Главная страница | Литература 20 века | Cenni Herhardt

Cenni Herhardt
Teodor Drayzer
Cenni Herhardt – Amerika ədəbiyyatında realizmin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, tanınmış yazıçı, ictimai xadim Teodor Drayzerin romanıdır (1911).
Teodor Drayzer bu romanında pulun, kapitalın, var-dövlətin cövlan etdiyi bir dünyada Cenni kimi sadə insanların taleyini, davranışını, həyatını, mənəviyyatını pozan Amerika həyat tərzi, inhisarçı kapitalizm tənqid edilir. Burjua cəmiyyətinin mənəvi faciəsi yazıçının sosial-realizm prizmasından dolğun boyalarla əks olunur.

Teodor Drayzer
Cenni Herhardt

I FƏSİL
1880-ci ilin bir payız səhərində ortayaşlı bir qadm on səkkiz yaşlı bir qızın müşayiəti ilə Kolumbus şəhərinin (Ohayo ştatı) baş otelinə daxil oldu, kontor xidmətçisinə yanaşaraq, burada onun üçün bir iş olub-olmadığını soruşdu. O, dolu bir qadın idi. Lakin bədəncə möhkəm deyildi. Özünü təvazökar və sadə tuturdu. Açıq üzündəki iri gözləri səbirlə və fəqiranə baxırdı. Bu gözlərdə yalnız dərddən, qüssədən sarsılmış aciz, köməksiz bir yoxsulun üzünə mərhəmətlə baxanların anlaya biləcəyi kədər kölgəsi gizlənmişdi. İndi onun qızını anasının arxasında durmağa və süni laqeydliklə ətrafa baxmağa məcbur edən cəsarətsizlik və utancaqlığın haradan gəldiyini anlamaq çətin deyildi. Bu qızın təbiətində anasından irs qalmış xəyalpərvərlik, təbii həssaslıq, hələ təkmilləşməmiş, lakin şairanə ağlın tez mütəəssir olmaq qabiliyyəti, atasının ciddiyyət və təmkinliyi ilə birləşmişdi. Bu qadınları ehtiyac buraya gətirmişdi. Onlar namuslu yoxsulluğu elə təsirli təcəssüm etdirirdilər ki, hətta kontor xidmətçisində belə rəğbət oyadırdılar.
O soruşdu: – Siz nə cür iş axtarırsınız? Ana qorxa-qorxa cavab verdi: – Bəlkə siz bir yeri süpürtmək, yaxud təmizlətdirmək istəyirsiniz. Mən döşəmə yumağı da bacarıram.
Qızı bu sözləri eşidərkən büzüşdü – ona görə yox ki, işləmək istəmirdi, ona görə ki, böyük bir ehtiyac üzündən çirkli işə girişməyə məcbur olduqlarının başqaları tərəfindən anlaşılacağı ona ağır gəlirdi. Kontor xidmətçisi, bir kişi kimi, bu gözəl qızın kədərindən mütəəssir olmuşdu. Əlbəttə, qızın sadəlövhlüyü və acizliyi onların nəsibini daha ağır göstərirdi.
Kontor xidmətçisi:
– Bir dəqiqə gözləyin, – dedi və kontora keçərək baş qulluqçunu çağırdı.
Oteldə iş, doğrudan da, tapıldı. Daimi döşəməyuyan hesabını aldığı üçün baş pilləkən və vestibül təmizlənmirdi.
Baş qulluqçu uzaqdan qadınlara nəzər salaraq:
– Bu onun qızıdır? – deyə soruşdu.
– Görünür, qızıdır.
– Nə deyim, qoy elə bu gündən işə başlasınlar. Qız yəqin ki, kömək edəcəkdir. Kontor xidmətçisi öz yerinə qayıdaraq mehribanlıqla:
– Baş qulluqçu ilə danışın, – dedi. O, yaxında olan qapını göstərdi:
– Bax, oraya keçin. Orada danışarsınız.
Bu səhnəni, şüşəüfürən Uilyam Herhardtın və onun ailəsinin illər boyu məruz qaldığı bir çox bədbəxtçilik və müvəffəqiyyətsizliklərin facianə nəticəsi adlandırmaq olar. Bu adam işini itirmişdi – taleyin bu cür səbatsızlığı yoxsul əməkçilərə yaxşı tanışdır. O indi hər bir səhəri yeni günün ona, arvadına və altı uşağına nə gətirəcəyini bilmədən ürək çırpıntısı ilə qarşılayırdı, çünki onların bir tikə çörəyi təsadüflərin şıltaqlıqlarından asılı idi. Herhardtın özü xəstələnib yatağa düşmüşdü. Onun böyük oğlu Sebastyan, yaxud dostlarının adlandırdıqları kimi Bass, yerli vaqonqayırma emalatxanasında usta əlaltısı işləyirdi, həftədə vur-tut dörd dollar alırdı. Böyük qızı Cenevyevanın on səkkiz yaşı tamam olmuşdu, lakin indiyədək ona heç bir sənət öyrətməmişdilər. Herhardtın başqa uşaqları da var idi: on dörd yaşlı Core, on iki yaşlı Marta, on yaşlı Uilyam və səkkiz yaşlı Veronika. Bunlar işləmək üçün hələ çox balaca idilər, bunların hamısını saxlamaq lazım idi. Ailənin yeganə sərvət və istinadgahı Herhardta mənsub olan ev idi, ancaq o da altı yüz dollara girov qoyulmuşdu. Herhardt ev almaq üçün qənaət edib yığdığı pulları xərclədikdən sonra ailənin gen-bol yaşaması üçün evin yanında üç otaq və eyvan tikdirmək istədiyi zaman bu cür borca düşmüşdü. Girov vaxtının tamam olmasına hələ bir neçə il qalmışdı, lakin elə günlər gəlib çatmışdı ki, əsas borcu vermək üçün qorunub-saxlanmış az miqdar pulu da, illik faiz hesabına verilməli pulu da xərcləməyə məcbur olmuşdular. İndi Herhardt tamam başını itirmişdi, o anlayırdı ki, vəziyyəti ümidsizdir, dəhşətlidir: onun çox təmiz adam olmasına arxalanaraq son imkana qədər ona borc verən qəssab və çörəkçiyə borcu bir yana, hələ həkimin ödənilməmiş haqqı, girov faizləri – bütün bunlar onu əzir və əzab verir, xəstəliklə mübarizə etməyə mane olurdu.
Missis Herhardt heç də aciz deyildi. Müştəri tapa biləndə yumağa paltar götürür, qalan vaxtlarda isə uşaqların paltarlarını yamayır, onları məktəbə yola salır, xörək bişirir, xəstə kişisinə qulluq edir, bəzən ağlayırdı. O çox vaxt evindən getdikcə daha uzaqda olan yeni bir baqqal dükanı tapır və əvvəlcə nağd pul verərək, sonra başqa dükançılar sadəlövh ehsançını xəbərdar edənədək, nisyə ərzaq alırdı. Qarğıdalı hər şeydən ucuz idi. Missis Herhardt bir yekə qazan qarğıdalı bişirirdi, demək olar ki, yeganə və əvəzsiz olan bu yemək düz bir həftə yeyilirdi. Heç nədənsə qarğıdalı xəşili yaxşıdır. Buna bir az süd qatmaq mümkün olanda isə ailə lap bayram kefi çəkirdi. Herhardtlar ailəsində kartof qızartması ən zəngin xörək hesab olunurdu, qəhvə isə nadir hadisə idi. Onlar vedrə və zənbillərlə, yaxındakı dəmiryol deposu yanından keçən yollarda dolaşıb kömür toplayırdılar. Odun da taxta-şalban anbarlarına tərəf bu cür yürüşlər zamanı tapılırdı. Onlar, beləliklə, günü-gün arxasınca yola salır, hər saat ümid edirdilər ki, ataları sağalacaq və şüşə zavodunda işləməyə başlayacaqdır. Lakin qış yaxınlaşır, Herhardt daha böyük ümidsizliyə qapılırdı. Bu inadcıl alman tez-tez:
– Mən mütləq, mümkün qədər tez bu vəziyyətdən çıxmalıyam, – deyə təkrar edirdi. Onun zəif səsi qəlbini parçalayan təşvişi ifadə etməkdən aciz idi.
Bütün bu bədbəxtliklər az imiş kimi, balaca Veronika qızılcaya tutuldu, bir neçə gün onun həyatı təhlükə altında oldu. Ana bütün işlərini buraxdı, uşağın yanından çəkilməyib hey dua etdi. Həkim Eluonqer bir rəğbət hissi ilə hər gün xəstəni yoluxurdu. Lüterçi ruhani, pastor Vundt müqəddəs kilsə adından təsəlli verməyə gəlirdi. Onlar hər ikisi evə qara riyakarlıq ruhu gətirirdilər. Onlar ulu qüvvələrin başdan-ayağa qara geymiş elçiləri idilər. Missis Herhardt qızını itirəcəyini düşünür və gecələr gözlərini yummadan hüznlə, kədərlə onun yatağının yanında qalırdı. Üç gündən sonra təhlükə sovuşdu, lakin evdə bir tikə çörək yox idi. Sebastyanın maaşı dərmana getmişdi. Yalnız kömür müftə başa gəlirdi, ancaq uşaqları bir neçə dəfə depodan qovmuşdular. Missis Herhardt iş üçün müraciət edə biləcəyi bütün yerləri xəyalından keçirdi və ümidsiz halda otelə yollandı. Budur, sanki bir möcüzə baş vermiş, onun bəxti gətirmişdir.
Baş qulluqçu soruşdu:
– Siz nə qədər istəyirsiniz?
Missis Herhardt ondan bu barədə bir söz soruşacaqlarını heç ağlına da gətirməmişdi, lakin ehtiyac ona cəsarət verdi.
– Gündə bir dollar – o qədər çox deyil ki?
Baş qulluqçu:
– Olsun, – dedi, həftədə təqribən üçgünlük iş olar. Siz hər gün, günortadan sonra gəlin, vaxtınız lap yaxşı çatar, işin öhdəsindən gələrsiniz.
Missis Herhardt:
– Sağ olun, – dedi, – elə bu gündən başlamaq olarmı?
– Bəli, gedək, mən sizə vedrənin və əskinin yerini göstərim.
Onların gözlənilmədən gəldikləri bu otel, o zaman üçün, Kolumbus şəhəri üçün çox əlamətdar bir müəssisə idi. Kolumbus – ştatın paytaxtıdır. Burada əlli min adam yaşayır, həm də daima xeyli gəlmə olur. Bunun üçün də burada otel və mehmanxanalar inkişaf etməli idi. Bu vəziyyətdən çox yaxşı istifadə edilirdi. Hər halda şəhər əhalisi bunun belə olduğunu qürurla düşünürdü. Kolumbusun mərkəzi meydanında böyük beşmərtəbəli bina var idi. Ştatın qanunverici məclisi və ən böyük dükanları də bu binada idi. Otelin geniş vestibülü bu yaxınlarda yenidən düzəldilmişdi. Döşəmə və mərmərlə örtülmüş divar təmiz silinir, ağlıqdan parıldayırdı. Yuxarıya qalxmaq üçün məhəccəri qoz ağacından olan gözəl pilləkən vardı. Onun pillələrinə salınmış xalça mis millərlə bərkidilmişdi. Vestibülün bir küncündə qəzet və siqarlar satılan piştaxta görkəmli yer tuturdu. Pilləkənlərin altında kontor xidmətçisinin növbətçilik kontorka və otelin müdiriyyətinin otağı var idi. Hər şey ən yaxşı ağaclardan qayrılmış, o zaman üçün yenilik olan qaz lampaları ilə bəzədilmişdi. Vestibülün qurtaracağında bərbərxana vardı – qapının arxasından kreslolar və parıldayan üzqırxma cihazları görünürdü. Otelin qarşısında həmişə iki, yaxud üç omnibus görmək olardı – onlar qatarların cədvəlinə müvafiq olaraq gəlir və gedirdilər.
Bu mehmanxanaya ştatın ən böyük siyasi və ictimai xadimləri düşürdülər. Bir neçə qubernator növbə ilə buranı özlərinin iqamətgahına çevirmişdi. Birləşmiş Ştatlar Konqresinin hər iki senatoru bir münasibətlə Kolumbusa gəldikdə mütləq bu oteldə lüks nömrə tutardılar. Otel sahibi onlardan birini – senator Brenderi demək olar ki, otelinin daimi sakini hesab edirdi, çünki bu köhnə subayın Kolumbusda oteldən başqa ayrı evi yox idi. Nisbətən az qalan başqa sakinlər arasında ştatın konqresinin və qanunverici məclisinin üzvləri, həmçinin dəhliz siyasətçiləri, tacirlər, vəkillər, həkimlər – xülasə, kim desəniz vardı. Bu müxtəlif təbəqələrdən olan adamlar gəlir-gedir və otel tez-tez dəyişən al-əlvan, narahat bir həyat sürürdü.
Taleyin qəflətən bu gözqamaşdırıcı aləmə atmış olduğu ana və qız bərk qorxmuşdular.
Onlar hər bir şeyə qorxa-qorxa toxunurdular. Süpürməli olduqları qırmızı xalça döşənmiş geniş dəhliz onlara saray kimi əzəmətli görünürdü, onlar gözlərini yerdən qaldırmağa cəsarət etmir, pıçıltı ilə danışırdılar. Gözəl pilləkənləri yumaq, mis milləri və barmaqlıqları təmizləmək lazım gəldikdə isə onların hər ikisi: ana cəsarətsizliyini, qızı isə hamının gözü qarşısında belə işlə məşğul olduğundan doğan utancaqlığı rəf etmək üçün bütün mətanətlərini yardıma çağırmalı olurdular. Aşağıda böyük vestibül vardı, orada istirahət edənlər, papiros çəkənlər, girib-çıxanlar – hamı onları görə bilərdi.
– Bura necə gözəldir, elə deyilmi? – deyə Cenni yenə pıçıldadı və öz səsindən diksindi.
– Elədir, – deyə dizi üstə oturub əskini yöndəmsiz hərəkətlə, səylə sıxan anası yavaşdan cavab verdi.
– Burada yaşamaq üçün, yəqin bir yığın pul lazımdır!
– Bəli, – deyə ana cavab verdi. – Bax, buranı, künc-bucağı silməyi yadından çıxartma. Gör nə qədər çirk-toz qoymusan.
Bu məzəmmətdən pərtləşmiş Cenni səylə işə girişdi, artıq ətrafa baxmağa cəsarət etmədən var qüvvəsi ilə silməyə başladı.
Onlar cidd-cəhdlə, əllərinə heyfləri gəlmədən saat beşə qədər işlədilər. Küçədə artıq hava qaralmış, vestibüldə gur işıq yanırdı. Onlar pilləkəni yuyub qurtarırdılar: ən aşağıda cəmi bir neçə pillə qalmışdı.
Bu zaman tez-tez açılıb küçənin soyuğunu içəri dolduran ikitay qapı aralandı, silindr və hərbi biçimli geniş plaş geymiş ucaboy yaşlı bir adam içəri daxil oldu. Avara adamlar içində o, kəskin surətdə fərqlənirdi, dərhal hiss olunurdu ki, bu, böyük adamdır. Onun qarayanız, ciddi, lakin açıq və xoş sifəti var idi, parıldayan gözlərinin üstündə qalın qara qaşları sallanmışdı. O, kontorkada əvvəlcədən onun üçün qoyulmuş açarı yeriyə-yeriyə götürdü və pilləkənlə qalxmağa başladı.
O nəinki əlində əski parçası olan yaşlı qadının yanından ehtiyatla keçdi, hətta ona lütfkarlıqla əl elədi, sanki: "Eybi yoxdur, narahat olmayın, keçərəm" – deyirdi.
Bu zaman qız belini düzəltdi və onlar üz-üzə gəldilər, qızın gözlərindən hiss edilirdi ki, bu adamın yolunu kəsdiyindən çox qorxmuşdur.
Silindrli kişi mehribanlıqla gülümsədi, baş əydi və:
– Nahaq narahat oldunuz, – dedi.
Cenni bunun cavabında yalnız gülümsədi.
O, bir meydança yuxarı qalxıb bilaixtiyar döndü, qıza nəzər saldı və əmin oldu ki, qız, ilk baxışdan göründüyü kimi, çox qəşəngdir. O, qızın hündür təmiz alnını, düz ayrılmış və hörüklənmiş saçlarını, mavi gözlərini, üzünün gözəl rəngini gördü. O hətta qızın dodaqlarının gözəl cizgilərinə, uşaq simasını xatırladan üzünə, gənclik, sağlamlıq və ümid təcəssümü olan boy-buxununa, gözəl qamətinə, artıq yaşa dolmuş, gəncliyi ötmüş adamların yüksək qiymətləndirdiyi hər şeyə göz yetirə bildi. Sonra o, təmkinlə yoluna davam etdi, bir dəfə də olsun qız tərəfə nəzər salmadı, lakin qızın gözəl surətini özü ilə apardı. Bu şəxs möhtərəm senator Corc Silvestr Brender idi.
Bir qədər keçəndən sonra Cenni dedi:
– İndi yuxarı çıxan adam necə gözəldi! Düz demirəm?
– Bəli, – deyə anası təsdiq etdi.
– Ağacının dəstəyi qızıldandı. Anası nəsihətamiz tərzdə:
– Gözlərini adamlara zilləmə. Yaxşı deyil, – dedi. Cenni sadəlövhlüklə etiraz etdi:
– Mən gözümü ona zilləməmişdim, o özü mənə baş əydi. Ana dedi:
– Sənin adamlara baxmağın yaxşı deyil. Bəlkə bu onların xoşuna gəlmir.
Cenni yenə dinməz-söyləməz işə girişdi, lakin bu heyrət oyadan dünyanın parıltısı onu məşğul etməyə bilməzdi. O, qeyri-ixtiyari olaraq ətrafdakı qaynar həyata, söhbətlərə və gülüşlərə qulaq asırdı: bu səslər birləşir, şən uğultuya çevrilirdi. Birinci mərtəbənin bir qurtaracağında restoran var idi. Oradan qabların cingiltisi eşidilirdi, şam yeməyi üçün stol hazırladıqlarını başa düşmək çətin deyildi. O biri tərəfdə qonaq otağı var idi – orada kim isə royal çalırdı. Adətən, şam qabağı adamlar dirçəlib ruhlandıqları kimi, indi də ətrafda bir şənlik, sərbəstlik hiss olunurdu. Bu şənlik zavallı qızın ürəyini ümidlə döyünməyə məcbur etdi, çünki o, cavan idi, ehtiyac hələ bütün ağırlığı ilə onun qəlbini əzə bilməmişdi. O, can-başla yuyur və təmizləyir, yanında işləyən, mərhəmətli gözlərini qırışıq toru bürümüş, dodaqları tükənməz gündəlik qayğıları səssiz-səmirsiz təkrar edən yorğun anasını bəzən unudurdu. Qız ancaq ətrafda hər şeyin necə cəzbedici olduğunu düşünə bilirdi, o istəyirdi ki, bu şan-şöhrətdən və şənlikdən bir az da onun payına düşsün.
Saat altının yarısında baş qulluqçu onları xatırlayıb, buraxmaq üçün gəldi. Pilləkənlərdə iş qurtarmışdı, onlar üstlərindən dağ götürülmüş kimi yüngüllüklə nəfəs alaraq vedrəni və əskini yerinə qoyub evə tələsdilər. Ana, nəhayət, iş tapdığı üçün çox razı idi.
Onlar böyük, gözəl binaların yanı ilə gedirdilər. Cenni oteldə gördüyü qeyri-adi və yeni şeylərin oyatdığı tutqun həyəcanı yenidən hiss etdi.
O dedi:
– Varlı olmaq yaxşıdır, düz demirəm?
– Bəli, – deyə ana xəstə Veronikanı düşünə-düşünə cavab verdi.
– Sən gördün onların necə böyük aşxanaları var?
– Gördüm.
İndi onlar miskin, görkəmsiz evlərin yanından keçib gedirdilər, payız yarpaqları ayaqlarının altında ölgüncəsinə xışıldayırdı.
– Kaş biz də varlı olaydıq – deyə, Cenni, demək olar ki, öz-özünə pıçıldadı. Ana köksünü dərindən ötürərək:
– Heç bilmirəm neyləyim, – dedi. – Yəqin evdə yeməyə heç nə yoxdur. Anasının səsindəki ümidsizlikdən mütəəssir olmuş Cenni ürəyi yana-yana dedi:
– Biz ona deyərik ki, iş tapmışıq. Mən özüm deyərəm.
– Yaxşı, – deyə ana yorulmuş halda razılaşdı.
Evlərinə iki kvartal qalmış onlar tutqun işıqlanmış kiçik baqqal dükanına bir sıxıntı içində girdilər. Missis Herhardt danışmaq istədi, lakin Cenni onu qabaqladı:
– Siz bu gün bizə çörək və bir az donuz yağı nisyə verməzsiniz? Biz "Kolumbus-Xauz"da iş tapmışıq, şənbə günü mütləq borcunuzu qaytararıq.
– Bəli, – deyə missis Herhardt əlavə etdi, – indi mən işləyirəm.
Onlar hələ bütün bədbəxtlik və xəstəliklərin başlanmasına qədər Baumenin daimi müştəriləri idilər və o bilirdi ki, onlar düz deyirlər.
– Siz orada çoxdanmı işləyirsiniz? – deyə o soruşdu.
– Bu gün birinci gündür. Baumen dedi:
– Missis Herhardt, siz məni tanıyırsınız, mən sizə borc verməkdən imtina etmək istəməzdim. Mister Herhardt etibarlı adamdır, ancaq bir şey var ki, mən də varlı deyiləm. İndi zəmanə ağırdır, – deyə o əlavə etdi, – mənim də ailəm var. Missis Herhardt yavaşdan dedi:
– Elədir, mən başa düşürəm.
O, işdən kobudlaşmış, qızarmış əllərini köhnə şalının altında gizlədərək nigarançılıqla, həyəcanla onları sıxır, əzişdirirdi. Cenni gərgin sükut içərisində onun yanında dayanmışdı. Nəhayət, Baumen dedi:
– Yaxşı, qoy olsun, bu dəfə də borc verirəm. Şənbə günü nə qədər bacarsanız, verərsiniz. Baumen çörək və yağ bükdü, onları Cenniyə uzadaraq təbəssümlə dedi:
– Yenidən pullananda siz, yəqin, başqa dükandan şey-şüy alacaqsınız.
– Düz demirsiniz, – deyə missis Herhardt etiraz etdi, – siz bilirsiniz ki, belə şey ola bilməz.
Missis Herhardt elə üzülmüşdü ki, uzun izahata girişmək iqtidarında deyildi. Onlar döngədən burulub, yoxsul, miskin evləri olan qaranlıq küçə ilə getdilər. Evə bir neçə addım qalmış missis Herhardt yorğun-yorğun dedi:
– Görəsən, uşaqlar kömür tapıblarmı?
– Narahat olma, – deyə Cenni cavab verdi. – Əgər tapmayıblarsa, mən özüm gedib gətirərəm.
Ana kömür gətirib-gətirmədiklərini soruşan kimi Corc salamlaşmadan tələsə-tələsə dedi:
– Bir kişi bizi qovdu. Ancaq mən yenə bir az gətirdim. Platformadan yerə atdım. Missis Herhardt gülümsədi, Cenni isə ucadan qəhqəhə çəkdi.
– Veronika necədir? – deyə o soruşdu.
– Deyəsən, yatır. Saat beşdə mən ona bir də dərman verdim, – deyə ata söhbətə qarışdı. Ana yoxsul şam yeməyi hazırladı, xəstə qızın yatağı önündə oturaraq həmişəki kimi bütün gecəni onun yanında oyaq keçirməyə hazırlaşdı.
Şam yeyiləndə Sebastyan səmərəli bir təklif irəli sürdü, hamı bu təklifə diqqətlə qulaq asdı, çünki o, işgüzar adamdı, bütün yaşayış məsələlərində başqalarından daha təcrübəli idi. Sebastyan vaqonqayırma emalatxanasında usta şagirdi vəzifəsində işləyirdi və heç bir təhsil almamışdı. Ona yalnız qətiyyən xoşlamadığı Lüter dininin ehkamlarını öyrətmişdilər, lakin o, sırf Amerika enerjisi və coşqunluğu ilə dolu idi. Ucaboylu, pəhləvan bədənli, yaşına görə çox möhkəm olan Sebastyan tipik şəhər uşağı idi. Artıq onun özünəməxsus həyat fəlsəfəsi yaranmışdı: müvəffəqiyyət qazanmaq istəyirsənsə, fürsəti əldən vermə. Bunun üçün isə bu dünyada, xarici görünüş və zahiri bəzək hər şeydən üstün olan bu dünyada, görkəmli yer tutanlara yaxınlaşmaq, yaxud heç olmazsa, özünü onlara yaxın göstərmək lazımdır.
Məhz, buna görə Bass "Kolumbus-Xauz"un yanında avara-avara dolaşmağı xoşlayırdı. Ona elə gəlirdi ki, bu otel dünyanın bütün güclü, nüfuzlu adamlarının toplandığı yerdir. Abırlı bir kostyum almaq üçün pul yığandan sonra o, axşamlar şəhərin mərkəzinə getməyə başlayır, dostları ilə otelin qarşısında saatlarla boş-bekar dururdu. Dabanlarını şaqqıldadır, ikisi beş sentə olan siqar çəkir, özünü varlı, müstəqil adam kimi göstərərək qızlara baxırdı. Burada başqa gənclər də, otelə üzlərini qırxdırmağa, yaxud bir stəkan viski içməyə gələn şəhər ədabazları və avaraları da olurdu. Bass bu oğlanlara heyrət edir, özünü onlara oxşatmağa çalışırdı. Burada adamları, hər şeydən əvvəl, paltarlarına görə qiymətləndirirdilər. Madam ki, adamlar yaxşı geyinmişlər, üzük və sancaq taxmışlar, nə edirlərsə etsinlər, hamısı yaxşıdır. Bass onlara oxşamaq, onlar kimi hərəkət etmək istəyir, boş və mənasız vaxt keçirmə sahəsində onun təcrübəsi sürətlə artırdı.
O, Cenninin bugünkü əhvalatlar haqqında danışdıqlarını dinlədikdən sonra qıza dedi:
– Sən niyə oteldə qalanların paltarlarını yumağa götürməyəsən? Bu, pilləkən yumaqdan çox yaxşıdır.
– Bunu necə etmək olar? – deyə Cenni soruşdu.
– Kontor xidmətçisinə müraciət et.
Bu məsləhət Cenniyə çox ağıllı göründü.
Onlar tək qaldıqları zaman Bass Cenniyə xəbərdarlıq etdi:
– Otelin yanında mənə rast gəlsən, mənimlə danışma. Özünü elə göstərmə ki, məni tanıyırsan.
– Nə üçün? – deyə qız sadəlövhlüklə soruşdu.
– Sən çox gözəl bilirsən, nə üçün, – deyə qardaşı cavab verdi, o artıq bir neçə dəfə demişdi ki, onların hamısının miskin görkəmləri vardır, belə qohumların üzündən adam biabır olar. – Bir-birimizə rast gəlsək, yanımdan öt, vəssalam. Eşitdin?
– Yaxşı, – deyə Cenni çəkinə-çəkinə cavab verdi. Qardaşı ondan bircə yaş böyük idi, buna baxmayaraq, Cenni həmişə ona tabe olurdu.
Ertəsi günü otelə gedərkən o, qardaşının məsləhətini anasına söylədi.
– Bass deyir ki, biz oteldə yaşayanların paltarlarını götürüb yuya bilərik.
Oteldəki iş üçün həftədə alacağı üç dollardan əlavə bir şey qazanmaq barədə bütün gecəni əzabla düşünmüş missis Herhardt, Bassın fikrini bəyəndi.
– Yaxşı məsləhətdir, mən kontor xidmətçisindən soruşaram.
Lakin onlar otelə gəldikdən sonra bunu etmək üçün uzun müddət əlverişli təsadüf tapmadılar. Yalnız axşamüstü tale onlara gülümsədi: baş qulluqçu onlara kontor xidmətçisinin əyləşdiyi yerin qabağını yumağı tapşırdı. Bu böyük vəzifəli şəxs onlara açıqcasına xeyirxahlıq göstərirdi. Xoştəbiətli, qayğılı ana və qəşəng qız onun xoşuna gəlmişdi. Missis Herhardt bütün günü başından çıxmayan sualı ona verməyə cəsarət etdikdə, o, iltifatla dilləndi.
– Bəlkə burada qalanlardan birisi paltarlarını mənə yudurtmağa razı olar? Mən çox minnətdar olardım…
Kontor xidmətçisi ona baxdı və bu kədərli simadakı ağır ehtiyac izlərini yenidən gördü. O:
– Baxarıq, – dedi və dərhal senator Brenderi və general Qopkinski düşündü. İkisi də rəhmdildir və zavallı qadına məmnuniyyətlə yardım edərlər. – Yuxarıya, senator Brenderin yanına qalxın. İyirmi ikinci nömrəyə. – O, nömrəni kağıza yazıb: – Alın, – dedi, – gedin və deyin ki, sizi mən göndərmişəm.
Missis Herhardt titrəyən əli ilə kağızı aldı. Onun gözləri sözlə ifadə edə bilmədiyi minnətdarlıqla dolu idi…
Onun həyəcanlandığını görən kontor xidmətçisi: – Eybi yoxdur, eybi yoxdur, – dedi, – elə bu saat gedin. O indi öz otağındadır.
Missis Herhardt iyirmi ikinci nömrənin qapısını ehtiyat və ehtiramla döydü. Cenni səsini çıxarmadan onun yanında durmuşdu.
Bir dəqiqə sonra qapı açıldı, gur işıqlı otağın qapısı ağzında senator göründü. O, zərif smokinq geyinmişdi, ana ilə qızın ilk dəfə gördüklərindən cavan nəzərə çarpırdı.
Senator dərhal onların hər ikisini tanıyaraq missis Herhardtdan soruşdu:
– Mənə dair qulluğunuz, xanım?
Özünü tamamilə itirmiş ana dərhal cavab verə bilmədi.
– Biz soruşmaq istəyirdik ki… bəlkə siz paltar yudurtmaq istəyirsiniz? O, heyrət oyadan gur səslə:
– Paltar yudurtmaq? – deyə soruşdu. – Paltar yudurtmaq? Buyurun içəri. Bu saat baxarıq. O, nəzakətlə kənara çəkilib onları içəri buraxdı və qapını bağladı.
– İndi baxarıq, – deyə qoz ağacından iri şifanerkanın yeşiklərini bir-bir çəkərək təkrar etdi.
Cenni maraqla otağı nəzərdən keçirirdi. O hələ heç bir zaman burada – buxarının və tualet stolunun üstündə olduğu qədər bəzək-düzək və gözəl şeylər görməmişdi. Yumşaq kreslo, onun yanında yaşıl abajurlu lampa, döşəmədə qalın, yumşaq xalça, ora-bura atılmış bir neçə kiçik xalça – hər şey çox bahalı və zəngin idi!
Senator qonşu otağa keçərkən mehribanlıqla:
– Buyurun əyləşin, burada əyləşin – deyə stulları göstərdi.
Ürkək ehtirama qapılmış ana və qız ədəb xatirinə hələ də ayaq üstündə durmuşdular. Lakin senator axtarışı qurtardıqdan sonra onları bir daha əyləşməyə dəvət etdi. Onlar utana-utana və yöndəmsiz halda oturdular.
– Bu sizin qızınızdır? – deyə senator Cenniyə baxıb gülümsəyərək missis Herhardtdan soruşdu.
– Bəli, ser – deyə ana cavab verdi. – Bu mənim böyük qızımdır. Senator dalbadal sual verirdi:
– Əriniz sağdır? Familiyanız nədir? Harada yaşayırsınız?
Missis Herhardt bütün suallara itaətlə cavab verir, senator isə sorğu-sualı davam etdirirdi:
– Neçə uşağınız var?
– Altı.
– Söz yox, böyük ailədir. Siz, şübhəsiz, ölkə qarşısında borcunuzu yerinə yetirmişsiniz.
– Bəli, ser – deyə onun diqqətindən mütəəssir olmuş missis Herhardt cavab verdi.
– Siz deyirsiniz ki, bu sizin böyük qızınızdır?
– Bəli, ser!
– Bəs əriniz nə ilə məşğul olur?
– O, şüşəüfürəndir. Ancaq indi xəstədir.
Onlar söhbət edir, Cenni isə dinləyirdi. Onun iri mavi gözləri heyrət və maraqla baxırdı. Hər dəfə senator ona baxdıqda elə sadəlövh, məsum baxışlarla, elə gözəl təbəssümlə qarşılaşırdı ki, gözlərini ondan çəkməyə çətinlik çəkirdi.
O, rəğbət hissi ilə:
– Bəli, bunlar hamısı çox ağırdır, – dedi. – Burada mənim bir az palarım yığılıb qalıb, siz onları, lütfən, yuyun. Gələn həftə, yəqin, yenə olacaqdır.
O, paltarları üstünə naxış vurulmuş kiçik, göy kisənin içinə qoydu.
– Nə vaxt gətirək? – deyə missis Herhardt soruşdu. O, dalğıncasına cavab verdi:
– Fərqi yoxdur. Gələn həftənin hansı günündə istəsəniz, gətirə bilərsiniz. Ana təvazökarlıqla təşəkkür etdi və onlar çıxmağa hazırlaşdılar.
– Gəlin belə edək. Bazar ertəsi gətirin, – deyə senator qabağa keçərək qapını açdı. Missis Herhardt:
– Baş üstə, ser, – dedi, – sağ olun.
Onlar getdilər, senator isə yenidən mütaliəyə başladı, lakin nədənsə qəribə bir fikir dalğınlığı ona hakim kəsildi.
O, kitabı örtərək:
– Kədərli haldır, – dedi. – Bu adamlarda nə isə çox mütəəssiredici bir şey vardır. Cenninin maraq və heyrət ifadə edən obrazı otaqda dolaşırdı.
Missis Herhardt isə öz qızı ilə yenə qaranlıq küçələrlə evə qayıdırdı. Gözlənilməz müvəffəqiyyət onları dirçəltmişdi.
– Onun otağı necə gözəldir! Düz demirəm? – deyə Cenni pıçıltı ilə soruşdu.
– Bəli, – deyə ana cavab verdi. – O, çox yaxşı adamdır. Qız davam etdi:
– O senatordur, eləmi?
– Bəli.
Qız yavaşcadan:
– Adlı-sanlı olmaq, yəqin, yaxşı şeydir, – dedi.

II FƏSİL
Cenninin mənəvi aləmini necə təsvir edək? Senatorun paltarlarını yumaqda anasına kömək etməyə, onun çirkli paltarlarını gətirməyə və təmizini aparmağa ehtiyac üzündən məcbur olan bu zavallı qız qəribə yumşaq xasiyyətə malik idi. Bu xasiyyətin bütün gözəlliyini sözlə təsvir etmək mümkün deyildir. Elə nadir təbiətli insanlar olur ki, onlar dünyaya nə üçün gəldiklərini bilmir və axıradək heç bir şey anlamadan həyatdan köçüb gedirlər. Həyat onlara həmişə, son dəqiqələrinədək hədsiz gözəl, həqiqi sehrlər aləmi kimi görünür və əgər onlar bu həyatda yalnız bir şeyə valeh ola-ola gəzə bilsəydilər, həyat onlar üçün cənnətdən pis olmazdı. Onlar gözlərini açarkən ətraflarında ürəklərinə yatan kamil dünya: ağaclar, güllər, səslər və rənglər dənizi görünürdü. Bu onların ən qiymətli mirası, ən yaxşı sərvətidir. Əgər onları heç kəs: "Bu mənimdir" sözlərilə dayandırmasaydı, bu adamlar səadətdən qanadlanaraq, bir zaman bütün dünyanı eşidəcəyi mahnı ilə bu torpaq üzərində nəhayətsiz dolaşa bilərdilər. Bu mahnı xeyirxahlıq mahnısıdır.
Lakin həqiqi aləmin qəfəsinə salınmış belə adamlar, demək olar ki, həmişə bu aləmə yad qalırlar.
Bu təkəbbürlük və acgözlük dünyası idealistə, xəyalpərvərə çəp baxır. Xəyalpərvər süzüb keçən buludların seyrinə dalsa, onu avaraçılıqda məzəmmət edərlər. O, küləklərin mahnısına qulaq assa, bunlar onun könlünü açar, ətrafdakılar isə bu zaman onun əmlakını ələ keçirməyə tələsərlər. Əgər cansız adlandırılan bütün aləm onu cəlb edərək canlı və idraklı görünəcək qədər incə və valehedici səslərlə onu çağırmış olursa, xəyalpərvər kortəbii qüvvələrin pəncəsində məhv olur. Həqiqi dünya həmişə acgözlüklə öz əllərini belə adamlara uzadır və onlara hakim kəsilir. Həyat məhz belələrini müti qullara çevirir. Cenni də bu kobud və nasiranə aləmdə belə idi. Hələ uşaqlıqdan onun hər bir addımı yaxşılıq və mehribanlıqla əlaqədardı. Sebastyan yıxılıb əzildiyi zaman qardaşı üçün həyəcan və təşvişini boğaraq, məhz Cenni ona kömək edir, qaldırır və anasının yanına gətirirdi. Corc aclıqdan şikayət edəndə, Cenni öz çörək payını ona verirdi. O, saatlarla zümzümə edərək balaca qardaşlarına və bacılarına layla çalar və eyni zamanda nə barədə isə xəyala gedərdi. Cenni yeriməyə başlayan kimi anasının sadiq köməkçisi olmuşdu. O yuyur, təmizləyir, bişirir, dükana qaçır və balacaları saxlayırdı. Öz acı taleyi haqqında çox düşündüyünə baxmayaraq, heç kəs və heç bir zaman onun bircə kəlmə ilə belə şikayətləndiyini eşitməmişdi. O bilirdi ki, qızların bir çoxu ondan çox-çox yaxşı və şən yaşayır, ancaq onlara həsəd aparmağı heç fikrinə də gətirmirdi. Bəzən o gizlində kədərlənirdi, buna baxmayaraq, yenə də öz mahnılarını oxuyurdu. Aydın günlərdə mətbəxin pəncərəsindən küçəyə baxdığı zaman onu təbiətin geniş qoynu, yaşıl çəmənlik cəlb edirdi. Təbiətin gözəlliyi, onun cizgiləri və rəngləri, işığı və kölgələri qızı gözəl mahnı kimi həyəcanlandırardı. Bəzən o, Corcu və başqa uşaqları kiçik çayın şırıltıyla axdığı, ta uzaqlarda geniş tarlaların uzandığı fındıqlığa, gözəl kölgəli yerə aparardı. O hiss etdiklərini şair kimi sözlərlə ifadə etməyi bacarmasa da, qəlbi bütün bu gözəlliklərə qızğınlıqla cavab verir və hər bir səsdən, hər bir titrəyişdən sevinirdi. Uzaqdan onun qulağına meşə qumrularının, bu yayın nəfəsini hiss etdirən quşların asta və zərif səsi çatdıqda, o, başını əyib qulaq asar, zərif səslər gümüş damcılar kimi, düz onun ürəyinə düşərdi.
Günəş daha da şiddətlə qızdıranda, onun şüaları budaqlar və yarpaqlar arasından keçib qızıl naxışlar kimi otların üzərinə səpiləndə Cenni onlara baxmaqdan doya bilmirdi, oraya, şüaların daha artıq parladığı yerə can atır və sehrlənmiş kimi meşənin müqəddəs qalınlığına doğru gedirdi.
O, rənglərin bütün gözəlliyini hiss edirdi. Günəş batarkən səmada parlayıb yayılan fəcr onu hədsiz dərəcədə şadlandırır və heyrətə gətirirdi. Bir dəfə o lap uşaq kimi dedi:
– Bu buludlarla birlikdə süzmək necə yaxşı olardı!
O, təbiətin özünün çöl üzümü tənəklərindən hördüyü bir yelləncək tapmışdı, Marta və Corcla yellənirdi.
– Belə bir qayığımız olaydı, – deyə Corc dilləndi.
Cenni başını geri ataraq gümüş dənizindəki al-qırmızı adaya – uzaq bir buluda baxırdı. Bir az sonra o dedi:
– Kaş adamlar belə bir adada yaşayaydılar, nə qiyamət olardı! Fikrən qız artıq orada idi və hava cığırları ilə yüngülcəsinə qaçırdı. Corc yanlarından uçan bir cır arını göstərərək:
– Arıya bax, – dedi.
– Hə, – deyə Cenni xəyala dalmış halda cavab verdi. Corc soruşdu:
– Quşların da?
Bu fikrin şeriyyətini bütün varlığı ilə hiss edən Cenni:
– Hə, – dedi, – quşların da evi olur.
– Arıların da? – deyə Marta əl çəkmədi.
– Hə, arıların da.
Corc yaxındakı yolla tənha dolaşan köpəyi görüb soruşdu:
– İtlərin də?
– Bəs necə, əlbəttə, – deyə Cenni cavab verdi. – Sən bilmirsən ki, itlərin evləri olur? Oğlan şəffaf alaqaranlıqda uçuşan bir dəstə ağcaqanadı görüb soruşdu:
– Bəs ağcaqanadların necə?
Cenni özü belə buna çox da inanmayaraq:
– Hə, – dedi, – qulaq asın!
– Oho! – deyə Corc etinasızlıqla səsləndi: – Mən onların evlərini görmək istəyirəm – o necə evdir?
– Qulaq asın! – deyə Cenni ciddi surətdə, inadla təkrar etdi və sakitliyi bərpa etmək üçün əlini yuxarı qaldırdı.
Kilsədən yüksələn zəng səsinin sönən gün üzərində xeyir-dua kimi səsləndiyi sakit bir vaxt idi. Uzaqdan gəldiyi üçün zəifləşən səslər axşam havasında asta-asta üzür, sanki təbiətin özü də susaraq Cenni ilə birlikdə bu səsi dinləyirdi. Ondan bir neçə addımlıqda qırmızı sinəli moruq quşu atılıb-düşürdü. Arı vızıldayır, harada isə zınqırov səslənir, budaqlardakı şübhəli şıqqıltılar gizli-gizli qoz axtaran dələnin yaxında olduğunu bildirirdi. Əlini aşağı salmağı unutmuş Cenni, uzun zəng səsi havada donana qədər və ürəyi tamam dolana qədər dinlədi. Sonra ayağa qalxdı.
– O! – deyə qızdan bir səs qopdu və o, şairanə həyəcanın təsirilə əllərini bərk sıxdı. Onun gözləri yaşarmışdı. Onu həyəcanlandıran hissin gözəl dənizi sahili döyürdü. Cenninin qəlbi belə idi.

III FƏSİL
Senator Corc Silvestr Brender adi adamlardan deyildi. Onda siyasi işbazın diribaşlığı ilə xalq nümayəndəsinin həssaslığı birləşmişdi. O, Cənubi Ohayoda doğulmuş, orada böyümüş, Nyu-Yorkda Kolumb darülfünununda hüquq elmi ilə məşğul olduğu iki il nəzərə alınmazsa, təhsilini də orada almışdı. Mülki və cinayət hüququnu o, yəqin ki, öz ştatında heç kəsdən pis bilmirdi. Lakin heç bir zaman vəkillik sahəsində görkəmli müvəffəqiyyətlər əldə etmək üçün zəruri olan canfəşanlıqla məşğul olmamışdı. O, pis qazanmırdı, vicdanını itirməkdən qorxmasaydı, müqayisə edilməyəcək dərəcədə artıq qazana bilərdi, buna çox yaxşı imkanlar vardı. Ancaq o bunu bacarmazdı. Hər halda təmizliyinə və satılmazlığına baxmayaraq, o bəzən öz dostlarının xahişləri qarşısında dura bilmirdi. Elə bu yaxınlarda, son prezident seçkilərində, hökumət üzvlüyü üçün zəruri keyfiyyətlərə heç də malik olmayan (Brender bunu yaxşı bilirdi) bir adamın namizədliyini müdafiə etmişdi.
Həmçinin, o, bir məsələdə də müqəssir idi ki, bir neçə dəfə şübhəli adamlara, iki, yaxud üç dəfə isə açıqdan-açığa yaramaz adamlara dövlət vəzifələri tapşırmışdı. Vicdan əzabı onu sıxmağa başladıqda o çox sevdiyi: "Həyatda azmı şey olur" – məsəli ilə özünə təsəlli verirdi. Bəzən o, kədərli xəyallara dalaraq, kreslosunda uzun müddət tənha oturur, sonra yerindən qalxaraq günahkarcasına bir təbəssümlə bu sözləri təkrar edirdi. Onun vicdanı heç də susmurdu, ürəyi isə hər halda çox həssas idi, hər şeyi tez və dərindən duyurdu. Tərkibinə Kolumbusun daxil olduğu okruqdan üç dəfə ştatın konqresinə və iki dəfə Birləşmiş Ştatlar senatına seçilmiş bu adam heç vaxt evlənməmişdi. O, gəncliyində ciddi sevmişdi. Lakin bu sevginin nikahla bitməməsində onun günahı olmamışdı. Ailə saxlamaq üçün vəziyyətini düzəltməyə xeyli vaxt lazım idi, ürəyini çalmış qadın isə onu gözləmək istəməmişdi.
Ucaboylu, qamətli, enlikürək bu adam təkcə öz xarici görkəmi ilə adamda özünə ehtiram hissi oyadırdı. O, həyatda az şey itirməmiş, taleyin zərbələrini dadmışdı. Elə buna görə, onda, canlı təsəvvürlü adamlarda hüsnrəğbət doğuran nə isə bir şey var idi. O, xeyirxahlığı və iltifatlığı ilə tanınmışdı, senat yoldaşları isə hesab edirdilər ki, onu bir elə şişirtməyə dəyməz, amma çox gözəl adamdır.
Senator Brenderin o zaman Kolumbusa gəlməsi, laxlayan siyasi nüfuzunu möhkəmlətmək zəruriyyətindən doğmuşdu. Konqresə son seçkilərdə onun partiyasının işi düz gətirməmişdi. O özü kifayət qədər səs almışdı, yenidən seçilə bilərdi, lakin bu seçiciləri özü tərəfində saxlamaq üçün xeyli siyasi diribaşlıq lazım idi. Axı ondan başqa da şöhrətpərəstlər vardır! İstənilən qədər namizəd tapılar və onların hər biri Brenderin yerini tutmağa şad olar. İndi ondan məhz nə tələb olunduğunu o çox yaxşı başa düşürdü. Rəqibləri ona o qədər də asanlıqla qalib gələ bilməyəcəkdilər, ancaq o fikirləşirdi ki, əgər iş belə bir vəziyyətə düşsə, əlbəttə, prezident ona xaricdə bir diplomatik vəzifə tapşırmaqdan imtina etməz. Bəli, senator Brenderi tam mənasilə bəxti gətirən adam adlandırmaq olardı. Lakin bununla bərabər, o, həyatında nəyinsə çatmadığını hiss edirdi. O hələ istədiklərinin hamısını etməmişdi. Budur, onun əlli iki yaşı var, o, hörmətli, izzətli, görkəmli xadim kimi, ləkələnməmiş şan-şöhrət sahibidir, lakin təkdir, heç kəsi yoxdur. O bilaixtiyar tez-tez düşünürdü ki, yanında onu əzizləyəcək bir kəs yoxdur. Öz otağı hərdən ona qəribə, boş görünürdü və o öz-özünə nifrət hissi duyurdu.
O tez-tez düşünürdü: "Əlli yaşım var! Özüm də tək-tənha…"
Bu şənbə axşamı, otağında oturduğu zaman qapı yavaşca döyüldü. Bu vaxt o, dünyada hər şeyin – həyatın da, şöhrətin də necə fani olduğu və bu nöqteyi-nəzərdən öz siyasi fəaliyyətinin nə qədər səmərəsiz olduğu haqqında düşünürdü.
"Biz hər hansı mövqe qazanmaq üçün nə qədər çalışırıq, – deyə o fikirləşirdi, – lakin bir neçə il keçdikdən sonra bunlar mənim üçün nə qədər əhəmiyyətsiz olacaqdır!"
O, yerindən qalxdı, qapını açdı və Cennini gördü. Cenni anasına təklif etmişdi ki, senatoru işin tez görülməsilə heyrətləndirmək üçün, bazar ertəsini gözləməyib paltarları elə bu gün qaytarsınlar.
Brender:
– Buyurun, – dedi və birinci dəfə olduğu kimi onu nəzakətlə qabağa buraxdı.
Cenni, işin öhdəsindən tez gəldikləri üçün senatorun onları tərifləyəcəyini gözləyərək, içəri keçdi, lakin senator bunu heç hiss etmədi.
– Hə, qəşəng qız, sizin kefiniz necədir? – deyə Brender soruşdu.
– Lap yaxşıdır, – deyə Cenni cavab verdi. – Anamla belə qərara gəldik ki, bazar ertəsini gözləməyib, paltarları sizə bu gün gətirək.
Brender laqeyd cavab verdi:
– Bunun heç fərqi yoxdur. Oraya, stulun üstünə qoyun.
Cenni, hələ əmək haqqını almadığını düşünmədən getməyə hazırlaşdı, lakin senator onu saxladı.
– Ananız necədir? – deyə gülər üzlə soruşdu.
– Yaxşıdır, – deyə Cenni qısa cavab verdi.
– Bacınız necə? Halı yaxşılaşdımı?
– Həkim deyir ki, yaxşıdır. Senator sözünə davam edərək:
– Əyləşin! – dedi. – Mən sizinlə söhbət etmək istəyirəm. Cenni yanındakı stulda əyləşdi. Senator yüngülcə öskürdükdən sonra davam etdi:
– Bacınızın xəstəliyi nədir?
– O, qızılca tutmuşdur, – deyə Cenni izah etdi. – Bir vaxt biz hətta fikirləşirdik ki, o daha sağalmayacaqdır.
Senator qızı dinləyərək diqqətlə onun üzünə baxırdı, bu üz ona çox təsirli görünürdü. Cenni necə yoxsul geyinmişdir, onun yüksək mövqeyinə necə heyrət edir. Senatorun qəlbində ətrafındakı sərvət və dəbdəbədən doğan utancaqlıq baş qaldırdı. Əlbəttə, tale onu çox yüksəklərə qaldırmışdır!
O, mülayimliklə dedi:
– Mən şadam ki, o yaxşıdır. Atanızın neçə yaşı vardır?
– Əlli yeddi.
– Onun səhhəti düzəlir?
– Bəli, ser, o indi yataqdan qalxır, ancaq hələ evdən çıxmır.
– Deyəsən, sizin ananız deyirdi ki, o, şüşəüfürəndir.
– Bəli, ser.
Brender yaxşı bilirdi ki, yerli şüşə sənayesi böhran keçirir. Bu, son siyasi kampaniyanın nəticələrindən biri idi. Görünür, Herhardtların vəziyyəti, doğrudan da, çox ağırdır.
– Sizin kiçik bacı-qardaşlarınız hamısı məktəbə gedir?
– Bəli, ser, – deyə Cenni tutula-tutula cavab verdi. O, qardaşlarından birisinin ayaqqabısı yırtılıb-dağıldığı üçün məktəbi buraxdığını etiraf etməyə utanırdı. Yalan danışmağa məcbur olması isə ona əzab verirdi.
Senator bir dəqiqəliyə fikrə getdi. Sonra qızı saxlamaq üçün artıq bəhanə olmadığını düşünərək qalxdı və qıza yanaşdı. Cibindən bir neçə kağız pul çıxardıb birini Cenniyə uzatdı.
– Alın, – dedi. – Ananıza deyin ki, bu pulu istədiyi kimi xərcləsin.
Cenni özünü itirmiş halda pulu götürdü. Pulun nə qədər olduğuna baxmaq onun ağlına belə gəlmədi. O bu qədər şan-şöhrətli adamın yanında, onun gözəl otağında başını itirmişdi, nə edəcəyini pis başa düşürdü.
– Sağ olun, siz paltarlar üçün hansı gün gəlməyi təyin edərsinizmi?
– Bəli, bəli, – deyə senator cavab verdi. – Bazar ertəsi günləri gəlin. Bazar ertəsi, axşam.
Cenni çıxdı, Brender fikirli-fikirli qapını bağladı. Onun bu adamlara marağı heç də adi maraq deyildi. Şübhəsiz, yoxsulluğun gözəlliklə birləşməsinə laqeyd qalmaq çətindir. O, kresloda oturdu, Cenninin gəlməsindən doğmuş xoş xəyallara daldı. Nə üçün bu ailəyə kömək etməsin?
– Onların harada yaşadığını öyrənmək lazımdır, – deyə, nəhayət, o qət etdi.
Cenni sonrakı həftələrdə müntəzəm olaraq paltar aparmağa gəlirdi. Senator Brender qızla get-gedə daha artıq maraqlandı və onun yanında olarkən qıza hakim kəsilən utancaqlığı və bacarıqsızlığı çox keçmə-dən aradan qaldırdı. Onun qızı sadəcə öz adı ilə çağırması buna çox kömək etdi. Bu, Cenninin üçüncü gəlişindən başladı, sonra isə, demək olar ki, özü də bilmədən onu getdikcə tez-tez çağırdı.
Onun qıza münasibətinin atalıq xarakteri daşıdığını demək çətindir. Adamlara belə bir münasibət onun xasiyyətinə az xas olan şey idi. Bu qızla söhbət edərkən o özünü nədənsə xüsusilə gənc hiss edir və tez-tez özündən soruşurdu ki, məgər qız onda hələ nə qədər təravət olduğunu görmür və qiymətləndirmir?
Bu adamı əhatə edən zənginlik, dəbdəbə və – qız hələ dərk etməsə də – Brenderin özü onu əsir etmişdi. Cenni heç vaxt bu cür cazibəli adam görməmişdi. Bu adama mənsub olan hər şey gözəl idi, onun hər bir hərəkəti nəcib, əhəmiyyətli, hörmətə layiqdir. Bəlkə də öz alman ata-babalarından bir irs olaraq Cenni bu keyfiyyətləri başa düşmək və qiymətləndirmək qabiliyyəti əldə etmişdi. Məhz bu adamın yaşadığı kimi yaşamaq lazımdır. Onun alicənablığı Cenninin xüsusilə xoşuna gəlirdi.
Senatora valeh olmaq Cenniyə qismən, hissinin səsi həmişə mühakiməsinin səsindən gur olan, anasından keçmişdi. Cenni missis Herhardta on dollar verəndə o sevincindən özünü itirdi.
– Mən ancaq küçədə bu pulun nə qədər olduğunu gördüm. O dedi ki, bu pulları sənə verim. Missis Herhardt pulu götürdü, onu vəcdlə əlində saxlayaraq senatoru, onun yaraşıqlı qamətini, lütfkar rəftarını aydıncasına təsəvvürünə gətirdi.
– Bu nə cür adamdır! – deyə o dilləndi. – Onun necə xeyirxah ürəyi vardır!
Missis Herhardt bu axşam və ertəsi gün bu çox varlı adam haqqında, onun, şübhəsiz, xeyirxah və alicənab olması haqqında danışdı. Onun paltarlarının yuyulmasına gəldikdə isə arvad onları elə səylə ovuşdururdu ki, paltarlar az qalırdı cırılsın, ancaq yenə də hiss edirdi ki, nə qədər çalışırsa çalışsın, yenə azdır. Herhardtın özü heç nə bilməməlidir. O, möhkəm qaydalara riayət edən bir adam idi. Ehtiyacın bütün ağırlığına baxmayaraq, qazanılmamış pulu almağa onu razı salmaq arvadı üçün çox çətin olardı. Buna görə missis Herhardt heç nə demədi, gözlənilməyən sərvətin nəzərə çarpmaması üçün az-az çörək və ət almağa başladı.
Anasının senatora münasibəti Cenniyə də keçdi. Hədsiz minnətdar olan Cenni onunla daha sadə, daha sərbəst danışmağa başladı. Onların arasında o qədər yaxşı münasibət əmələ gəldi ki, senator tualet stolunun üstündəki balaca şəkil çərçivəsinin Cenninin xoşuna gəldiyini görüb onu qıza bağışladı. Cenni hər dəfə onun yanına gəldikdə, o bir bəhanə ilə qızı saxlayırdı. Çox keçmədən senator başa düşdü ki, duyduğu ehtiyac bu gənc, mehriban qızı qəlbinin dərinliyinə qədər təhqir edir, o öz yoxsulluğundan utanır. Bu həqiqətən onu həyəcanlandırırdı, qızın miskin paltarına və köhnəlmiş ayaqqabılarına baxdıqca öz-özünə belə bir sual verirdi: necə edim ki, qəlbinə toxunmadan ona yardım əli uzadım?
O dəfələrlə fikirləşmişdi ki, axşam bir bəhanə ilə onun arxasınca getsin və ailələrinin nə cür şəraitdə yaşadığını özü görsün. Ancaq necə olsa, o, Birləşmiş Ştatların senat üzvüdür, bu adamlar isə yəqin ki, şəhərin kənarında, miskin bir yerdə yaşayırlar, o bu fikri rədd etdi. Ehtiyat müvəqqəti olaraq üstün gəldi, düşünülmüş tədbir təxirə salındı.
Dekabrın əvvəllərində senator Brender üç həftəliyə Vaşinqtona qayıtdı və günlərin birində missis Herhardt və Cenni onun getdiyini bilib təəccübləndilər. O, paltar yudurtmaq üçün həftədə iki dollardan az vermirdi, bəzən beş dollar verirdi. Bəlkə də o öz səfəri ilə ailənin büdcəsinə nə qədər ziyan vurduğunu təsəvvür etmirdi. Lakin çarə yox idi. Onlar birtəhər dolanmalı idilər. İndi Herhardt özünü yaxşı hiss edirdi. İş tapmaq üçün boş-boşuna fabriklərin çoxunu dolaşdıqdan sonra, çatma və mişar tapdı, qapı-qapı gəzərək odun doğramağı təklif etməyə başladı. İş az idi, ancaq, o, hər halda qüvvəsini əsirgəmədən işləyir və həftədə iki, bəzən də üç dollar qazana bilirdi. Bu pullar, arvadının qazancı və Sebastyanın verdiyi pulla bərabər çörəyə çatırdı – yalnız çörəyə.
Milad bayramının şən vaxtı gəlib çatır və buna görə Herhardtlar üçün ehtiyac daha acı görünürdü. Almanlar Milad bayramını böyük təntənə ilə keçirməyi sevirlər. Bu günlərdə onların valideynlik hissinin bütün qüvvəsi əyani surətdə aşkara çıxır. Onlar uşaqlıq sevincini yüksək qiymətləndirir, balacaların əyləncələrdən və oyuncaqlardan doyunca həzz almalarına can atırlar. Bayramqabağı öz mişarı ilə işlərkən Herhardt bütün bunları az düşünməmişdi. Kaş balaca Veronikanı hədiyyələrlə sevindirə biləydi – axı qız uzun müddət xəstə olmuşdu. Kaş uşaqların hərəsinə bir cüt möhkəm ayaqqabı, oğlanlara isti papaq, qızlara bəzəkli kapor bağışlaya biləydi! Keçən illərin bayram günlərində onlar həmişə oyuncaq və şirniyyat alırdılar. O, qarlı bayram səhərinin gələcəyini və stolun üstündə uşaqların çox istədiyi şeylərin olmayacağını düşündükcə əzab çəkirdi.
Missis Herhardta gəlincə, onun hisslərini təsəvvür etmək təsvir etməkdən daha asandır. O bütün bunları nə qədər ağrı ilə duyurdu ki, yaxınlaşan mənhus gün haqqında əri ilə danışmağa qadir deyildi. O, bir ton kömür almaq və bədbəxt Corcun canını hər gün kömür anbarlarına ziyarətdən qurtarmaq ümidilə üç dollar qənaət edib yığa bilmişdi – indi bu pulu bayram hədiyyələrinə xərcləməyi qət etdi. Herhardt ata da yavaş-yavaş iki dollar yığmışdı ki, bayram günü ən ağır dəqiqədə onları araya çıxartsın, arvadını heç olmasa bir az sakitləşdirsin və şadlandırsın.
Lakin bayram ərəfəsi bu cüzi beş dollar çox zəif təsəlli oldu. Şəhərdə izdihamlı bayram şənliyi vardı. Ərzaq mağazaları yaşıl yarpaqlarla bəzənmişdi. Oyuncaq və qənnadı mağazaları öz gözəllikləri ilə adamın gözlərini qamaşdırırdı. Burada özünə hörmət edən Santa-Klausa nə lazım ola bilərsə, hamısı var idi. Valideynlər də, uşaqlar da vitrinlərə baxırdılar. Valideynlər öz acı ehtiyaclarını kədərlə dərk edir, uşaqlar isə bu şeylərə sahib olmaq arzularını çox çətinliklə boğaraq hədsiz heyrətlə baxırdılar.
Herhardt dəfələrlə uşaqların yanında demişdi:
– Şaxta baba bu il çox kasıbdır. O çoxlu hədiyyə gətirə bilməyəcəkdir.
Lakin uşağı, hətta ən kasıbını belə, buna inandırmaq çətindir. Ata hər dəfə görürdü ki, onun əvvəlcədən xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq, uşaqların gözləri eyni şən intizarla, sevincli ümidlərlə yanır.
Milad bayramı tək gününə düşürdü, bayram ərəfəsi, bazar ertəsi məktəblərdə məşğələ olmadı. Missis Herhardt otelə gedərkən Corca məsləhət gördü ki, mümkün qədər çox kömür yığsın ki, sabaha da çatsın. Corc iki kiçik bacısını da götürüb dərhal depoya getdi. Lakin kömür az idi, onlar səbətlərini tezliklə doldura bilmədilər, axşamçağı isə cüzi ehtiyat topladıqları məlum oldu.
Bu axşam missis Herhardt oteldən qayıdarkən onun ilk sualı bu oldu:
– Sən kömür üçün getmişdinmi?
– Getmişdim, – deyə Corc cavab verdi.
– Sabaha çatarmı?
– Məncə, çatar.
– Gedək baxım.
Lampanı götürüb kömür yığılmış saraya getdilər.
– Oh, ilahi! – deyə missis Herhardt qışqırdı. – Bu ki lap azdır! Bu saat get yenə gətir. Corc dodaqlarını büzərək sözləri uzada-uzada dedi:
– İşə düşdük də! Mən getmişəm, qoy indi də Bass getsin.
Bass işdən yeddiyə düz on beş dəqiqə işləmiş gəlmişdi, indi şəhərə getmək üçün yuyunub geyinirdi. Missis Herhardt:
– Yox, – dedi, – Bass bütün günü işləyibdir. Sən özün getməlisən.
– Mən getmək istəmirəm, – deyə Corc donquldandı.
– Lap yaxşı, – deyə missis Herhardt dilləndi. – Sabah yandırmağa bir şey olmasa, nə qayıracağıq?
Onlar evə qayıtdılar, lakin Corcun heysiyyətinə çox bərk toxunulmuşdu, o hələ məsələni bitmiş hesab etmirdi. O hələ kandardan böyük qardaşına qışqırdı:
– Bass, sən də get!
– Hara belə?
– Kömür gətirməyə.
– Elə bu qalmışdı, – deyə Bass cavab verdi. – Sən məni nə hesab edirsən? Corc başını inadla silkələyərək:
– Onda mən də getməyəcəyəm, – dedi. Qardaşı sərt bir ifadə ilə soruşdu:
– Sən niyə bu gün kömür yığmayıbsan? Bütün günü bekar idin. Corc:
– Yığmışam, – dedi. – Kömür çox az idi. Olmayan yerdə mən necə toplayım?
– Yəqin pis yığmısan, yaxşı çalışmaq lazım idi.
Dükandan qayıdan Cenni evə girən kimi Corcun hirsli və narazı üzünü gördü.
– Nə olub? – deyə o soruşdu.
– Bass mənimlə kömür yığmağa getmək istəmir.
– Sən gündüz gətirməmisənmi?
– Gətirmişəm, ana deyir ki, azdır. Cenni dedi:
– Mən səninlə gedirəm. Bass, sən bizimlə gedərsənmi?
– Yox, – deyə şıq geyinməyi sevən gənc etinasız cavab verdi. O, qalstukunu bağlayırdı. Ona mane olduqları üçün hirslənmişdi.
Corc dedi:
– Orada heç kömür də yoxdur. Ancaq platformadan tullamaq olar. Mən gedəndə kömürlü platforma da yox idi.
– Yəqin varmış, – deyə Bass bağırdı.
– Yox idi, – deyə Corc təkrar etdi. Cenni:
– Daha mübahisə etmə, – dedi. – Zənbili götür, gedək, yoxsa gec olar.
Böyük bacılarını çox sevən o biri uşaqlar da onunla getməyə hazırlaşdılar. Veronika səbəti, Marta və Uilyam vedrələri, Corc isə böyük paltar qoyulan zənbili götürdü. Bu zənbili o, Cenni ilə bərabər doldurmalı və ikisi gətirməli idilər. Bu zaman iş düzəltmək üçün bacısının göstərdiyi səydən mütəəssir olmuş və hələ ona qarşı qardaşlıq hissini mühafizə etmiş Bass:
– Qulaq as, Cenni, – deyə təklif etdi. – Sən balacalarla səkkizinci küçəyə get, platformanın yanında gözlə. Mən ora gedirəm. Ancaq mən ora çatanda heç biriniz özünüzü elə göstərməyin ki, məni tanıyırsınız. Elə-belə deyin: "Mister, rica edirik, bir az kömür tullayın". – Mən platformaya qalxaram, nə qədər lazımsa tullaram. Başa düşdünüzmü?
Çox razı qalmış Cenni:
– Yaxşı, – dedi.
Onlar evdən qarlı axşam dumanına çıxdılar və dəmiryoluna doğru yönəldilər. Orada, küçəni yük stansiyasının geniş köməkçi yollarının kəsdiyi yerdə bir az bundan qabaq gəlmiş kömür qatarı dayanmışdı. Uşaqlar vaqonlardan birinin kölgəsində gizləndilər. Onlar böyük qardaşlarını gözləyərkən bir neçə ən yeni yataq vaqonu olan gözəl və uzun Vaşinqton sürət qatarı gəldi. Böyük aynalı pəncərələr parlayır, onların arxasında rahat, yumşaq kreslolara quylanmış sərnişinlər görünürdülər. Qatar gurultu ilə onların yanlından keçərkən uşaqlar ixtiyarsız geri çəkildilər. Corc:
– Gör necə uzundur! – dedi.
– Belə bir qatarda konduktor olaydım! – deyə Uilyam köksünü ötürdü.
Təkcə Cenni susurdu, lakin uzaq səyahətlər haqqında, dəbdəbələr haqqında fikir onu hamıdan çox həyəcanlandırırdı. Varlı adamlar necə gözəl yaşayırlar!
Uzaqdan Sebastyan göründü, onun enerjili, cəsuranə yerişi var idi və onda olan hər bir şey öz qiymətini bilən adamı xatırladırdı. O çox inadcıl və qətiyyətli idi. Uşaqlar onun dediklərinə olduğu kimi əməl etməsəydilər, o onların yanından düz keçib gedəcək, onlara kömək etməyi heç ağlına da gətirməyəcəkdi.
Lakin Marta işə lazımi ciddiliklə yanaşdı və tapşırıldığı kimi pıçıldadı: "Mister, rica edirik bizə bir az kömür tullayasınız".
Sebastyan birdən-birə dayandı, yad adamlara baxırmış kimi onları süzüb: "Yaxşı, olar", – dedi və platformaya qalxıb qəribə zirəkliklə o qədər kömür tulladı ki, səbətlərin hamısını doldurdular, hələ artıq da qaldı. Sonra o sanki belə ləyaqətsiz adamların yanında çox dayanmaq istəmirmiş kimi tələsik dəmiryolundan keçdi və gözdən itdi.
Evə qayıdarkən bir centlmen də gördülər. Bu dəfə gördükləri başında silindr, əynində gözəl plaş olan əsil centlmen idi. Cenni dərhal onu tanıdı. O, Vaşinqtondan yeni qayıtmış və bu bayramdan ürəkaçıcı bir şey gözləməyən senator Brender idi. O, uşaqların diqqətini cəlb edən ekspreslə gəlmişdi, yüngül, balaca sakvoyajını götürüb bir qədər gəzmək arzusu ilə otelə yollanırdı. Birdən ona elə gəldi ki, Cennini görür.
– Cenni, sizsiniz? – deyə yaxşı baxmaq üçün addımlarını yavaşıtdı.
Onu daha əvvəl tanımış Cenni: "Ah, bu mister Brenderdir!" – deyə qışqırdı, səbətin dəstəsini buraxıb, balacalara tapşırdı ki, kömürü tez evə aparsınlar, özü isə əks tərəfə qaçdı.
Senator Brender onun arxasınca getdi və üç-dörd dəfə "Cenni! Cenni!" deyə çağırdı. Lakin nahaq yerə. Qıza çatmaq ümidini itirərək birdən-birə başa düşdü ki, qızı qaçmağa məcbur etmişdir, buna görə də onu utandırmamağı qət etdi və dönüb uşaqların ardınca getdi. Hər dəfə qızla görüşdüyü zaman olduğu kimi özü ilə qızın vəziyyəti arasındakı dərin uçurumu yenidən duydu. Budur, o, senatordur, bu uşaqlar isə relslər arasında kömür yığırlar. Sabahkı bayram onlara nə şənlik gətirəcəkdir? O, uşaqların halına acıyaraq, yaxşılıq etmək fikri ilə onların arxasınca gedirdi, çox keçmədən onların balaca darvazadan içəri girdiklərini və miskin bir daxmada gözdən itdiklərini gördü. Senator küçəni keçdi və üstünə qar tökülmüş ağacın seyrək kölgəsində durdu. Həyətə baxan pəncərədən sarı işıq düşürdü. Ətrafda hər şey qarla örtülmüşdü. Evdən uşaqların səsi gəlirdi, bir dəfə Brenderə elə gəldi ki, missis Herhardtı görür. Bir az sonra yan balaca qapıdan kiminsə kölgəsi ötüb keçdi. Senator bu kölgəni tanıdı. Onun ürəyi döyündü, həyəcanını boğaraq dodaqlarını dişlədi. Sonra sərt bir hərəkətlə çevrildi və uzaqlaşdı.
Şəhərin ən böyük baqqalı Menninq adlı bir tacir idi. O, Brenderin möhkəm tərəfdarı idi və özünün senatorla tanışlığı ilə çox fəxr edirdi. Bu axşam Brender onun yanına gəldi.
– Menninq, siz bu gün mənim bir tapşırığımı yerinə yetirə bilməzsinizmi? – deyə o soruşdu.
– Əlbəttə, yerinə yetirərəm, senator, əlbəttə, – deyə dükançı cavab verdi. – Siz nə vaxt qayıtmısınız? Sizi görməyimə çox şadam. Qulluğunuzda hazıram.
– Səkkiz baş ailə, – ata, ana və altı uşaq üçün bayrama lazım olan hər şey hazırlayın. Yolka, ərzaq, oyuncaq… Nə deyim, özünüz bilirsiniz.
– Əlbəttə, əlbəttə, senator.
– Xərcinə baxmayın, hamısını bol-bol göndərin. Bu saat mən sizə ünvanı verərəm. – O, yazı dəftərçəsini çıxartdı.
– Məmnuniyyətlə hamısını edərəm, – deyə Menninq sözünə davam etdi, – böyük məmnuniyyətlə. Siz həmişə alicənab olmuşsunuz.
– Yaxşı, yaxşı, Menninq, – deyə senator yalnız dövlət adamı ləyaqətini qorumaq üçün üz-gözünü turşutdu. – Hamısını tez, yubanmadan göndərin və hesabını mənə yollayın.
Sevinmiş alverçi ancaq:
– Böyük məmnuniyyətlə, – deyə bildi.
Senator küçəyə çıxdı. Qoca Herhardtları xatırlayaraq ayaqqabı və hazır paltarlar mağazasına girdi. Birdən şeylərin nə ölçüdə olduğunu bilmədiyini xatırladı. Dəyişmək hüququ ilə bəzi şeylər sifariş verdi. Sonra otelə qayıtdı.
O təkrar-təkrar düşünürdü: "Kömür toplayırlar. Mən nə qədər diqqətsiz olmuşam. Mən artıq onları unutmamalıyam".

IV FƏSİL
Senatoru görərkən Cennini bürüyən qaçmaq arzusu onunla izah olunurdu ki, o öz vəziyyətini alçaldıcı hesab edirdi. Senator onun haqqında belə yaxşı rəydə ikən Brenderin onu rəzil bir işlə məşğul görməsindən utanırdı. O sadəlövhcəsinə fikirləşirdi ki, senatoru şəxsən onun özü deyil, nə isə başqa bir şey maraqlandırır. Cenni evə gələnədək uşaqlar onun qaçdığını analarına nağıl etmişdilər. O, otağa daxil olan kimi
Corc soruşdu: – Sənə nə olmuşdu?
– Heç nə, – deyə Cenni cavab verdi və buradaca anasına tərəf çevrilib izah etməyə başladı: –
Mister Brender bizim yanımızdan keçib bizi gördü.
– Yox canım? – deyə missis Herhardt yavaşdan səsləndi. – Deməli, o qayıtmışdır. Bəs sən niyə qaçıbsan, axmaq?
– Mən istəmirdim ki, o məni görsün. Ana qayğı ilə dedi:
– Bəlkə o heç səni tanımayıb.
– Yox, tanıdı, – deyə Cenni pıçıldadı. – O məni üç dəfə səslədi. Missis Herhardt başını buladı.
Söhbəti eşidən Herhardt qonşu otaqdan çıxa-çıxa soruşdu:
– Nə olub?
– Heç nə, – deyə arvadı cavab verdi. O, senatorun onların həyatında nə kimi rol oynamağa başladığını heç də izah etmək istəmirdi. – Uşaqlar kömür gətirəndə kimsə onları qorxutmuşdur.
Elə bu axşam bir az keçmiş milad hədiyyələri gəldi və bu bütün ailəni çox həyəcana saldı. Ərzaq mağazasının arabası onların qapısında dayandığı və kuryer – möhkəm bədənli oğlan paketləri evə daşıdığı zaman Herhardt və onun arvadı gözlərinə inanmadılar. Kuryeri səhv etdiyinə inandırmaq üçün faydasız cidd-cəhddən sonra, Herhardtlar səbəbi aydın olan şadlıqla bütün bu nemətləri gözdən keçirməyə başladılar.
Kuryer inamla dedi:
– Siz narahat olmayın. Mən nə etdiyimi bilirəm. Sizin familiyanız Herhardtdır, eləmi? Bunlar hamısı sizə çatacaqdır.
Missis Herhardt yerində otura bilmirdi, əllərini həyəcanla ovuşduraraq təkrar edirdi:
– Nə deyirsən buna? Möcüzə deməzsən?
Herhardtın özü də tanımadığı xeyirxah adamın səxavəti haqqında fikirləşməkdən mütəəssirlənmişdi, o bu yaxşılığı bir zaman fabrikasında işlədiyi və ona yaxşı münasibət bəsləyən iri yerli fabrik sahibinin adına yazmaq istəyirdi. Missis Herhardt gözlənilməyən sevincin həqiqi mənbəyini, şübhəli olsa da, anlayırdı və gözləri yaşarmaq dərəcəsinə qədər mütəəssir olmuşdu, lakin susurdu. Cenni isə dərhal burada kimin əli olduğunu başa düşdü.
Milad bayramının ikinci günü Brender oteldə missis Herhardt ilə görüşdü. Cenni təsərrüfat işləri ilə məşğul olmaq üçün evdə qalmışdı.
Brender əlini uzadaraq mehribancasına səsləndi:
– Missis Herhardt, kefiniz necədir? Bayramı necə qarşıladınız?
Zavallı missis Herhardt utana-utana onun əlini sıxdı. Onun gözləri bir an yaşla doldu. Brender əlini onun çiyninə vuraraq:
– Yaxşı, yaxşı, – dedi. – Ağlamaq lazım deyil. Paltarları yumağa aparmağı unutmayın.
– Yox, unutmaram, ser! – deyə missis Herhardt cavab verib yenə nə isə demək istədi, lakin Brender artıq uzaqlaşmışdı.
İndi Herhardt daima oteldə yaşayan qəribə senator haqqında, onun lütfkarlığı, paltar yudurtmaq üçün nə qədər çox pul verməsi haqqında danışıqlar eşidirdi. Sadəqəlb zəhmətkeş, mister Brenderin çox xeyirxah, çox nəcib adam olmasına tez inandı.
Cenninin özü də belə düşünür və senatora getdikcə daha çox valeh olurdu.
Cenni elə böyümüş və elə yaxşılaşmışdı ki, heç kəs onun yanından laqeyd ötüb keçə bilməzdi. O, ucaboylu idi, bədən quruluşu gözəl idi. Uzun paltarda, kübar qadınların zinətində o, senator kimi, görkəmli bir kişiyə gözəl tay ola bilərdi. Onun insanı heyrətləndirəcək dərəcədə aydın, oynaq gözləri, gözəl rəngli siması, düz ağ dişləri vardı. Həm də o, ağıllı, həssas və çox müşahidəçi idi. Onda ancaq tərbiyə və özünün asılı, müti vəziyyətini başa düşən adamlarda heç vaxt tapılmayan inam çatmırdı. Paltar yumaqla məşğul olmaq, onları gətirib-aparmaq, hər cür xırda-xuruş şeyləri bir sədəqə kimi qəbul etmək onun əl-qolunu bağlayırdı.
İndi o, həftədə iki dəfə otelə gəlirdi, senator Brender onunla mehriban rəftar edir, özünü sərbəst aparırdı. Cenni də belə edirdi. Senator tez-tez ona, onun bacılarına və qardaşlarına kiçik hədiyyələr verir və həmişə onunla elə sadə, elə səmimi danışırdı ki, nəhayət, onları bir-birindən ayıran uçurum yox oldu. Cenni onun simasında mötəbər senatordan artıq alicənab bir dostunu görməyə başladı. Bir dəfə Brender ondan oxumaq istəyib-istəmədiyini soruşdu. Senator düşünürdü ki, yaxşı məktəb onu daha cazibədar edə bilər. Nəhayət, bir dəfə axşam o, Cennini yanına çağırdı.
– Cenni, buraya, yaxın gəlin.
Cenni yaxın gəldi, Brender birdən onun əlindən tutdu.
– Cenni, – deyə o, şən və sınayıcı nəzərlə qızın üzünə baxdı, – deyin görək, siz mənim haqqımda nə düşünürsünüz?
Cenni utana-utana kənara baxaraq:
– Bilmirəm, – dedi. – Siz bunu nə üçün soruşursunuz?
– Xeyr, bilirsiniz, – deyə o təkid etdi, – axı necə olsa, mənim haqqımda bir rəyiniz vardır. İndi deyin görüm, o rəy nədən ibarətdir?
Cenni sadəlövhcəsinə cavab verdi:
– Heç bir rəyim yoxdur.
– Xeyr, vardır, – deyə o təkrar etdi. Cenninin açıq boyun qaçırtması onu əyləndirir və maraqlandırırdı. – Siz mənim haqqımda bir şey düşünməlisiniz. Nə düşünürsünüz?
Cenni senatorun alnı üzərində yüksələn və onun gözəl simasına əzəmət verən dən düşmüş şux qara saçlarına yuxarıdan aşağıya baxaraq sadədilliklə:
– Sizin mənim xoşuma gəlib-gəlməməyinizi soruşursunuz, eləmi? – deyə soruşdu.
– Bəli, – deyə o bir qədər peşman olub cavab verdi.
Cenni əzilib-büzülməyi bacarmırdı. O, xoş bir təbəssümlə dedi:
– Əlbəttə, xoşuma gəlirsiniz.
– Siz heç vaxt mənim haqqımda başqa bir şey düşünməyibsiniz?
– Mən düşünürəm ki, siz çox yaxşı adamsınız, – deyə Cenni daha çox sıxılaraq cavab verdi. O ancaq indi duydu ki, Brender hələ də onun əlini saxlamaqdadır.
– Vəssalam? – deyə senator soruşdu. Cenni:
– Məgər bu azdır? – dedi və onun kirpikləri titrədi.
Senator ona baxır, Cenninin şən, dostcasına və açıq nəzərləri onu dərindən həyəcanlandırırdı. O dinməzcə qızın üzünü, onun simasının cizgilərini öyrənirdi, Cenni isə üzünü yana çevirmiş və büzüşmüşdü – bu sınayıcı baxışların bütün mənasını başa düşməkdən daha artıq hiss etməkdə idi.
Nəhayət, senator dedi:
– Mən isə belə fikirləşirəm ki, siz çox gözəl qızsınız. Sizə elə gəlmir ki, mən çox qəşəng adamam?
– Gəlir, – deyə Cenni qəti cavab verdi.
Cenninin sözü elə məzəli çıxdı ki, senator kreslonun arxasına söykənib qəhqəhə çəkdi. Cenni maraqla ona baxdı və gülümsədi.
– Nəyə gülürsünüz? – deyə Cenni soruşdu.
– Sizin cavabınıza. Əlbəttə, gülmək lazım deyildi. Siz məni zərrə qədər qiymətləndirmirsiniz. Yəqin mən sizin heç xoşunuza gəlmirəm.
– Xeyr, xoşuma gəlirsiniz, – deyə Cenni ciddi cavab verdi. – Siz elə yaxşısınız ki. Onun gözlərindən aydın görünürdü ki, bu sözləri ürəkdən deyir.
– Belə, – deyə Brender dilləndi və qızı yavaşca özünə tərəf çəkib yanağından öpdü. Cenni "ay!" – deyə səslənib heyrət və qorxu içində dikəldi, qamətini düzəltdi.
Bu onların münasibətində bir yenilik idi. Cenni ilə dövlət adamı arasında olan məsafə bir an içərisində yox oldu. Cenni onda əvvəl duymadığı bir cəhəti gördü. Cenninin gözündə o dərhal canlandı. Onun Cenniyə münasibəti bir qadına olan münasibətdir, o, vurulmuşdur. Cenni bilmirdi nə etsin, özünü necə aparsın.
– Mən sizi qorxutdum? – deyə Brender soruşdu.
Cenni dərhal ehtiram bəsləməyə adət etdiyi bu adama baxdı və təbəssümlə ancaq:
– Bəli, qorxutdunuz, – dedi.
– Mən bunu ona görə etdim ki, siz mənim xoşuma gəlirsiniz. Cenni bir qədər fikirləşəndən sonra?
– Mən getməliyəm, – dedi. Brender şikayət edirmiş kimi:
– Görürsünüz, – dedi, – olmaya mən belə etdiyim üçün qaçırsınız?
– Xeyr, – deyə Cenni cavab verdi və nədənsə özünü nankor hiss edərək əlavə etdi, mənim getmək vaxtımdır. Evdə nigaran qalarlar.
– Siz mənə acıqlanmırsınız?
Cenni əvvəllər onda heç vaxt müşahidə edilməyən bir işvə ilə:
– Yox, – dedi.
Cenni onun üzərindəki hökmünü hiss edirdi. Bu elə yeni, elə heyrətləndirici bir hal idi ki, ikisi də çaşdı, bir sıxıntı içində susdu. Senator ayağa qalxaraq:
– Hər necə olsa, indi siz mənimsiniz, – dedi. – Bu gündən mən sizin qayğınızı çəkəcəyəm. Cenni bu sözləri eşidəndə xoşhal oldu. O düşünürdü: "O, möcüzələr göstərməyi bacarır, əsil sehrbazdır". Cenni ətrafına baxdı və qarşısında belə yeni, heyrətəşayan həyatın açılması fikri ilə sevincdən başı gicəlləndi. Onun nə demək istədiyini Cenni tamamilə başa düşə bilməzdi. Yəqin o, xeyirxah və alicənab olacaqdır, ona gözəl şeylər bağışlayacaqdır. Əlbəttə, Cenni xoşbəxt idi. O öz vəziyyətinin mənasız olduğunu görmədən, duymadan paltar boğçasını götürdü, halbuki Brender üçün bu acı bir məzəmmət idi.
Senator fikirləşdi: "Cenni paltar daşımamalıdır". Onda zərif mehribanlıq və rəğbət hissi hərarətli bir dalğa kimi baş qaldırdı. Senator – bu dəfə mərhəmətli bir hakim kimi – Cenninin üzünü əlləri arasına aldı.
O dedi:
– Eybi yoxdur, qəşəng qız. Siz həmişə bu işlə məşğul olmayacaqsınız. Mən fikirləşib bir şey taparam.
Bundan sonra onlar bir-birinə daha sadə və daha dostcasına əlaqə bəsləməyə başladılar. Cenni bir daha gəldiyi zaman senator tərəddüd etmədən ona kreslonun qoltuqluğu üstündə oturmağı təklif etdi. Ailəsinin güzəranı, şəxsən özünün nə istədiyi, nəyin xəyalı ilə yaşadığı haqda müfəssəl sorğu-sual başladı. Brender görürdü ki, Cenni onun bəzi suallarına, xüsusən atasının işi haqqında sualına könülsüz cavab verir. O, atasının qapı-qapı gəzib odun doğradığını etiraf etməyə uta-nırdı. Bunda daha ciddi bir şey gizləndiyindən ehtiyat edərək, Brender işin nə yerdə olduğunu bilmək üçün bu yaxın günlərdə onlara getməyi qət etdi.
O, boş vaxtı olan kimi belə də etdi. Bu, konqresdə onun məğlubiyyəti ilə bitmiş qızğın mübarizənin başlanmasından üç gün qabaq oldu. Bu üç gün ərzində onsuz da heç bir şey etmək mümkün deyildi. Beləliklə, Brender çəliyini əlinə aldı və Herhardtların evinə doğru yönəldi.
Yarım saatdan sonra o, qətiyyətlə onların qapısını döydü: Qapını missis Herhardt açdı. Senator şadlıqla:
– Salam! – dedi və missis Herhardtın sıxıldığını görərək əlavə etdi: – Gəlmək olar? Qeyri-adi qonağı görərək sadədil qadın özünü tamam itirdi. O, əllərini köhnə, yamaqlı önlüyü ilə sildi və nəhayət:
– Bəli, bəli, rica edirəm, buyurun, – deyə cavab verdi.
Missis Herhardt qapını bağlamağı unudaraq senatoru tələsik otağa gətirdi və stulu çəkib oturmağı təklif etdi.
Brender onu bu qədər karıxdırdığına heyifsiləndi.
– Narahat olmayın, missis Herhardt, mən elə belə, evinizin yanından keçirdim, sizə dəymək istədim. Ərinizin səhhəti necədir?
– Sağ olun, yaxşıdır, salamatdır, – deyə missis Herhardt cavab verdi. – İşə gedibdir.
– Deməli, yer tapmışdır?
– Bəli, ser, – deyə missis Herhardt cavab verdi.
Cenni kimi o da bu işin nə cür iş olduğunu deməyə cürət etmirdi.
– Ümidvaram ki, uşaqlar da sağ-salamatdır, məktəbə də gedirlər.
– Bəli, – missis Herhardt cavab verdi.
Missis Herhardt önlüyünü çıxartdı və utana-utana onu ovuşdurmağa başladı.
– Çox gözəl. Bəs Cenni haradadır?
Cenni bu zaman paltarları ütüləyirdi, qonağın səsini eşidib ütünü və taxtanı atdı, yataq otağına qaçdı. İndi orada özünü tələsik qaydaya salırdı. Cenni qorxurdu ki, onun guya evdə olmadığını demək anasının ağlına gəlməz və qaçıb gizlənməyə fürsət tapa bilməz.
Missis Herhardt:
– O, evdədir, – deyə cavab verdi. – Bu saat mən onu çağıraram. Cenni yavaşca onu məzəmmət etdi:
– Axı sən niyə ona dedin ki, mən buradayam!
– Mən nə edə bilərdim?
Onlar senatorun yanına getməyi qərarlaşdıra bilmirdilər, o isə bu vaxt otağı nəzərdən keçirirdi. Bu qədər ləyaqətli adamların belə ehtiyac içərisində yaşamasını görmək onu kədərləndirirdi. Senator bir yolla onlara kömək etmək istəyirdi.
Nəhayət, Cenni qətiyyətsizlik içərisində otağa daxil olarkən senator:
– Sabahınız xeyir, – dedi. – Kefiniz necədir?
Cenni ona yaxınlaşdı, qızarmış halda əlini ona uzatdı. Onun gəlişi Cennini o qədər həyəcanlandırmışdı ki, o, bir kəlmə də deyə bilmədi.
– Sizə baş çəkib kefinizi soruşmaq istədim, – deyə senator izahat verib əlavə etdi: – Ev pis deyil, neçə otağınız var?
– Beş, – deyə Cenni cavab verdi. – Bizi bağışlayın, evi yığışdırmamışıq. Səhərdən paltar ütüləyirik. Ona görə hər şey alt-üst olubdur.
Brender mehribanlıqla cavab verdi:
– Başa düşürəm. Nə üçün siz belə fikirləşirsiniz ki, mən bunu başa düşmürəm, Cenni? Məndən utanmaq lazım deyil.
O həmişə Cenni onun yanında olduğu vaxtlar danışdığı kimi sakit və dostcasına danışırdı, bu, Cenninin özünə gəlməsinə kömək etdi.
– Mən bir də sizə gəlsəm, sıxılmayın. Mən sizi yoluxacağam. Sizin atanızı görmək istərdim.
Cenni dedi:
– Eləmi? O, evdə yoxdur.
Onlar söhbət etdikləri zaman Herhardt öz mişar və taxta dəzgahı ilə balaca qapının ağzında göründü. Brender onu gördü və bir az qızına oxşadığı üçün dərhal tanıyıb dedi:
– Səhv etmirəmsə, bu da sizin atanız.
– Doğrudanmı? – deyə Cenni pəncərədən baxaraq səsləndi. Fikrə dalmış Herhardt gözünü belə qaldırmadan pəncərənin yanından ötüb getdi. O, taxta dəzgahı divarın dibinə qoydu, mişarı mıxdan asdı və evə girdi.
– Ana! – deyə o, almanca çağırdı, arvadını görməyib qapıya yaxınlaşdı və yemək otağına nəzər saldı.
Brender yerindən qalxdı və əlini ona uzatdı. Donqar, damarları görünən arıq alman ona yanaşdı, yad adama müəmmalı bir tərzdə baxaraq uzadılan əli sıxdı.
– Bu mənim atamdır, mister Brender, – deyə Cenni onları tanış etdi, senatora mehribanlıq hissi onun utancaqlığına qalib gəlmişdi. – Ata, bu mister Brenderdir, oteldə yaşayan.
Herhardt gözünü birisindən ayırıb o birisinə dikərək soruşdu:
– Familiyası nədir?
– Brender, – deyə senator cavab verdi.
Herhardt aydın hiss edilən alman tələffüzü ilə danışırdı:
– Aha, bəli! Xəstəlikdən sonra mən pis eşidirəm. Arvadım sizin barənizdə danışırdı.
– Mən gəlib sizinlə tanış olmağı qət etdim. Görürəm, ailəniz böyükdür.
– Bəli. – Ailənin atası birdən xatırladı ki, əynindəki nimdaş iş kostyumudur, o tez çıxıb getmək istədi. – Altı uşaqdır, hələ heç birinin ağzı çörəyə çatmamışdır. Böyük qızım budur.
Arvadı otağa gəldi. Herhardt bu təsadüfdən istifadə etməyə tələsdi:
– Bağışlayın, mən gedim. Mişarı sındırdım, işi yarıda qoymalı oldum. Brender nəzakətlə:
– Buyurun, – dedi və Cenninin həmişə üzərindən ötüb keçmək istədiyi məsələni anladı. O yəqin ki, Cenninin heç nəyi gizlətməməyə cəsarəti çatmasını üstün tutardı.
Missis Herhardt stulda gərgin halda oturub özünü düzəltdiyi zaman senator:
– Məsələ belədir, missis Herhardt, – dedi, – mən istərdim ki, siz bundan sonra məni yad adam hesab etməyəsiniz. Bir də mən istərdim ki, siz öz işləriniz haqqında mənimlə müfəssəl söhbət edəsiniz. Cenni bəzən mənə hər şeyi demir.
Cenni bir söz demədən gülümsədi. Missis Herhardt narahat surətdə əllərini əzişdirirdi.
– Yaxşı, – deyə o, utana-utana, minnətdarlıq hissi ilə cavab verdi. Onlar bir az söhbət etdilər. Sonra senator qalxdı və:
– Ərinizə deyin ki, bazar ertəsi otelə, mənim yanıma gəlsin, – dedi. – Mən ona kömək etməyə çalışaram.
Missis Herhardt utana-utana mızıldandı:
– Sağ olun.
– İndi isə mənim getmək vaxtımdır, – deyə Brender əlavə etdi. – Demək, yadınızdan çıxmasın: ərinizə deyin ki, mənim yanıma gəlsin.
– Əlbəttə, gələr!
Brender sol əlinə əlcək geydi və sağ əlini Cenniyə uzatdı:
– Sizin ən qiymətli xəzinəniz budur, missis Herhardt, – dedi. – Mən onu sizin əlinizdən almaq niyyətindəyəm.
– Bilmirəm, mən onsuz necə keçinə bilərəm, – deyə ana cavab verdi.
Senator missis Herhardtın əlini sıxıb qapıya tərəf yollandı və:
– Hələlik, salamat qalın, – dedi.
O baş əydi və çıxdı. Onun bu evə gəldiyini görmüş yarım düjün qonşu isə pəncərə-qapıları və pəncərələr arxasından onu maraqlı nəzərlərlə yola saldılar. "Bu kim ola bilər?" – bu sual hamını maraqlandırdı. Sadəqəlb ana qonağın arxasınca qapını bağlayan kimi qızına dedi:
– Bax, gör o mənə nə verdi. Bu on dollarlıq kağız pul idi.
Brender vidalaşarkən hiss olunmayacaq dərəcədə ehmallıca bu pulu missis Herhardtın ovcuna qoymuşdu.

V FƏSİL
Elə bir vəziyyət əmələ gəlmişdi ki, Cenni özünü bir çox məsələlərdə senatora borclu hiss edirdi və tamamilə təbii olaraq, senatorun ona və onun ailəsinə etdiklərini yüksək qiymətləndirirdi. Senator onun atasına yerli fabrikantın adına məktub vermiş, o isə Herhardtı işə qəbul etmişdi. Bu, əlbəttə, elə bir böyük vəzifə deyildi – ailənin atası gecə gözətçisi olmuşdu. Ancaq necə olsa, Herhardt yenidən işləməyə başlamışdı. Onun minnətdarlığının həddi-hüdudu yox idi. Bu senator necə xeyirxah adamdır, necə həssasdır – belə bir adam bütün dünyada tapılmaz!
Missis Herhardt da unudulmamışdı. Bir dəfə Brender ona paltar, sonra da şal göndərmişdi. Bütün bu iltifatı Brender qismən yardım etmək arzusu ilə, qismən də özünə xoş olsun deyə göstərirdi, lakin missis Herhardt vəcdə gələrək bunları yalnız senatorun xeyirxahlığı ilə izah edirdi.
Cenni isə… Brender bütün vasitələrlə onun etimadını qazanmağa çalışırdı. Nəhayət, Cenninin ona münasibəti o qədər mürəkkəbləşdi ki, bundan baş çıxarmaq son dərəcə çətin bir iş oldu. Bu gənc və təcrübəsiz qız o qədər sadəlövh və qayğısız idi ki, adamların nə deyə biləcəyini heç olmasa bir an belə düşünə bilməzdi. Brenderin onun təbii utancaqlığına qalib gəldiyi və incə nəvazişlə onun yanağından öpdüyü o unudulmaz və xoşbəxt gündən bəri onlar üçün yeni dövr başlanmışdı. Cenni senatorun şəxsində öz dostunu görürdü. Brender nə qədər sadə və sərbəst olurdusa, adət etdiyi təmkinliyindən nə qədər məmnuniyyətlə azad olurdusa, Cenni onu bir o qədər yaxşı başa düşürdü. Onlar ürəkdən gülür və laqqırtı vururdular, Brender gənclik və səadətin işıqlı dünyasına qayıtmasından hədsiz zövq alırdı. Buna baxmayaraq, hərdən yaxa qurtara bilmədiyi fikirlər onu narahat edirdi: o fikirləşirdi ki, lazım olduğu kimi hərəkət etmir. Bu gün olmasa da, sabah adamlar duyuq düşəcəklər ki, paltaryuyanın qızına münasibətində o, ümumi qaydanın qoymuş olduğu hüdudları keçir. Yəqin ki, baş qulluqçunun nəzərindən qaçmamışdır ki, Cenni paltar üçün gəldikdə və yaxud onları gətirdikdə, demək olar ki, həmişə onun otağında on beş-iyirmi dəqiqə, hətta bir saat belə yubanır. Brender anlayırdı ki, bu, otelin, başqa qulluqçularının da qulağına çata bilər, bu xəbər bütün şəhərə yayılar və heç də yaxşı nəticə verməz – lakin belə düşüncələr onu başqa cür davranmağa məcbur edə bilmədi. O bəzən Cenniyə pis bir şey etmədiyi fikri ilə özünə təsəlli verir, bəzən də öz-özünə deyirdi ki, yeganə zərif ünsiyyətdən özünü məhrum edə bilməz. İnsafla desək, məgər Cenniyə yaxşılıq istəmirdimi? Brender bunun üzərində düşünərkən həmişə bir qənaətə gəlirdi ki, Cennidən imtina edə bilməyəcəkdir. Onun duyacağı mənəvi zövq, belə bir fədakarlığın labüd olaraq gətirdiyi ağrıya çox çətin ki, dəyərdi. Onun bir o qədər də ömrü qalmamışdı. Bu qədər arzuladığın bir şeyi əldə etmədən ölmək çox müşküldür. Bir dəfə axşam o, Cennini bərk qucaqladı. Bir dəfə də onu dizi üzərində oturtdu və özünün Vaşinqton həyatından nağıl etməyə başladı. O indi Cennini heç vaxt nəvazişsiz, yaxud öpüşsüz yola salmırdı, lakin bunlar hamısı ancaq zəif və qeyri-müəyyən ciddi-cəhd idi. O, Cennini çox təşvişə salmaq istəmirdi.
Cenni isə bütün bunlardan sadəqəlbliklə həzz alırdı. Onun həyatında o qədər yenilik, qeyri-adilik əmələ gəlmişdi ki. O, sadəlövh, təcrübəsiz, dərindən hissetmə qabiliyyətinə malik bir qız idi. O, məhəbbət haqqında hələ heç bir şey bilmirdi. Lakin öz dostluğunu ona layiq görmüş görkəmli adamın diqqətindən şad olmaq üçün kifayət qədər böyümüşdü.
Bir dəfə axşam Cenni senatorun kreslosunun yanında durduğu zaman əlini onun saçlarına çəkdi, alnından geri yığdı, sonra bekarçılıqdan onun saatını cibindən çıxartdı. Onun xoş sadəqəlbliyi senatoru vəcdə gətirdi.
– Siz istərdinizmi ki, saatınız olsun? – deyə o soruşdu.
Cenni köksünü ötürərək:
– Əlbəttə, istərdim, – dedi.
Ertəsi gün senator zərgər mağazasına getdi və zərif bəzəkli əqrəbləri olan balaca qızıl saat aldı. Cenni bir də gələrkən o:
– Cenni, – dedi, – mən sizə bir şey göstərmək istəyirəm. Bir baxın, mənim saatımda saat neçədir?

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386240) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.