Главная страница | Литература 20 века | Seçilmiş Əsərləri

Seçilmiş Əsərləri
Çingiz Hüseynov
Kitaba ədəbiyyatımızın patriarxı nasir, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Çingiz Hüseynovun üslub baxımından müxtəlif seçilmiş əsərləri – lirik, romantik, realist, simvolik, tragikomik povest və hekayələri daxil edilib. Əsərlərin mövzusu əksəriyyət etibarilə Bakı həyatından alınmışdır. Qəhrəmanları bütün dövrlər üçün müasirdir. Çünki müəllif insanları düşündürən ciddi əxlaqi problemlərdən bəhs edir, vacib ictimai məsələlərə diqqət çəkərək oxucularını mənəvi təmizliyə, saflığa çağırır.

Çingiz Hüseynov
Seçilmiş əsərləri

HEKAYƏLƏR

ÇƏTİN YOXUŞ
Günəş xeyli qalxmışdı, atçılarla birgə uzun yolunu tamamlamağa can atırdı. Günəşi bilmirəm, atçıların yolu ağır idi: dağa qalxırdılar. Cığırlar dağın döşünü zolaq-zolaq cızmışdı.
Azad keçənilki yürüşü xatırladı; institutun alpinist dəstəsi Uşba dağına qalxmışdı. Azad nəinki yaxşı alpinist idi, – söz yox ki, həqiqi geoloq alpinist olmalıdır, – hətta maşın sürməyi də bacarırdı. Amma at minmək də demə elm imiş!..
– Ədə, döndər atı! – qabaqdakı atçının gur səsi Azadın düşüncələrini qırdı. – Ədə, hara sürürsən?
Azad cığırı dolaşıq salmışdı.
– Çək yüyəni, bu tərəfə çək!.. Ədə, cilovu əldən buraxma!
Azad əl-qolunu, bütün bədənini hərəkətə gətirdi, “hə-hə” dedi, Kürən atı nəhayət döndərdi və dağın belində, nisbətən enli cığırda durmuş atlıya sarı sürdü.
– Vur Kürəni! Vur! Xasiyyətinə bələdəm ey, vur!.. Canında qorxu olmasa yeriməz!
Azad qara çubuğu havada yellədi. Kürən at yerişini azca sürətləndirdi. Atlılar sicim kimi dağın belinə dolanan cığıra baxa-baxa yollarına davam elədilər. Qabaqda Ədalət, dalda Azad.
– Yazığın gəlir, yoxsa vura bilmirsən?
– Dilsiz heyvandır.
– Üzdən yazıqdır.
– Görünür, yorulub.
– Ata nə yorğu? Dözümlüdür, vur, canı çıxsın işləsin!
Ədalət düzənliyə baxıb, qamçını var gücü ilə atın sağrısına yapışdırdı: şarapp!
Azadın Kürən atı qamçının şappıltısından ürküb dördnala götürüldü. Azad ayağını üzəngiyə basıb azca yəhərdən qalxdı. Qulağında külək vıyıldadı. Cilov ovçunu yandırdı.
Meşə aşağıda qaldı, düzənliyi də keçdilər. Dağ döşü əlvan çiçəklərin rənginə boyanmışdı. Bala quş ağzıtək açıq göy peyğəmbərçiçəyi, ağ mollabaşı, sarımtıl-qırmızı ulduzbaşlı ətirşah… Meh əsdikcə hündür ceyranotu həzin-həzin xışıldayırdı.
Uzaq yol gəlmiş Kürənin qarnı qalxıb-enirdi. Nəfəsi təngimişdi. Tərdən işım-işım işıldayırdı. Yalı boynuna yapışmışdı.
– Gördün ki! Əsl hikmət qamçıdadır! Vurmasan sürünəcək, tənbəlləşəcək.
– Bu, at fəlsəfəsidir.
– Hər nə ad verirsən ver, amma mən deyəndir.
Azad daha kəsərli söz axtardı:
– Çürük fəlsəfədir!
– Kitab kəlmələrini qoy dar şalvarının dərin cibinə. Mən sənə həyatdan deyirəm.
– Puç ideya xətrinə həyatdan qalxan kimi istifadə eləyənlər az deyil.
– Ağzın hələ isti yerdədir. Ocaq sönəndə qismət olar görüşərik, oxuduğun mahnıları dinləyərik.
– Ocağım sönməyəcək.
– Mən də sənin kimi düşünürdüm.
– Bəlkə ocağınız olmayıb?
– Sən iməkləyəndə biz düşmənin belini sındırırdıq, bala!
Ədalət atın başını elə çəkdi ki, at az qala şahə qalxdı.
Azad dinmədi. Mübahisəni uzatmaq istəmirdi. Ədalət Azadın susduğunu görüb azca yumşaldı:
– Tələsək, axşama az qalır. Dəstə acından qırıldı.
Ədalətin dediyi dəstə Qutor dağında faydalı qazıntılar axtaran kəşfiyyatçı geoloqlar dəstəsi idi.

Azadın bəxti gətirmişdi. Ekspedisiyanın rəhbəri Azadın kağızlarına, tələbəlik sənəd-arayışlarına baxmadan onu dəstəyə laborant götürmüşdü. Bəlkə döşündə birinci dərəcəli alpinist nişanı görmüşdü? Yaxud sorğu-suala vaxtı yox idi? Xahişə qulaq asdı, adını soruşdu və – götürdü. Dedi, maaşın bu qədər, işin bu, filan günü çıxırıq. Vəssalam.
İşgüzar adama oxşayırdı. Saçı ağarmışdı, lakin üzdən nisbətən cavan görünürdü. Azad sonralar eşitdi ki, ailəsi yoxdur. Ömrünü-gününü ekspedisiyalarda keçirib. Dincəlmək vaxtı çatmamışdı. Azərbaycanı qarış-qarış gəzmiş, Sibir tərəflərdə, Kamçatkada da olmuşdu. Oralarda hətta adına mədən də var, xüsusi geoloji xəritələrdə “Yuaq” adı ilə məşhurdur, yəni Yusif Əliyeviç Həsənov.
Azad geoloqlarla da, Ədalətlə də qatarda tanış oldu. Ədalət Azaddan on-on beş il böyük idi, ona görə də Azadla danışanda zarafata, nəsihətə daha çox əl atırdı. Azad cavab qaytarmasa da, söz altında qalmırdı, yeri gəldikcə Ədalətin dediklərinə öz münasibətini bildirirdi. Necə də bildirməsin axı? Söhbət ulduzlardan da gedir, çörəkdən də. Həqiqi və yalançı rəhbərlərdən və xalqdan. Çindən və müharibədən. Uzaq-yaxın keçmişdən və gələcəkdən. Söhbət uzun çəkmirdi. Axşam qazıntı işlərindən yorğun qayıdıb çay içəndə atışırdılar, sonra çadırlara çəkilib çöl yorğan-döşəklərinə girirdilər. Bəzən Yusif müəllim “bəsdir, yatın” deyir və danışıq yarıda kəsilirdi. Lakin sonra yenə davam edir, söhbət söhbəti gətirirdi. Azadın yanında məgər “əkşi, nə xalqbazlıqdır?”, yaxud “bu söz-söhbətlərlə camaatın fikrini indiki çətinliklərdən yayındırmaq istəyirlər” demək olar? Ədalətin “nə olsun ki?” kəlmələri quru saman olub mübahisə ocağını alovlandırırdı. Azad coşur, təzə dəlillərə əl atır, təzə faktlar gətirirdi. Dəstə rəisi baş geoloqla laborantın söhbətinə demək olar ki, qarışmırdı. “Nə xeyri? Qazıntı işlərinin gedişini düşünməliyik. Lazım olan metalı tapınca nə qədər süxur yığıb yoxlamalı, seçib ayırmalıyıq!” Vicdanla işləyən Yusif müəllim çox nadir hallarda məqsədinə çatmırdı. İndi də axtardıqları metalı tapacaqlarına əmin idi, başqa cür ola bilməzdi. “Söz-söhbətlərdən nə çıxar? Çalışmaq, axtarmaq və tapmaq lazımdır! Kimin haqlı olub-olmadığını bildin-bilmədin, nə xeyri? Çörək lazım, metal lazım, təmiz əl, ləkəsiz qəlb lazım…”

Azad gözünü Kürən atın sünbülü yalından çəkib, Ədalətin dağ günəşindən yanmış qırmızı boynuna, rəngi solmuş sətin pencəyinə dikdi. “Boynunun ardını tük basıb, dəlləyə getməyə vaxt tapmadı. Bazara, mağazalara qaçdılar, xurcunları yeməklə doldurdular”.
“Bəs bu baş geoloq yoldaş niyə isti evini buraxıb özünü dağa-daşa salır? Məsələ yalnız qazancdadırmı? İdealı nədir? Həyatda nə axtarır? Metalmı? İnammı?.. Müharibədə olub. Bir-iki ordeni var. Candan-qandan keçib, indi “nə xalqbazlıqdır?” deyir, cavanlıqda isə xalq yolunda həyatını verməyə hazır olub. Sağ qalıbsa, xoşbəxt təsadüfdür, ölə də bilərdi. Bəlkə mənim bu adam haqqında hökmüm yanlışdır? Birtərəflidir? Tələm-tələsik hökm verməkdə ustayıq!..”
Hündür dağı aşıb ondan da uca sıra dağlar gördülər. Çiyin-çiyinə durmuş nəhəng pəhləvanları xatırladan dağlar sanki dərindən nəfəs alırdı; qar qoxulu meh atlıların qızarmış üzlərini yaladı, kürəklərə yapışmış nəm köynəklərə dəydi, bədənləri soyutdu.
Aşağıdan, göz işlədikcə uzanan, dibi görünməyən aşağıdan qulaqbatırıcı gurultu qopurdu; bu, qalın meşəliklərdə gizlənmiş dağ çayının səsiydi.
Getdikləri dolama cığır dəvə belli qoşa dağı ikiyə bölən dərin dərəyə enirdi
Ədalətin atı enişi asanlıqla düşüb, yoxuşu da birnəfəsə qalxdı. Kürən atın ayağı daşlara dəydikcə sürüşür, çınqılı əzir, torpaqda batırdı. At böyük əzabla dərəyə endi, yoxuşa çıxıb bir-iki addımdan sonra dayandı.
– Ədə, qoyma dayansın! Vur o… – Ədalətin qəzəb dolu sözlərini dağ çayının gurultusu boğdu.
Azadın qara çubuğu-kar eləmədi, at durduğu yerdən tərpənmədi. Ürəyi az qala köpüklənən ağzından çıxacaqdı. Elə döyünürdü ki, guppultusunu dağ çayının nərəsi belə əridə bilmirdi.
Azad sağ ayağını üzəngidən çıxartdı, bir əli yəhərdə, o biri əli cilovda, atın belindən qorxa-qorxa yerə sürüşdü. At az qaldı dərəyə aşsın. Azad yəhərdən yapışdı, sonra qabağa keçib cilovu darta-darta cığırla yuxarı qalxmağa başladı.
Kürən at boynunu uzadıb Azadın arxasınca yeridi.
– Özünü yorma, min!.. At fəlsəfəsi necədir? Xoşuna gəlir? Vuraydın, dərədən çıxaydı, səni də belində aparaydı!
Yoxuş olduqca çətin idi. Azad elə bil atı çiyninə almışdı. At minməyə öyrəşməyən ayaqlar sözünə baxmır, sürüşürdü. Azad sanki kiminsə acığına yorğunluğu qovur, atın yükünü yüngülləşdirdiyindən həzz alırdı. At dərədən çıxanda Azad dərin nəfəs aldı, qolu ilə alnının tərini sildi. Ədalətə baxıb gülümsündü.
– Yox, bu olmadı! – Ədalət atından düşüb Azada yaxınlaşdı. – Kürənin tempiynən getsək, dağda gecələməli olacayıq, dəstə də axşam ac yatacaq!
– Bəs necə olsun? Atı məhv edək?
– Qorxma, ölməz! Atın canı bərk olar!.. Keç mənim atıma min.
– Fərqi nədir?
– İzahat verməyə nə vaxtım var, nə də həvəsim! Ata cavabdeh mənəm, nə deyirəm onu elə.
Azad çiyinlərini çəkdi:
– Kürən sözünə baxacaqsa, mən razı.
– Onu elə yumşaldım ki!..
Ədalət Azada kömək edib öz atına mindirdi. Kürənə yanaşıb cilovundan tutdu, qamçı ilə ata möhkəm ilişdirdi. Yaş dəridə qamçının izi qaldı – tünd, enli, uzun zolaq. Bir də vurdu. At vahimə dolu gözlərini Ədalətə dikib hürkə-hürkə başını var qüvvəsi ilə geri çəkir, fınxırır, atlının əlindən qurtarmaq istəyirdi. Ədalət cilovdan bərk tutmuşdu, qamçını qəzəblə Kürənə endirirdi. Qamçının əks-sədası dağlarda eşidilirdi.
Azad atdan necə atıldığını bilmədi; Ədalət əlini bir də qaldıranda Azad qamçıdan yapışıb aşağı dartdı:
– Dayan! Bu nə vəhşilikdir!..
– Burax qamçını!
Azad Kürənin cilovunu Ədalətin əlindən dartıb aldı, qamçını onun üstünə atıb:
– Çəkil, – dedi.
Azadın coşmasındanmı, Kürənə möhkəm ilişdirib qəzəb tikanını ürəyindən çəkib çıxartdığındanmı, nədənsə, Ədalət birdən-birə soyudu, sakitləşdi: atına yaxınlaşıb yoldan qırağa çəkdi, Azada dönüb amiranə:
– Onda keç qabağa! – dedi.
Azad Ədalətin yanından ötüb keçəndə Kürənin diksindiyini hiss elədi.
Azad qabağa düşdü. Ədalət atını tez-tez qamçılayır, dincəlməyə macal vermirdi, Kürən də qamçı zərbələrini eşidib, addımlarını yeyinləşdirirdi. Hərdən Ədalət yaxınlaşıb qamçısını Kürənə endirirdi, yorğun at qorxusundan yerindən götürülüb qaçırdı. Azad dinmir, Ədaləti düşünürdü: “Qəlbində gör nə qədər kin var! Kürəni necə vururdu!.. Bəs necə olsun? Axı tələsməliyik!.. Eh, analitik, analitik!..”

Ay yavaş-yavaş saralmağa başlayanda atlılar qoşa çadır yerləşən dağa çatdılar. Dolu xurcunlar, yəhərlər atların belindən götürüldü. Ocaq qalandı, çaydan qaynadı, çay dəmləndi. Süfrəyə qənd, pendir, çörək gəldi.
Geoloqlar iştahla yeyirdilər.
Azad əlini çörəyə uzatmadı – bərk yorulmuşdu, iştahı qaçmışdı. Təpəyə baxdı. Kürən at təpədə hərəkətsiz durub iri gözlərini yerə dikmişdi. Qaralan göyün fonunda atın silueti aydın görünürdü. Göy, təpə və at nəhəng şəkli xatırladırdı.
Kürən at sanki dərin fikrə getmişdi. Gəlib-keçdiyi eniş-yoxuşlarımı düşünürdü?

ƏRİYƏN HEYKƏL
Hər gün səhər tezdən oyanıb sinə dolusu təmiz hava udanda fikirləşirəm ki, bu bağı götürməkdə çox ağıllı iş görmüşəm. Bağı ilk dəfə payızda görəndə, düzü, tərəddüd etdim. Xali bir yer idi. Sarı, yumşaq qum yabanı tikanlıq altında itib-batmışdı.
Meynələrin kösöyə bənzər qapqara, qupquru qolları göyə qalxmışdı, uclarında iki-üç solğun, büzüşmüş yarpaq göyərirdi; torpaqdan qida almayan yarpaqları gün yandırıb-qurudur, külək qoparırdı.
İyirmi-otuz il qabaq bu bağlarda nələr yoxmuş: ağ şanı, dərbəndi, pişraz, qara şanı…
Payıma iki, qonşumun payına isə üç əncir ağacı düşmüşdü. Daha nardan, gilasdan, hətta tutdan danışmıram, heç birisi yox idi.
Sahəmdə quyu vardı. Kor quyu idi. Qonşumla köməkləşib adam çağırdıq, elə ilk günlərdə o qədər də dərin olmayan quyunun gözünü təmizlətdik. Suyu az idi – gündə on-iyirmi vedrə.
Payız və qış aylarının şənbə və bazar günlərində bağa gələndə qonşumu əlləşən görərdim. Mən sahəmi hələ təmizləyib qurtarmamışdım, onun bağının qumu isə tikanlardan tərtəmiz təmizlənmişdi. O da, mən də özümüzə birotaqlı, sement səkili ev tikdirdik. Quyumuza yaxın iri çarhovuz düzəltdik. Çəpər də çəkdik ki, külək qumumuzu aparmasın.
Yazın əvvəllərində bağa köçdük.
Səhər hantellərimi götürüb ayaqyalın sement səkiyə çıxıram, məşq edirəm: əllər yuxarı, əllər qabağa, sağa-sola; qıçlarımı bükmədən əyilirəm, hantellər yerə toxunur. Ağ ciyərlər genişlənir, qan təzələnir, bədən cavanlaşır. Qum səhərə yaxın düşmüş şehdən nəmdir: ayaq basdıqca ləpir yeri qalır, yaş, nazik qum qabığı sökülür, sapsarı quru qum üzə çıxır – quyuya yaxınlaşıram.
İlk günlər qonşum da obaşdan oyanıb mənim hərəkətlərimi izləyir, necə məşq elədiyimə diqqətlə baxırdı. Quyudan suyu çəkəndə nəzərlərini bədənimdə hiss edirdim. Baxır və hey papiros çəkirdi. Düzü, ac qarına papiros çəkməyi xoşlamıram. Ye, sonra çək, ləzzət versin. Nə isə… Qonşum baxır, mən də qollarıma güc verib əzələlərimi oynada-oynada vedrəni quyudan çəkirdim, suyunu vedrəmə töküb, əlüzyuyanımızı soyuq su ilə doldururdum. Qolsuz köynəyimi çıxardıb qurşağacan yuyuna-yuyuna gözaltı qonşuma baxıb, onun hətta bir qədər yaxın gəldiyini görürdüm. Buna təəccüb də eləmirdim: müxtəlif bədənlərə baxıb öyrənmək qonşumun peşəsidir. Elə bağı alan günün səhəri arvadım mənə demişdi ki, qonşumuz şəhərimizdə tanınmış heykəldüzəldəndir, yəni heykəltəraşdır, nə bilim medalları, diplomları var.
Qonşum səkisində özünə balaca bir iş yeri ayırmışdı, iri stolun üstünə şokolad yağına oxşar plastilin yığmışdı, nə isə düzəldirdi. Əvvəl üç qalın plastilin sütunları ucaldı, sonra sütunları fəhlə fiqurları əvəz etdi: üç fəhlə, çiyinlərində də ağır boru. Addımlarını inamla ataraq gedirdilər. Borudan möhkəm yapışmışdılar. Çiyin, boyun və bədən əzələlərini plastilin hələ özündə gizlətmiş, fəhlələrin üzləri də hələ çəkilməmişdi.
Dəsmalla bədənimi qızaranacan silib qurudanda ləzzət alıram, soyuq quyu suyundan donmuş kürəyim, qollarım və sinəm isinir.
Şəhərdə bu yaxınlarda təzə evə köçmüşəm, iki gözlü ayrıca mənzildir, pis tikməyiblər, amma di gəl ki, çox alçaqdır: əllərimi hantellə qaldırmaq istəyirəm, az qala tavana toxunuram, qorxuram ev uçar, içəri keçəndə də başımı əyirəm ki, qapıya dəyməsin. Balkonu da var, bapbalaca, nə samovara od sala bilirsən, nə də manqal qoyursan. Sözüm manqalda yox, samovardadır. Köməkçim Ziya deyir, usta, elektrik samovarı al. Deyirəm, avam olma, ağzının ləzzətini bil! Odur ey, mən qurulananacan samovar qaynayır, ətrafı xoş ətir bürüyür. Qonşum deyir, səhər iştahı olmur. Deyirəm, hantellərimi verim, iştahın gəlsin. Gülür.
– Ay Əlislam, gecikirsən ha!..
Arvadımın səsidir.
Elektrik qatarının fitini eşidib, azca sonra özünü görürəm – şəhərə tələsir. Mən də çay içib qalxıram, qatarım on beş dəqiqədən sonra gələcək. Arvad pencəyimin cibinə qəzetə bükülü pendir-çörək qoyur. Mən qonşumun bağından keçib kəsmə yolla “Gilaslı” stansiyasına doğru addımlayıram.

Neçə gündür plastilin fəhlələri eyni vəziyyətdə görüb işə gedirdim: üzlər hələ də naməlum, əzələlər görünməz idi. Bir axşam qonşum mənə dedi ki, evi xoşuna gəlmir, öz layihəsi üzrə yaxşı bir ev tikdirmək fikrindədir. Demə, başı layihəyə qarışmışdı. Xahişi də oldu. Dedi:
– Usta, qorxuram işlədiyim heykəl əl-ayağa dolaşa, yerə düşə əzilə. İstəyirəm stolla bərabər sizə tərəf aparam, qoy hələlik səkinizdə qalsın.
Köməkləşib stolu evimizə sarı çəkdik. Plastilin fəhlələr sanki stola yapışmışdılar, möhkəm durmuşdular. Mən dal-dalı gedirdim, fəhlələrin hələ çəkilməmiş kor üzləri məndəydi. Mənə canlı görünürdülər. Qəribədir: elə bil mən yoldaşlarımla birgə borudan yapışıb onu buruğa sarı aparırdım. Plastilin fəhlələrə baxdıqca, borunun ağırlığını çiynimdə və qollarımda hiss edirdim. Bəlkə bu, quyunun dibinə salınan sonuncu borudur? Fəhlələri biz aparmırıq, onlar özləri yeriyirlər, bu boru mütləq neft yatağına çatacaq, neft gətirəcək. Mənim briqadamın boruları isə hey yerin qəlbinə sancılır, xeyli getmişik, lakin nəzərdə tutulan dərinliyə hələ çatmamışıq.
Daş qurtardıqca, yük maşınları daş gətirirdi.
Səki xeyli genişləndi, köhnə, mənim evimlə ekiz yaranmış evin yerində hündür, möhkəm, iri pəncərəli üçotaqlı ev yüksəlməyə başladı. Qonşumun gözəl zövqü vardı: ev mənə təzə bəyi xatırladırdı – ucaboy, ağ bənizli, incə, lakin sağlam bədənli. Bizim ətrafımızdakı evlərin damları nədənsə yastıdır, qonşumun evinin damı üçbucaq şəklindədir, üstü də qırmızı kirəmitli; həm damdı, həm də ikinci mərtəbə. İmkan tapıb mən də evimin yastı damını şiş bucaqlı, qırmızı kirəmitli damla əvəz edəcəyəm.
Stol və heykəl qonşumun genişlənmiş səkisində öz yerini tutdu.
Bir gün gördüm ki, qonşum çarhovuzunu söküb. Bu cür nəhəng, gözəl evin yanında köhnə çarhovuz, köməkçim Ziya demişkən, olduqca primitiv görünürdü, yəni çox balaca idi, təzə evə yaraşmırdı, bağın səliqəsini pozurdu. Səliqə deyəndə, çarhovuzda mən elə bir eyib görmürdüm, lakin belə binanın qabağında gərək yaraşıqlı, iri, dərin, dəryaçanı xatırladan çarhovuz tikiləydi. Məncə, qonşum bu cür düşünürdü. İnanmıram ki, köhnə çarhovuzu pisləyəydi, axı balaca da olsa, qonşuma az xeyri dəyməmişdi, onun suyu ilə cavan meynələr, firqəndə olanda, gilas və qaysı tingləri bolluca suvarılmışdı.
Səhərlər məşq edəndə gah tikilən çarhovuza baxırdım, gah da heykələ. Plastilin fəhlələr lal-dinməz durub ağır borunu çiyinlərində saxlayırdılar – nə borunu yerə sala bilir, nə də buruğa çatırdılar.
İki günə çarhovuz hazır oldu. Bir axşam mədəndən evə qayıdanda çarhovuzu su ilə dolu gördüm – sudaşıyan maşınlar doldurmuşdu.
Qonşum məni çarhovuzuna baxmağa çağırdı. Yamanca dərin və geniş idi, istəyirsən tullan, istəyirsən üz.
– Mübarəkdir!
– Su istəsən, qurbandır.
– Firqəndəni qurtarmışam, payın çox olsun!
– Sabahdan təzə işə başlayıram. Usta, bu bağı ki görürsən, gərək ona can-başla qulluq edəsən. Bağınkı da quyudur. Quyusuz bağ bağ deyil.
– Düz buyurursan, qonşu.
– Sən də, usta, asudə nəfəs alarsan, özün görürsən ki, sənin quyun ikimizə bəs eləmir.
Qonşum ağıllı söz dedi: quyusuz bağ bağ deyil.
Bağıma keçəndə gözüm səkidəki stola sataşdı: plastilin fəhlələr ağ əski ilə örtülmüşdü. Nədənsə üşüdüm. Ağ əski görəndə qanım qaralır. Nə isə… Qonşum heykəli toz-torpaqdan qorumaq üçün örtmüşdü, plastilin zay ola bilərdi.
Quyu da qazıldı.
Qonşumun qorxusu əriyib yox oldu: qorxurdu şor su çıxa, xoşbəxtlikdən şirin su çıxdı. Quyu motorla işləyirdi. Su çarhovuza, oradan da borularla meyvəliklərə, bolluca su istəyən ağaclara tərəf axırdı.
Səhər qonşumun bağından keçirdim ki, kəsmə yolla vaxtında elektrik qatarına çatım, böyürdən zırpı bir it üstümə atıldı. Tez qırağa çəkildim. İt, zəncir onu boğsa da, dik qalxıb qəzəblə mənə hürürdü. Qulağı kəsik qoyun iti idi.
Yoluma davam etdim.
Axşam qayıdanda it yenə mənə boğuq səslə o ki var hürdü. “Bircə itimiz çatışmırdı, – düşündüm. – Səsdən qulağımız batacaq”.

Bakı bağlarının çoxu hündür daş hasarla əhatə olunub. Belə hasarları görəndə ürəyim sıxılır. Uzaqları görməsəm, darıxıram. Düzü, üfüqlərə doyunca baxmaq üçün mən bu bağı götürdüm. Səhər tezdən durub günəşin üfüqdən boylanmasına baxanda, uzaqlarda, lap uzaqlarda bizim mədənin sıx buruqlarını, evimin dal tərəfinə keçib səhər gümüşü, axşam isə göyün rəngindən azca fərqlənən tünd mavi dənizi görəndə elə fərəhlənirəm ki!..
Qonşum bağını hündür hasarla dövrəyə alırdı.
Biz qonşumuzun sağında oluruq. Hasarı sol tərəfdən başlayıb o yanı qurtarmışdı, bizə sarı yaxınlaşırdı. Beş cərgə daş gedib, üst üç cərgəsini şahmatsayağı tikirdi; dördkünc pəncərəciklər qala boşluqlarını xatırladırdı. Dünən axşam sonuncu dəfə evə kəsmə yolla qayıtdım: qonşumun hasarı hazır olandan sonra yolum azı on dəqiqə uzanacaq, çünki daha onun bağından keçib kəsmə yola çıxa bilməyəcəyəm, stansiyaya şose ilə getməli olacağam.
Səhər evdən çıxanda gördüm ki, qonşum bağın sağ tərəfində işləyir, ustalar da hasarı hörürlər.
Stol görünmürdü. Yalnız örtük ağarırdı.
Bizim qazıdığımız quyu layihədə göstərilən dərinliyə çatdı, lakin neft çıxmadı. Deyəsən, bir qədər də qazacağıq. Özümü yorğun hiss edirdim. Neftin çıxmamağındandı.
Axşam hasar tikilib qurtardı. Qonşum tərəfə baxanda yalnız kirəmitli üçbucaq dam və iri pəncərələrin üst hissəsi görünürdü.
Qonşum bizi qonaq çağırdı. Bağlarına girəndə itin zənciri cingildədi, boğuq səsi bağın sakit axşamını diksindirdi. Qonşum iti güclə susdurdu.
Yaxşı plov bişirmişdilər. Yedik, içdik.
Bizi yola salanda qonşum ayaq saxladı, əlini çiynimə qoydu:
– Deməyin ki, hasar çəkmişəm. Bağımız ayrı olsa da, ürəyimiz birdir. Usta, yadında saxla ki, sizə hasar-zad yoxdur.
Ürəkdən deyirdi. İnanırdım.
– Hələ bağda o qədər görüləsi iş var ki… qurtaran deyil!
Qonşum danışırdı, mən isə səkidəki stola baxırdım, Örtük yox idi. Son üç-dörd gündə keçən istilər plastilini əridib axıtmışdı: fəhlələrin çiyinlərindəki boru əzilib-əyilmiş, möhkəm qollar taqətdən düşmüş, dizlər bükülmüş, fəhlələr vüqarlı görkəmlərini itirmişdilər.
Daha heç yerə tələsmirdilər.
Çiynim ağrıdı. Qonşum, deyəsən, bunu duydu, əlini çiynimdən götürdü.
Gün batmışdı, lakin bizim buruqların şiş ucları hələ də günəşi görürdü.
İstiydi. Və elə sakitlik idi ki, dənizin necə nəfəs aldığını eşidirdim. Amma heyif ki, dəniz çox yaxın deyil. Bu yorucu, darıxdırıcı istidə çimmək pis olmazdı.

TELEFON ZƏNGİ
Lift onların mərtəbəsində dayanır. Sükut. Az sonra qapı zəngi çalınır. Sevda, qucağında uşaq, qapını açır. Boz sırıqlı geymiş gözətçi qadın:
– Sizi telefona çağırırlar, – deyir.
Ev təzə tikildiyindən, mənzillərdə hələ telefon yoxdur. Birinci mərtəbədə bütün blok üçün ancaq bircə telefon çəkiblər, gözətçi qadın həm gedib-gələnlərin köməyinə çatır, həm liftə baxır, həm də telefona cavab verir.
Liftin qapısı açıqdır, qaranlıq mərtəbəyə sarı işıq düşür.
– Bu dəqiqə!
Sevda biryaşlı oğlunun çiyninə şal salıb çıxır. Əvvəl mənzilin, sonra isə liftin qapısı örtülür. Mərtəbə qaranlıqlaşır…
– Kimdir danışan? Zərifə? Hansı Zərifə?.. – Təəccüb. Sükut. – A, Zərifə!.. Nə əcəb səndən? – Uşaq dartınır, şalı çiynindən atmaq istəyir. İstidir. – Dayan, Gündüz!.. Oğluma deyirəm… Yaxşı, gözləyirəm, gəl… Bu gün günü evdə olacağam, nə vaxt istəsən gələ bilərsən.
İstidir. Lift yenə onların mərtəbəsində dayanır. Mərtəbəyə işıq düşür. Liftin qapısını örtmədən evin qapısını açır. Əvvəl liftin, sonra isə mənzilin qapısı örtülür. Mərtəbə yenə qaranlıqlaşır – lampası xarab olub, dəyişmək lazımdır.
“Nə əcəb Zərifədən?! Görəsən mənə nə işi düşüb?” Sevda fikrə gedir. Şalını paltarasılana atır. Oğlunun əllərindən tutub otaqda gəzdirir.
“Sonuncu dəfə… deyəsən toyumuzdan sonra görməmişəm. Nə işi ola bilər?”
Geri çəkilib oğlunun əllərini buraxdı.
– Gəl, qorxma! Gəl, gəl…
Uşaq büdrədi. Sevda onu qucağına aldı:
– Mənim Gündüzüm!
Otaqda gəzinməyə başladı.
…Bir həyətdə olurdular. Zərifə Sevdadan beş-altı yaş böyük idi. Zərifəgil ikinci mərtəbədə, Sevdagil yarımzirzəmidə yaşayırdılar. Pəncərələri daş pilləkənə baxırdı. Qalxıb-enənlərin ancaq çəkmələrini görürdülər.
Atalarını müharibənin ilk günlərində əsgər apardılar. Eyni hissədə, eyni cəbhədə vuruşurdular. Məktubları da demək olar ki, bir gündə gəlirdi.
Çətin illər idi: çörək üçün alaqaranlıqdan durub uzun növbələrdə dayanırdılar, qənd çatışmırdı, yağ yox idi. Çox vaxt çayı quru çörək tikəsi ilə içirdilər.
Yeddi yaşında olan Sevda evin bütün işini görürdü. Anası tikiş fabrikində işləyirdi, səhər tezdən gedib axşam qayıdırdı. Hərdən evə yarım kiloluq bankada çəhrayı povidlo gətirirdi, ləzzətlə yeyirdilər. İndi evdə povidlonu xoşlayan yoxdur. Xüsusən Sevdanın qızı yeddi yaşlı Aygün.
“Doğrudanmı mən qızım boydaydım? Qəribədir. Bəs o qədər işin öhdəsindən necə gəlirdim?.. Zərifənin mənə nə işi düşüb?”
Atalarının qara xəbərini də bir vaxtda aldılar. Sevda məktəbə təzə ayaq basırdı, ölüm kağızını sonralar oxuya bildi: “Vətən uğrunda… Qəhrəmancasına…”
Zərifə yeddinci sinfə gedirdi. Qız elə bil üzünü südlə yuyurdu, qaşlarını kömürlə çəkirdi. Od parçası idi. Tez-tez gülərdi. Elə şən, elə ürəkdən gülərdi ki, ona qoşulub gülməmək mümkün deyildi. Gündən-günə qəşəngləşirdi. Bədəni dar paltarına sığışmırdı, Elə bil müharibə deyil, toy-bayram idi. Balaca Sevda ürəyində Zərifəyə acıqlanırdı.
“Amma onu nahaq qınayırdım, axı o zaman Zərifənin on dörd yaşı vardı, qanı qaynayırdı…”
İki nəfər tez-tez yuxarı mərtəbəyə qalxıb-enərdi. Uzunboğaz çəkmə və təzə qalındaban ayaqqabı.
“Biri bizim məhəlləmizdə yaşayırdı. Əvvəllər Zərifə ələ bir məktəbdə, eyni sinifdə oxuyurdu. Sonralar qızları oğlanlardan ayıranda başqa məktəblərdə oxumalı oldular.
Uzun, arıq oğlan idi. Zil qara, qıvrım saçı vardı. Elə bil boyunun uzunluğundan utanırdı, başını aşağı əyirdi. Adı Süleyman idi. Oğlanı görəndə nədənsə dodağım qaçırdı. Az qalırdı deyim ki, “mən hər şeyi bilirəm”.
Pencəyinin dirsəyi dağılmış, şalvarı yamaq-yamaq idi. Sonralar yaşıl kitel geyirdi; atası bir neçə günlüyə Bakıya gəlib oğlunun necə boy atdığını görmüş, öz kitel-qalifesini oğluna bağışlamışdı”.
Süleymanın atasının Sevdanın anasına dedikləri indi də Sevdanın qulağındadır: “Hissəmiz mühasirəyə alınmışdı. Güclə həlqəni qırdıq, başqa hissəyə qoşulduq. Neçə mindən neçə yüzü qaldı”. Sevdanın atası o minlərdən idi.
Qalındaban ayaqqabı sahibi balacaboy, yaşlı bir kişi idi. Zərgər dükanında işləyirdi. Zərgər gəlib-getdi, sonra gecələri də onlarda qaldı. Zərifənin anası işdən çıxdı, güzəranları yaxşılaşdı. Dedilər zərgər Zərifənin təzə atasıdır. “Atanın köhnəsi-təzəsi olarmış…”
– Gündüz, gəl, gəl! Bax, belə! Qədəmlərinə qurban, gəl!
Gündüz qorxa-qorxa, tövşüyə-tövşüyə, ayı balası kimi valay vurur, koppuş ayaqlarını atıb, anasının ətəyindən yapışmağa çalışırdı. Nəhayət, anasına çatdı və özündən razı qalıb güldü.
– İndi atan gələcək, indi bacın gələcək! Otur, oyna, mən də yemək hazırlayım…
Sevda hündür uşaq stolunu söküb arabacıq düzəltdi, Gündüzü oturdub mətbəxə keçdi, soyuducudan çıxardığı toyuğu təmizləməyə başladı,
“Toyuğu görəndə də Zərifə yadıma düşür. Bir dəfə Zərifə məni yuxarı çağırdı. Atalığı, anası evdə yox idi. Çağırdı, ac olub-olmadığımı soruşmadan, – müharibə illərində doymaq sözü unudulmuşdu, – qazandan toyuq budu çıxarıb mənə uzatdı. Hələ də dadı damağımdadır. Yox, Zərifə anasına oxşamırdı. Anası hey şikayətlənirdi “filan şey çatışmır, bahalıqdır, acından qırılacağıq”. Gedirdik pul borc almağa, deyirdi “qəpiyəcən pulları xərcləmişəm”. Zərgərin balaca bir otağı vardı, kirayəyə verirdilər. Elə gün olmurdu ki, pilləkənimizdən yuxarı müxtəlif yeşiklər daşınmasın. Hərdən zərli güzgülər, xalçalar da daşıyırdılar. Həyətimizdə bəziləri müharibədən əvvəl aldıqları bahalı şeyləri satırdılar, dolanmaq çətin idi. Alıcı az idi. Zərgər isə alırdı. Bir növ ehtiyac içində yaşayanların köməyinə çatırdı. Kim kimə idi?! Soruşan da yox idi ki, axı bunlarda bu qədər pul hardandır? Anam deyirdi: “Eybi yoxdur, qoy müharibə qurtarsın, əsgər gedənlərimiz qayıtsın, zərgər kimiləri camaata haqq-hesab verəcək.”
Zərifə Süleymanla tez-tez görüşürdü. Axşamlar ağ neft alıb evə gələndə, həyətimizə bitişik dalanda onları görürdüm. Dar, qaranlıq dalanda Zərifə Süleymana qısılırdı, sanki bütün dünyadan gizlənib oğlanın qolları arasında rahatlıq tapmaq, yalnız onun ürək döyüntülərini eşitmək istəyirdi. Pıçıltılarını biri birindən seçmək mümkün deyildi. Pıçıltılar elə bil eyni dodaqdan qopurdu. Nədənsə, mənim uşaq qəlbimdə də xoş duyğular oyanırdı. Aclığı unudurdum. Mənim aləmimdə dünya Süleymanla Zərifənin idi. Yer kürəsi yalnız onlar üçün fırlanır, onlar üçün qaranlıq axşamı şəhərimizə gətirirdi. Dalan da elə bil məhz onların görüşməyi üçün yaranmışdı.
Nə isə… Çox vaxt mən yuxuya gedirdim, Zərifənin nə vaxt qayıtdığını bilmirdim. Bəlkə mərtəbələrinə elə qalxırdı ki, nə pilləkən oyansın, nə də mən?
Gündüzlər isə Zərifə Süleymanı görəndə tamam dəyişərdi. Elə bil dünən bütün axşamı Süleymanla dalanda pıçıldaşan o deyildi. Qızlarla məktəbdən qayıdanda oğlana rast gəlib üzünü yana çevirərdi. Qızlar hərdən dayanıb Süleymanla söhbət edərdilər, Zərifə isə özünü dartıb lovğa görkəm alardı, oğlana baxmadan onun yanından düz keçib gedərdi. Süleyman özünü itirib dinməzdi. Gözlərində qəzəb odu parıldayıb tez də sönərdi. Bəlkə qızın məqsədi camaatın fikrini yayındırmaq idi? Bəlkə də demək istəyirdi ki, Süleyman ona yaraşmır? Hansı Zərifəyə inanaydıq? Axşamkınamı, gündüzkünəmi?
Qız qaça-qaça mərtəbələrinə qalxardı. Qaçanda pilləkən əsər, otağımızın pəncərəsi cingildəyərdi. Zərifəni addımlarından tanıyırdım. Anam bu addımlardan əsəbiləşər, pəncərədən qışqırardı: “Ay qız, ev uçdu!”
Süleymanla görüşdən sonra anası qızını danlardı: “Nə görmüsən o uzundrazda? Avaranın birisidir!.. Sənin tayın deyil, rədd elə!”
Avaralığını düz demirdi. Məhəlləmizdə hamı Süleymanı tanıyırdı, hamı bilirdi ki, Süleyman ağıllı oğlandır, küçədəki dələduzlara qoşulmur, dərsini oxuyur. O ki qaldı tay olub-olmadığına… Zərifə hara, Süleyman hara!
Zərifə gündən-günə dəyişirdi, gözəlləşirdi. Dar, nimdaş paltarları atıb, boy-buxununa uyğun qəşəng, təzə, bahalı paltarlar geyirdi.
Anası da elə bil cavanlaşmışdı. Anamla yaşıd idi, amma anam ondan qoca görünürdü. Nə etsin? Güzəranımız ağır idi. Düzdür, müharibə qurtarmaq üzrəydi, lakin vəziyyətimiz əvvəlki kimiydi.
Vaxt gəldi, axşamlar daha Zərifə ilə Süleymanı dalanda görmədim. Müharibə illərinin qaranlığı çəkilmişdi, dalanda işıq yanırdı. Qız istəmirdi ki, onu Süleymanla görsünlər. Niyə?.. Oğlan hələ də kiteldə gəzirdi, elə bil gecələri də kiteldə yatırdı. Atasından bir xəbər çıxmadı. Sanki dünyada heç elə bir adam olmamışdı…”
Sevda iri qazana su töküb toyuğu bişməyə qoydu.
Bircə telefon zəngi gör nə qədər xatirə oyatdı!.. Bəlkə Zərifə elə belə görüşmək istəyir? İllər onu yaman dəyişib!.. Xatirələr, deyəsən, məndən əl çəkməyəcək…
“Çörək talonları götürülən günü anam çoxlu çörək aldı, doyunca yedim… Zərifə orta məktəbi o il qurtardı. Süleymanı respublikamızın başqa gəncləri ilə Moskvaya oxumağa göndərdilər. Zərifə Bakıda qalıb xarici dillər institutuna daxil oldu..
Daha mənimlə yaxınlıq eləmirdi: on iki-on üç yaşlı qızla nə işi? Tay-tuşları ilə oturub-dururdu. Tez-tez ikinci mərtəbədə gözəl-göyçək oğlanların, qızların gülüşləri, zarafatları eşidilirdi. Piano çalırdılar, patefon valları fırladırdılar. Vals, fokstrot, tanqo, “Günəşli dərənin serenadaları…” Balkonlarında gur işıq yanırdı. Həyətə də işıq düşürdü, pilləkənə də, bizim otağımıza da.
Zərifə dəyişmişdi, tanınmaz olmuşdu. Xəz palto, rəngarəng yun jaketlər, bahalı paltarlar, dikdaban ayaqqabılar… Qəşəng, xoşagələn yerişi var idi. Asta düşüb, asta qalxmağına baxmayaraq, pilləkən yenə də tir-tir əsərdi. Bəlkə əsməyə adət etmişdi?
Zərgər, pullar dəyişilən zaman rəhmətə getdi. Dedilər çox həyəcan keçirib, ürəyi tab gətirməyib.
Zərgərin sağlığında onun qohumlarından biri Zərifəni istəmişdi. Atalığı öləndən sonra qız razılıq verdi. Əri enlikürək bir kişi idi. Çəkmələri üç mənim çəkməm boyda olardı. O, aşağı düşəndə qorxurdum pilləkən uça, pəncərəmiz sına. Qonşular deyirdilər pullu kişidir. İş yerini heç kim bilmirdi. Zərifə elə tez və sözsüz razılıq vermişdi ki, hətta anası təəccüb qalmışdı.
Zərifə köçüb getdi. İkinci mərtəbəyə gediş-gəliş azaldı. Pilləkənimiz dincəldi.
Lakin bu sakitlik uzun sürmədi. Üç ildən sonra Zərifə ərindən ayrıldı. Bütün günü yuxarı mərtəbəyə şey daşıdılar. Nə məhəbbət apardı, nə də nifrət gətirdi! Axşamlar yenə yuxarı mərtəbədəki gur işıq həyəti bürüdü, musiqi dalğaları evlərə doldu. Zərifənin addımlarını unutmuş pillələr tir-tir əsməyə başladı…”
Gündüz arabacıqdan çıxıb şappıltı ilə yerə sərildi, şivən qopardı. Sevda tez otağa qaçıb, gözü yaşlı oğlunu sakitləşdirdi.
– Hanı balamın atası? Hanı bacısı? Ata, gəl, gəl! Aygün, gəl!
Uşaq qucağında, mətbəxə qayıtdı, qazı azaltdı, suyun köpüyünü yığdı. Ağ, girdə divar saatına baxdı – dördə işləyirdi. Dörddə əri işdən çıxacaq, beşin yarısında Aygünün bağçasında olacaq, beşdə evə gələcəklər. Lakin xörək hələ hazır deyil. Günah kimdədir? Heç kimdə, xatirələrdə!..
Liftin qapısı açılıb-örtüldü. Sevda hərəkətsiz dayanıb qulaq asdı. Qapının zəngindən diksindi: “Zərifə!”
Zərifə içəri keçib, Sevdanı öpdü, yun koftası rəngində olan qızılgül dəstəsini qapı ağzından stulun üstünə qoydu, Gündüzü qucağına alıb tez sumkasından şokolad çıxartdı. Sevda şokoladı Zərifədən aldı:
– Hələ balacadır, yeyə bilməz, – dedi və uzaq keçmişi xatırladı: Sevdanın səkkiz yaşı olardı. Zərifə bir gün onu çağırdı, anasından gizlin, kamoddan iri qalın amerikan şokoladı çıxardıb yarısını Sevdaya verdi, yarısını özü yedi. Axşam anası evə qayıdıb qızını o ki var söydü, əlinə keçdiyi xəkəndazla Zərifəni vurmaq istəyəndə qız cəld həyətə cumdu. Davanın nə ilə qurtardığı Sevdanın yadında deyil…
– Nə əcəb səndən, Zərifə? Sən ki, şəhərdən köçmüşdün?
– Bir ay var gəlmişəm. Anam təcili teleqram vurdu. Xəstədir, Sevda. Sağalmaz dərddir… İki uşağın olduğunu bilmirdim. Nə yaxşı adı var – Gündüz! Bəs qızın hanı?
– Bağçadadır, indi gələrlər.
– Xoşbəxtsən, Sevda! Evin, ərin, uşaqlar…
– Sənə nə olub ki?
– Mən?.. Görünür, xoşbəxtlik başqaları üçün yaranıb, məndən qaçır… Ərimdən ayrıldım, Sevda.
– Yenə?
– Anamdan teleqram almasaydım da, qayıdacaqdım. Dünyanın qurtaran yeridir. Nə olsun ki, ayda filan qədər qazanır?!
“Sən əliboş qayıtmazsan, Zərifə!”
– Özün bilirsən ki, mən puldan korluq çəkməmişəm.
“Bilirəm. Atalığından, birinci və ikinci ərindən sənə az var-dövlət qalmayıb!”
– Bəs anan nə deyir, Zərifə?
– Nə deyəcək! Yazıq bu gün-sabahlıqdır… Elə məni bu kökə salan o oldu! Dedi, gələndə çamadan-çamadan pul gətirir… Nə olsun? Filan qədər varım idi, filan qədər də qazandım. Yüz il yaşasam bəsimdir. Əlimdə sənətim də var, amma… bəxtim yoxdur, Sevda, bəxtim!..
“Toyumuzda gördüyüm vaxtdan bəri Zərifə heç dəyişməyib. Daha da qəşəngləşib”.
Zərifə qalın hörüklərini tac kimi başına yığmışdı.
“Vücudu ehtirasla, eşq həvəsi ilə doludur. Gözləri yanır… Buna mən də vurulardım. Amma, nə edəsən ki, nə başqasını xoşbəxt eləyir, nə özü xoşbəxt olur… Görəsən, Süleyman haradadır? Bəlkə onunla xoşbəxtlik tapardı…”
– Sevda, heç mənə qulaq asmırsan! Fikrin hardadır?
– Bağışla, Zərifə, nə isə fikrim dağınıqdır… Xahiş eləyirəm, gedək mətbəxə, sən danış, mən də qulaq asa-asa işimi görüm.
– İnstitutu qurtardınmı?
– Soruşma, Zərifə, hələ də beşinci kursdayam.
– Oxumağın çox çəkdi.
– Uşaqlar qoyur ki… Amma bu il necə olur-olsun qurtaracağam. Ərim məni ötdü, keçən il dissertasiya müdafiə elədi.
– Bilirəm. Dünən televizorda ərini gördüm.
“Belə de! Görüb gəlmisən!”
– Mənə elə niyə baxırsan, Sevda? Yoxsa qısqanırsan? – Şaqqıltılı gülüşü pəncərədə cingildədi.
“Zərifə belə güləndə acığım gəlir. Süleyman yadıma düşür”.
– Qorxma! Ərin mənə lazım deyil!
Sevda, bir əlində bıçaq, o biri əlində kartof, Zərifəni tikanlı baxışla süzdü.
– Zarafat eləyirəm, Sevda!.. Yaxşı, de görüm ümumiyyətlə neynirsən, nə ilə məşğulsan? Kimnən oturub-durubsan?
– Diploma hazırlaşıram… Gülümsünürsən? Bu günə baxma, anam nasaz olmasaydı, məni indi evdə tapa bilməzdin. Laboratoriyada diplomu hazırlayıram. Anam xörəyimizi də hazırlayır, uşaqlara da baxır.
– Bəs siz kimlərlə oturub-durursunuz?
– Yoldaşımın dostları ilə. Evli olanı da var, subayı da.
– Ax, Sevda, mən isə özümü yaman tək hiss eləyirəm. Açığı, sevmək istəyirəm, bacım! Təmiz, ləkəsiz, dərin məhəbbət arzulayıram! Cavanam, gözələm, amma kimsəm yoxdur, arxam, canım-ciyərim yoxdur…
Sevdanın ona yazığı gəldi.
– Axı, mənim əlimdən nə gələr, Zərifə?
– Sən mənə kömək eləyə bilərsən.
– Necə?
Zərifə hava çatmırmış kimi dərindən nəfəs aldı, söz axtararaq qaşlarını çatdı, əllərini yumruqlayıb qabarıq sinəsinə apardı, sonra diqqətlə, yalvarıcı nəzərlərlə Sevdaya baxdı.
– Necəsini deyərəm. Ancaq xahişimi rədd eləmə, Sevda!
– Axı xahişini demədin.
Zərifə otaqda gəzindi.
– Ərinlə yanaşı bir cavan alim oturmuşdu. Hey sintetik sözünü işlədirdi. Adı da Süleyman…
“Belə de! Gör nəyi düşünürsən! Birini kasıbdır deyə rədd eləmisən, o birilərinin puluna tamah salmısan, indi də təmiz, ləkəsiz məhəbbət sahibi olmaq istəyirsən?”, “Sintetik sözünü işlədirdi?”
– Öz Süleymanın necə, heç yadına düşürmü?
– Süleymanım? – Zərifə çaşdı. – Necə bəyəm?
– Heç, elə-belə soruşdum.
Zərifə susdu.
“Fikrə gedərsən!.. Necə də onun ləkəsiz olduğunu duymusan! Bəs o Süleymanı niyə duymadın? Bəli, Süleyman subaydır! Bu da o biri Süleyman kimi ucaboyludur, ağıllıdır, nəzakətlidir. Amma mən səni onunla heç vaxt tanış etməyəcəyəm, heç vaxt!”
– Yenə nə fikirləşirsən, Sevda?
– Sən deyən oğlan evlidir. Gözəl ailəsi var.
– Heyif!.. Mən onu sevərdim…
“Qəribədir, elə bil ona inanıram. Yox, yox!..”
– Heyif… Mən demirəm ki, mütləq onunla tanış elə, qoy bir başqası olsun! Amma, Sevda, sizin dostlarınızdan, tanışlarınızdan olsun.
– Sevgi də tanışlıqla?
– Mənə gülmə, Sevda!.. Mən bilirəm ki, sizə gəlib-gedənlər, sizinlə tanış olanlar saf ürəkli adamlardır.
– Çox sağ ol!
– Düzünü deyirəm… Məni yaxşı bir adamla tanış eləsən, sənə ömrüm boyu minnətdar ollam.
Sevda tavanın qapağını götürüb, yağ içində fışıltı ilə qızaran kartofu bıçaqla qarışdırdı. Qırmızı dilimlər üzə çıxdı. Sevda nə desin? Xahişi rədd eləsin? Tavanı örtdü. Bıçağı stolun üstünə qoydu. Dinmədi.
– Amma ərinə bir söz demə.
Sevda divardakı saata baxdı. Eyni vaxtda qapının zəngi çalındı. Bir, iki, üç.
Sevda yüyürdü. Zərifənin gətirdiyi güllər paltarasılanın yanındakı stulun üstündə yaddan çıxıb qalmışdı. Sellofanla örtülmüş zərif qızılgüllər solmuşdu.
Sevda gülləri götürdü, qapını açdı.
– Salam! Yoxsa məni güllə qarşılayırsan? Bu, pis olmazdı. Amma, deyəsən, güllər… – Fərhad istədi desin “solub”. Sözünü yarımçıq kəsib Zərifəni və Gündüzü koridorda gördü, ciddiləşdi. Sevda qızını soyundurdu. Fərhad kepkasını çıxarıb asdı.
– Xoş gəlmisiniz.
Gündüz bacısını görüb Zərifənin qucağından düşmək istədi. Zərifə yaxına gəlib uşağı yerə qoydu, dikəlib əlini Sevdanın ərinə uzatdı, gülümsündü.
Sevda üzünü turşutdu: qızın çəkmə bağları düyün düşmüşdü.
Əri Zərifəyə baxmadan ona sarı uzanmış əli astaca sıxdı və üzünü Sevdaya tutub:
– Zərifə xanım heç dəyişmir, – dedi.
Fərhad bunu hörmət xatirinəmi dedi, yoxsa həqiqəti söylədi, amma Sevda nədənsə qaşlarını çatdı, elə bil soyuq dəmir parçasını ürəyinin üstünə qoydular. Sevdaya elə gəldi ki, ərini və onun yoldaşlarını, “tez-tez sintetik sözünü işlədən” Süleymanı nə isə xoşagəlməz hadisələr gözləyir… Yox, Sevda bu təhlükənin qabağını alacaq!
Çəkmə bağının düyününü açdı.
Əri Gündüzü qucağına alıb otağa keçdi.
Zərifə Sevdanın qolundan tutub:
– Mən gedirəm. Görürəm ərin yorğundur, naharınızı eləyin, – deyə pıçıldadı.
Sevda dalan pıçıltılarını xatırladı, “qal qonağımız ol” demək istədi. Deyə bilmədi.
Sevda tələsik qapını açdı.
– Hə, yadımdan çıxmışdı deyəm. Sevda, mərtəbəniz niyə qaranlıqdır?
Sevda Zərifəgilin gur işıqlı balkonlarını yadına saldı.
– Lampamız xarab olub.
– Dəyişmək lazımdır.
Zərifəni yola salıb Sevda qapını bərk-bərk bağladı, bir müddət dayanıb fikrə getdi.
“Düz deyirsən, Zərifə”.
…Ertəsi günü, axşamüstü yenə eyni vaxtda lift Sevdagilin mərtəbəsində dayandı. Gözətçi qadın zəngi basdı:
– Sizi telefona çağırırlar!..

NƏ QALACAQ?
Solipsistə nə var ki?.. Deyir varam – dünya da var, yoxam – dünya da yoxdur.
Məndən sonra nə qalacaq?
Dəniz qalacaq.
Xoş pıçıltısını, qoç nərəsini, qəzəbli fəryadını eşitdiyim dəniz; göylə həmrəng – gah bozumtul, gah mavi, gah alabəzək, gah süd parıltılı, dupduru və bulanlıq, hamar və çopur, gah yorulub dincələn, gah yatıb aramla nəfəs alan, geniş qəlbini duyduğum dəniz!
Qayalar qalacaq.
Üstündə oturduğum, birindən o birisinə hoppandığım, ətrafında xırda balıqlar üzən, təpələri və yanları mamırlı, alınları açıq, küləyi veclərinə almayan, yağışdan qorxmayan, fırtınalara sinə gərib güclü dalğaları parçalayan, irili-xırdalı, yastı, şiş uclu qayalar.
Məndən sonra qalanları sadalasam, gərək qumlu sahili də yazam, dəniz qırağında ucalan şam ağaclarını da, dəniz qoxulu, meşə ətirli, ciyər dərmanı havanı da, qaqqıldaşan, çığıran, bağıran qağayıları da, nə bilim nəyi və nəyi yazam, həyatın şirin nemətləri siyahısında azam, yazam ki, məndən sonra bunlar da qalacaq.
Qalacaqmı?!
Bəlkə…
Bəlkə:
toz altında şəhər;
zəhərli dənizdə ağ çiçəklərə oxşar, qarnı yuxarı üzən ölü balıqlar;
qayalarda, yanıb külə dönmüş insan və qağayıların əksləri;
bəşər dəfnində şamlar kimi yandırılmış iri şam ağacları!
Məndən sonra nə qalacaq?
Solipsistə nə var ki?!.

ZƏR
N. B.-yə
Üzürdüm – qabağıma taxtadan yonulmuş zər çıxdı. Şeş üstə.
Əlimi atıb zəri tutdum: Baltika hara, zər hara? Elə bildim doğma Bakıdayam.
Dostumun üstüaçıq geniş balkonunda oturmuşam, armudu stəkanda çay içirəm, nərd oynayırıq.
Dostum qoşa şeş atdı.
Zərin birisi nərdtaxtada qaldı, o birisi dənizə düşdü.
Və mən suya düşən o zəri tutdum: onda da şeş, məndə də…
Nə həvəslə uduzardım sənə! İstər adicə oyun, istər mars…

ABŞERON – FİN KÖRFƏZİ
Abşeron.
Avqust…
Sinəni ver günə – ürəyin kabab kimi bişsin.
Uzan qum üstə, cızdaq kimi qovrul.
Nə bir bulud.
Nə bir meh.
Nə bir kölgə.
Fin körfəzi.
Avqust…
Səhərdən səhərədək yağış.
Gecədən gecəyə bulud qovur buludu.
Sinəmdə isinə bilməyən ürək.
Əynimdə yun köynək.
Dənizdə soyuqdan titrəyir balıq.
Allah! Keç alverçiliyə, xeyrini göstər!
Bu göydən buludu meyvə tək dər, yığ gen şalvarının gen ciblərinə.
O göydən gün şüalarını sap kimi barmaqlarına dola.
Göy yollarını döndər, canım sənə desin, Bakı-Buzovna elektrik xəttinə, belədən belə, elədən elə, daşı ki, daşıyasan!
Ay səni tanrı qədər yaşayasan!..

QAĞAYI
Uçuşun xoşdur mənə, qağayı!..
Qaya məskənin, dəniz meydanın, göy üzü dünyan.
Kefin istəyən qədər səmalarda uç – qanadın yorulmaz, dənizə qonub uzun dimdiyini suya sal, balıq ovla, könlün doyunca daşlarda dincəl, sahilə bax, meşəyə bax, göyə bax – gözün yorulmaz.
Səsin xoşdur mənə, qağayı!..
Səsində qürur, azadlıq ruhu, ilham coşqunluğu. Dilini bilmirəm, amma səsində gah sevinc nidaları, gah qəzəbli çığırtı duyuram. Səsin tufandan xəbər verir, suyun dərinliyindən, balığın çoxluğundan, küləkdən, yağışlı-yağışsız buluddan deyir.
Yoxsa özünü hamıdan xoşbəxt sanırsan?
İnsandan da?

SƏNSİZ
Sənsiz məni nə isidir?
Göydə yanan günəşmi?
Günəş də.
Ürəyimdə yanan eşqimmi?
Eşqim də.
Dəniz mənzərəsimi?
İri budaqlı, günəbaxan başlı, tünd qırmızı təzə açılmış çiçəklərmi?
Ayaqları yandıran sarı qummu?
Səni görmək ümidi.
Səni öpüb bağrıma basmaq istəyim.
Sənin gözlərinə doyunca baxmaq arzum.
Bunsuz məni nə isidər?
Nə günəş, nə eşqim, nə dəniz, nə qum, nə də iri budaqlı, günəbaxan başlı, tünd qırmızı təzə açılmış, mənə baxan çiçəklər!

BALACA BALIQ
Balaca balıq bir qurtum hava udub…
Qarnında – işıltılı hava kürəciyi…
Nə yeyə bilir, nə üzə bilir – hava qarnını yuxarı çəkir…
Balaca balığı tutdum.
Qarnını astaca deşdim.
İstədim hava kürəciyindən azad edəm, istədim azad yesin, azad üzsün, azad dolansın… hava da çıxdı, canı da…
Dilemma!..

ANAMA
İyirmi ildir yoxsan…
İyirmi ildir varsan…
Duyğularımda.
Qanımda.
Baxışımda.
Çünki gözlərimi səndən almışam, ürəyimi şirə ilə sən doldurmusan.
İyirmi ildir yerin altı pəncərəsiz, havasız qaranlıq evin, ağır daş – açılmaz qapın.
İyirmi ildir şəhərbəşəhər, ölkəbəölkə dünyanı gəzirsən: doğma Bakı, doğma Moskva, Orta Asiya, Qara dəniz, Baltika, Belçika, Praqa, Berlin, Paris, London… Meydanlar, küçələr, evlər… Təyyarələr, qatarlar, gəmilər… Gəzirsən, uçursan, üzürsən… Baxırsan… Mənim yerişimlə, mənim gözlərimlə.
İyirmi ildir yoxsan?
İyirmi ildir varsan!

SƏRHƏD
Sahil boyu qumu tapdalayaraq gedirdim…
Solum – meşə və ağaclara qısılmış evlər, sağım dəniz və suyun altında gizlənib qaralan, sudan boylanıb bozaran qayalar…
Birdən lap ayaqlarımın altından suya qaqqıldaya-qaqqıldaya iri ördək atıldı. Qaqqıltısında həm qorxu, həm çağırış, həm həyəcan vardı, qaçmırdı, uçmurdu, üzmürdü, sahildən gözlərini çəkmir, boğazına güc verib hey çağırır, bağırır, səsində fəryad gah yalvarır, gah da şivən qoparıb qəzəblənirdi.
Birdən arxadan civilti səsləri eşitdim; boylanıb, ağcaqayın ağacından yuvarlana-yuvarlana yerə düşən və ayaqları yerə dəyən kimi hansı bir qüvvənin təsiri iləsə mənə tərəf, sahilə doğru, dənizə sarı tələsən ördək balalarını gördüm.
Balalardan biri kolluqda ilişib çıxa bilmirdi, əyilib ördək balasını ovcuma aldım: elə bil bir çəngə tük idi – yüngül, incə, yumşaq, istiydi; ürəyi bərk döyünürdü; ovçumdan dartınıb çıxmağa can atırdı, yaman tələsirdi; çünki o biri balalar artıq sudaydı, çünki o biri balalar artıq üzürdü.
Ördək balasını suya buraxdım…
Sahil – sərhəd. Dar yuvadan dərya dünyasına…

APOFEOZ
…Gecədir.
Dəniz uğuldayır. Uğultuda vahimə.
Projektorun işığı hərdən dəniz səthində üzür– sərhədçinin gözü itidir, baxışı gurdur.
Qaranlıq otağımın tavanı və divarları bir anlığa alışıb-yanır, sönür, zülmət daha da qatılaşır, vahimə daha da artır.
…Geniş, üstüörtülü, dəniz boyda meydan.
Zülmət.
Adamlar. Səslərini çıxarmayan, nəfəslərini dərən adamlar.
Təntənəli musiqi.
Projektor qaranlıqdan narahat üzləri qoparıb göstərir.
Daş, mərmər, tunc heykəllər. Başları əyilmiş kədərli heykəllər.
Qulağıma kim isə pıçıldayır: “Apofeoz!”
Məni görməsinlər deyə, divara yapışıb nəfəsimi uduram.
Yenə pıçıltı: “İndi başlanacaq!”
Və birdən musiqi susur.
Tam sükutda meydanın ortasından, heykəllər baxdığı yerdən mərmər tabut qalxır.
Projektorun xəncər zolağı tabuta sancılıb.
Tabut hey qalxır, qalxır.
Yenə musiqi. Daha təntənəli, daha həyəcanlı, daha gurultulu.
Tabut dayandı. Elə bil göydən asılıb.
Tabutun ağır qapısı yavaş-yavaş açılır.
Və hamı onun şəkillərdən tanıdığı üzünü görür.
Məni soyuq tər basdı. Nəfəsim çatmır. Boğuluram.
…Gecə, dəniz, uğultu.
Sərhədçilərin iti, gur projektor gözü. Yaxşı ki, yuxudur!..

DƏNİZ VƏ MƏN
Qəzəbini də gördük, dəniz!..
Ağzı köpüklü dalğalarını sahilə çırpırsan. Yoxsa tək qalmaq, dərin düşüncələrə dalmaq istəyirsən?
– Bəs necə?!
Yoxdurmu dərdin?!
Bəsdir günlərini ömür ağacından alma tək dərdin!
– Nəfəsin nə ağırdır, dəniz!
İtələyirsən, yıxırsan, boğursan məni!
Olmaya qovursan məni?
On adam boylu ağaclar yıxılmamaq üçün, sınmamaq üçün bir-birinə arxalanır. Mən kimə arxalanım, dəniz?
– Bəsdir günəş bədənini oxşadı!
Avara-avara sahilimi gəzdiyin bəsdir!
Külüngünü al, qayalardır qarşında, onları parçala, ömrün mənasını axtar!
Çəkil yolumdan, çəkil!..
Uu- u!
Uu… u!
– Bəs mən kimə arxalanım, dəniz!
– Uu-uu-u…

XAL
Almalar yerə tökülür.
Tapp…
Tupp…
Dəyməmiş tökülür.
Cavan ağacın ətrafına səpələnmiş sarı almalar səhər günəşinin çəpəki şüaları altında, axşam isə ay işığında qızıl parçalarına oxşayır.
Hər almanın yanağında qara xal.
Mahnılarda təriflənən xaldan yox, ürəyə düşən, ciyəri deşən xaldan…
Almaya bal alması deyirlər.
Bağban sağlam ağacdan mənə dəymiş alma uzadır. Əlimdə iri girdə kəhraba. Elə bil bir ovuc balı işıldayan pərdə ilə örtmüşlər. Azca sıxsan, bal dağılar. Almanın qabığı elə nazikdir ki, qırmızı-qəhvəyi tumu görünür…
Bu ağac isə…
Almalar dəyməmiş yerə tökülür.
Torpaq xəcalət çəkir, ağrını unudub sinəsini yumruqlayan almaları otlar arasında gizlətməyə çalışır.
Bağban yerdəki üzü saf, içi çürük almalara baxıb fikrə gedir.
– Ağaca qurd düşüb…
Dərmanlayın.
Gecdir… Tamam çürüyüb… Kökündən baltalamaq gərək!
Ürəyə düşən xal, ciyəri deşən xal!.. Səni necə silim?

“YAVA” XANIM
Səhər çox erkən, otağımda çiçək axtaran arıların iynə ucu kimi nazik və iti vızıltısı yuxumu pozur. Durub pəncərəni taybatay açıram, kiçik pəncərə gözündən otağa dolmuş arılar qonşu bağa uçur…
Mikayıl əsgi ilə, tələsmədən, döşüqırmızı, irigözlü “Yava” motosiklinin par-par parıldayan spidometrini bir daha silir, təmizləyir.
– Sabahın xeyir, Mikayıl!
Mikayıl, onu hər səhər tezdən oyanıb yola salan, bağlarına təzə köçmüş cavan qadını görüb azca qızarır. Ürəyi şiddətlə döyünməyə başlayır. Həyəcan boğazını qurudur.
Qadın aynabənddən çıxıb həyətə düşür. Gözlərində qaynayıb-daşan sevinc. Duruşu oynaq, səsi şən.
– Yenə gözəl-göyçək “Yava” xanımını əzizləyirsən?
Mikayıl utana-utana gülümsəyir.
Cavan qadın altdan yuxarı fərəhlə ucaboy, enlikürək gəncə baxır. Günəşin şüaları qadının ağappaq dişlərinin ziyası ilə, qapqara gözlərinin şəfəqi ilə toqquşub oynaşır.
– Dayan, yaxanı düymələyim.
Qadının nazik, cəld qolları Mikayılın qabarıq sinəsini güclə sığışdıran və az qala sökülüb-parçalanan qırmızı yun köynəyinin açılmış üst düyməsinə sarı uzanır. Mikayıl qulağının dibinəcən qızarıb, lal-dinməz yerə mıxlanır. Qanı birdən-birə istiləşib ürəyini odlayır…
Mikayıl motosiklə minib darvazadan asfalt yola çıxır. Təkərlər sürətlə fırlanıb maşını uçurmağa qanad istəyir. Motosiklin qulaqbatırıcı fəryadı get-gedə azalıb yox olur.
…Qonşu aynabənddən bağa işıq düşür, Mikayıl maraqla ondan gözlərini çəkməyən cavan qadını dinləyir. Səhərəcən dinləməyə hazırdır. Lakin daha gecdir, yatmaq vaxtıdır. Cavan qadın balaca əli ilə Mikayılın iri fəhlə əlinə toxunub qalxır, Mikayıl da durur.
– Gecən xeyrə qalsın, Mikayıl!..
İşığı söndürüb ulduzlu göyə baxıram. Mikayılı, “Yava” xanımı, cavan qadını düşünüb kədərlənirəm. Çoxdandır “sabahın xeyir!” sözlərini eşitmirəm. Çoxdandır mənə “gecən xeyrə qalsın!” demirlər. Mikayıl eşidən kimi, Mikayıla deyilən kimi.

GÜLLƏ
– Sən bu dünyada nə gördün? Bu dünyaya niyə gəldin? Kimi sevindirdin? Nə yaratdın?
Hər anın qorxu, hər sözün yalan, hər addımın xəyanət olub.
Yolun əyriydi, düzəlmədi. Məqsədin pul idi, dəyişmədi. Qulağın kar idi, qohum-qardaşın nəsihətlərini eşitmədi, kar qaldı.
Qaranlıq, yuxusuz gecələr. Küçədə ayaq səsləri eşidəndə diksinirdin, qapın döyüləndə ürəyin üzülürdü.
“Dalımca gəliblər! Aparacaqlar!”
İçki məclisləri, qumar məclisləri, adları yadda qalmayan qadınlar. Moskva, Bakı, Odessa, Riqa, Tbilisi şəhərləri. Naməlum şəxslər, cürbəcür gözlər: həyasız, acı, iti, xırda, yağlı. Baxışlar murdar, vəhşi, qanlı. Sənin baxışın kimi. Və qızıl pullar, yüzlüklər – sənin əlinlə satılan, yeyilən, itən varımız, sənin əməlinlə dollarlara, franklara dəyişilən sərvətimiz.
Və nəhayət sənin əlində insan qanına bulaşmış bıçaq.

Sabah səni güllələyəcəklər.
Qara və mənasız ömrün altından ədalətli bir xətt çəkiləcək.
Dünyada çox adam güllələnib: müqəddəs amal uğrunda, inqilab uğrunda, işıq uğrunda… Bacarsaydım, o güllələrin qabağına deşilməz qalxan tutardım. Sənə atılan güllə isə həm də mənim gülləmdir.
İnsan kimi dünyaya gəldin. İt kimi dünyanı tərk edəcəksən.
Nə qəbrin bilinəcək, – onu torpaq qəzəbindən itirəcək, nə də adın qalacaq – lənətlər onu əridəcək.
Ad var fəxrlə yad olunur, sənin adın bu adlardan deyil.
Ad var ağır yük olub, övladların boynundan asılır, çiynini əzir, qəlbi incidir, sənin adın kimi.
Sən bütün ata-baba qol-budağını ləkələdin. O ləkəni yumaq üçün nə qədər zəhmət lazım, nə qədər tər lazım!
Səni yaradan köklər…
Baban kişi olub, quyu qazıb, su çıxarıb, üzüm bağı salıb.
Atan kişi olub, gəmidə dənizə çıxıb, balıq tutub, sonra əlinə tüfəng alıb, düşmənin yolunu kəsməyə gedib, doğma yerlər uğrunda canını verib.
Sən də kişi ola bilərdin. Köklər sənin xəbis, murdar qəlbindədir.

Ana xəstədir. Bəlkə bu gün-sabahlıqdır. Fərsiz övlad dərdi ananın ömründən günlər, aylar, illər qopara-qopara can mülkünü söküb dağıtdı. Ana nə oğlunu, nə də oğul dərdini ürəyindən ata bilir.
Oğlunun qazamata düşdüyünü eşitsə də, caniliyindən xəbərsizdir.
Anaya deyirlər: oğlun sağ-salamatdır.
Yalan deyirlər, ana, oğlun dünən güllələnib.
Anaya deyirlər: oğlunla görüşdük, yemək apardıq.
Nə gedən var, nə də görən, hamısı quru yalandır, ana.
Ana dinmir. İnandı-inanmadı, əvvəl-axır həqiqəti biləcək. Biləcək ki, oğlu, cani oğlu güllələnib.
Mən yazdım ki, tez biləsən, ana. İstəmirəm bunu bilməmiş gedəsən. İstəyirəm bunu bilib ömrünün son çağında ürəyindən cani övlad məhəbbətini qoparasan, “sağ səni doğmayaydım!” deyəsən.
Bu sözlər sənin gülləndir.
Hökm gülləsindən, qələm gülləsindən daha iti, daha öldürücü, daha qəzəbli – ana gülləsi.

ANA
Hündür daş hasarlar arası sakit, ensiz kənd küçəsi ilə gedirəm.
İstidir.
Kölgəyə həsrət bağ küçələri…
Dənizə sarı gedirəm…
– Məxfirət!..
Diksinib geri dönürəm. Anamın adını çağırdılar. Çoxdandır bu qədim və nadir adı eşitmirdim. Göy qapıdan qarasaç, ayaqyalın qız çıxır, səs gələn tərəfə qaçır. “Məxfirət…” Biz də bir vaxt belə hasarlı bağda olurduq…
İstidir…
Qara tut ağacına dırmaşıb, oradan dənizi görürəm. Dəniz gömgöy, ləpəsiz. Tutu dərəndə tutun qan şirəsi ovcuma dolur, qırmızı damcılar açıq sinəmi xal-xal eləyir. Şirin, dadlı tut…
Anam başını qaldırıb mənə baxır. İri tut dənələrini anam üçün qulplu qaba yığıram.

İstidir…
Dənizin dalğalı dibi görünür. Anam iri xalçanı dəniz qırağında yaş quma sərib sabunlayır, yuyur, yuduqca günün altında zərif ipək naxışlar işıldayır. Su ilıqdır, adam dənizdən çıxmaq istəmir. Anam: “Bəsdir, çıx!” qışqırır. “Hələ bir az da!” deyib suya baş vururam. Əlim quma çatır, bir ovuc qum götürüb qalxıram. Qum qaradır, elə bil palçıqdır – qum suda təmizdir, dənizdən ayrılan qum gözəlliyini itirir.
Dənizə hələ xeyli var. Dəniz quruyur, sahildən çəkilir, uzaqlaşır…
Müharibə başlanan ildən bağ unuduldu. Daha bağa köçmədik.
Atam müharibədə ölən il anam dövlətə qan verməyə başladı.
Atam tankın içində, tankla bərabər yanmışdı…
Anam qanını verib evə çox üzgün gələrdi, döşəyi palaz üstə sərib, hərəkətsiz uzanardı. Mən dərsliyimi kənara qoyub, anama baxardım: onun nazik göz qapaqları titrər, arıq, zəif sinəsi astaca qalxıb-enərdi.
Sənin indi altmış yaşın olardı. Amma mən səni qoca təsəvvür edə bilmirəm. Sən mənim yadımda cavan qalmısan. Cavan və gözəl. Hamıdan gözəl.

QARANQUŞ
Həyətimiz nə mehriban, nə şən idi!..
Dost əli dost ələ uzanar, qardaş baxışı qəlb isidər, ürək sevindirərdi.
Geniş, uzun eyvanımıza neçə qonşunun qapısı açılardı!..
Qonşu qonşuya səs verib sevincinə şərik olar, dərdini bölüb qəmini yüngülləşdirərdi.
Böyük bir ailənin övladları kimi, biz həyəti dünya bilib qaçmaqdan yorulmur, eyvanı ucsuz-bucaqsız xiyaban bilib, gəzməkdən doymurduq. Həyətdən eyvana cumur, eyvandan həyətə yüyürürdük.
Eyvanımızda və həyətimizdə qaranquşlar yuva salmışdı. Açıq pəncərələrdən xəyal sürəti ilə həyətdən eyvana və eyvandan həyətə bizim dalımızca uçar, meh kimi başımız üstündən əsib keçər, ox uclu qanadları ilə, daraq dişlərini sındıran sıx saçlarımıza az qala toxunardılar…
Bəs sizə nə oldu, ay həyət, ay eyvan?
Hanı sizin qaranquşlarınız? Bəlkə ünvanı dolaşıq salmışam?
Yox, küçə də həmən küçədir, ev də, həyət də köhnə yerindədir, həyətin üstünü üzük kimi dövrəyə alan eyvan da. Yaz da yazdır. Keçən ildə olduğu kimi, keçən əsrlərdəki kimi.
Qaranquşlar çoxdandır həyətimizdən uçub, eyvanımızdan köçüb. Heç yuvaları da qalmayıb.
Çünki… çünki eyvan arakəsmələrlə bölük-bölük bölünüb. Hər qapının öz kiçik eyvanı, hər kiçik eyvanın həyətə açılan öz kiçik qapısı.
Dilim-dilim doğranan eyvan yamaq-yamaq olub, həyətin üstünü alıb, qapıların çoxluğundan ağırlaşıb, az qala uçub həyəti udacaq.
Həyət də darlaşıb, kiçilib, balacalaşıb. Necə uçasan? Necə qanad çalasan?
Əvvəl birisi eyvandan bir parça kəsdi. İstəmədi qonşusu şöhrətlənməyini, varlanmağını görsün. Görsün ki, kabab tikəsi yağlıdır, ətirli buğda çörəyi al-əlvandır. Elə bildi qonşularda paxıllıq oyanar, şanını gözə gətirərlər.
Qəlbdən yerə düşən qara toxum cücərdi, boylandı, qolunu qonşuya sarı uzatdı.
İkincisi də eyvandan öz payını kəsdi, özünə ayrıca su kəməri çəkdi. Şırhaşırla axan bolluca suyuna baxıb sevindi və sevincini bölmək istəmədi, elə bildi bölünsə, azalar. Dərdini də bildirmək istəmədi, gizlətdi, elə bildi ki, qonşu dərdindən xəbər tutub papağını göyə atacaq, zurna-nağara çaldırıb toy-bayram edəcək.
Daha o birisi gördü ki, evi yol üstədir, döşəməsi sürtülür, hər gəlib keçən guya ki, şübhə ilə boynunu uzadıb qulaqlarını şəkləyir, fikirləşdi ki, axı niyə eyvan payı tapdalansın, təmiz havasını başqaları udsun?!
Qara toxum dərin kök salıb, möhkəm budaqlı qara çiçəyini dik tutdu…
Qara çiçək nə gözəldir! Baxanın gözlərini qaraldıb kor edir, iyləyənin başına hava gətirir, əl vuranın əlini qurudur!
Ağsinəli qaranquşun qanadları da qaradır, amma nədənsə qaranquşlar gözəl-göyçək qara çiçəkdən uzaq uçur.
Qaranquşun uçuşunu isə izləmək çətindir – düyünlüdür, dolaşıqdır…
Həyətimiz nə mehriban, nə şən idi!..

ARFA
Sənin neçə yaşın var, arfa?..
Gör neçə müharibədən çıxmısan, neçə aclıq görmüsən, neçə faciələrin şahidi olmusan…
Amma vüqarını itirməmisən, qızıl su ilə çəkilmiş naxışların silinməyib, yazılarına zəmanənin əli dəyməyib, şəkillərini pozmayıb…
Yaşın çoxdur, tarixin uzundur, amma cavan qalmısan, arfa.
Səni qucaqlayanların qolları çoxdan çürüyüb, sənin kəl damarlarında, burum-burum burulmuş simlərində gəzən incə barmaqlar toza-torpağa dönüb, amma sən qocalmayıb cavan qalmısan, arfa.
Təkcə tellərin üç dəfə dəyişilib. Sankt-Peterburq zəmanəsində çürüyüb, Petroqradın inqilab çağında qırılıb, Leninqradın müharibə illərində kəsəyənlərin qurbanı olub…
Sənə cansız demək olarmı?
Boy-buxunun yaraşıqlı, ayağın möhkəm, səsin sehrli, dolğun, dərin.
Elə bil Homer zəmanəsindən xəbər verirsən, telli sazın, simli tarın ulu nənəsi telli arfa, simli arfa…
Otağa girib səni gördüm, harda olduğumu unutdum, elə bildim qeyri-adi aləmdəyəm. Otağın əsl bəzəyi, əsl çıraqbanı sən idin.
Bəs arfada kim çalır? Arfanı kim dindirir?
Ev yiyəsi – sünbül saçlı cavan qadın arfada çala bilmir.
Deyir, atamın nənəsi çalırdı. Atam istəyirdi mən də çalam. Müharibə başlananda kiçik qız idim. Təzə-təzə simlərə öyrənirdim. Arfa müəlliməmi qəlpə öldürdü. Atam müharibədə həlak oldu. Dul anam dul bacısının evinə köçdü. Bütün şeylərimizi satdıq, arfa qaldı, axı, arfa canlıdır, dili şirin, nəfəsi istidir, ata-babamdan yadigardır…
Bəs arfada kim çalacaq, soruşuram?
İstəyirəm, deyir, qızıl telli qızım olsun, arfanın dilini öyrənsin, arfanı dilləndirsin…
…Arfanı hələ neçə qızıl tellilər nəsli dindirəcək.
Arfa hələ neçə nəslə uzun keçmişdən danışacaq.
Arfa, sən bizi də yola salacaqsan..

AÇARSIZ QAPILAR
Keçmişin qapısını döydüm, döydüm, “Ey, kim var orda?!”, o qədər döydüm ki, əlim ağrıdı.
Amma açan olmadı.
Sonra gələcəyin qapısına yaxınlaşdım, döydüm, döydüm: “Ey, kim var orda!” Öz yumruqlarımı özüm eşitdim, səsimə səs verən olmadı.
İki qapı arasında qalmışam: nə o qapını açdılar, nə də bu qapını.
* * *
Neçə ildir qəlbimdə səni görmək arzusu yaşayırdı. Bu arzu səbəbli-səbəbsiz gah güclənir, gah da zəifləyirdi.
Sonuncu dəfə səni görəndən iyirmi il keçir. O zaman mənim on yeddi, sənin isə otuz yeddi yaşın vardı. Nə mən səninlə açıq söhbət edə bilir, nə də sən məni, mən istədiyim kimi, dinləmək istəyirdin. Bunu mən indi anlayıram. O vaxt bu haqda heç düşünmürdüm…
Neçə ildir səni görmək mənə qismət olmurdu. Sən bir yerdə lövbər sala bilmirdin. Çünki işin. belə idi. Rəsmi desək, sən cinayətlərin düyününü cərrah əli ilə açanlardan, cinayətkarları tapıb aşkara çıxardanlara kömək edənlərdən idin.
Səninlə bəzən yuxuda görüşürdüm, yuxuda danışırdım. Məni tanıya bilmirdin. Çünki iyirmi ildə dəyişmişəm. Amma mən səni o dəqiqə tanıyırdım, Çünki öz yuxum idi. Və bir də mən səni iyirmi il əvvəl gördüyüm kimi təsəvvür edirdim.
“Sənsənmi?” – soruşardın.
“Mənəm, Bəbir dayı!” deyərdim.
“Yox, heç inana bilmirəm ki, bu sənsən!”
Gözlərin sevincdən kiçilib yaşarardı.
Mən də səninlə yanaşı durub sərbəst danışdığıma sevinirdim.
“Neçə ildir səni axtarıram, Bəbir dayı!.. Sənə o qədər deyiləsi sözüm var ki!..”
“Dayan, əvvəl mən soruşum! Haradasan? Nə ilə məşğulsan? İşin, ailən, evin?..”
Sənin suallarının bəxti gətirir, mənimkilər isə cavabsız qalırdı.
Bir saniyədə, deyirlər, bir dastanlıq yuxu görmək olar, mən isə yuxu görüşlərindən həsrət odunu söndürə bilmirdim – nə sənə suallarımı çatdıra bilir, nə cavabını eşidirdim.
Yuxu hara, canlı söhbət hara?
Tanışlarına rast gələndə səni soruşardım. Deyərdilər filan şəhərdəsən, yaxud filan obadasan. Fikirləşirdim ki, görüşməyə hələ vaxt var, səni hökmən tapacağam. Daha demirdim ki, dünya ölüm-itim dünyasıdır…
Bir daha səni görə bilməyəcəyəm. Heç bir zaman. Heç bir vaxt. O dünyaya inansaydım, dərdim o qədər də göynəməzdi.
Suallarımı kimə deyim?
Onların açarı səndəydi. Çünki qıfıllar sənin həyatına aid idi.
Deyirdilər, kefcilsən. Qazandığını dostla, tanışla bölürsən. Məclissiz günün olmur. Nə bər-bəzəyin, nə nar-dövlətin. Şüarın – şənlik, məqsədin – şadlıq.
Bəs niyə mənim yadımda qəmli qalmısan?
Bəs niyə mən səni kefcil kimi təsəvvür edə bilmirəm?
Şən anların yadımdadır. Amma daxilən qəm-qüssəliydin. Narahat idin. Tarixin gedişindən, həyat hadisələrindən şikayətli idin.
Nə idi sənə xoş gəlməyən? Səni qəzəbləndirən? Səni coşduran? Rahatlığını qovan? Ən yaxın dostların sənə deyərdilər: sus! Özünü xataya salarsan! İzin-tozun qalmaz! Yurdlu-yuvalı itib-batarsan!..
Deyirdilər gəzəyənsən. hər şəhərdə yarın, hər diyarda barın. Öz ocağını öz əli ilə söndürənlərdənsən. Nə bir evin, nə bir daxman, nə bir koman. Harada gecələdin, orda evin. Harda isindin, orda ocağın. Bir oğlunun adı – Hamlet, o birinin adı Otello. Bir qızının adı Esmeralda, o biri qızının adı Cülyetta… Məşhur ədiblərin məşhur qəhrəmanları… Bir-birini görməyən övladlar.
Nə idi səni şəhərdən şəhərə, obadan obaya qovan? Neçə yolun damarını qırıb niyə mənzilinə yetişə bilmirdin?
Soruşmaq istəyirdim: “Ömrün boyu sən nə isə axtarırdın, Bəbir dayı. Axtardığın nə idi? Axtardığını tapa bildinmi?.. Niyə rahatlıqdan qaçır, lövbərsiz gəmidə üzürdün? Nə bir körpüyə yan alır, nə bir körfəzə sığınırdın. Axtardığını tapdınmı, Bəbir/dayı? Qəbrin hardadır, soruşdum.
Biri dedi: filan şəhərdə. O birisi dedi: filan kənddə…
Açarsız qapılar…

MAHNI
Mən idarədə ləngidim – üzvü olduğum ev bölgüsü komisyonunun növbəti yığıncağı çağırılmışdı: bu günlərdə idarəmizdə ev paylanacaqdı. Arvadım, telefonla axşama, tələbəlik çağında olduğu kimi, mənə metronun qabağında görüş təyin etdi və işdən çıxıb, piyada, özü dediyi kimi, yayın xoş havasını uda-uda, üzüaşağı Mərkəzi Univermağa, oğlumuz üçün qış paltosu almağa yollandıq. Oğlum keçən bir ilin içərisində paltosunu tamam-kamal dağıtmış, üstəlik yaz və yay aylarında düz dörd barmaq böyümüşdü.
Sözün qısası, evə çatanda günəş çoxdan batmışdı, göydə tək-tük ulduz işıldayırdı. Kürkə bürünmüş, ağır-ağır yeriyən liftçi qadın bizi səslədi:
– Harda qalmısınız, ay bəxtəvərlər?
Arvadım:
– Nə olub ki? – soruşdu.
Fikirləşdim: bəlkə oğlumuzdan bir xəbər var: oğlumun məktəb dostu onu iki günüyə öz general babasının bağına dəvət etmişdi.
– Gözəl-göyçək oğlanlar gözlərini yolunuza dikib sizi xeyli gözlədilər, gəlib çıxmadınız.
Təklikdən təngə gəlmiş liftçi qadın mənə baxmadan, arvadıma xoş xəbər verirmiş kimi, sevinə-sevinə:
– Biri-birindən gözəl, biri-birindən qəşəng. Biri ucaboy, o birisi sən boyda. Biri meşin yarımpaltoda, o birisi çiyni poqonlu kiteldə. – Qarı bic-bic gülümsünüb, sınayıcı baxışını gözümün düz içinə zillədi, üzümdə istənilən dəyişiklik görməyib: – İkisi də səni soruşdu, gözəlim! – dedi.
Mən nə hayda, qapıçı nə hayda!.. Mən üzümə sərin su çiləyib rahatlanmaq, təzə dəmlənmiş tünd çay içmək arzusunda idim, söhbətə həsrətli qapıçının fikri isə qəlbimdə neçə ildən bəri dərin yuxuya getmiş qısqanclığı oyatmaqdı.
Sözün müxtəsəri, bizi gözləyib gedənlər yaxın tanışlarımız idi: meşin yarımpaltolu hər il yayda dincəldiyimiz bağ yiyəsinin oğlu, hərbi geyimli isə arvadımın məktəb yoldaşı. Təsadüfə bax ki, ikisinin də adı İvan idi. Bağ tanışımızı Vanya, köhnə yoldaşımızı isə İvan çağırırdıq. Elə hazırlaşmışdıq çayımızı içək, qapının zəngi çalındı. Gələn Vanya idi. Qızılı ipək saçları işıldayırdı, elə bil başında lampa yandırmışdılar. Mən yemək otağımızın açıq qapısından süfrəni göstərdim.
– Xoşbəxtsən, Vanya, – dedim, – qayınanan səni sevəcək.
– Arvadı sevsə kifayətdir, – deyə arvadım qayınanasız ərinə, yəni mənə mənalı-mənalı baxdı. Sözlərini mən, təbii ki, öz xeyrimə yozdum.
Onilliyi təzəcə qurtarıb zavodda işləyən cavan dostumuz xeyli həyəcanlı görünürdü. O, təbiətən zarafatcıl və səmimi oğlan idi. Qapımızdan girəndə həmişə sözü-sözə calayırdı. İndi isə dillənmirdi. Meşin gödəkcəsini asıb oturandan sonra, çox müşkül bir məsələ barədə xahiş edirmiş kimi, yalvarışlı səslə soruşdu:
– Sabah axşam bizə qonaq gələrsinizmi?
– Niyə gəlmirik? – deyib mən Vanyanın təzə kostyumuna, ağ ipək köynəyinə və nadir hallarda boynuna taxdığı qalstukuna baxdım. – Yoxsa qayınana söhbəti lap yerinə düşüb?
Vanya öz aləmində idi. Mənim sözlərimi, deyəsən, heç eşitmədi, daxildə hansı güclü bir fikrin isə odunda yanıb alovlanan gözlərini gah mənim, gah da arvadımın üzündə gəzdirib, eyni sualı başqa cür təkrar etdi:
– Sabah axşam məni əsgərliyə ötürməyə gələrsinizmi?
– Necə? – arvadım ona baxdı. – Səni əsgərliyə? Ola bilməz!
– Niyə olmur? Maşallah, dağ boydadır, cərgədə birinci duracaq!
Vanya susurdu.
Arvadım narahat idi.
– Bəs zavod?.. Anan nə deyir?.. Axı, sənin əsgərlik vaxtın nə tez yetişdi?.. Bəs deyirdin instituta girəcəyəm?
Vanya onun suallarını eşitmirdi.
Bir azdan sonra ayağa qalxdı.
– Deməli, gələcəksiniz.
– Mütləq, mütləq, Vanya.
– Onda icazənizlə… hələ bir-iki yerə də dəyməliyəm.
Arvadım hey ona baxır, hələ də inana bilmirdi ki, ata-ananın təkcə, istəkli oğlu əsgər gedəcək. Bəlkə əsgərlik məsələsinə ana gözü ilə baxırdı, ona görə inanmaq istəmirdi? Üç il nədir ki, bir də görəcəksən gəlib keçdi… Vanyanın gözləri yol çəkirdi. Deyəsən, mən səhv etməmişdim: o, nədənsə narahatdı, həyəcanlı idi.
Əlimi onun biləyinə atdım.
– Vanya, düzünü de, niyə birtəhərsən?
O, üzümə baxdı, gülümsündü.
– Nə təhərəm ki?
– Fikirlisən.
Bu dəfə yerə baxdı.
– Ola bilər, – dedi.
– Bəlkə əsgərliyə getmək istəmirsən?
– Əksinə, istəyirəm. Necə deyərlər, Vətənə borcumu verməliyəm.
– Elə isə de görək niyə fikirlisən? Sirr deyil ki?
– Mənim sizdən sirrim ola bilməz. Elə bir şey yoxdur, yeznəm bir az qanımı qaraldıb. Bayaq atamla savaşdı.
– Yeznə?
– Hə də… Mənim üstümdə savaşdılar, – Vanya əlini qapıya atdı. – Atamı da, məni də, üstəlik anamı də təhqir elədi…
Demə o, elə işarəyə bənd imiş; əlini qapıdan çəkib, birdən-birə həyəcanla danışmağa başladı:
– On ildən çoxdur siz gəlib Moskvada bu mənzildə olursunuz, on ildə mən azı on min dəfə bu mənzilə, sizin yanınıza gəlmişəm. Camal qardaş, Maya bacı! Siz məni səkkiz yaşımdan tanıyırsınız, mənim atam-anama da öz ata-analarınız kimi bələdsiniz, deyin görüm, bizdə, lap cüzi də olsa, ikiüzlülük görmüsünüzmü?
– İkiüzlülük?! – Arvadım yenə təəccüblənməli oldu. – Səndə ikiüzlülük?!
– Atamda, anamda, bir də məndə. Görmüsünüzmü?
– Allah eləməsin, Vanya! İkiüzlülük dəhşətli şeydir. Səni də, sənin ata-ananı da biz, hər şeydən əvvəl, elə ona görə sevmişik ki, siz çox səmimi adamlarsınız. Əsl rus təbiətli, açıq ürəkli…
Vanyanın alnına tər gəlmişdi. Saçları ilə bərabər indi sifəti də işıldayırdı.
– Amma, yeznəmin fikrincə, bizim ailədə səmimiyyət deyilən şey yoxdur.
– Çox qəribədir, – deyə Maya onun meşin gödəkcəsinin düyməsini açdı. – Otur, danış, Vanya!
– Yox, getməliyəm, Maya bacı. Sabah özünüz gəlib hər şeyi görərsiniz.
– Nəyi görərik?
– Səmimiliyi və qeyri-səmimiliyi.
– Dumanlı danışırsan, Vanya. Ola bilməzmi ki, deyəsən, görək yeznə sizə niyə o cür ağır ittiham verib?
– Çətindir. Yox, danışa bilmərəm. Gərək özünüz gəlib hər şeyi öz gözünüzlə görəsiniz.
O, xudahafizləşib getmək istəyirdi ki, qapının zəngi çalındı. Gələn İvan idi.
İvan qapı ağzında Vanyanı görüb gülümsündü:
– Bir gündə iki dəfə görüşmək xeyirdimi?
– Xeyirdir, keç içəri, – deyib İvanın əlini sıxdım.
– Sən də qayıt, beş dəqiqə otur, çayını iç, sonra gedərsən, – deyə arvadım Vanyanı otağa dəvət etdi.
Vanya könülsüz qayıtdı, söhbət təzələndi.
Vanya İvana oxşayırdı: ikisi də sarısaç, sarıqaş, ikisi də aydınbaxışlı, göygöz; amma boyca fərqlənirdilər.
İvanın kitelinin qızılı düymələri ayna kimi parıldayırdı – yaxına gəl, əksini gör.
İvanın çiyinlərindəki xırda ulduzlara baxıb Vanyaya göz vurdum:
– Çalış bunlardan qazan.
– Hərbi məktəbə girir?
İvan onilliyi vaxtı ilə qızıl medalla qurtarıb hərbi akademiyaya qəbul olunmuşdu, indi isə hərbi aspiranturada oxuyurdu.
– Yox, əsgər aparırlar.
– Belə de… – İvan Vanyaya komandir gözü ilə baxdı. – Əsgərlik də elə bir növ akademiyadır.
Vanya sanki iynə üstə oturmuşdu: getmək istədiyini utana-utana təzədən bildirəndə, biz onun sözünü dilinin ucundan qaytardıq:
– Bir fincan çay içib gedərsən.
İvan:
– Sizi evdə tapmaq olarmış! – dedi.
– Gəldiyini, daha doğrusu, ikinizin də gəlib bizi gözlədiyinizi bilirik, – dedim.
– Yoxsa sən də bizi evinizə dəvət etmək istəyirsən?
– Nə bildin? – deyə İvan təəccüblə arvadıma baxdı.
– Görünür, akademiyanızda məntiq elmini öyrənmirsiniz.
– Bu məsələyə məntiqin nə dəxli?..
– Bu gün ikinci dəfədir bizə gəlirsən. Elə isə, deməli bizi görməyin vacibdir. Bu bir. Sonra: bu günlərdə təzə evə köçmüsən, yaxın dostlarını, yəni bizi də evinə çağırmalısan, bu da iki. Üçüncüsü də ki, bizi dəvət etmək istədiyini sözgəlişi dedim, özümə də qəribə gəlir ki, düz çıxdı… Vanya da bizi bağlarına qonaq çağırır, əsgərliyə yola salacağıq.
– Sənin kimi arvadı olan kişinin nə dərdi!
– Bunu ərimdən soruş, gör səninlə şərikdimi?
– Yox, bir desin ki, şərik deyil! Bir oyun tutarsan ki, dəymişi qalıb, kalı tökülər.
– Fikrin öz arvadına gedirsə, o başqa məsələ.
– Arvad deyil, bəladır!
– Bəxtindən küs! – Arvad sarıdan İvan doğrudan da gileyli idi.
– Yaxşı, bəs xanımın bizi nə vaxta çağırır?
– Xanımım yox, mən özüm çağırıram.
– Bəs xanımın?
– Xanımı oğlumla kurorta göndərmişəm.
– Özünə də kurort düzəldirsən?
– Bəs nə bilmisən! Sabah axşam yox, o biri gün sizi gözləyəcəyəm.
Vanya ilə vidalaşanda nədənsə onun qırxılıb töküləcək ipək saçına baxdım. Tüksüz başı işıldayacaqmı?
Metro xəritəsinin yaşıl rənglə çəkilmiş xəttinin sonuncu dayanacağında vaqonun sezam qapıları taybatay açıldı. Biz camaata qarışıb mərmər pilləkənlə yuxarı qalxdıq. Nəhəng şəhərin üç rəqəmli avtobusuna mindik.
Qabaqda haçalanan yolun tən ortasında şəhərdə yeni üsulla tikilən iyirmi səkkiz mərtəbəli təzə evin skeleti ucalırdı. Sola burulub uca binanı sağda qoyduq. Avtobusun üst pəncərəsindən bir anlığa evin başında təyyarələr üçün yandırılmış qırmızı işığı gördük.
Şəhərin təzə rayonu ilə xeyli yol getdik, üstü kanal olan körpünün altından keçdik, əvvəl trolleybusla, sonra isə tramvayla yarışa girişib, onu da, bunu da geridə buraxdıq və nəhayət, şəhər sərhəddindən uzaqlaşdıq. Amma hələ bir müddət şəhərsayağı tikilmiş çoxmərtəbəli evlər görür, şəhər küçələrinə bənzər yollardan keçirdik.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68336743) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.