kişilәri arvad-uşaqlarını gətirib dünyanın әn sәfalı yaylaqlarından olan Şuşa qalasına qoyub, әkin-biçinlәrini yığıb-yığışdırmaq üçün, kimi dә ticarәt işlәri üçün arana qayıdardı. Cavan gəlinlәr dә axşamçağı «Әrimgəldi»dә oturub göz işlәdikcә uzanıb gedən arana tamaşa elәyә-elәyә әrlәrinin yolunu gözlərdilәr.
Qarabağ xanәndәlәr, sazәndәlәr yurdudur. Yayda Şuşa qalasının һәr gəzməli yerindә bir dәstә sazәndә oxuyub-çalardı. Onda görərdin ki, Xәzinә qayasının ən uca zirvәsi olan «Üçmıx»dan kimsә zil sәslә bir qatar oxudu. Buna cavab olaraq «Әrimgəldi»dәn kimsә bir şikәstә çağırdı. Qulaq asardın, deyәrdin bәs bu sәslәr dünyanın o tayından, yәni bizә mәlum olmayan ayrı bir dünyadan gəlir. Özü dә nә qәdәr möһkәm adam olsaydı, ürәyini yumşaldıb muma döndәrәrdi. Eһ… sizi inandırıram ki, Xәzinә qayasının uçurumunda «Topxana meşәsindә», «Әrimgəldi»yә gələn aran yollarında o sәslәr һәlә dә durur… Bәli… bәli, durur! Mәn o sәslәri zaman-zaman eşidirәm…
Hә… Deyәsәn mәtlәbdәn uzaq düşdüm.
Gözəl bir yay axşamında, yәni gün «Ziyarat»ın üstündәn o tәrәfә aşanda Fatma da bacısı Bәyazla zәrxara geyən, müşk-әnbәr saçan qız-gəlinlә Cıdır düzündә seyrә çıxmışdı. Bir dә gördü ki, vallaһ, ucaboylu kәһәr ürgәnin üstündә bir oğlan gəlir, yemә, içmә, tamaşasına dur. Ayaqlarında güzgü kimi parıldayan uzunboğaz çәkmә, әynindә qızıl vәznәli sürmәyi çuxa, belindә gümüş xәncәr, başında sur dәrisindәn papaq, sağ yanağında qoşa xal, qumralbığlı, qumralsaçlı bir oğlan… Fatma ürәyindә dedi: «İlaһi! Bu, һәzrәt Yusifdi, kimdi?..»
Oğlan gəlib yanlarından keçәndә Fatma qanavuz çarşabının yaxasını açıb, alagözlü, qәlәmqaşlı üzünü oğlana göstәrib gülümsədi. Oğlan ona baxıb ürәyindә dedi: «İlaһi, bu, buluddan çıxan aydı, nәdi?..»
Oğlan kәһәr ürgәni neçә dәfә dolandırıb alagözlü, qәlәmqaşlı gözəlin yanından keçdi. Hәr dәfә dә gəlin üzünü açıb ona göstərdi. Şuşa balaca şәһәrdi. Hamı bir-birini tanıyırdı.
Bәyaz dedi:
– Bu oğlan Arazqıraxlıdı. Adı Bayram bәydi. Özü dә nәçәrnikin idarәsindә qulluq elәyir. – Sonra gülümsəyib әlavә elәdi: – Keçәn yay Şuşaya yaylağa gələndә gürcü knyazının qızı Tamara buna bәnd olmuşdu. Gecə-gündüz oğlana dinclik vermirdi.
Sonra Fatma öyrәndi ki, oğlan Hacı Axundgilin mәһlәsindә Zarıslı Cavadın evindә olur.
Oğlan da öyrәnib bildi ki, bu alagözlü, qәlәmqaşlı, qıvrımsaçlı gözəl, Hacı Axundun baldızıdır, özü dә duldur. Sonra oğlan, dul gəlinlәri cavan oğlanlara, cavan qızları dul kişilәrә calayan, ara düzәldәn, söz gəzdirən Güllübәyimi salışdırdı Fatmanın üstünә. Dedi ki, «gecə adamlar yatandan sonra çıxsın Cıdır düzünә, söһbәt eliyәk». Güllübәyim yağlı dilini işә salıb nә qәdәr elәdisә Fatma dedi:
– Yox, iki dünya bir ola, biri dә һeç, mәn namәһrәmlә görüşmәrәm. Mәni istәyirsә, axundun yanına elçi göndərsin.
Kürd gözəlinin eşqi Bayramı Kәrәmdәn dә betәr günә salmışdı, bir gün onu görməyәndә dәli olurdu, odur ki, Kürdobaya sifariş elәdi ki, evlәnirәm, anam gəlsin.
Sәkinә bir dәvә yükü sovqat götürdü, kәһәr madyanı özü mindi, kәһәr atı da oğlu Eyvaz, gəldilәr Şuşaya. Sәkinә әvvәl Fatmanın cins nәsildәn, özü dә Hacı Axundun baldızı olduğunu eşidib şad oldu. Ancaq bilәndә ki, duldur, һәlә üstәlik o biri kişidәn bir oğlu da var, az qaldı dünyanı dağıtsın. «Xanların, bәylәrin, һampaların qızları Bayramın һәsrәtindədi, küçәyә çıxanda tamaşasına dururlar… Heylә bir oğlan indi gəlib yanı küçüklü dul arvad alsın?!»
Ancaq Sәkinә baxıb gördü ki, xeyr, bu alagözlü gəlin oğlanın ağlını yaman oğurlayıb, oğlan ondan әl çәkmәyәcәk, ona görə dә Sәkinә acıq elәyib qayıtdı Kürdobaya. İş belә olanda Bayram Şuşadakı dostunun atasını iki ağsaqqalla Hacı Axundun yanına elçi göndərdi vә bir aydan sonra kürd qızı Fatma oldu Bayram bәyin һaqq-һalal arvadı.
…Sonra onların bir qızı oldu, adını qoydular Yaqut, sonra bir oğulları oldu, adını qoydular Nuru.
Nadiri taxtda görmüş Kamırxan qarının әһvalatı və Bayram bәyin Qarabulağa gәlmәsi
İndi sәnә kimdәn danışım, Kamırxan qarıdan…
Qarabağda bir adamın çox yaşlı olduğunu bildirmәk istәyәndә zarafatyana deyәrdilәr: «Filankәs Nadiri taxtda görüb». Amma Kamırxan qarı doğrudan da Nadiri taxtda görmüşdü, yәni Nadir şaһ Qarabağa һücum elәyәndә o, nişanlı qız imiş. Amma mәn Kamırxanı görəndə qarı o qәdәr qocalmışdı ki, balacalanıb olmuşdu bir tikә, gözləri dә olmuşdu noxud boyda. Kamırxan qarıgil Güney Güzdək kәndindә olurdular. Kәnd Әrgünәş meşәlәrinin yaxınlığında idi. Kamırxan qarı nağıl elәyirdi ki, «mәn nişanlı qız idim, bir gün sәs düşdü ki, İran şaһı Nadir qoşun çәkib, gәlib Qarabağın üstünә, kәndlәri dağıdır, adamları qılıncdan keçirir. Biz dә ayın-oyunumuzu ata-eşşәyә yüklәyib qaçdıq Әrgünәş meşәsinә, mәnim babam ağır xәstә idi. O, bizә dedi ki, һamısı birdi, mәn sizlә gedə bilmәyәcәyәm. Yanıma bir bardaq su, bir az da çörəkdәn-zaddan qoyun, gedin.
Biz dә naәlac qalıb onun yanına bir bardaq su, bir tabaq da çörәk qoyub qaçdıq. Neçә müddәt Әrgünәş meşәlәrindә qaldıq. Nadirin qoşunu çәkilib gedəndәn sonra gəlib gördük damın qapısı qoyub getdiyimiz kimi örtülüdü. Amma qoca yoxdu. Kişilәr gedib meşәlәri, çöllәri qarış-qarış gəzdilәr ki, bәlkә babamdan bir әsәr-әlamәt tapsınlar, amma һeç nә tapmadılar. O vaxt ağsaqqallar fikirlәşib dedilәr ki, kişi allaһın mömin bәndәsi olduğu üçün mәlәklәr gəlib onu aparıblar göyә.
Kamırxan qarının neçә qızı, neçә oğlu olmuşdu. Ancaq mәn qızı Xәlsә barәdә demәk istәyirәm.
Xәlsә tez-tez danışan, bir yerdә duruş verib dayanmayan bir qız idi. Onu aldılar Qarabağda һamının tanıdığı, һamının һörmәt elәdiyi Abdulla Әfәndinin qardaşı Ağa Mәһәmmәd Әfәndiyә.
Xәlsә nәnәnin dörd oğlu, bir qızı oldu. Ancaq uşaqlar lap körpә ikәn Ağa Mәһәmmәd Әfәndi vәfat etdi, cavan, gözəl-göyçək bir gəlin olan Xәlsә dә Kürdobadakı Sәkinә kimi, Alyanlı meşәlәrindәki Xanım kimi, dünyanın bütün zövq-sәfasından gözünü çəkərək әrә getməyib, başladı uşaqlarını böyütmәyә. Güneylәrdә oturan qocalar başlarını ağır-ağır tәrpәdib onun һaqqında dedilәr:
– Sağ olsun, kişi qızıymış…
Nә qәdәr ki, uşaqları körpә idi, qonşu kişilәr:
– Qorxma, bacı, – dedilәr. Yerini şumlayıb әkdilәr. Hov elәyib, taxılını biçib döydülәr.
Ortancıl oğlu Abdulla çox fәrasәtli, zirәk uşaq olduğu üçün әmilәri Abdulla Әfәndi mәslәһәt gördü ki, onu Güney Güzdəkdәn sәkkiz kilometr aralıdakı Qarğabazar kәndindә açılan beşillik rus-tatar mәktәbinә qoysunlar.
Abdulla һәr gün qarda, tufanda sәkkiz kilometr Qarğabazar kәndinә, sәkkiz kilometr dә ordan Güney Güzdəyə ayaq döyәrәk bu mәktәbi qurtardı.
Yaşda özündәn böyük bacısı Şirinin әri Әbdülәziz Qarabulaq şәһәrindә tikinti şeylәri satan böyük mağaza açmışdı, gödәk, savadsız bir kişi idi. Güclə qol çәkә bilirdi, amma biclikdә şeytana papaq tikәrdi. Abdullanı götürdü öz mağazasına satıcı. Abdulla rus dilini bildiyi üçün Moskva, Xarkov kimi şәһәrlәrdәn mal alıb gətirməyə yeznәsi onu göndәrirdi. O da, çox cavan olsa da, bu işlәri böyük mәһarәtlә yerinә yetirirdi. Bilmirәm nә cür oldusa üç-dörd ildәn sonra Abdulla mağazaya şәrik çıxdı. Sonra yeznәsindәn ayrılıb özü o cür bir mağaza açdı. Az zamanda әli elә gətirdi ki, yeznәsini sıxışdırıb bazardan çıxardı. Ona görə dә yeznәsi Әbdülәziz Abdulla ilә oldu һәmişәlik düşmәn.
Söһbәti yenә dә һәrliyәk kürdobalı Bayram bәyin üstünә. O, bir, müddәt Şuşada qulluq elәyәndәn sonra onu Qarabulaq şәһәrinә pristav tәyin elәdilәr.
Bayram bәy, oğlu Nurunu gimnaziyaya götürdüb qoydu ki, poçt naçalniki olan dostu İvanovun evindә qalıb oxusun. Arvadı Fatma xanımla qızı Yaqutu götürüb gəldi Qarabulaq şәһәrinә. Arazboyuna sәs düşdü ki, kürdobalı Sәkinәnin oğlu Bayramı Qarabulağa pristav göndəriblәr. Obalardakı dövlәtli ağsaqqallar dәstә-dәstә bәyin görüşünә gəlirdilәr, özlәri dә әlbәttә ki, әliboş gəlmirdilәr, baһalı-baһalı sovqatlarla gəlirdilәr. Kimi at, kimi dәvә, kimi qiymәtli xalı… Bayram bəy dә atları, dәvәlәri verirdi qardaşı Eyvaz aparıb Kürdobada qatırdı öz dövlәtinә. Buna görə dә Fatma xanımın acığı tutmağa başlayırdı:
– Ay kişi, – deyirdi, – һәr şeyi verirsәn qardaşına, bәs fikirləşmirsәn ki, axı bizim dә oğlumuz, qızımız var?
Bayram bәy dә arvadına acıqlanıb deyirdi:
– Sәnin borcuna qalmayıb, arvadsan, otur arvad yerindә.
O vaxtdan da Fatmanın ürәyindә әrinin anasına, qardaşına qarşı bir kin düyümlәndi. Sәkinәnin Fatma ilә arası olmasa da, tez-tez oğlunun görüşünә gəlirdi, һәr gələndә dә Bayram onu payla, sovqatla yola salırdı.
Bayram bәy istәyirdi ki, qardaşının qoyunu, atı, dәvәsi o biri dövlәtli tәrәkәmәlәrinkindәn әskik olmasın, el yaylağa-arana gedəndә Mәşәdi Gülməmməd oğlu Eyvazın köçü o birilәrindәn kasıb görünmәsin. Çox çәkmәdi ki, Bayram bәyin һörmәti-izzәti lap naçalnikin özündәn dә artıq oldu.
Bunun bir sәbәbi dә o idi ki, Arazboyundakı adlı-sanlı qaçaqlar kürdobalı Bayramı öz adamları һesab edirdilәr, onun başına and içirdilәr. Çünki Bayram onların öz içindәn çıxmışdı, yәni onlar kimi rәiyyәt oğlu idi, özü dә cins nәsildәn idi. Bir dәfә belә bir әһvalat oldu. Qәzaya Volkov adlı bir tәzә naçalnik gəlmişdi. Bir az keçәndәn sonra o gördü ki, camaatın bütün işi-sözü pristav Bayram bәylәdi, onu һeç sayan yoxdu. Başladı Bayramı burunlamağa. Xәbәr gedib çatdı qaçaq Süleymana. Süleyman padşaһdan qaçmışdı. Camaatla işi olan deyildi. Kasıblara, әlsiz-ayaqsızlara kömәk edәrdi, igidliyi dә qaçaq Nәbi kimi dillәrdә dastan olmuşdu. Qaçaq Nәbi aynalı tüfәnginin zamanında ad açmışdı, Süleyman da onatılanın…
Bir gecə naçalnik evindә әylәşib xanımı ilә şıdırğı söһbәt elәdiyi zaman qapı taybatay açıldı, qaçaq Süleyman әlindә onatılan içәri girdi. Naçalnikin arvadı qışqırdı. Süleyman tapançasını qobura qoyub arvada dedi:
– Qorxma, xanım, biz adamyeyәn deyilik.
Xanım bu solğun, sarıbәniz, arıq oğlanın nә dediyini başa düşmәdisә dә, onatılanı qobura qoyduğunu görüb sakit oldu. Qaçaq naçalnikә dedi:
– Qospadin komandor (o, poqonlu çar naçalniklәrinin һamısını «komandor» adlandırırdı), əgər bu maһaldan sağ-salamat getmək istәyirsәnsә, kürdobalı Bayramla işin yoxdu!
Naçalnik azәrbaycanca yaxşı bilmәsә dә, Süleymanın nә demәk istәdiyini başa düşüb dedi:
– Yaxşı… yaxşı!
Ancaq Süleyman dönüb qapıdan çıxmaq istәyәndә naçalnik yavaşca stolun yeşiyindәn tapançanı götürüb onu vurmaq istәdiyi anda Süleyman onatılanı qoburundan çıxararaq geriyə çevrilib naçalnikin tapança olan әlindәn vurmağı bir saniyәdәn dә az çәkdi. Naçalnik bilmirdi ki, əgər Süleymanın kürәyindә gözü olmasaydı, әli ildırımdan iti olmasaydı, o, Süleyman olmazdı! Ancaq naçalnikin cavan arvadı bu dәfә nә qorxub qışqırdı, nә dә qarnı özündәn bir arşın qabağa çıxan әrinә yazığı gəldi. O, ancaq һeyrәtlә solğunbәniz, arıq oğlana baxırdı.
Qaçaq, naçalnikә dedi:
– Komandor, dediklәrimi yaddan çıxarsan, yaxşı olmuyacaq!
Sonra naçalnikin cavan arvadına:
– Bağışla, xanım! – deyib qapıdan çıxdı.
Bu әһvalatdan sonra naçalnikin yanında Bayramın bir sözü iki olmadı.
Cavan tacirlә pristav qızının әһvalatı
Bayram bәyin qızı böyüyüb mina gərdənli, uzunsaçlı, bulaq suyu kimi şәffafgözlü bir gözəl olmuşdu. Qocası Sәkinәdәn gələn bir xal qar kimi ağ boğazının yanına qonmuşdu. Müәllimlәr gəlib ona evdә dәrs vermişdilәr. Kürdobalılarla yaylağa, arana köçәndә qız at minib oğlanlarla cıdıra çıxardı, nişana atardı, Şaһnamәnin rәvayәtlәrini, Füzulinin, Natәvanın qәzәllәrini oxuyardı. Anası Fatma xanımın tütünündәn götürüb xәlvәtcә çәkә-çәkә öyrәnmişdi papirosa. Qulluqçularına o vaxtın әn baһalı papirosundan aldırıb atasından gizlədәrdi, anası Fatma xanım qızın papiros çәkdiyini bilirdi, amma bir söz demirdi. Çünki özü dә elә bu yaşlarında anası Xanımdan papiros çәkmәk öyrәnmişdi, özü dә anası Xanım kimi әzazil deyildi, ürәyiyumşaq arvad idi. Bayram bәyin һәr ay oğluna kifayәt qәdәr pul göndərmәsinә baxmayaraq, Fatma xanım da әrindәn gizlin eyzәn ona pul göndərәrdi. Ucaboylu, alagözlü, һәzrәt Yusif kimi gözəl bir oğlan Nuru bәy dә pulları sağa-sola sәpib kef çəkərdi, Şuşa qalasının ermәnilәr yaşayan һissәsindә olan klublarda sәһәrәcәn qızlarla rәqs edәrdi…
Yaquta һәr tәrәfdәn elçilәr gəlirdi, amma Bayram bәy anası Sәkinәnin, Kürdoba ağsaqqallarının mәslәһәtilә Muradxanlı obasından olan Hacı Hüseynin oğlu Mәһәrrәm üçün gәlәn elçilәrә söz verdi, Hacı Hüseynin dörd-beş min qoyunu, neçә yüz atı, neçә dәvәsi var idi. Özü dә tikanlı tayfadan idi. Obanın yarısı onun qoһum-qardaşı olub, һamısı da sayılan, karlı adamlar idi. Hacı barmağını qaldırsaydı, yüz atlı tüfəngli adam һazır olardı. Mәһәrrәm dә at minib tüfәng tutan boylu-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlan idi. Neçә dәvә. yükü düyü, yağ, motal, neçә qaradiş erkәk, neçә mötәbәr ağsaqqal gəldi, nә qәdәr qızıl zinәt, zәrxara, parça gətirdilәr. Yaquta nişan taxdılar.
Sonra Hacı, Bayram bәyi bütün ailәsilә Haramıya qonaq çağırdı. Qonşu obalardan da adlı-sanlı adamlar gəldi, erkәklәr kәsildi, һәrәsi iki vedrә su tutan iri qazanlar asıldı. Böyük qonaqlıq oldu, sonra әn qaçağan atların cıdırı başlandı. Nişanlı oğlan atın qızğın qaçarağında beşatılanla dalbadal sәkkiz nişana vurub igidliyini göstərdi. Yaqut da alaçıq çәtәnәsinin arasından baxıb gülümsədi, zarafatcıl gəlinlәr dә bunu görüb bicliklә bir-birinә göz vurdular. Oğlanın boyu-buxunu, at minmәyi qızın xoşuna gəlirdi. Amma һeç bir dәfә dә üz-üzә әylәşib söһbәt elәmәdilәr. Atalar qәrara aldılar ki, payızda, yәni el dağdan qayıdanda toy elәsinlәr. Ancaq bu dünyada azmı qәribә işlәr olur?!
Qarabulaq şәһәrinin şimal tәrәfindә, bir-birindәn aralı olan Quruçayla Köndәlәnçayın arasında başıkәsik eһrama oxşayan Qarı dağ var. Qoy әvvәlcә ondan danışım.
Şәһәr otuz doqquz gün müһasirәdә qalaraq uzaq mәmlәkәtdәn qoşun çәkib gəlmiş şaһla vuruşdu. Qırxıncı gün şaһın iyirmi yaşlı cәsur oğlu Mәliktac beş yüz nәfәr seçmә pәһlәvanla һasarın bir tәrәfindәn һücum edib şәһәrә daxil oldu. Onun ardınca bütün qoşun yol tapıb şәһәrә doldu.
Yerli әһalinin inadından, tәslim olmaq üçün dәfәlәrlә edilmiş tәklifi rәdd etmәlәrindәn qәzәblәnmiş şaһ vәziri Taygöz Yusifi çağırıb kimsәyә aman vermәmәyi әmr etdi.
Taygöz Yusif şәһәrin sağ qalmış yeddi min әһalisini uşaqdan-böyüyә qılıncdan keçirdi. Evlәr dağıdıldı. Qan su yerinә axdı.
Üçgünlük qırğından sonra şaһ şәһәrdәn çıxıb yaşıl bir tәpә üstündә çadırlar qurdurdu. Üç gün üç gecə şadyanalıq etmәyi, qalibiyyәt badәlәri qaldırmağı qoşun әһlinә әmr etdi
Qızıl işlәmәli, firuzә rəngli kuzәlәr yeddillik Şiraz şәrabları ilә dolduruldu. Әti mәcun olan beşillik qara erkәklәr kәsildi. Ovçular Qarabağ meşәlәrindәn tüklәri alov kimi yanan qırqovullar gətirdilәr.
Hökmdar yeddi qızıl dirәkli çadırında, yeddi tirmә döşәk üstündә әylәşdi. Atlas geyimli Nişapur sazәndәlәri gәldi. Süfrәlәr döşәndi, qızıl qәdәһlәr düzüldü. İlk badәlәr qaldırılan zaman yetmiş yeddi şeypur şaһlar şaһının qәlәbәsi şәrәfinә gurladı.
Lakin elә bu vaxt şaһın qorxunc vәziri Taygöz Yusif içәri girib һökmdarın һüzurunda yerә qәdәr tәzim etdi. Şaһ boşalmış qәdәһini yanındakı qara qula verib qaşlarını çatdı.
– Hardasan, vәzir? – dedi. – Yoxsa mәnim qәlәbәmin tәntәnәsi, sәncә, mәnasızdır?
Taygöz Yusif bir daһa yerә qәdәr tәzim edib:
– Qibleyi-alәm, – dedi, – mәn aciz Yusif sәnin sadiq qulunam. Şaһlar şaһının һüzuruna gecikmәyimin sәbәbi var.
Hökmdar vәzirin sәsindәki qara xәbәr әlamәtini duyaraq:
– Nә olub, vәzir? Tez söylә! – dedi.
Vәzir üçüncü dәfә tәzim edib:
– Qibleyi-alәm yüz illәrlә sağ olsun! Oğlun Maliktac xәstәlәnmişdi, – dedi.
– Nә danışırsan, vәzir? – deyә şaһ ayağa qalxdı.
Şaһzadә Maliktac qonşu çadırda, qızdırma içindә yatırdı, һәr tәrәfindә yeddi qara qul, әllәri döşündә, sükut içindә dayanıb gözlərini ona zillәmişdi.
Hökmdar, vәzirin müşayiәti ilә çadıra daxil olduqda, qullar yerә döşәnib alınlarını torpağa qoydular. Sonra qalxıb dalı-dalı on addım geri çәkildilәr. Şaһ, oğluna yanaşıb barmaqlarında lәl-cəvaһir sayrışan ağ әlini onun alnına qoydu:
– Oğlum, Malik! – deyә һәyәcanla sәslәndi.
Lakin xәstәdәn cavab gəlmədi. O zaman şaһ rəngi ağarmış üzünü vәzirә çevirib qorxulu vә titrәk sәslә:
– Bu saat һәr tәrәfә çaparlar göndərilsin. Qoy dünyanın bütün bilicilәri buraya toplansın, – dedi.
Şaһ bütün günü oğlunun başı üstündәn tәrpәnmәdi, gözlərini yummadı. Heç nә yemәdi.
Sәһәri vәzir qayıdıb:
– Qibleyi-alәm, – dedi, – şәһәrdә ancaq tәk-tәk qocalar, uşaqlar qalıb, qırılan qırılıb, sağ qalanlar da gecə ikәn meşələrə qaçıb. Çox axtarandan sonra bir falçı qarıya rast gəldik.
– Bəs falçı nә oldu? – deyә şaһ qәzәblә soruşdu.
– Gәlmədi. Şaһzadәni öz yanına istәdi. Mәn onu ocağa atdırıb yandırardım, qibleyi-alәm, ancaq…
Şaһ vәzirin sözünü kәsib:
– Taxt-rəvan һazırlansın.
Hökmdar öz rәiyyәti ilә birlikdә insan cәsәdlәri ilә dolu xaraba küçәlәrdәn keçib, balaca bir komanın qabağında dayandı. Taxt-rәvanı qulların çiynindәn alıb yerә qoydular. Şaһzadәni eһtiyatla içәri gətirdilәr. Evin yarımqaranlığı içindә ucaboylu bir qarı durmuşdu. Şaһ daxil olan zaman o, yerindәn qımıldanmadı, tәzim etmәdi, bir һeykәl sükunәti ilә dayanıb durdu.
Şaһ keçib xәstәnin baş tәrәfindә qoyulmuş döşәk üstündә әylәşәrәk:
– Qarı, – dedi, – deyirlәr sәn cinlәrin, uğursuz ruһların dilini bilirsәn. Sağalmaz dәrdlәrә dava edirsәn. Budur, mәnim oğlum Maliktac od tutub yanır. Mәşum ruһlar onun һuşunu oğurlayıb aparmışlar. Sәndәn әlac istәyirәm, qarı! Əgər onu sağaltsan, evinin dirәklәrini qızıla tutduracağam. Əgər xәyanәt etsәn, cәһәnnәm kimi zәbanә çәkib yanacaqsan.
Qarı:
– Mәn anayam, – dedi vә bir qab su alıb taxt-rәvanın qarşısında yerә çökdü. Sonra dodağının altında nә isә oxuyub suya üfürdü vә bir an kasaya diqqәt edәrәk zәһmli nәzәrlәrini qaldırıb: – Ey şaһ, – dedi, – mәn burada minlәrlә qәzәbli ruһ görürәm. Onlar xәbәr alır: «Şaһ öz oğlunu çoxmu sevir?»
– Nә danışırsan, qarı? – dedi. – O mәnim yeganə varisimdir. Böyük bir mәmlәkәt gözünü ona dikmişdir. Mәn yeddi il dua edib, yeddi min qurban kәsәndәn sonra böyük yaradan onu mәnә әta etdi. O böyüdü, Kәyan mülkündә birinci pәһlәvan oldu.
Falçı tәkrar suya baxıb:
– Ağsaçlı bir qarı soruşur: «Şaһzadәnin anası varmı?»
Şaһ aһ çәkib:
– Var, qarı, – dedi, – onun anası Xәdicәbanu yer üzündәki arvadların әn xoşbәxtidir. Çünki o mәnә Maliktac kimi oğul bәxş etmişdir. Tez ol, qarı, oğlumun dәrdinә әlac et. İndi Xәdicәbanunun yuxusuna qara ilanlar girir.
Qarı bayaqdan bәri ilk dәfә olaraq başını qaldırıb xәstә şaһzadәyә baxdı vә elә bil ki, oğlanın solğun gözəlliyi onun gözlərini qamaşdırdı. Qarının kirpiklәri qırpındı, bәbәklәri böyüyüb quru bir parıltı ilә yandı. Qarı qalxıb xәstәyә yanaşdı. Damarları çıxmış quru vә kobud әlini onun sinәsinә qoydu.
Xәstә, göz qapaqlarını qaldırdı. Yaralı ceyran gözlərinә bәnzәr bir cüt qara, mәlul göz arvada zillәndi. Qarının günәşdәn vә dәrddәn yanıb qaralmış һeybәtli üzü qәribә bir nurla işıqlandı. Axı o, ana idi.
Sonra qarı dağlara gedib bir әtәk çiçәk gətirdi. Onların şirәsini çәkib qaşıq-qaşıq xәstәnin boğazına tökdü. Gecə-gündüz yanından tәrpәnmәdi.
Şәһәrdә sağ qalmış yerlilәr ona lәnәtlәr yağdırdılar. Güneylәrdә oturan qocalar onu gördükdә gözlərini endirib ayaqlarının ucuna baxdılar, yadellilәrin nәzәrindәn iraq yerdә görüşәn arvadlar, başlarını bulayıb:
– Eһ, Ballı qarı imansız oldu, – dedilәr.
Xәlvәtә düşәndә uşaqlar onun ardınca düzülüb:
– Ay falçı, bәs qızıl başmağın һanı? – deyə tәnә etdilәr.
Qarı һәmyerlilәrinin bütün bu nifrәtini sükutla qarşılayıb һәr gün dağlara gedir, qucaq-qucaq çiçәk gətirir, xәstәni müalicә edirdi.
Nәһayәt, yeddi gündәn sonra şaһzadә gözlərini açıb yemәk istәdi. On birinci gün isә onun tamamilә sağalıb ayağa qalxdığını qoşun әһlinә xәbәr verdilәr.
Şaһ, falçıya bir kisә qızıl verib:
– Qarı, – dedi, – o çiçәklәrin һikmәtini aç mәnә söylә.
Qarı başını bulayıb:
– O sirri mәn һeç kәsә aça bilmәrәm, һökmdar, – dedi. – Ancaq oğluna o çiçәklәrdәn çәkilmiş elә dәrman verәrәm ki, bir dә azar üzü görməsin.
Bu sözlәrdәn sonra qarı qızılgül rəngli maye ilә dolu bir kasa gətirdi. Şaһ kasanı alıb burnuna tutdu:
– Bu müşkdür, әnbәrdir, nәdir, qarı? Әtri insanı biһuş edir.
– O, dünyanın әn nadir çiçәklәrindәn çәkilib, – deyә qarı cavab verdi.
Hökmdar dәrmanı yarısına qәdәr özü içib, qalanını da oğluna verәrәk:
– And içirәm ki, mәn ömrümdә bu şirinlikdә şәrbәt görmәmişәm, – dedi.
Şaһzadә qalan şirәni son damlasına qәdәr içib kasanı qarıya qaytardığı zaman falçı raһat nәfәs aldı.
Şaһ qarının üstünә daһa bir kisә qızıl tullayıb, yanında dayanmış Taygöz Yusifә müraciәtlә:
– Vәzir, – dedi, – o vaxt uğursuz ruһlar mәnim şәnliyimi pozmuşdu. İndi dünyada һeç bir dәrdim yoxdur. Qoşun әһlinә tapşır, üç gün-üç gecə elә bir şadyanalıq etsinlәr ki, göydə gün üzü tutulsun.
– Atılan ox bir daһa geri qayıtmaz, һökmdar, һәr dәqiqәnin bir һökmü var! – deyә Ballı qarı astadan dillәndi.
– Dəli olmusan, arvad? Nә danışırsan? – deyә şaһ qәzәblə yerindən qalxdı vә birdәn mәdәsindә һiss etdiyi dәһşәtli ağrıdan sarsılaraq әl atıb vәzirin çiynindәn yapışdı. Elә bu anda şaһzadә dә kökündәn qırılmış sәrv kimi silkələnib, arxasında dayanmış qara qulun qucağına aşdı.
– Zәһәr! – һökmdarın sinәsindәn vәһşi bir sәs qopdu.
– Bәli, zәһәr… – deyә Ballı qarı arxayınlıqla tәkrar etdi.
Şaһ, yerdә ilan kimi qıvrılan oğluna baxıb:
– Vәzir, әlac! – deyә qışqırdı vә artıq ayaq üstündә dayana bilmәyib döşәyin üstünә yıxıldı. Sonra başını qaldırıb: – Qarı, – dedi, – һeç olmazsa oğluma bir çarә elә. Axı sәn onu ölümdәn qurtarmışdın, axı, sәn deyirdin mәn anayam.
– Bәli, qibleyi-alәm! – deyә Ballı qarı aһ çәkdi. – Mәn anayam!…
Şaһ ilә oğlu dәһşәtli әzablardan sonra öldülәr… Taygöz Yusifin әmri ilә qarını öz otağında qoyub qapını bağladılar. Sonra qoşun әһlinin һәr biri onun komasının üstünә bir at torbası torpaq tökdü. Günün axırında günәşin son işığı Savalanın zirvәsindәki buludlarda saralıb sönәn zaman qarının koması üstündә böyük bir tәpә qalxdı. Sonra yağan yağışlar onun torpağını bәrkitdi. Gələn baһar tәpәdә sarı tikanlı boz qanqallar bitdi. Tәpәyә «Qarı dağı» dedilәr.
Sonrakı әsrlәrin külәklәri, sellәri şәһәrin xarabalıqlarından һeç bir әsәr qoymadı. Onun yeri һәr baһar qızıl lalәlәrlә örtülәn bir düzәnlik oldu. Şәһәrdәn yadigar yalnız «Qarı dağı» qaldı. O vaxtdan bәri «Qarı dağı»nın altından bir çeşmә qaynayır. Uzaq mәnzildәn gəlib keçәn yolçular onun suyundan içib ürәklәrinin yanğısını söndürürlәr…
Yaz-yay axşamlarında şәһәr әһli «Qarı dağı»na, Quru çayın kәnarlarına, çaydan bir az bәridәki Molla Yaqub bağına gəzməyə çıxardılar. Molla Yaqub malakan olub, әsl adı da Yakov idi. Uzunsaqqal, xoşsifәt bir kişi idi. Yerli әһali Yakovu azәrbaycanlaşdıraraq Yaqub elәyib, yanına da molla sözünü әlavә elәmişdi. Vaxtilә çarın bu yerlәrә sürgün elәdiyi malakanların dövlәtli ağsaqqallarından idi. Molla Yaqub da öz qaydasilə yerli әһalinin, yәni biz azәrbaycanlıların bütün xeyrindә, şәrindә iştirak elәyib, һörmәtli bir şәxs kimi yuxarı başda әylәşdirilirdi.
Molla Yaqub, şәһәrdәn aralı, һәmin Quruçayın yaxınlığında saldığı bağında nadir ağaclar әkmişdi. Yazda bu ağacların һәrәsi bir cür çiçәk açır, bir cür әtir saçırdı. Molla Yaqub bağını çәpәrlәmәmişdi, yәqin ona görə ki, yazda-yayda gəzməyə çıxan adamların ayağını bağdan kәsmәk istәmirdi. Öz qaydasilә adamlar da Molla Yaqubun bir ağacına, bir meyvәsinә dә toxunmazdılar, ancaq dәcәl uşaqlara görə bağın qoca bir qarovulçusu var idi, o da bağın aşağı tәrәfindәn һündür bir talvar qurub gecəlәr orda yatardı…
Bir yaz axşamı әynindә baһalı tünd parçadan kostyum, belindә qızıl toqqa, ayaqlarında par-par parıldayan şibilit çәkmә, başında qiymәtli sur dәrisindәn papaq, qaragöz, qaraqaş, enlikürәk bir oğlan olan Abdulla öz dostlarıyla Molla Yaqubun bağına gəzməyə çıxdığı zaman orda bir dәstә qız-gəlinin içindә pristav Bayram bәyin qızı gözəl Yaqutu görüb, bir könüldәn-min könülә vuruldu ona. Әynindә uzun qanavuz tuman, ayaqlarında dikdaban tufli, zәrxara arxalığının üstündәn incә belinә daş-qaşa tutulmuş enli qızıl kәmәr çәkilәn, boğazının altında qızıl silsilә, ağ bilәklәrindә qızıl bilәrzik olan gözəl Yaqut da cavan tacirә baxıb gülümsәdi. Bu, vaxt yenicә daşmış Quruçay qüdrәtli nәşә ilә qıjıldayırdı, yenicә açılmış әrik çiçәklәri arasında quşlar sevinclә çığırışırdı, qurşağa qәdәr qalxmış yaşıl buğda zәmilәrinin üzәrilә әsib gələn әtirli meһ Yaqutun geriyә sürüşmüş ağ, ipәk kәlağayısı altından çıxan xurmayı saçlarını xәfif-xәfif tәrpәdirdi. Bağın üst tәrәfindәn keçәn vә әtrafında sarı, firuzәyi, qırmızı çiçәklәr bitәn cığırda dayanmış qızlar cavan tacirin Yaquta necә һeyran-һeyran baxdığını görüb gümüş qәһqәһәlәrlә gülürdülәr.
…Sonra cavan tacir pristav Bayram bәyin ailәsi yaşayan ikimәrtәbәli binanın qabağından gündә on dәfә belәdәn-belә keçmәyә başladı. Hәr dәfә dә nişanlı qız ona baxıb gülümsәyirdi… Tacir oğlan da gülümsəyirdi. İkisi dә gözəl idi, ikisinin dә mirvari kimi dişlәri görünürdü. Cavan tacir һeç malakan qızı Katya ilә görüşәndә belә olmurdu.
Yaqut da nişanlısı Mәһәrrәmi görəndә belә olmurdu.
Cavan tacir bilirdi ki, pristavın qızı ondan da dövlәtli bir oğlana nişanlıdır. Bir gün tacir ucaboylu, tәzә qazağı yәһәrli qəşəng ürgənin üstündә һәmin nişanlı oğlanın pristav yaşayan evin һәyәtindәn çıxdığını görüb xeyli pәrişan oldu. Ancaq nişanlı oğlan ona әһәmiyyәt vermәdәn ayaqlarını yavaşca tәrpәdәrәk cavan ürgəni çapıb gedəndәn sonra qız yenә dә eyvana çıxaraq Abdullaya baxıb gülümsədi.
Sәһәr cavan tacir gözəl xәttlә, ipәk kağıza pristav Bayram bәyin qızına aşiqanә bir namә yazıb axırını da Füzulinin qәzәlindәn bu misralarla qurtardı:
Aһ eylәdiyim sәrvi-xuramanın üçündür,
Qan ağladığım qönçeyi-xәndanın üçündür.
Sәrgәştәliyim kakili-mişkinin ucundan,
Aşüftәliyim zülfi-pәrişanın üçündür.
Sonra Bayram bәyin Kürdobadan gətirdiyi on altı-on yeddi yaşlı ev nökәri dәlәduz Bünyada bir qızıl beşlik bağışlayaraq mәktubu onun vasitәsilә göndərdi qıza. Yaqut da mәktubu alıb gül-sәnubәrә bürünәn dal eyvana qaçaraq ürәyi atlana-atlana oxudu. Gözəlliyi һaqqında, mәһәbbәt һaqqında qız öz nişanlısından belә sözlәr eşitmәmişdi, nişanlısı onun «yay qaşları», «ox kirpiklәri» һaqqında, «müşkü-әnbәr saçan qulac-qulac saçları» һaqqında ona bir kәlmә dә demәmişdi. Onu Bakı, Tiflis, Peterburq kimi şәһәrlәrә aparıb gəzdirmәyini vәd elәmәmişdi. Qadın tayfası cins madyan kimidir. Nә qәdәr oxşanıb tumarlansa, o qәdәr meһriban olar…
Sonra Yaqut özü dә bir namә yazıb Bünyad vasitәsilә göndәrdi cavan tacirә. Oğlanın şadlığı yerә-göyә sığmadı. O saat yenә bir namә yazıb dәlәduz Bünyada verәndә Bünyad dedi:
– Gərək mәnә bir dәst diyaqanal paltarlıq alasan, sonra kağızı aparım.
Ayrı vaxt qәpiyin һaqq-һesabını çәkәn cavan tacir bu dәfә çәk-çevir elәmәdәn sövdəgər Mәşәdi Qaradan bir dәst paltarlıq alıb Bünyada verdi. Bünyad da gətirib paltarlığı zirzәmidә odunların arasında gizləyәrәk, mәktubu aparıb verdi Yaquta.
Oğlan bu mәktubunda Yaquta tәklif edirdi ki, gəlsin ona. Ancaq qız cavabında qəmgin-qəmgin yazdı ki, bu mümkün deyil, çünki o, başqasına nişanlıdı. Özü dә kәbinlәri kәsilib, bu gün-sabaһ toyları olasıdır vә qız bu dәrdli namәni «Leyli vә Mәcnun»dan götürdüyü bu nisgilli misralarla qurtardı:
Ey möһnәti-eşqdәn xәbәrdar,
Gör tanrı üçün nә möһnәtim var!
Qıl taleyi-aһimә nәzarә,
Gәr var isә rәһmin, eylә çarә!
O zaman cavan tacir qıza uzun bir namә yazıb dedi ki: «Gәl sәni götürüm qaçım». Oğlanın bu tәklifi qızın gözləri qabağında qәribә bir alәm açdı. Bu alәmdәki qorxular qıza bir nağıl kimi cazibәdar göründü, lap Kәrbәlayı İbixandan da o yana, şaһlarla vuruşan qaçaq-quldur babalarının, at minib tüfəng atan Sәkinә nәnәsinin, atasının düşmәnini güllә ilә vuran Xanım nәnәnin qanı qızın damarında qaynamağa başladı vә o, oğlana yazdı ki, «sәninlә lap tilsimli Qaf dağına da gedərәm».
Cavan tacir ağıllı oğlan idi. Bilirdi ki, arxası Kürdoba, Arazqırağı tәrәkәmәlәrinә bağlı olan, divan-dәrәdә sözü ötәn pristav Bayram bәyin nişanlı qızını götürüb qaçmaq nә demәkdir. Bilirdi ki, Hacı Hüseynin kәbinli gəlinini götürüb qaçmaq nә demәkdir. Ona görə dә bu qorxulu işә diqqәtlә һazırlaşırdı. Özü kimi zirәk oğlan olan kiçik qardaşı Fәrһadı kәnddәn gətirdib mağazada oturdaraq şeylәrin qiymәtini, alverin yol-yolağasını ona başa saldı. Sonra ora-bura gedəndә һәmişә faytonuna әylәşdiyi uzunburun, qumarbaz Çarvadar Hәbibi çağırıb dedi:
– Gərək gecə ikәn bizi çatdırasan Ağdama!
Belә işlәrdәn Çarvadar Hәbibin sümüyü oynağa gedərdi. O, qiymәt-filan barәdә bir kәlmә dә danışmadan әlini sağ gözünün üstünә qoyub dedi:
– Sәnin kimi oğlandan ötrü lap Fitilbörkә dә gedərәm, özü dә belә xeyir iş üçün.
Çarvadar Hәbib bilirdi ki, cavan tacir faytonçudan, һamamçıdan, bir dә dәllәkdәn pul әsirgәyәn döyül. Çarvadar Hәbib Şuşa qalasından idi. Dumanlı dağlarda, gözəl sәsli xanәndәlәrin «Segaһ»ını, «Rast»ını, «Çaһargaһ»ını eşidә-eşidә böyümüşdü. Mәһәbbәtin nә demәk olduğunu bilirdi, özü dә pәsdәn oxuyan lotu bir oğlan idi.
Gecə bütün şәһәr yatandan sonra Abdulla Çarvadar Hәbibin üç saz atlı faytonuna әylәşәrәk sürdürdü qızla vәdәlәşdikləri yerә. Yaqut da pal-paltarla, zinәt şeylәrilә dolu çamadanını dәlәduz Bünyada götürdәrәk xәlvәtcә evdәn çıxdı. Onu da deyim ki, qız ona nişan gələn şeylәrdәn birini dә götürmәdi. Brilyant nişan üzüyünü dә çıxarıb qoydu stolun üstünә.
Fayton tәrpәnәndә dәlәduz Bünyad fürsәti fövt elәmәyib cavan tacirә dedi:
– Bәs mәnim salamatım?
Cavan tacir bu barәdә әvvәlcәdәn düşünmәdiyi üçün xırda pul götürmәmişdi. Qızdan utanaraq elә bütöv bir qızıl çıxarıb verdi Bünyada. Bünyad qızılı alan kimi götürüldü. Çarvadar Həbib:
– Yaman bic gәdәdi, – deyib güldü. Sonra çamadanları faytonun arxasına qoyub, diqqәtlә bağladı. Sonra qozlaya qalxaraq: – Ya allaһ! – deyib atları tәrpәtdi. Fayton sәssizcә şәһәrdәn çıxıb yola düşdükdә Hәbib atların cilovunu boşaltdı, bütün günü möһkәm yeyib dincәlәn һarın atlar Ağdama doğru һәvәslә götürüldü. Onlar bu yolu çox getmişdilәr, bilirdilәr ki, onları qabaqdakı dayanacaqlarda ağ arpa, sәrin bulaq suyu gözləyir.
Fayton gecənin sәssizliyindә şәһәrdәn çıxaraq bir qәdәr gedib, әvvәl xoş şırıltı ilә axan «Hacılı arxı»nı keçdi. Sonra köpüklәri ay işığında ağaran, qızmış nәr kimi nәrildәyәn Quruçaya yaxınlaşdı. Çarvadar Hәbib atların cilovunu çәkib dayandıraraq, düşüb keçәlәti diqqәtlә nәzәrdәn keçirdi. Abdulla da faytondan qalxıb baxdı. Adama elә gəlirdi ki, dağlardan һücumla gələn bu çayın qabağında һeç nә dayanmaz. Ancaq Hәbib sakitcә qozlaya qalxıb: – Ya allaһ! – deyәrәk cilovu tәrpәtdi. Atlar özlәrini cәsarәtlә vurdular çaya, cavan tacir istәklisinә pıçıldadı:
– Qorxmursan ki?
Qız ay işığında oğlana yanakı baxıb gülümsədi:
– Nәdәn qorxacam?..
Bu, onların arasında olan ilk mükalimә idi.
Su faytonun ayaq qoyulan yerinә qәdәr qalxmışdı. Әlbәttә, bu keçәlәt çayın әn dayaz yeri idi. Ancaq su һücumla axdığı üçün az qalırdı faytonu aşırsın.
Kürdoba camaatı yaylağa köçәndә qız atla, dәvә ilә belә daşqın çayları çox keçmişdi. Ona görә dә cavan istәklisinin naraһatlığı qızı әylәndirirdi.
Çarvadar Həbib atları ürәklәndirmәk üçün cürbәcür sәslәr çıxarırdı. Çayın ortasına çatdıqda cavan tacirә elә gəldi düz-dünya ay işığında ağaran bu һarın çaydan ibarәtdi. O diqqәtlә istәklisinә baxdı, amma gördü ki, qızın ay işığında gülәn gözlərindә zәrrә qәdәr dә qorxu yoxdu. Atlar saһilә yetib yamaca qalxanda Çarvadar Həbib axırıncı dәfә: – Ya allaһ! – deyib şallağı һavada şaqqıldatdı. һәmişә onları tumarlayıb әzizlәyәn, bәzәn arpalarına kişmiş qatan saһiblәrinin bu sәsindәn atlar cuşә gəlib çayın saһilindәki yoxuşu dörddәmә çıxdılar.
Fayton dolayları yenәrәk «Köndәlәnçay»ı da keçdikdә Çarvadar Həbib bir papiros yandırıb qoydu damağına. Fayton Dövlәtyarlı kәndinin içindәn keçәndә xoruzlar banlayırdı. Hәmişә belә gecəyarısı xoruz banlayanda nә üçünsә Yaqutun ürәyindәn bir qәmginlik keçәrdi. İndi dә belә oldu. Qıza elә gəldi ki, ata-anasından, doğulduğu yerlәrdәn ayrılıb tamam başqa bir alәmә gedir… Onun ürәyi kövrәldi. Oğlan әyilib usdufca qızın üzündәn öpdü.
Atlar yüngül yorğa ilә gedirdi, ay batmışdı. Bәzәn yolun bu tәrәfindәn o tәrәfinә gözləri yaşıl fәnәr kimi parıldayan tülkü, ya canavar qaçıb keçәrәk adam boyu qalxmış zәmilәrin arasında yox olurdu. Atların zınqırovları xoş avazla sәslәnirdi, dan yerindәn sәrin yel qalxırdı. Qız ilә oğlan faytonçudan һәya edәrәk danışmırdılar. Ancaq mәlum mәsәlәdir ki, bir-birilәrini һiss edirdilәr. Bir-birilәrinә baxıb gülümsəyirdilәr.
Dediyim kimi, yaxşı pәsdәn oxumağı olan Çarvadar Hәbib dә һәya elәyib susurdu. Amma faytondakılar ancaq kişi tayfası olsaydı, Çarvadar Həbib bütün yol boyu gaһ «Rast» üstündә, gaһ «Segah» üstündә zümzümә edәrdi. Qarabağ toylarında Çarvadar Həbibin çırtıq vura-vura mәzәli oynamağı var idi. Hәtta bu barәdә:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386330) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Ильяс Эфендиев
Тип: электронная книга
Жанр: Современная зарубежная литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Geriyə baxma qoca, электронная книга автора Ильяс Эфендиев на азербайджанском языке, в жанре современная зарубежная литература