Əhməd bəy Ağaoğlu
Əhməd bəy Ağaoğlu
Aydın Balayev
Tarixi yaradanlar
Görkəmli tarixçi Aydın Balayevin bu kitabında Əhməd bəyin maraqlı olduğu qədər də çətin və keşməkeşli həyat yolunun əsas mərhələlərinə işıq salınır. Kitab heyrətamiz faktlar və maraqlı mülahizələrlə zəngindir.
Aydın Balayev
Əhməd bəy Ağaoğlu
Biz ya iflas etmiş köhnə ənənələrə sadiq qalaraq tamamilə yox olacağıq, ya da onlardan birdəfəlik və qəti şəkildə ayrılaraq həyatımızı yeni təməllər üzərində quracağıq.
Əhməd bəy Ağaoğlu
Kərbəla və Məşhəd, yoxsa Peterburq və Paris?
Azərbaycanın dilbər guşələrinin birində, qədim Qarabağ torpağının mərkəzi olan Şuşa şəhərində yetərincə tanınmış bir ailə var idi. Bu ailənin başçısı Mirzə Həsən Qurdlar eli soyundan idi. Həmin soy bir zamanlar müasir Türkiyə ərazisindəki Ərzurum bölgəsində məskunlaşmışdı. Lakin XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisinə köçərək öncə Gəncədə, sonra isə Qarabağda yerləşdi.
Mirzə Həsənin xanımı Tazə xanım isə Qarabağın, əsasən, maldarlıqla məşğul olan və yarımköçəri həyat tərzi sürən məşhur Sarıcalılar nəslinin nümayəndəsi Rəfi bəyin qızı idi. XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra bu nəslin bəzi nümayəndələri, o cümlədən Tazə xanımın qardaşı ənənəvi məşğuliyyətlərindən əl çəkərək çar ordusunda qulluq etməyə başlamışdılar.
Qurdlar eli nəslinin Qarabağda geniş torpaq sahələri vardı. Həmin torpaqlarda, əsasən, pambıq əkilirdi. Elə ailə də daha çox pambıqçılıqdan əldə edilən gəlirlə dolanırdı.
XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı belə ailənin ənənəvi həyat tərzinə elə də ciddi dəyişikliklər gətirməmişdi. Hər halda, Mirzə Həsən təxminən belə düşünürdü: «Nə olmuş ki? Allaha şükür ki, azan oxunur, məscidlər qalır, axundlar vəz edir və bizim evdə də gecə-gündüz din ətrafında söhbətlər gedir! Ruslar malikanələrə toxunmadılar. Üstəlik, malikanə sahiblərinə zadəganlıq da verdilər!» Bir sözlə, Mirzə Həsənin sıxıntı və narahatlıq keçirməsi üçün elə də ciddi səbəb yox idi. Sonralar onun oğlu – kitabımızın qəhrəmanı Əhməd bəy Ağaoğlu özü yazırdı ki, sakit həyat sürən atası «ömründə bir kərə də olsun, Qarabağın hüdudlarından kənara çıxmadı. Qışı Qarabağın kəklik, turac və qırqovullarla bol olan düzən hissəsində, yayı isə min iki yüz metr yüksəklikdəki bir dağın başına qartal yuvası kimi qonmuş, suları buz kimi Şuşada keçirərdi. Vaxtı gələndə və kefi istəyəndə Abdallar kəndindən bir aşıq dəstəsi çağırar və «Koroğlu»dan, «Aşıq Pəri»dən, «Əsli və Kərəm»dən nəğmələr dinləyib kef edərdi. Belə bir adam üçün düşünüləcək, üzüləcək nə isə vardımı?»
Əhməd bəy Ağaoğlu qatı dindarlığı ilə seçilən belə bir ailədə 1869-cu ildə doğulmuşdu. Onun ata babası Mirzə İbrahim Şuşada islamın ən gözəl bilicilərindən sayılırdı. Atası Mirzə Həsən də dinə bağlı bir insan idi. Əhməd bəy yazırdı ki, «ondan «sən kimsən?» deyə soruşulduğu zaman «Əlhəmdülillah, Məhəmməd ümmətindənəm; İmam Əli aşiqiyəm; mənim atam Mirzə İbrahim, onun da atası Qurdlar elindən Həsən ağadır», – deyərdi. Ağlına türk olduğu əsla gəlməzdi».
Lakin etiraf etməliyik ki, bu hal o zaman istisnasız olaraq bütün Azərbaycan türkləri üçün səciyyəvi idi. Bu onların şüurunda dini mənsubiyyət hissinin dominantlıq təşkil etməsindən qaynaqlanırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli yazılarının birində bu durumu belə təsvir edirdi: «Bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki:
– Sən kimsən?
Deyər: müsəlmanam.
– Hankı millətdənsən?
– Müsəlmanam.
– Nə dinindənsən?
– Müsəlman dinindən.
– Nə dili danışırsan?
– Müsəlman dili.
Halbuki özü türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur».
Əhməd bəyin əmisi, nəslin ağsaqqalı hesab edilən Hacı Mirzə Məhəmməd Şuşada böyük nüfuz sahibi idi. Maraqlı bir tarixi fakt bunu təsdiqləyir. Belə ki, 1877–1878-ci illər Osmanlı-rus müharibəsi ərəfəsində müsəlmanların rus çarına sədaqəti hakimiyyət orqanlarında şübhə doğurmağa başlayır. Bu səbəbdən də çar məmurları şəhərin azərbaycanlı əhalisinin tanınmış nümayəndələrindən tələb edirlər ki, sonuncular müsəlmanların həmin savaşda osmanlılara dəstək verməyəcəklərinə zamin dursunlar. Bir çoxları müxtəlif bəhanələrlə həmin tələbdən imtina etdikləri halda, Mirzə Məhəmməd irəli çıxaraq buna zəmanət verir. Yaxınlarının «Niyə bu ağır yükün altına girdin?» sualını isə belə cavablandırır: «Bizimkilərdə ayağa qalxacaq qədər qeyrət olsun, zərər yoxdur, mən fəda olmağa hazıram».
Qatı dindarlığı ilə fərqlənən Mirzə Məhəmmədin təşəbbüsü ilə ailəyə məxsus mülkün böyük zalında mütəmadi olaraq molla və axundlar toplaşır, islam dininin müxtəlif məsələləri ətrafında uzun-uzadı müzakirələr aparırdılar. Əhməd bəyin bütün uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü bəzən günlərlə davam edən həmin aramsız dini mübahisələr içində keçib. İllər sonra o belə məclisləri xatırlayaraq yazırdı: «Ah, bu münaqişələri nə qədər gərgin bir diqqətlə dinlərdim! Bir şey anlamazdım. Fəqət o qalın əmmaməli mollalar, o təhtülhənək, sallaşıq axundlar mənə göydən enmiş varlıqlar kimi görünürdü. Xüsusilə onların danışdığı dil məni heyran edirdi, türkcə idi, fəqət elə bir türkcə ki, mən bir tək kəlmə belə anlamırdım».
Əmisi Mirzə Məhəmməd gələcəkdə Əhməd bəyi də din xadimi kimi görmək istəyirdi. Hər halda, o hər fürsətdə kiçik Əhmədi nəzərdə tutaraq deyirdi ki, bu oğlum müctəhid[1 - Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani] olacaq. Bu səbəbdən təəccüblü deyil ki, altı yaşına çatdıqda bir çox digər həmyaşıdları kimi balaca Əhmədi də təhsil almaq üçün mollaxanaya verirlər.
Mollaxanada təhsil faktiki olaraq Quran mətnlərinin avazla yüksəkdən oxunması və əzbərlənməsi ilə məhdudlaşırdı. Aydındır ki, sadəcə, əzbərçiliyi təbliğ edən bu təhsil müəssisələrində uşaqların təfəkkür və intellektinin inkişaf etdirilməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Mollaxanaların daha bir ciddi nöqsanı burada uşaqların çarizmə tam sədaqət və mütilik ruhunda tərbiyə edilməsi idi.
Əhməd bəyin müəllimi Axund Hüseynqulunun çar II Aleksandrın 1881-ci ildə inqilabçılar tərəfindən qətlə yetirilməsinə reaksiyası bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Ağaoğlu xatirələrində həmin olay haqqında yazırdı: «Axund Hüseynqulu bu vaqiədən xəbər tutmuş, ta ciyərindən yaralanmış, duyduğu təsirlər altında bizim sinfə gəlmişdi. Oturan kimi kəmərindən qələm və dua kitabçasını çıxardı, bizdən bir parça kağız istədi və çox uzun papağını çıxararaq kağız üzərində düşünməyə, bir müddət sonra isə yazmağa başladı. Yazdı, pozdu və, nəhayət, bizə xitabən: «Ayağa qalxın və üzünüzü qibləyə doğru çevirin», – deyə əmr etdi.
Biz anındaca qalxdıq və cənuba doğru çevrildik.
«İndi isə dinləyin», – dedi və II Aleksandrın ölümü haqqında yazmış olduğu bir ağını bizə oxudu. Təəssüf ki, ağını unutmuşam. Fəqət çox yaxşı xatırlayıram ki, nəqəratı rusca iki kəlmədən ibarətdi. Həmin kəlmələrin mənası bu idi: «İt oğlu alçaqlar!»
Axund qatillərə küfrlər yağdırır, çarı isə mədh edərək ruhuna rəhmət diləyirdi. Eyni zamanda bizə nəsihət olaraq çarın Allah tərəfindən seçilib təyin olunduğunu bildirirdi: «Ona əl qaldıran Allaha əl qaldırmış olur, qatil isə sorğu-sualsız kafiri-mütləq olur. Çəkinin, övladlarım, bu kimi dəlalətlərə uymayın. Əks halda, qızmış olan Allah yalnız sizi deyil, bütün atalarınızı, analarınızı, əqrəbalarınızı, elinizi kökündən kəsər, yox edər».
Sonradan eşitdim ki, axund Peterburqda yeni imperatora təqdim edilmək məqsədilə ağını Qafqaz canişininə göndərmiş və müqabilində bir qədər pul ilə mükafatlandırılmışdır».
Belə bir şəraitdə mollaxanalarda tədrisin keyfiyyətinin son dərəcə aşağı səviyyədə olması tamamilə gözlənilən idi. Hətta ən qabiliyyətli şagirdlər də mollaxanalarda təhsillərini dərin biliklər əldə etmədən başa vururdular. Məsələn, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, bütün səylərinə baxmayaraq mollaxanadakı dörd illik təhsildən sonra nəinki Sədinin farsca «Bustan» və «Gülüstan»ını, hətta Füzulinin türkcə yazdığı «Leyli və Məcnun»unu belə oxuyub anlamaqda çətinlik çəkirdi.
O zamanın digər imkanlı azərbaycanlıları kimi Mirzə Məhəmməd də mollaxananı bitirdikdən sonra Əhmədi təhsilini davam etdirmək üçün şiələrin müqəddəs şəhərləri – Nəcəf və Kərbəlada yerləşən mədrəsələrdən birinə göndərməyi planlaşdırırdı. Lakin anası Tazə xanımın Əhməd bəyin gələcəyi ilə bağlı planları tam fərqli idi. O, dindar bir qadın olmasına baxmayaraq din xadimlərini heç xoşlamırdı. Sonralar Əhməd bəy vurğulayırdı ki, anası «Allahı da, peyğəmbəri də, din xadimlərini də gəzdiyi və gördüyü axar sular və dağlar kimi dupduru, saf, bəzək-düzəksiz görmək istəyirdi». Gerçəklik isə Tazə xanımın bu təsəvvürlərindən çox-çox uzaq idi. Axundların və mollaların xarici görünüşü – əcaib qiyafələri, əmmamələri, cübbələri, nəleyinləri[2 - Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı] belə onda qıcıq yaradırdı. Tazə xanım qəti qərara gəlmişdi ki, oğlu heç vaxt ikrah hissi ilə yanaşdığı həmin din xadimlərindən biri olmayacaq. Odur ki oğluna rus məktəbində dünyəvi təhsil vermək arzusunda idi. Bu baxımdan onunla Mirzə Məhəmməd arasında oğlunun gələcəyi uğrunda gizli bir mücadilə yaşanırdı. Arzularını reallaşdırmaq məqsədilə Tazə xanım ərindən və qaynından gizli balaca Əhməd üçün rus dili müəllimi tutmaq qərarına gəldi. Qonşuluqda yaşayan ixtiyar dayəsi Kərbəlayı Bahar bu işdə ona yardımçı oldu. Beləcə, Əhməd hər gün atası və əmisindən gizlin Bahar nənənin evinə gedərək müəllimdən rus dili dərsləri almağa başladı. Əhməd bəy yazırdı ki, «anamın bu planı düz üç il davam etdi. Anam mənə bərk-bərk tapşırmışdı ki, bu haqda kimsəyə söyləməyim. Mən də bu sirri saxlamağı özüm üçün bir böyüklük əlaməti sayaraq səmimi olaraq uşaqcasına öyünürdüm».
Müəllim balaca Əhmədə rus dili ilə yanaşı, hesab, tarix və coğrafiya dərsləri də verirdi. Hər ayın sonunda isə Tazə xanım ətəyindəki qızıl rus imperiallarından birini kəsir və Kərbəlayı Bahar vasitəsilə zəhmət haqqı olaraq müəllimə çatdırırdı.
Bu gizli dərslərin nə ilə nəticələnəcəyini heç kim bilmirdi. Lakin xoş bir təsadüf problemin həllinə gətirib çıxardı. Belə ki, çar hökuməti 1881-ci ildə Şuşa şəhərində 6 illik realnı məktəb açmaq qərarına gəldi. Məktəbin açılışı ilə əlaqədar Şuşa qəzasının rəisi şəhərin nüfuzlu müsəlman ailələrinin nümayəndələrini Xurşidbanu Natavanın evində topladı. Ailənin başçısı sayılan Mirzə Məhəmməd xəstələnərək müalicə üçün Tiflisə getmişdi. Odur ki həmin toplantıda Əhmədin atası Mirzə Həsən iştirak etməli oldu. Qəza rəisi müsəlmanlara səslənib uşaqlarını rus məktəbinə verməyə çağırdı, bunun onlar üçün faydalı olacağını söylədi. Toplantı iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən Mirzə Həsən rəisə xoş gəlmək üçün övladlarını yeni açılan məktəbə verəcəklərini vəd etdi. Hərçənd Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «hiddət içində evə dönən atası böyük qardaşı Mirzə Məhəmmədin qəzəbindən çəkinərək özünü qınayırdı:
– Nə etdim? Dadaşım (böyük qardaşını belə adlandırırdı) nə deyəcək?
Anam mələk baxışı və nəvazişli səsi ilə irəli atıldı:
– Nə deyəcək? Qəza rəisinə, bütün şəhərə qarşı getməyinimi istəyəcək? O da olsaydı, əlbəttə ki, sənin kimi edərdi.
Anam çox təmiz və saf bir adam olan atama öz zəkası və incəliyi ilə hakim idi. Atam yumşaldı, fəqət:
– Hacı Mirzə Məhəmmədi tanımırsanmı? – deyə söylədi.
– Tanıyıram, amma çarə yoxdur».
Bir müddət sonra Tiflisdən geri dönən Mirzə Məhəmməd lənətlər yağdırsa da, balaca Əhmədin qəbul imtahanlarına hazırlaşmasına izin verdi. Üç aydan sonra sınaqdan uğurla keçən Əhməd realnı məktəbin birbaşa ikinci sinfinə qəbul edildi. Belə yüksək imtahan nəticəsini üç aylıq hazırlığın yekunu sayan Mirzə Məhəmməd bundan çox heyrətləndi. Üzünü qardaşı Mirzə Həsənə tutaraq dedi: «Babalı sənin boynuna! Mən onu müctəhid edəcəkdim. İndi o, kim bilir, nə olacaq! Üç ayda bu qədər bacarıq göstərən bir uşaq öz elmlərinə davam etsəydi, nə olmazdı». Daha sonra isə dərin bir ah çəkərək əlavə elədi: «Allah axırını xeyir etsin!»
Ağaoğlu haqlı olaraq qeyd edirdi ki, anasının öz arzusunu gerçəkləşdirmək istəyi «onun həyat yolunu Kərbəla və Nəcəfdən Sankt-Peterburq və Parisə doğru çevirdi». Nəticədə bu savadsız qadının sayəsində təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk dünyası Əhməd bəy Ağaoğlunun simasında özünün ən görkəmli mütəfəkkirlərindən birini qazanmış oldu.
Həmin günlərdə Tazə xanım dünyanın, bəlkə də, ən xoşbəxt qadını idi, çünki illərdən bəri ürəyində bəslədiyi arzusu, nəhayət, gerçəkləşməyə başlayırdı. Eyni zamanda balaca Əhməd də məktəbə qəbul olunmasına anasından az sevinmirdi; öz etirafına görə, imtahandakı uğuru ona indiyədək yaşamadığı bir qürur hissi vermişdi.
Şübhəsiz ki, həmin anda Əhməd bəy məktəbdə hansı sınaqlarla üzləşəcəyindən hələ xəbərsiz idi. Bilmirdi ki, məktəb illəri onun yaddaşına təkcə xoş təəssüratlarla həkk olunmayacaq. Belə ki, məhz Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında o, həyatında ilk dəfə yenicə baş qaldırmaqda olan erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının xoşagəlməz təzahürləri ilə üzləşəcək və bu onun uşaq hafizəsində dərin izlər buraxacaqdı.
1881-ci il sentyabrın 20-də açılan Şuşa realnı məktəbi şəhərin ermənilər yaşayan yuxarı hissəsində yerləşirdi. Ona görə də təxmin etmək çətin deyil ki, şagirdlərin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi. Sayca üstün olmalarından istifadə edən erməni şagirdlər daim azərbaycanlılara sataşır, bəzən isə onlara qarşı zor tətbiq etməkdən çəkinmirdilər. Bu qarşıdurmaları xatırlayan Ağaoğlu sonralar yazırdı ki, azərbaycanlı şagirdlərin «təhsil illərində erməni uşaqlarından çəkdiklərini sözlə ifadə etmək imkan xaricindədir. Tənəffüsdə biz, beş türk uşağı, cəld tərpənib arxamızı divara dayamağa imkan tapanda bunu böyük uğur sayırdıq. Onlarla erməni uşağı birdən üzərimizə hücum edir, birisi başımızdan papağı götürüb yerə atır, digərləri təpiklə dörd-beş altun qiymətində olan Buxara dərisini torpaq üzərində diyirlədirdilər. Bəziləri qiymətli və çoxu dəvə yunundan hazırlanmış paltarlarımızın ətəyindən yapışaraq o yan-bu yana çəkir, cırır, bəzəklərini sökürdülər; müqavimət göstərmək istədikdə isə bizi yumruq, şillə, təpiklər altına salırdılar. Bəzən birləşib üstümüzə böhtan atır, birlikdə şahidlik edib bizi haqsız yerə cəzalandırırdılar. Yoldaşlarımdan çoxu dözməyib məktəbi tərk etdi. Sonuncu sinfə qədər türklərdən yalnız mən duruş gətirə bildim».
Məktəbdəki bu ab-hava, şübhəsiz ki, Əhməd bəyə ciddi təsir göstərmiş, onun xarakterində mətinlik və mübarizlik kimi keyfiyyətlərin formalaşmasında az rol oynamamışdı. Şuşa realnı məktəbinin beş türk şagirdi arasında təkcə Əhməd bəyin bütün çətinliklərə qatlaşaraq sınmaması və təhsilini sonadək davam etdirməsi faktı da bununla izah olunur. Həmin vaxt Əhməd bəy taleyin onu daha ciddi sınaqlarla üzləşdirəcəyindən, bu sınaqlarla müqayisədə erməni şagirdlərin hərəkətlərinin, sadəcə, uşaq şıltaqlığı kimi görünəcəyindən xəbərsiz idi…
Ağaoğlu Şuşa realnı məktəbindəki «sadə, vəzifəsini diqqətlə yerinə yetirən, məslək eşqi ilə dolu olan» müəllimlərini sonralar həmişə dərin bir şükranlıq hissi ilə xatırlayırdı. O, tərcümeyi-halında müəllimlərini nəzərdə tutaraq yazırdı ki, «onlar məndə və bütün yoldaşlarımda elmə, irfana, haqq və həqiqətə qarşı dərin iman və sevgi yaratdılar, bizim hər birimizin həyat yolunu işıqlandıran nurlu bir məşəl oldular. Onlar çarizmin, istibdadın, zülm və cəbrin, fanatizm və cəhalətin amansız düşməni idilər. III Aleksandr kimi zülmkar bir çarın bütün şiddətlərinə, bütün nəzarətlərinə rəğmən həmin müəllimlər tələbəyə elm, irfan, gözəllik və hürriyyət eşqini aşılamağın yolunu tapırdılar; tələbələrinə özünü tərbiyə etmək və yetişdirmək yollarını təlqin edə bilirdilər».
Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında XIX əsr rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri ilə tanışlıq Əhməd üçün indiyədək varlığından xəbərsiz olduğu cazibəli və gözəl bir dünyanın kəşfi idi. O bu cazibəli və gözəl dünyaya heyranlığını gizlətmirdi. Özünün bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına rus ədəbiyyatının göstərdiyi böyük təsiri vurğulayan Əhməd bəy yazırdı: «Mənə Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin şeirləri olmuşdur. Qafqaz kəndlisinə, onun saf və təmiz həyatına qarşı ilk hissi bağlılığımı yenə bu yazarların əsərləri oyandırmışdır».
Həmin illərdə o, bir-biri ilə barışmaz ziddiyyət təşkil edən amillərin təsiri altında idi. Belə ki, məktəb müəllimləri və rus ədəbiyyatı sayəsində tanış olduğu yeni fikir və ideyalar ona əmisi Mirzə Məhəmmədin ruhani dostları tərəfindən təlqin edilən düşüncə və baxışlardan kəskin surətdə fərqlənirdi. Bu iki dəyərlər sistemi arasındakı dərin uçurum və uyğunsuzluq gənc Əhmədi son dərəcə heyrətləndirməklə yanaşı, çətin seçim qarşısında qoyurdu.
Ağaoğlu həmin dönəmdəki durumunu belə təsvir edirdi: «Beynimdə və qəlbimdə mənsub olduğum mühitə tamam yad üfüqlərin açıldığını hiss eləyirdim. Mənəvi varlığım ikiyə bölünməyə başlamışdı. Məktəbdə ikən başqa hava, başqa insanlar, başqa fikirlər və əndişələr arasında yaşayırdım. Evə gəlincə isə tamam yabançı bir mühitə düşürdüm. Burada yenə əmimin müsafirləri, imam əleyhissalam, Mehdi məsələsi ətrafındakı münaqişələr, mücadilələr davam edirdi. Məndəki bu iki varlıq ilk günlərdən bir-birinə qarışmayaraq yan-yana və dimdik yaşamaqda idi».
Əhməd bəy uşaq şüuru ilə yeni mühitin onu doğulduğu gündən əhatə edən ənənəvi həyat tərzindən üstün olduğunu dərk etməyə başlayırdı. Doğma torpağının və onun insanlarının vurğunu olan Əhməd bəy üçün bu acı reallıqla barışmaq çox çətin idi. Kim bilir, bəlkə də, müsəlman dünyasının yüzilliklər boyunca formalaşmış dəyərlər sistemini islah edib onu müasir tələblərə uyğunlaşdırmaq ideyası Əhməd bəydə ilk dəfə məhz həmin dönəmdə yaranmışdı.
Şuşa realnı məktəbində sonuncu – yeddinci sinif yox idi. Bu səbəbdən də Əhməd 1886-cı ildə altıncı sinfi bitirdikdən sonra orta təhsilini tamamlamaq üçün Tiflisə yollandı.
Tiflisin qaynar ictimai-siyasi həyatını yaxından müşahidə etməsi ona yeni düşüncələr üçün qida verirdi. Məsələn, belə bir cəhət Ağaoğlunun diqqətindən yayınmamışdı ki, Tiflisin azərbaycanlılar yaşayan «Şeytanbazar» məhəlləsinin çox miskin bir xarici görkəmi var idi. Bu məhəllə şəhərin ən kasıb hissəsi sayılırdı. Üstəlik, Tiflisin digər məhəllələrinin sakinləri «Şeytanbazar» müsəlmanları ilə çox sayğısız və təkəbbürlə davranırdılar. Sonuncular isə belə təhqiramiz münasibətə tamamilə biganə idilər. Bununla bağlı Ağaoğlu yazırdı: «İlk dəfə idi ki, mən iki insan kütləsinin yan-yana yaşadığını, fəqət qarışmayaraq bir-birinə münasibətdə «yüksək və aşağı» kateqoriyalara bölündüyünü görürdüm».
Onu bilavasitə əhatə edən insanların, ilk növbədə gimnaziya müəllimləri və yoldaşlarının şəxsən ona olan xeyirxah münasibəti və hörmətinə baxmayaraq şəhərin müsəlman əhalisinə qarşı bu cür ayrı-seçkilik Əhməd bəyi, təbii ki, qayğılandırırdı. Həmçinin gimnaziyada yeganə türk şagird olması səbəbindən o, daim diqqət mərkəzində idi. Bu isə onu müəyyən qədər sıxırdı. Lakin ətrafdakıların Əhməd bəyə marağı təkcə onun etnik və ya dini mənsubiyyəti ilə bağlı deyildi. Cəmi bir neçə ay ərzində o, qeyri-adi bacarıq göstərərək gimnaziyanın əlaçı şagirdlərindən birinə çevrilmişdi. Təəccüblü deyil ki, gimnaziyanın direktoru Tiflisin zəngin erməni ailələrindən birinin 7-ci sinifdə oxuyan qızına həndəsə və cəbrdən evdə əlavə dərs demək üçün məhz onu məsləhət görmüşdü. Erməni ata öncə heyrətlənsə də, sonra təklifi qəbul etmişdi. Bütün məktəbdə, hətta bütün maarif mühitində bu, ciddi hay-küyə səbəb olmuşdu. «Gimnaziya müdiri adam tapmadımı ki, bir türkü tövsiyə etdi?» – hamı soruşurdu. Hər halda, Əhməd bəy direktorun ona bəslədiyi ümidləri doğrultdu: əvvəllər riyaziyyatdan çox zəif olan Siranuş adlı həmin erməni qızı gimnaziyanı sinif üçüncüsü olaraq bitirdi.
Mümkündür ki, Əhməd bəy dərs dediyi Siranuşu öz bacıları və əmisi qızları ilə müqayisə edərək ilk dəfə müsəlman qadınının cəmiyyətdəki acınacaqlı vəziyyətinin səbəbləri haqqında düşünməyə başlamışdı. Çünki ailələrindəki 12 qız uşağından heç biri nə oxumağı, nə də yazmağı bacarırdı. Ən pisi isə onların özlərinin təhsilə marağının olmaması idi. Əhməd bəyi ən çox narahat edən də məhz bu sonuncu məqam idi.
Əhməd bəyin ata-anası ilə keçirdiyi sonuncu yay
Dərs ilinin sonunda bütün imtahanları uğurla verən Əhməd bəy 300 rubl məbləğində pul mükafatına layiq görüldü. 1887-ci il iyun ayının ortalarında Tiflisdən Şuşaya dönən Əhməd maraqlı hadisənin şahidi oldu: şəhərdə hər kəs onun qazandığı uğurdan danışırdı. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, «atam, xüsusən də anam məmnun idi. Əmim Mirzə Məhəmməd belə məni iltifatla qarşıladı. Peterburqa ali təhsil almaq üçün göndərilməyimə də elə bu hadisə səbəb oldu». Şübhəsiz ki, Əhməd bəyin özü də böyük bir sevinc içində idi, çünki təhsil almaq üçün «xəyallarının şəhəri» olan Peterburqa yola düşəcək, rus yazıçılarının əsərlərindən tanıdığı bu möhtəşəm şəhərin küçə və meydanlarını, teatrlarını öz gözləri ilə görəcəkdi.
Lakin Peterburqdakı qəbul imtahanları sentyabrın əvvəlində keçiriləcəkdi. Odur ki Əhməd bəy bu iki ay yarımı necə və harada keçirəcəyi barədə düşünürdü. O, səmimi olaraq etiraf edirdi ki, «yeknəsəq həyat yaşayan, saat 9-da uyuyan, hey imamdan, şəriətdən bəhs edən bu mühit» onu sıxırdı: «Mənimlə yaxınlarım arasında bir uçurumun hey dərinləşdiyini hiss edirdim. Bu iki ayı burada keçirmək, hər gün axundların mübahisələrini dinləmək mənə dözülməz gəlirdi. Bir yerə qaçmaq lazım idi. Həssas anam bu daxili sıxıntımı sezdi və bir gün mənə dedi: «Dayılarının yanına getsənə, həm də Peterburqa səyahətdən əvvəl onları da görmüş olarsan».
Əhməd bəy anasının bu təklifini böyük sevinclə qarşıladı və rahat bir nəfəs aldı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tazə xanımın mənsub olduğu Sarıcalılar nəsli tarixən maldarlıqla məşğul olurdu. Əhməd bəy səkkiz yaşından etibarən hər yay Sarıcalıların köçü ilə birlikdə uca dağlar qoynunda yerləşən yaylaqlara qalxırdı.
İlk məhəbbət kimi unudulmaz bir hissi də Əhməd bəy məhz həmin yaylaqlarda yaşadı. Hər halda, yaylaqdakı gənc qızlardan biri ilk günlərdən onun diqqətini çəkdi. Anasının uzaq qohumu olan həmin qızı Əhməd bəy öz xatirələrində şərti olaraq «Çiçək» adlandırır. Hərəkətlərindən və baxışlarından onun da Əhmədə biganə olmadığı görünürdü. Lakin bir neçə il ərzində yaylaqda bir yerdə olsalar da, hisslərini bir-birinə açmağa elə də cürət etməmişdilər. Doğrudur, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, daim Çiçəklə yalnız qalmaq arzusu ilə yanırdı. Lakin onu da yaxşı anlayırdı ki, o dövrün adətlərinə görə, bunu gerçəkləşdirmək mümkünsüzdür.
Peterburqa yola düşməzdən öncə yaylağa son gəlişində Əhməd bəy ehtiyatsızlıq edərək Çiçəyin də olduğu bir yerdə Tiflisdə dərs verdiyi erməni qızı Siranuşdan bəhs edir. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «bunu eşidən Çiçəyin gözləri iri-iri açılaraq üzümə dikildi. Sanki qəlbimin içinə girərək oranı yoxlamaq istəyirdi. Nəhayət, dayana bilməyib qızararaq soruşdu: «Dərs verirkən yalnızmı qalırdınız?» Mən güldüm və «əlbəttə» deyə cavab verdim. Çiçək saraldı, səs çıxarmadı və bir az sonra çəkilib getdi. Həmin gündən sonra mənimlə görüşmədi».
Bu hadisədən sonra yaylaqda keçirdiyi iki ay ərzində Əhməd bəyə bircə dəfə də olsun, Çiçəyi görmək nəsib olmur. Həmin dönəmdə Azərbaycan cəmiyyəti üçün xas olan adət-ənənələr isə Çiçəyin yerini kimdənsə soruşmağa imkan vermirdi. Əhməd bəy yalnız yaylaqdan ayrıldığı gün həyatında sonuncu dəfə Çiçəklə qarşılaşdı.
Ə.Ağaoğlu illər keçdikdən sonra həmin anı xatırlayaraq yazırdı: «Anası ilə vidalaşıb çadırdan çıxdığım zaman Çiçəyin çadırın yanında durduğunu gördüm.
– Çiçək xanım, gedirəm, Allah əmanətində qalın.
– Yaxşı yol. Siranuş xanımla görüşəcəksiniz, deyilmi?
Və cavab gözləmədən əlavə etdi:
– Allah səni qorusun.
Sonra sürətlə uzaqlaşdı».
Göründüyü kimi, ilk məhəbbətin acısını və bu itkinin ağrısını Əhməd bəy bütün ömrü boyu qəlbində daşımışdı. Əks halda, Çiçək xanımla Qarabağ yaylağında yaşadığı bu gənclik macərasını bütün incəlikləri ilə onilliklər sonra, artıq ixtiyar yaşında belə həyəcan və həssaslıqla yada salmazdı. Həm də Qarabağın yaylaqlarından çox-çox uzaqlarda yerləşən Bosforun sahilindəki İstanbulda!
Amma bu, illər sonra baş verəcəkdi. 1887-ci ilin avqustunda isə o, ali təhsil almaq üçün Peterburqa getməyə hazırlaşırdı. 3500 kilometrlik uzun yol üçün hər şey tədarük olunmuşdu. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «zavallı anam son günlərdə ara-sıra üzümə diqqət və həsrətlə baxır, gözləri yaşarır, bunu göstərməmək üçün başını çevirirdi. Fəqət mən hər şeyi anlayır, kiçicik vücudunu qucaqlayaraq ona ümid və təsəlli verirdim. Zatən bütün ailədə ondan ziyadə bu səfəri istəyən yox idi».
Nəhayət, ayrılıq günü gəlib çatdı. Araba Əhməd bəyi və Tiflis məktəblərində təhsil almaq üçün yola düşən bir neçə səfər yoldaşını Şuşadan bir qədər kənarda, Topxanada gözləyəcəkdi. Anası və doğmaları ilə həmin təsirləndirici ayrılıq səhnəsini Ağaoğlu xatirələrində belə təsvir edirdi: «Məni yola salmağa qadın və kişilərdən ibarət bir çox qohum və tanışlar gəlmişdi. Arabanın yanında hər kəslə vidalaşdım. Növbə anama gəlincə o məni bir kənara çəkdi, çarşabını açdı, köynəyinin yaxasından iki məməsini çıxardı. Başımı onların arasına aldı və göz yaşları içində mənə bunları söylədi: «Oğlum, get. Allah yardımçın olsun. Amma mənə bu andı iç: «Söylə ki, ana, əgər mən bir xristian qızı ilə evlənsəm, bu məmələrdən əmdiyim süd mənə haram olsun!» Kənardan hər kəs bizə baxırdı. Fəqət anam arxasını arabaya çevirmiş olduğundan kimsə burada nə baş verdiyinin fərqində deyildi. Mən o qədər mütəəssir olmuşdum ki, həm ağlayır, həm anamı qucaqlayır, həm də arabanı unudaraq məmələri üzərindəki başımı qaldırmadan duruyordum. Anam incə səsi ilə:
– Haydı, oğlum, bizi gözləyirlər, and iç, – dedi.
– And içirəm, – dedim.
– Xeyr, dediyim kimi and iç.
Onun sözlərini eynən təkrarladım. O da son dəfə alnımdan öpdü. Yaxasını və çarşabını bağladı, arabaya yaxınlaşdıq. Mən arabaya mindim. Üzüntü və həyəcanımdan bitkin halda idim. Onların mümkün qədər tez getmələrini arzulayırdım. Nəhayət, onlar getdilər və mən də son göz yaşları ilə anamdan və əqrəbalarımdan ayrıldım.
İndi yüksək bir dağdan enirik. Təkərlərin hər dönməsiylə doğulub böyüdüyüm bu yerlərdən, mənə can və ruh vermiş olan bu insanlardan bir az da uzaqlaşırdım. Yalnız cismən deyil, mənən də uzaqlaşırdım. Fəqət kimə və nəyə yaxınlaşmaq üçün?»
Bu emosional vidalaşma səhnəsi həmin dönəmdə bir çox azərbaycanlı ailələrin üzləşdiyi dilemmanın təzahürü idi. Konkret bu halda isə məhz Əhmədin anası Tazə xanım oğlunun ənənəvi dini təhsil almasına qarşı çıxmış və ailədə əsas söz sahibi olan qaynı Mirzə Məhəmmədin bütün etirazlarına rəğmən Əhmədin rus məktəbində oxumasına nail olmuşdu. Lakin eyni zamanda özünün təşviq etdiyi həmin yolun başlanğıcında ana artıq əndişəli idi: rus toplumu ilə ünsiyyətin sonda oğlunun müsəlman kimliyini itirməsi və ənənəvi dəyərlərdən uzaqlaşması ilə nəticələnəcəyindən qorxurdu.
Hərçənd həmin vaxt bütün Azərbaycan cəmiyyəti, bir növ, yolayrıcında və tərəddüdlər burulğanında idi. Bir tərəfdən cəmiyyətdə köklü dəyişikliklərin qaçılmaz olması qənaəti getdikcə güclənirdi. Digər tərəfdən isə zəruri olan yeniliklərin bütün nəticələrinin qabaqcadan proqnozlaşdırılmasının mümkünsüzlüyü və bunun nəticəsində ortaya çıxan qeyri-müəyyənlik ictimai təşəbbüsü iflic edirdi. Beləliklə, irəliyə doğru inkişaf ləngiyirdi. Bu mənada Tazə xanımın durumu Azərbaycan cəmiyyətindəki ümumi mənzərənin konkret təzahürü idi.
Doğmaları və tanışları ilə Topxanadakı bu təsirli ayrılıq anında Əhməd bəy, yəqin, ağlına belə gətirmirdi ki, valideynləri ilə həmişəlik vidalaşır. Çünki altı ildən sonra ali təhsil alıb vətənə döndüyü zaman nə anası, nə də atası bu dünyada idi…
Peterburqa, oradan da Parisə
Doğmalarından ayrılıb uzaq səfərə çıxan insanlara xas olan daxili həyəcan və narahatlığa baxmayaraq Əhməd bəy Peterburqa böyük bir coşqu və ümidlə gedirdi. Təsadüfi deyil ki, o, Peterburqla görüşünün ilk anlarını sonralar da xüsusi həyəcanla xatırlayırdı. Gənclik arzusunu gerçəkləşdirməsi, Turgenev, Dostoyevski və digər rus klassiklərinin əsərlərindən qiyabi olaraq tanıdığı şəhəri öz gözləri ilə görməsi Əhməd bəyə «dadlı və unudulmaz bir röya» kimi gəlirdi.
Ağaoğlu Peterburqda bir polkovnikin dul qadınının mənzilində ayda 20 rubla otaq kirayələdi. Hərçənd başlanğıcda evin sahibəsi və onun iki qızı ilə Əhməd bəy arasında kiçik anlaşılmazlıq yaşanmışdı. Ə.Ağaoğlu xatirələrində bu barədə belə yazırdı: «Onlar məni erməni zənn edirdilər. Yanıldıqlarını söylədikdə isə heyrətləndilər. Xanım:
– O halda kimsiniz? – deyə soruşdu.
– Mən türkəm, – dedim.
Ana və qızları, üçü birdən sanki elektrik cərəyanı vurmuş kimi sarsıldılar:
– Nə, türkmü?!
– Bəli, türkəm. Bunda heyrət ediləcək bir şeymi var?
Üçü birdən qızardı və ixtiyar qadın dedi:
– Xeyr, cənab, xeyr. Mən türkləri çox görmüşəm. Onları çox sevirəm. Çox dürüst və doğru insanlardır. Lakin indiyə qədər onlardan tələbə görmədiyim üçün…
– Bəli, burada siz haqlısınız. Biz ancaq indi başlayırıq. Ermənilər və digər xristianlar bizdən çox əvvəl başladılar. Bu səbəbdən onlara alışqanlıq vardır.
Ev sahibəsinin böyük qızı Sonya söhbətə qarışdı:
– Zavallı atam Qafqazda uzun müddət yaşamışdı. Oradakı türkləri tərifləyərdi. Onların hamısının gözləri qara, saçları gur və qapqara deyilmi?
Burada kiçik qız Mariya dözməyərək həsədlə bildirdi:
– Ah, mənim gözlərim və saçlarım da elə olsaydı!
Hamımız birdən gülüşdük və aramızdakı anlaşılmazlıq yox oldu…»
Etiraf edək ki, ev sahibəsinin Əhməd bəyin milli mənsubiyyətinə belə təəccüblü reaksiyası tamamilə təbii idi. Həqiqətən də, o zaman Peterburqdakı türk tələbələr barmaqla sayılacaq qədər az idilər. Ə.Ağaoğlunun sözlərinə görə, qafqazlı tələbələrin birliyində görüşdüyü 35–40 nəfərdən yalnız üçü türk, qalanları erməni, gürcü, ləzgi və digər Qafqaz xalqlarının nümayəndələri idi.
Əhməd bəy böyük səylə Peterburq Texnologiya İnstitutundakı qəbul imtahanlarına hazırlaşmağa başladı. Əvvəlcə hər şey yaxşı gedirdi: Əhməd bəy ilk imtahanlardan uğurla çıxmışdı. Lakin cəbrdən olan son imtahanda o, müəllimin açıq-aşkar qərəzi ilə üzləşdi. Əslində, Əhməd bəy verilmiş tənliyi daha mükəmməl üsulla, məktəb proqramında olmayan orijinal düsturla həll eləmişdi. İntəhası imtahan götürən professor ondan əlavə olaraq bu düsturun düzgünlüyünü isbat etməyi istədi. Əhməd bəy bunun proqram xaricində olduğunu əsas gətirərək professorun tələbini yerinə yetirməkdən imtina etdi. Bunun əvəzində isə professor ona qeyri-kafi qiymət yazdı. Sonradan məlum oldu ki, professorun yəhudi düşməni (antisemit) olması bu məsələdə həlledici rol oynayıb. Belə ki, Ə.Ağaoğlunu yəhudi zənn edən professor qəsdən onun instituta qəbul olunmasını əngəlləyib. Əhməd bəyin məsələni orijinal üsulla həll etməsi isə professor üçün, sadəcə, bəhanəyə çevrilib.
Təbii ki, belə bir haqsızlıqla üzləşməsi Ağaoğlunu son dərəcə qəzəbləndirmişdi. O bununla bağlı yazırdı: «Hiddətim o dərəcədə idi ki, bütün Rusiyanı bir stəkan suda boğmağa hazırdım. Çarından tutmuş nihilistinə[3 - Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.], universitetindən professoruna, mətbuatından ədəbiyyatına, dilindən elminə qədər rus adı, rus qoxusu daşıyan hər kəsə, hər şeyə qarşı dərin bir nifrət, bir qeyzi-ədavət bəsləyirdim».
Ruslardan «qisas» almaq məqsədilə Əhməd bəy Peterburqu tərk edib Rusiya ali məktəblərindən daha nüfuzlu bir Avropa universitetinə daxil olmaq qərarına gəlir. O zaman Əhməd bəy xəyalında qətiləşdirmişdi ki, Paris Universitetini bitirmiş ilk Qafqaz türkü olaraq Peterburqa dönəcək və bununla «rusları mat qoyacaqdır».
Lakin Parisdə təhsil almaq planını gerçəkləşdirmək üçün xeyli vəsait lazım idi. Bu səbəbdən Əhməd bəy bir neçə ay da Peterburqda qalmalı oldu. Axırda başa düşdü ki, ailəsinin maddi yardımı olmadan istəyini həyata keçirə bilməyəcək. Odur ki atası Mirzə Həsənə teleqram göndərərək Parisə getmək üçün pul istədi. Üç gündən sonra atasından belə bir məzmunda cavab gəldi: «150 rubl göndərirəm. Hara ürəyin istəyir, get!» Teleqramdakı son cümlə atasının Əhməd bəyin Parisdə təhsil almaq istəyindən məmnun olmadığının ifadəsi idi. Buna baxmayaraq ata oğlunun xahişini yerinə yetirdi və, həqiqətən də, pulu göndərdi. Aldığı məbləğin 60 rublunu borclarına verdikdən sonra Əhməd bəyin cəmi 90 rublu qalmışdı. Yoldaşları onu Parisə getmək fikrindən daşındırmağa çalışaraq xəbərdarlıq edirdilər ki, bu pulla belə uzaq yola çıxmaq ağılsızlıqdır. Tanışlarından biri isə hətta onun «acından öləcəyini» söyləmişdi. Lakin Əhməd bəy qərarında qəti idi və atasından pul aldığı günün səhərisi ən ucuz bilet alaraq 4-cü dərəcəli vaqonda Berlindən keçməklə Parisə yola düşdü. 1888-ci il yanvarın 8-də isə Fransa paytaxtına çatdı. Heç bir tanışı olmayan bu nəhəng şəhərdə tamamilə tənha olan Əhməd bəyin durumunu fransız dilini mükəmməl bilməməsi və ciddi maddi çətinliklərlə üzləşməsi bir qədər də ağırlaşdırırdı. Parisə gəldikdən sonra o, qatarda təsadüfən tanış olduğu bir fransız xanımın məsləhəti ilə vağzaldan birbaşa «Hotel de Peterburq»a yollandı. Əsasən, Rusiyadan olan müsafirlərin qaldığı həmin hotelin xidmət personalı rus dilini bilirdi. Bu isə Əhməd bəy üçün çox önəmli idi. Lakin hoteldə keçirdiyi ilk gecədən sonra məlum oldu ki, orada gündəlik ödəniş 15 rus rubluna bərabərdir. Parisə gələrkən isə, dediyimiz kimi, Əhməd bəyin cəmi 90 rubl pulu vardı.
Tamamilə yad şəhərdə, demək olar ki, çıxılmaz vəziyyətə düşən Ə.Ağaoğluna hotelin Aron adlı xeyirxah əməkdaşı kömək əlini uzatdı. O, Əhməd bəyə ilk növbədə «Hotel de Peterburq»u tərk edərək ucuz bir mənzil kirayələməyi məsləhət gördü. Daha sonra Aron Paris Universitetinin Tibb fakültəsində təhsil alan yəhudi tanışları ilə görüşüb onlardan Panteonun arxasındakı məhəllələrin birində iki gürcü tələbənin yaşadığını öyrəndi. Dərhal Əhməd bəyi onların yanına apardı. Hər iki tələbə öncə Əhməd bəyin gürcü olduğunu güman etdi. Odur ki onunla gürcücə danışmağa başladılar. Lakin Ə.Ağaoğludan «gürcü deyiləm, gürcücə bilmirəm, mən türkəm, qarabağlıyam» cavabını aldıqdan sonra belə gürcülər əsl qafqazlı kimi davrandılar: ona yardımlarını əsirgəmədilər.
Əhməd bəy sonralar xatırlayırdı ki, hər iki gürcü tələbə onu böyük bir səmimiyyət və mehribanlıqla qarşılayıb: «Qarabağlı bir türkün Parisə qədər təhsil üçün gəlməsi onlara çox qəribə, eyni zamanda xoş bir hadisə kimi görünürdü. Dərhal çay hazırladılar, pendir-çörək gətirdilər və səmimi söhbətə başladılar. Hal və vəziyyətlərindən onların da çox yaxşı yaşamadıqları bəlli idi. Mənə ümid və təsəlli verdilər. Çay içdikdən sonra isə mənim üçün otaq axtarmağa çıxdılar. Mən də onlarla birlikdə. Otağın onlara yaxın olması əsas şərt idi. Yaxın küçədə bir xanımın mənzilində, dördüncü mərtəbədə ayda 25 franka (təxminən 10 rubla) bir otaq tapdılar. Yaxşı-pis yerləşdim».
Gürcülər sonralar da özləri ciddi maddi çətinlik yaşamalarına baxmayaraq Əhməd bəyə bütün mümkün vasitələrlə yardımçı olmağa çalışırdılar. Bu baxımdan təəccüblü deyil ki, Əhməd bəy gələcəkdə Aron və iki gürcü tələbəni minnətdarlıq hissi ilə xatırlayaraq onları özünün xilaskarı adlandırmış, ardınca da əlavə etmişdi: «İsimləri ruhumun daşıdığı ən əziz və müqəddəs izlərdəndir».
Parisdə yaşadığı ilk aylarda Əhməd bəy inanılmaz maddi məhrumiyyətlərlə üzləşdiyindən onun gündəlik rasionu çay, göy-göyərti və otaqdakı yeganə istilik və işıqlandırma qurğusunun – spirt lampasının köməyi ilə bişirdiyi qayğanaqdan ibarət olur.
Əhməd bəy qənaətlə yaşamağa nə qədər səy göstərsə də, maddi durumu günü-gündən pisləşirdi. Doğrudur, Parisə gəldikdən dərhal sonra atasına teleqram vuraraq pul istəmişdi, lakin günlər, həftələr keçir, evdən isə xəbər gəlmirdi. Fevral ayının ortalarına yaxın Əhməd bəyin narahatlığı pik həddinə çatdı. O, Fransada təhsil almaq qərarından məmnun olmayan atasının birdəfəlik ondan üz döndərəcəyindən qorxurdu. Bununla belə, bir tərəfdən qəlbinin dərinliklərində hələ də atasının qəzəbinin soyuyacağına ümid edir, digər tərəfdən isə anası kimi bir dəstəkçisinin olduğunu xatırlayıb özünə toxtaqlıq verir və gec-tez evdən yardım alacağına inanırdı.
Belə bir çətin durumda Əhməd bəyin yeganə təsəllisi gürcü dostlarının ona yardımçı olmaqda davam etmələri idi. Hər iki tələbə Qarabağdan heç bir kömək gəlməməsinə heyrətlənmişdi. Əhməd bəy özlüyündə fikirləşirdi ki, «kim bilir, bəlkə də, məndən şübhələnirlər. Mənim qarabağlı olmağıma, atam, anam, ailəm olmağına inanmayaraq məni bir sərsəri hesab edirlər». Sonralar Qafqazda təsadüfi görüş zamanı Əhməd bəy həmin gürcü dostlarına ozamankı şübhələrindən danışdıqda onlar birlikdə qəhqəhə çəkib güləcəkdilər. Fəqət 1888-ci ilin fevralında Əhməd bəy nəinki qəhqəhə çəkmək, adicə gülümsəmək iqtidarında belə deyildi.
Əhməd bəy dərk edirdi ki, gürcü dostları da maddi sıxıntı içində yaşayır və özlərini güclə dolandırırlar. Buna baxmayaraq hər gün ona birgə nahar etməyi təklif edirlər. Əhməd bəy gürcü dostlarının qonaqpərvərliyindən sui-istifadə etməmək qərarına gəldi. Bu barədə sonralar belə yazacaqdı: «Onları sıxmamaq üçün üç-dörd gündə bir dəfə görüşməyə başladım. Artıq onlar məni axtarırdılar».
Fevral ayı üçün kirayə pulunu ödəmək vaxtı gəldikdə isə Əhməd bəyin cibində artıq franklar deyil, santimlər[4 - Santim – Fransanın xırda pul vahidi. 1 frank = 100 santim.] qalmışdı. Odur ki ev sahibəsi ilə görüşüb vəziyyəti ona izah etdi. Yalnız ev kirayəsinin puluna dolanan yoxsul bir qadın olmasına baxmayaraq xanım Əhməd bəyə daha bir ay möhlət verdi.
Əhməd bəyin maddi durumu isə kəskinləşməkdə davam edirdi. Nəhayət, mart ayının ortalarına doğru o, tamam pulsuz qaldı. Bundan sonra iki gün baqqalın yanına getməyə utandı. Lakin üçüncü gün aclıqdan taqəti qalmadığından birinci mərtəbəyə enərək baqqalın kassada oturan xanımına qızara-qızara dedi: «Madam, mənə etimad edib borca mal verərsinizmi? Pul gözləyirəm. Vaxtında almamışam. Sıxıntı içindəyəm».
«Siz bizim müştərimizsiniz. Əlbəttə ki, etimad edərik. Nə istəyirsinizsə, alın», – deyə xanım cavab verdi.
Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, həmin anda «bu sözlərin mənə verdiyi mənəvi zövqü və onlardan aldığım qüvvət və imanı heç bir kəlmə ilə ifadə edə bilmərəm. Fransız xanım mənə bir xilaskar mələk kimi göründü. Təşəkkür etdim və hər gün aldığım qədər, 1,5 franklıq ərzaq aldım. Gedərkən bir daha təşəkkür etdim.
– Bir şey deyil. Ürəyinizi sıxmayın. Hər zaman xidmətinizdə hazırıq, – deyə xanım bildirdi».
Kirayə haqqını ödəmək üçün ev sahibəsinin verdiyi biraylıq möhlət bitdikdən sonra xanımın otağı boşaltmaq tələbi isə Əhməd bəy üçün növbəti zərbə oldu. Şübhəsiz ki, xanım tələbində haqlı idi, çünki verdiyi möhlətin üstündən əlavə olaraq yarım ay da keçmişdi. Bunu anlayan Əhməd bəy otağı boşaldaraq kirayə borcunu ödəyəcəyinə söz verdi. Eyni zamanda Parisdə kimsəni tanımadığı üçün qadından xahiş etdi ki, onun müvəqqəti olaraq çardaqda yaşamasına izin versin. Bu xahişdən sonra qadın heyrətlə Əhməd bəyin gözlərinə baxaraq üzüntülü səslə dedi:
– Buyurun. Fəqət xəbərdar edirəm ki, çox zəhmət və əziyyət çəkəcəksiniz.
Bu çox xeyirxah qəlbli ixtiyar qadın çardağı öz əli ilə təmizləyərək Əhməd bəyin taxtını və əşyalarını ora daşıtdırdı. Üç aya yaxın müddətdə qaldığı bu qaranlıq, toz və həşəratlarla dolu çardaqdakı həyatını Ağaoğlu belə xatırlayacaqdı: «Gecələri, ümumiyyətlə, yatmırdım. Fikirlər bir tərəfdən, taxtabitilər digər tərəfdən rahatlıq vermirdi. Dan yerinin işıqlanmasını həsrətlə gözləyirdim. Dərhal yataqdan qalxırdım. Qəhvəmi içib kitabları qoltuğuma vuraraq küçəyə çıxırdım».
Bütün bu maddi məhrumiyyətlərə və psixoloji durumunun ağırlığına baxmayaraq Əhməd bəy inadla müstəqil şəkildə fransız dili bilgilərini təkmilləşdirməkdə davam edirdi. Bu məqsədlə o, Parisdə olduğu ilk aylarda fransızcadan başqa dil bilməyən ev sahibəsi ilə saatlarla söhbət edirdi. Eyni zamanda hər gün fransız yazıçısı və şairi Alfred Müssenin əsərlərindən 10 sətir oxuyur, bilmədiyi sözləri rusca lüğətdən öyrənərək əzbərləyirdi. Pulsuzluq ucbatından çardaqda yerləşdikdən sonra hər səhər kitabları qoltuğuna vuraraq Parisin mərkəzindəki Lüksemburq parkına yollanırdı. Burada qapalı bir yerə çəkilərək «yanında fransızca-rusca lüğət, əlində isə Müsse, Hüqo və ya Teofil Qotyenin kitabları» olmaqla fransız dilini incəliklərinə kimi öyrənməyə çalışırdı.
Maraqlıdır ki, illər sonra Ə.Ağaoğlu Parisdə olduğu ilk aylarda üzləşdiyi həmin çətin sınaqları xatırlayaraq tərcümeyi-halında yazırdı: «1929-cu ildə Fransanı ziyarət edirdim. Bütün bu yerləri zavallı həyat yoldaşıma göstərib keçirdiyim həyəcanları anladarkən dayana bilmədim, gözlərim yaşardı. Həyat yoldaşım güldü və dedi:
– Çəkdiyin əzablara 50 il sonramı acıyırsan?
– Xeyr, xeyr. Onun üçün deyil. Əksinə, həyatın ta ilk gündən məni içinə aldığı işgəncələrə minnətdaram. Çünki ömrüm boyu davam edən ağır imtahanlara ancaq keçirdiyim həmin işgəncələr sayəsində dözüb tab gətirə bildim. Məni hər şeydən öncə mütəəssir edən isə ailəmin məni unutmuş olması idi. Necə oldu ki, aylarla məni xatırlamadılar?
– Bizim məmləkət sənə qədər təhsil üçün yalnız Kərbəla və Nəcəfə övlad göndərirdi. Onlara da ildə bir dəfə ziyarətçilər vasitəsilə pul göndərilirdi. Çünki tələbə imamın məzarı civarındakı bir mədrəsəyə yerləşdirilir və imamın otağından yeyib-içməyi təmin edilirdi. Kimsə onları nə düşünür, nə də axtarırdı. Səninkilər Parisin bir qiyamət olduğunu nə biləydilər? Zənn ediblər ki, bura da Nəcəf kimi bir yerdir. Yoxsa heç rahat durardılarmı?!
Bəlkə də, doğru bir fikirdir. Fəqət nə yazıq ki, bunu aydınlaşdıra bilmədim. Çünki Qafqaza döndüyüm zaman həm zavallı anam, həm atam, həm də əmim artıq vəfat etmişdilər».
Paris illəri
Uzun gözləntidən sonra, 1888-ci il may ayının ortalarında Əhməd bəy, nəhayət ki, evdən məktub və təxminən 1000 franka bərabər olan 400 rubl pul alır. Təbii ki, həmin anda onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi və özünün də etiraf etdiyi kimi, əgər məktubla pulu gətirən poçtalyondan utanmasaydı, durub «Uzundərə» oynayacaqdı. Əhməd bəy hər şeydən öncə borclarını qaytarmasından və bununla da Qafqazdan olan tamamilə yad bir tələbəyə xeyirxahlıq edərək aylarla borc vermiş insanların etimadını doğrultmasından məmnun idi. Hərçənd az sonra məlum oldu ki, Paris üçün bu, adi bir şeydir, digər tələbələr də həmin imkanlardan yararlanırlar. Tanış baqqalın ona söylədiyi kimi, «bu kimi yaxşılıqlar bir şey deyil. Kifayətdir ki, arada etimad olsun. Bu etimad məsələsində isə ən öndə gələn türklərdir. Türk tələbəyə kreditə otaq, ərzaq, hətta paltar da verirlər. Çünki bilirlər ki, onlar nə olsa da, borclarını qaytaracaqlar. Lakin, məsələn, yunanlar belə deyillər. Yunan tələbəyə əsla etimad edilməz. Çünki pulları olduğu halda belə borclarını ödəməzlər».
Əhməd bəy borclarını qaytardıqdan sonra yaşamaq üçün daha münasib bir yer axtarmaq qərarına gəldi. Axırda Rue de Glacier küçəsində yerləşən pansionda otaq kirayələdi. Tezliklə həmin pansionda qalan iki iranlı və üç misirli tələbə ilə dostlaşan Ə.Ağaoğlu elə onların məsləhəti ilə Parisin iki nüfuzlu elm və tədris mərkəzində – Fransa kollecində və Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində mühazirələr dinləməyə başladı. Həmin vaxt Parisin elmi dairələrində böyük nüfuz sahibi olan görkəmli fransız filosof və tarixçi Ernest Renan (1823–1892) hər həftə Fransa kollecində məruzələrlə çıxış edirdi. Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində isə İranın mədəniyyət və din tarixinin tanınmış tədqiqatçısı Ceyms Darmesteter (1849–1894) «Şərq xalqlarının tarixi» mövzusunda mühazirələr oxuyurdu. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, məhz bu iki görkəmli alimlə tanışlıq Ağaoğlunun gələcək taleyini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirmiş oldu.
Əhməd bəy həmçinin 1888/89-cu tədris ilindən etibarən Sorbonna Universitetinin Hüquq fakültəsində dərslərə başladı. Lakin onun maraq dairəsi təkcə hüquq elmləri ilə məhdudlaşmırdı. Belə ki, Ə.Ağaoğlu Şərq sivilizasiyalarının və dinlərinin tarixinə də böyük maraq göstərirdi. Həmin sahələrdə əlavə biliklər əldə etmək məqsədilə o həmçinin Anri Oqüst (1820–1898) və Barbiyer de Meуnard (1826–1908) kimi görkəmli şərqşünasların mühazirələr oxuduğu Canlı Şərq dilləri məktəbinə tez-tez baş çəkirdi.
Ağaoğlunun bir tədqiqatçı və şəxsiyyət kimi formalaşmasında həlledici rol oynayan bu məşhur araşdırmaçılar müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərirdilər. Bir-birindən fərqli ideoloji baxışlara sahib olsalar da, onları Şərq dünyasına, ilk növbədə isə İranın tarix və mədəniyyətinə olan ümumi maraq birləşdirirdi. Onlar məşğul olduqları sahəyə sayğı və sevgilərini Əhməd bəyə da aşılaya bilmişdilər. Təsadüfi deyil ki, Ağaoğlunun ilk elmi araşdırmalarının mövzusu İranın islamaqədərki tarixi və inancları olmuşdur.
Parisdəki təhsil illərində Əhməd bəyin bir çox istedadlı şəxslərlə təmasda olmasına baxmayaraq onun yaxın çevrəsini üç nəfər təşkil edirdi. Bunlar filosof və tarixçi Ernest Renan, iranşünas-filoloq Ceyms Darmesteter, eləcə də yazar Cülyetta Adam idi. Ağaoğlunda elmi araşdırmalara marağın yaranmasında bu üç şəxsin, xüsusilə Darmesteterin xidmətləri danılmazdır. Şərq dinləri (zərdüştilik[5 - Zərdüştilik – qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, eləcə də Yaxın və Orta Şərqin bir sıra digər ölkələrində geniş yayılmış din. Bu din M.ö. VI əsrin ortalarına kimi yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə tanınıb. Zərdüştilik üçün dualizm – xeyir və şər başlanğıcların əbədi mübarizəsi xarakterik hesab olunur. Müqəddəs kitabı «Avesta»dır (red.).] və məzdəkilik[6 - Məzdəkilik – erkən orta əsrlərdə İranda və bir sıra qonşu ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış dini-fəlsəfi təlim. Bu təlim V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlində İranda eyniadlı hərəkata rəhbərlik etmiş Məzdəkin adı ilə tanınıb. Lakin təlimin özü bundan xeyli əvvəl, hələ III əsrdə yaranıb. Məzdəkilik də zərdüştilik kimi dualizm – işıq və zülmətin mübarizəsi prinsipinə əsaslanıb. Bu təlim tərəfdarları ətraf aləmə şərin (zülmətin) deyil, xeyrin (işığın) təcəssümü kimi baxıb hesab ediblər ki, iki başlanğıc arasında mübarizə elə «bu dünyada» xeyirin şər üzərində qanunauyğun qələbəsi ilə bitəcək (red.).]) tarixinin, eləcə də sanskrit və qədim İran dillərindəki əlyazmaların tədqiqi ilə məşğul olan Darmesteter 1892–1893-cü illərdə «Avesta»nın tam mətninin fransız dilində tərcüməsini ətraflı tarixi və filoloji şərhlərlə birlikdə nəşr etdirdi. Həmin tərcümədə qədim Atropatena «Avesta»nın vətəni kimi təqdim olunurdu. Üstündən uzun zaman keçməsinə baxmayaraq professor Darmesteterin bu nəşri indinin özündə də «Avesta»nın Avropa dillərinə ən mükəmməl tərcüməsi sayılır.
Əhməd bəyin qızı Sürəyya Ağaoğlunun sözlərinə görə, bu tərcümə Darmesteterlə atasının müştərək əməyinin məhsuludur. Sürəyya xanımın bu iddiası digər mənbələr tərəfindən təsdiqlənməsə də, hər halda, nəzərə almaq lazımdır ki, Darmesteter «Avesta»nın tərcüməsi üzərində işlədiyi vaxt Əhməd bəy Parisdə təhsil alırdı, üstəlik, onun ən sevimli tələbələrindən biri hesab olunurdu. Odur ki dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən olan «Avesta»nın mətninin akademik nəşrinin hazırlanmasında Əhməd bəyin bu və ya digər formada iştirakı tamamilə istisna edilə bilməz.
İstənilən halda məhz Darmesteter Əhməd bəyi Renan və Adam ilə tanış etmiş, sonuncular isə ona Parisin kübar dairələrinin qapalı məclislərinə qatılmaq imkanı yaratmışdılar.
Görkəmli fransız filosof və tarixçi Renan müasir millətlərin yaranması və təkamülü haqqında ilk orijinal konsepsiyanın müəllifidir. Belə ki, dünya elmində ilk olaraq məhz o, 1882-ci il martın 11-də Sorbonna Universitetində oxuduğu «Millət nədir?» adlı məruzəsində bu fenomenin mahiyyətini izah etməyə cəhd göstərmişdir. Həmin məruzəsində insan toplumlarının müxtəlif formalarının təkamül yolunu təhlil edən Renan belə qənaətə gəlirdi ki, millət – «tarixdə olduqca yeni bir fenomen»dir və aqrar cəmiyyətdən sənaye istehsal üsuluna keçid mərhələsində yaranıb. Bununla da o, millətin az qala bəşəriyyətlə birgə yaranması fikrini rədd edirdi. Renan əmin idi ki, «millətlər əbədi deyil, onların başlanğıcı olduğu kimi sonu da vardır».
Ağaoğlunun Parisin kübar cəmiyyətinin say-seçmə nümayəndələrinin – tanınmış siyasətçilər, yazarlar, elm və mədəniyyət xadimlərinin toplaşdığı qapalı aristokratik klubuna, Cülyetta Adamın salonuna giriş əldə etməsində Renanın rolu danılmazdır. Belə ki, Əhməd bəyin bu salona daxil olması üçün xanım Adama ünvanlanan 2 fevral 1891-ci il tarixli zəmanət məktubunu məhz Renan imzalamışdı. Nəticədə xanım Adam tərəfindən salonun qonaqlarına təqdim olunan Əhməd bəy təkcə Parisin yox, bütövlükdə Fransanın siyasi, mədəni və elmi elitasının təmsilçiləri ilə sərbəst ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmışdı.
Salonun sahibəsi olan xanım Adam həmçinin 1879-cu ildə təsis olunmuş «La Nouvelle Revue» dərgisinin naşiri və redaktoru idi. Təsadüfi deyil ki, Əhməd bəyin ilk elmi araşdırmaları, «İran cəmiyyəti» başlıqlı məqalələr silsiləsi də 1891–1893-cü illərdə məhz bu dərgidə işıq üzü görmüşdür.
Maraqlıdır ki, ilk tədqiqatlarında Ağaoğlunun İrana pərəstiş və rəğbəti açıq-aşkar sezilməkdədir. Bu məqalələrin məzmunundan aydın görünür ki, o həmin vaxt İran mədəniyyətinin inkişaf potensialı baxımından türk və digər müsəlman xalqlarının mədəniyyətlərindən üstün olması fikrində idi. Buna görə də əminliklə bildirirdi ki, gələcək islam intibahının aparıcı qüvvəsi İran olacaqdır.
Osmanlı imperiyasının imkan və perspektivlərinə isə Ə.Ağaoğlu, yumşaq desək, tənqidi yanaşırdı. O, böyük çətinliklə yenidən dirçəlməyə çalışan bu imperiyanın uğursuzluğa düçar olacağını proqnozlaşdırırdı. Əhməd bəyin fikrincə, Osmanlı dövləti heç bir halda islam dünyasının intibah və yüksəlişinin «lokomotiv»i olmaq iqtidarında deyildi. Bu mənada Polşa tarixçisi Tadeuş Svetoxovskinin belə bir fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil ki, Paris dönəmi yazılarında Ağaoğlu «İran tərəfdarı və Osmanlı əleyhdarı» kimi çıxış edirdi. Hərçənd ədalət naminə etiraf etməliyik ki, Əhməd bəy bu cür mövqe sərgiləyən heç də ilk azərbaycanlı deyildi. Eyni münasibət XIX əsrin digər görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundov üçün də səciyyəvi idi. Belə ki, qədim İran mədəniyyətini ideallaşdıran Axundov osmanlılara olan antipatiyasını gizlətmirdi.
Parisdə təhsil aldığı dönəmdə qələmə aldığı yazılarında Əhməd bəy islamdan öncəki İran tarixinin müxtəlif aspektlərinə toxunmaqla bərabər, müasir İranın dövlət dini olan şiəliyin mahiyyəti və tarixi kökləri haqqında da maraqlı fikirlər səsləndirirdi. Bu baxımdan onun 1892-ci ilin sentyabrında Londonda keçirilən IX Beynəlxalq şərqşünaslıq konfransındakı «Şiəlik təlimində məzdəki inancları» adlı məruzəsi xüsusi maraq doğurur. Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu faktiki olaraq belə nüfuzlu elmi tədbirdə çıxış etmək imkanı qazanmış ilk müsəlman araşdırmaçı idi.
Ağaoğlu məruzəsində göstərirdi ki, şiəlik – islam ehkamları ilə İranın qədim dini inanclarının, ilk növbədə məzdəkiliyin birgə məhsuludur. O, şiə təlimi ilə məzdəkilik arasında paralellər apararaq çoxsaylı tarixi faktları müqayisəli təhlil edirdi. Nəticədə şiəliklə məzdəkiliyin bir çox təməl prinsiplərinin oxşar olması və ya eyniyyət təşkil etməsi qənaətinə gəlirdi. Ağaoğlu vurğulayırdı ki, islamda şiəlik cərəyanı hələ VII əsrdə Ərəb xilafətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin nəticəsi olaraq ortaya çıxsa da, onun qəti olaraq formalaşması və islam aləmində real siyasi qüvvəyə çevrilməsi birmənalı olaraq iranlıların xidmətidir. Onun qənaətinə görə, iranlılar şiə təlimini öz milli maraqlarının müdafiəsi vasitəsinə çevirə biliblər. Bunun üçün islamın əsaslarına toxunmaq belə lazım gəlməyib; çünki iranlılar yaxşı anlayırdılar ki, sonuncu addım ərəblərin kəskin reaksiyasına səbəb ola bilər.
Ə.Ağaoğlunun fikrincə, bu baxımdan Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbu Talibin şiəlikdə mərkəzi fiqur kimi seçilməsi də təsadüfi deyildi. Belə ki, Əli ilə düşmənçilik edən ilk üç xəlifə – Əbu Bəkr, Ömər və Osman eyni zamanda iranlıların qatı düşməni hesab olunurdular, çünki məhz onların hökmranlığı dönəmində Sasanilər dövlətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Bu mənada iranlıların nəzərində Əli ərəb mənşəyinə baxmayaraq sonuncu Sasani hökmdarı ilə birlikdə ərəblərin şiddət və özbaşınalığından haqsız yerə zərər çəkmiş şəxsiyyət idi. Ən əsası isə iranlıların imam Əliyə olan rəğbətinin başlıca səbəbi onun ikinci oğlu, şiələrin böyük ehtiramla yanaşdıqları imam Hüseynin sonuncu Sasani hökmdarı III Yezdəgirdin qızı ilə evli olmasıydı. Bu səbəbdən Hüseyn iranlılar üçün təkcə xilafətdə ali hakimiyyətə qanuni haqqı olan Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi deyil, həm də Sasani taxt-tacının varisi və İranın islamaqədərki ənənələrinin davamçısı idi. Məlum olduğu kimi, şiə təliminə əsasən yalnız Əli və onun birbaşa varisləri olan imamlar dünyanın bütün müsəlman icmasına rəhbərlik etmək üçün müstəsna hüquqa malikdirlər.
Əhməd bəyin fikrincə, iranlılar Sasanilər sülaləsinin bütün hüquqlarını Əlinin əsas varisi olan imam Hüseynə ötürməklə İranın milli və dini simvolu olan şiəlik təlimini yaradıblar. O bundan çıxış edərək göstərirdi ki, hər bir şiə ilk növbədə iranlıdır, çünki İran kimliyinin təzahürü olan şiə doktrinası mahiyyət etibarilə İranın islamaqədərki tarixi ünsürlərinin daimiliyi və davamlılığı haqqında baxışları təcəssüm etdirir.
Məruzənin sonunda Ağaoğlu bu nəticəyə gəlirdi ki, şiəliyin yaranması iranlıların yadelli ərəblərin yeni dini qarşısında tam təslim olmaq istəməməsindən qaynaqlanırdı. Bu mənada şiəlik İranın milli dini, eyni zamanda ərəblər tərəfindən məğlub edilmiş, lakin sonadək ram olunmamış iranlı ruhunun ifadəsi idi. Ərəblərin islam dünyasındakı dominantlığına qarşı iranlıların təbii özünüqoruma reaksiyası olan şiəlik eyni zamanda ərəb hegemonluğuna qarşı mücadilədə onların əsas ideoloji silahı idi.
Parisdə təhsil aldığı illərdə Ağaoğlu İran tarixi və mədəniyyətinə nə qədər böyük rəğbət bəsləsə də, bu dönəmdə belə o, doğma torpağını ürəkdən sevən və bütün vücudu ilə ona bağlı olan bir insan olaraq qalırdı. Onun 1892-ci ilin sentyabrında şərqşünasların beynəlxalq konfransında iştirak etmək məqsədilə Londona ikihəftəlik səfəri zamanı qələmə aldığı və Tiflisdə nəşr olunan «Kavkaz» qəzetində işıq üzü görən yol qeydləri bunun əyani sübutudur. Belə ki, Britaniya paytaxtının görməli yerləri ilə tanış olan Əhməd bəyin gözləri önündə ilk növbədə doğma Şuşanın mənzərələri canlanırdı. Bu baxımdan Londonun dünya şöhrətli Hayd Parkının onda yaratdığı təəssürat xüsusilə maraqlıdır. O yazırdı: «Budur, bu da Hayd Park. Özünü elə bil Şuşada, Topxanada, ya da köhnə dustaqxananın yanındakı erməni bulvarında hiss edirsən. Budur, dəstə-dəstə azərbaycanlı və erməni avaraları gözlərim önündə canlanır. Onlar Tuman xanın fantastik sərgüzəştlərindən dastanlar, ya da imam Əlinin şərəfinə qəsidələr oxuyan bir aşığın, yaxud dərvişin dövrəsinə yığışıblar…»
Ağaoğlu Britaniya paytaxtının tarixi və memarlıq abidələri ilə bərabər, elm ocaqları və universitetlərinə də xüsusi maraq göstərirdi. 1892-ci il sentyabrın 9-da konfrans iştirakçılarının Britaniya Muzeyinə birsaatlıq qısa ekskursiyası zamanı onu burada ən çox valeh edən Şərq dillərindəki əski və nadir əlyazmalar olmuşdu. Məruzəçisi olduğu konqres bitdikdən sonra Britaniya Muzeyinin İran və semit bölmələri rəhbərlərinin razılığı ilə Əhməd bəy bir həftə ərzində buradakı əlyazmalarla daha yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdı. O etiraf edirdi ki, Türkiyə, İran, Misir, Hindistan və digər Şərq ölkələrindən gətirilmiş əlyazmaların sayı və orijinallığına görə dünyanın heç bir kitabxanası Britaniya Muzeyi ilə rəqabət apara bilməz.
Ağaoğlu Britaniyada olduğu zaman baş çəkdiyi Kembric və Oksford universitetlərini də böyük həyəcanla təsvir edirdi. O, «mühitdən uzaq, əlahiddə fəaliyyət göstərən» bu elm ocaqlarında təhsil almaq və elmi araşdırmalarla məşğul olmaq üçün ideal bir şəraitin yaradıldığını vurğulayırdı. Bu da, onun fikrincə, tələbə və professor-müəllim heyətinə, gündəlik məişət problemlərinin həllinə əlavə vaxt və enerji sərf etmədən bütün səylərini təhsil və elmi tədqiqatlara yönəltməyə imkan verirdi.
Parisdə təhsil aldığı illərdə Əhməd bəy həmçinin Qərb cəmiyyətinin həyatını uşaqlıqdan yaxşı tanıdığı Şərqin gündəlik praktikası ilə müqayisə edərək onlardan hər birinin müsbət və mənfi cəhətlərini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Bu baxımdan Parisdəki həyat Əhməd bəyə yalnız Qərbi anlamaq yox, həm də Şərqi yenidən kəşf etmək imkanı verirdi.
1889-cu ildə Parisdə keçirilən və Böyük Fransa inqilabının 100 illiyinə həsr olunan ümumdünya sərgisi bu məsələdə ona yardımçı oldu. Qərbin ən son elmi-texniki və mədəni nailiyyətlərinin nümayiş olunduğu həmin sərgiyə dünyanın hər yerindən, o cümlədən müsəlman ölkələrindən nüfuzlu qonaqlar təşrif buyurmuşdular. Həmin qonaqlar arasında İranın ozamankı hökmdarı Nəsrəddin şah Qacar da var idi. Əhməd bəyə Fransa prezidenti Sadi Karno tərəfindən Nəsrəddin şahın qarşılanması mərasimini izləmək nəsib olmuşdu. Mərasimin gedişində Şərq və Qərb sivilizasiyalarını təmsil edən bu iki dövlət başçısının görünüş və davranışlarındakı kəskin fərq onda dərin təəssürat yaratmışdı.
Ağaoğlu şahidi olduğu bu səhnəyə çox simvolik qiymət verərək onu demokratiya ilə despotizmin, azadlıqla əsarətin amansız qarşıdurması kimi dəyərləndirirdi: «Şahın tacındakı brilyantlar gözləri qamaşdırırdı. Sinəsi cəvahiratlarla örtülü idi. İri gözləri, qalın çatıq qaşları, dik başı təsviri mümkün olmayan bir qürur və təkəbbür ifadə edirdi… Sadi Karnonun sadə siyah redinqotu[7 - Redinqot – uzunətəkli sürtük], dik bəyaz qalstuku, təvazökar davranışı bu qürur və təkəbbürlə tam bir təzad təşkil edirdi. Mən ilk dəfə hürr və sərbəst milləti təmsil edən rəhbərlə əzəmət və təkəbbürü təmsil edən bir despotu yan-yana görürdüm».
Taleyin hökmü ilə Əhməd bəy bu olaydan sonra bir daha Parisdə İran şahı ilə qarşılaşmalı oldu. Bu ikinci görüş də onu Şərqin həmin dönəmdəki durumu barədə acı düşüncələrə qərq etdi. Ağaoğlu Nəsrəddin şahı nəzərdə tutaraq yazırdı: «Gecə idi, yenə xalqın iki cərgəsi arasından keçirdi. Yolda üzərindəki xəzli paltosunu nəyə görə isə çiyninin bir hərəkəti ilə yerə atdı. Və arxasınca gələn sədr-əzəmə (birinci nazir, baş nazir) dönərək «Götür!» əmrini verdi. Zavallı sədr-əzəm bütün camaatın gözü önündə yerə qədər əyilərək paltonu qaldırdı və qolu üzərinə alaraq bir uşaq kimi onun arxasınca getdi. Şahın bu ədası və sədr-əzəmin bu cür aşağılanması Şərq istibdadının mahiyyətini göstərən açıq örnəklərdəndir!»
Təbiətinə xas olan ədalət hissi və azadlıq istəyi Əhməd bəyi zaman keçdikcə səlahiyyət sahiblərinin hər cür təkəbbür, özbaşınalıq və zülmünə qarşı prinsipial, barışmaz mübarizə çevirəcəkdi. Şərq cəmiyyətində belə hallara hər yerdə və hər gün rast gəlindiyini nəzərə alsaq, xarakterinə görə olduqca emosional və həssas olan Əhməd bəyin həyatı boyunca özünə saysız-hesabsız güclü düşmənlər qazanması təəccüblü görünməməlidir.
Əhməd bəy Parisdə həmçinin özü kimi saf və təmiz insanların simasında xeyli sayda sadiq dostlar da qazandı. Burada tanış olduğu və ünsiyyət qurduğu «İttihad və Tərəqqi» partiyasının[8 - «İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Osmanlı dövlətində qurulmuş, 1908–1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olmuş siyasi təşkilat. Bu partiya monarxın hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış hakimiyyət quruluşunu – konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya kimi qəbul etmişdi (red.).] gələcək liderləri də həmin dostlar sırasında idilər. Əhməd bəyin Türkiyənin gələcək təhsil naziri doktor Nazim və Əhməd Rıza ilə xüsusilə sıx və isti münasibətləri yaranmışdı. Əhməd bəyin «Gənc türklər»[9 - «Gənc türklər» – XIX əsrin II yarısında Osmanlı dövlətində formalaşmış, ölkədə liberal islahatların həyata keçirilməsi və konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizə aparan siyasi hərəkat] hərəkatının üzvü olan bu yeni dostları arasında Əhməd Rızanın xüsusi yeri vardı. O, Osmanlı sultanının Fransada ali təhsil almış ilk təbəələrindən biri idi. Təhsilini bitirdikdən sonra Osmanlı dövlətinin Təhsil Nazirliyinin strukturlarında yetərincə yüksək vəzifələr tutsa da, Sultan II Əbdülhəmid istibdadına qarşı çıxdığı üçün ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Əhməd Rıza Fransada çətinlik və məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını Türkiyədəki rahat yaşayışdan üstün tutmuşdu.
«Gənc türklər» hərəkatının baş ideoloqu olan Ə.Rıza öz siyasi baxışlarının doğruluğuna sarsılmaz inamı və dürüstlüyü ilə seçilirdi. Bu isə gənc və idealist Əhməd bəydə ona qarşı dərin hörmət oyatmışdı. Belə ki, Parisdə maddi sıxıntılar içərisində yaşamasına baxmayaraq Ə.Rıza Fransanın bir çox məşhur şəxslərinin, o cümlədən onu yaxından tanıyan ölkənin gələcək baş naziri Jorj Klemansonun (1841–1929) himayə və yardımından imtina etmişdi. Həmçinin Sultan II Əbdülhəmid Parisdəki səfiri vasitəsilə ona siyasi fəaliyyətdən əl çəkəcəyi təqdirdə 100 min frank təklif etmişdi. Lakin Rıza sultanın həmin təklifini də rədd etmişdi. Onun bu davranışı isə Əhməd bəydə unudulmaz təəssürat yaratmışdı.
Əhməd Rıza ilə ilk görüşə böyük həyəcanla getdiyini xatırlayan Əhməd bəy tərcümeyi-halında yazırdı: «Mənzilin zəngini basarkən əlim titrəyirdi. Qapı açıldı. Qarşıma uzunboylu, bəyaz üzlü, azca ağarmış saqqalı olan bir insan çıxdı. Bu, Əhməd Rıza idi. Kəkələyərək gəlişimin səbəbini anlatdım. Əlimdən tutdu, içəri çəkdi. Kiçik bir otaqda qarşı-qarşıya oturduq. Məndən məmləkətimi, təhsilimi bitirdikdən sonra nə işlə məşğul olacağımı soruşdu…
«Yaxında, lap yaxında Türkiyədə hürriyyət olacaq! O zaman mən İstanbula dönəcəyəm. Məni mütləq axtararsınız», – deyə bildirdi.
Birdən gözlərim ayaqlarına dikildi. Corabları bir-birinə uyğun gəlmirdi. Baxdığımın fərqinə vardı. Gülərək «hürriyyət bu qədər məhrumiyyətlərə dəyməzmi?» – dedi».
Biri rusların əsiri olan Qafqazdakı türk diyarından, digəri isə vaxtilə qüdrətli türk dünyasının sonuncu müstəqil parçası olan Osmanlı dövlətindən Fransa paytaxtına gəlmiş bu iki ruh arxadaşı asanlıqla ümumi dil tapa bildi. Çünki onları yalnız qürbətçilik hissi deyil, həm də ümumi ideallar, sarsılmaz azadlıq eşqi və xalqlarının tərəqqisinə yardımçı olmaq istəyi birləşdirirdi. Bu səbəbdən də azadlıq və bərabərlik ideallarının təntənəsi üçün bu qədər qanların axıdıldığı əsrarəngiz Parisdə əsası qoyulan həmin dostluğa Ağaoğlu və Rıza bütün ömürləri boyunca, sonuncunun 1930-cu ilin fevralında vəfatınadək sadiq qaldılar.
Lakin həyatının Paris dönəminin ən önəmli nəticəsi, heç şübhəsiz ki, Ağaoğlunun mükəmməl təhsil alması və onun akademik dairələrlə yanaşı, fransız ictimaiyyətinin də diqqətini cəlb edən ilk elmi əsərləri idi. Hətta müsəlmanlara və islama elə də rəğbət bəsləməyən, ümumiyyətlə, tərif söyləməkdə çox xəsis olan Renan belə Ağaoğlunun tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirərək onun bir alim kimi parlaq gələcəyi olduğunu deyirdi.
Renan Əhməd bəyə təhsilini başa vurduqdan sonra həmişəlik Avropada qalmağı məsləhət görmüşdü: «Sən dünya miqyaslı alim olmaq imkanına malik bir insansan, məmləkətinə qayıtma. Şərq səni udacaq». Ə.Ağaoğlunun sevimli müəlliminin bu təklifinə cavabı isə qısa və qəti olmuşdu: «Şərqin də oxumuş insanlara ehtiyacı var. Sizdən öyrəndiklərimi məmləkətimdəki soydaşlarıma öyrədəcəyəm».
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68289502) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani
2
Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı
3
Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.
4
Santim – Fransanın xırda pul vahidi. 1 frank = 100 santim.
5
Zərdüştilik – qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, eləcə də Yaxın və Orta Şərqin bir sıra digər ölkələrində geniş yayılmış din. Bu din M.ö. VI əsrin ortalarına kimi yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə tanınıb. Zərdüştilik üçün dualizm – xeyir və şər başlanğıcların əbədi mübarizəsi xarakterik hesab olunur. Müqəddəs kitabı «Avesta»dır (red.).
6
Məzdəkilik – erkən orta əsrlərdə İranda və bir sıra qonşu ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış dini-fəlsəfi təlim. Bu təlim V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlində İranda eyniadlı hərəkata rəhbərlik etmiş Məzdəkin adı ilə tanınıb. Lakin təlimin özü bundan xeyli əvvəl, hələ III əsrdə yaranıb. Məzdəkilik də zərdüştilik kimi dualizm – işıq və zülmətin mübarizəsi prinsipinə əsaslanıb. Bu təlim tərəfdarları ətraf aləmə şərin (zülmətin) deyil, xeyrin (işığın) təcəssümü kimi baxıb hesab ediblər ki, iki başlanğıc arasında mübarizə elə «bu dünyada» xeyirin şər üzərində qanunauyğun qələbəsi ilə bitəcək (red.).
7
Redinqot – uzunətəkli sürtük
8
«İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Osmanlı dövlətində qurulmuş, 1908–1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olmuş siyasi təşkilat. Bu partiya monarxın hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış hakimiyyət quruluşunu – konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya kimi qəbul etmişdi (red.).
9
«Gənc türklər» – XIX əsrin II yarısında Osmanlı dövlətində formalaşmış, ölkədə liberal islahatların həyata keçirilməsi və konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizə aparan siyasi hərəkat
Aydın Balayev
Tarixi yaradanlar
Görkəmli tarixçi Aydın Balayevin bu kitabında Əhməd bəyin maraqlı olduğu qədər də çətin və keşməkeşli həyat yolunun əsas mərhələlərinə işıq salınır. Kitab heyrətamiz faktlar və maraqlı mülahizələrlə zəngindir.
Aydın Balayev
Əhməd bəy Ağaoğlu
Biz ya iflas etmiş köhnə ənənələrə sadiq qalaraq tamamilə yox olacağıq, ya da onlardan birdəfəlik və qəti şəkildə ayrılaraq həyatımızı yeni təməllər üzərində quracağıq.
Əhməd bəy Ağaoğlu
Kərbəla və Məşhəd, yoxsa Peterburq və Paris?
Azərbaycanın dilbər guşələrinin birində, qədim Qarabağ torpağının mərkəzi olan Şuşa şəhərində yetərincə tanınmış bir ailə var idi. Bu ailənin başçısı Mirzə Həsən Qurdlar eli soyundan idi. Həmin soy bir zamanlar müasir Türkiyə ərazisindəki Ərzurum bölgəsində məskunlaşmışdı. Lakin XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisinə köçərək öncə Gəncədə, sonra isə Qarabağda yerləşdi.
Mirzə Həsənin xanımı Tazə xanım isə Qarabağın, əsasən, maldarlıqla məşğul olan və yarımköçəri həyat tərzi sürən məşhur Sarıcalılar nəslinin nümayəndəsi Rəfi bəyin qızı idi. XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra bu nəslin bəzi nümayəndələri, o cümlədən Tazə xanımın qardaşı ənənəvi məşğuliyyətlərindən əl çəkərək çar ordusunda qulluq etməyə başlamışdılar.
Qurdlar eli nəslinin Qarabağda geniş torpaq sahələri vardı. Həmin torpaqlarda, əsasən, pambıq əkilirdi. Elə ailə də daha çox pambıqçılıqdan əldə edilən gəlirlə dolanırdı.
XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı belə ailənin ənənəvi həyat tərzinə elə də ciddi dəyişikliklər gətirməmişdi. Hər halda, Mirzə Həsən təxminən belə düşünürdü: «Nə olmuş ki? Allaha şükür ki, azan oxunur, məscidlər qalır, axundlar vəz edir və bizim evdə də gecə-gündüz din ətrafında söhbətlər gedir! Ruslar malikanələrə toxunmadılar. Üstəlik, malikanə sahiblərinə zadəganlıq da verdilər!» Bir sözlə, Mirzə Həsənin sıxıntı və narahatlıq keçirməsi üçün elə də ciddi səbəb yox idi. Sonralar onun oğlu – kitabımızın qəhrəmanı Əhməd bəy Ağaoğlu özü yazırdı ki, sakit həyat sürən atası «ömründə bir kərə də olsun, Qarabağın hüdudlarından kənara çıxmadı. Qışı Qarabağın kəklik, turac və qırqovullarla bol olan düzən hissəsində, yayı isə min iki yüz metr yüksəklikdəki bir dağın başına qartal yuvası kimi qonmuş, suları buz kimi Şuşada keçirərdi. Vaxtı gələndə və kefi istəyəndə Abdallar kəndindən bir aşıq dəstəsi çağırar və «Koroğlu»dan, «Aşıq Pəri»dən, «Əsli və Kərəm»dən nəğmələr dinləyib kef edərdi. Belə bir adam üçün düşünüləcək, üzüləcək nə isə vardımı?»
Əhməd bəy Ağaoğlu qatı dindarlığı ilə seçilən belə bir ailədə 1869-cu ildə doğulmuşdu. Onun ata babası Mirzə İbrahim Şuşada islamın ən gözəl bilicilərindən sayılırdı. Atası Mirzə Həsən də dinə bağlı bir insan idi. Əhməd bəy yazırdı ki, «ondan «sən kimsən?» deyə soruşulduğu zaman «Əlhəmdülillah, Məhəmməd ümmətindənəm; İmam Əli aşiqiyəm; mənim atam Mirzə İbrahim, onun da atası Qurdlar elindən Həsən ağadır», – deyərdi. Ağlına türk olduğu əsla gəlməzdi».
Lakin etiraf etməliyik ki, bu hal o zaman istisnasız olaraq bütün Azərbaycan türkləri üçün səciyyəvi idi. Bu onların şüurunda dini mənsubiyyət hissinin dominantlıq təşkil etməsindən qaynaqlanırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli yazılarının birində bu durumu belə təsvir edirdi: «Bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki:
– Sən kimsən?
Deyər: müsəlmanam.
– Hankı millətdənsən?
– Müsəlmanam.
– Nə dinindənsən?
– Müsəlman dinindən.
– Nə dili danışırsan?
– Müsəlman dili.
Halbuki özü türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur».
Əhməd bəyin əmisi, nəslin ağsaqqalı hesab edilən Hacı Mirzə Məhəmməd Şuşada böyük nüfuz sahibi idi. Maraqlı bir tarixi fakt bunu təsdiqləyir. Belə ki, 1877–1878-ci illər Osmanlı-rus müharibəsi ərəfəsində müsəlmanların rus çarına sədaqəti hakimiyyət orqanlarında şübhə doğurmağa başlayır. Bu səbəbdən də çar məmurları şəhərin azərbaycanlı əhalisinin tanınmış nümayəndələrindən tələb edirlər ki, sonuncular müsəlmanların həmin savaşda osmanlılara dəstək verməyəcəklərinə zamin dursunlar. Bir çoxları müxtəlif bəhanələrlə həmin tələbdən imtina etdikləri halda, Mirzə Məhəmməd irəli çıxaraq buna zəmanət verir. Yaxınlarının «Niyə bu ağır yükün altına girdin?» sualını isə belə cavablandırır: «Bizimkilərdə ayağa qalxacaq qədər qeyrət olsun, zərər yoxdur, mən fəda olmağa hazıram».
Qatı dindarlığı ilə fərqlənən Mirzə Məhəmmədin təşəbbüsü ilə ailəyə məxsus mülkün böyük zalında mütəmadi olaraq molla və axundlar toplaşır, islam dininin müxtəlif məsələləri ətrafında uzun-uzadı müzakirələr aparırdılar. Əhməd bəyin bütün uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü bəzən günlərlə davam edən həmin aramsız dini mübahisələr içində keçib. İllər sonra o belə məclisləri xatırlayaraq yazırdı: «Ah, bu münaqişələri nə qədər gərgin bir diqqətlə dinlərdim! Bir şey anlamazdım. Fəqət o qalın əmmaməli mollalar, o təhtülhənək, sallaşıq axundlar mənə göydən enmiş varlıqlar kimi görünürdü. Xüsusilə onların danışdığı dil məni heyran edirdi, türkcə idi, fəqət elə bir türkcə ki, mən bir tək kəlmə belə anlamırdım».
Əmisi Mirzə Məhəmməd gələcəkdə Əhməd bəyi də din xadimi kimi görmək istəyirdi. Hər halda, o hər fürsətdə kiçik Əhmədi nəzərdə tutaraq deyirdi ki, bu oğlum müctəhid[1 - Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani] olacaq. Bu səbəbdən təəccüblü deyil ki, altı yaşına çatdıqda bir çox digər həmyaşıdları kimi balaca Əhmədi də təhsil almaq üçün mollaxanaya verirlər.
Mollaxanada təhsil faktiki olaraq Quran mətnlərinin avazla yüksəkdən oxunması və əzbərlənməsi ilə məhdudlaşırdı. Aydındır ki, sadəcə, əzbərçiliyi təbliğ edən bu təhsil müəssisələrində uşaqların təfəkkür və intellektinin inkişaf etdirilməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Mollaxanaların daha bir ciddi nöqsanı burada uşaqların çarizmə tam sədaqət və mütilik ruhunda tərbiyə edilməsi idi.
Əhməd bəyin müəllimi Axund Hüseynqulunun çar II Aleksandrın 1881-ci ildə inqilabçılar tərəfindən qətlə yetirilməsinə reaksiyası bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Ağaoğlu xatirələrində həmin olay haqqında yazırdı: «Axund Hüseynqulu bu vaqiədən xəbər tutmuş, ta ciyərindən yaralanmış, duyduğu təsirlər altında bizim sinfə gəlmişdi. Oturan kimi kəmərindən qələm və dua kitabçasını çıxardı, bizdən bir parça kağız istədi və çox uzun papağını çıxararaq kağız üzərində düşünməyə, bir müddət sonra isə yazmağa başladı. Yazdı, pozdu və, nəhayət, bizə xitabən: «Ayağa qalxın və üzünüzü qibləyə doğru çevirin», – deyə əmr etdi.
Biz anındaca qalxdıq və cənuba doğru çevrildik.
«İndi isə dinləyin», – dedi və II Aleksandrın ölümü haqqında yazmış olduğu bir ağını bizə oxudu. Təəssüf ki, ağını unutmuşam. Fəqət çox yaxşı xatırlayıram ki, nəqəratı rusca iki kəlmədən ibarətdi. Həmin kəlmələrin mənası bu idi: «İt oğlu alçaqlar!»
Axund qatillərə küfrlər yağdırır, çarı isə mədh edərək ruhuna rəhmət diləyirdi. Eyni zamanda bizə nəsihət olaraq çarın Allah tərəfindən seçilib təyin olunduğunu bildirirdi: «Ona əl qaldıran Allaha əl qaldırmış olur, qatil isə sorğu-sualsız kafiri-mütləq olur. Çəkinin, övladlarım, bu kimi dəlalətlərə uymayın. Əks halda, qızmış olan Allah yalnız sizi deyil, bütün atalarınızı, analarınızı, əqrəbalarınızı, elinizi kökündən kəsər, yox edər».
Sonradan eşitdim ki, axund Peterburqda yeni imperatora təqdim edilmək məqsədilə ağını Qafqaz canişininə göndərmiş və müqabilində bir qədər pul ilə mükafatlandırılmışdır».
Belə bir şəraitdə mollaxanalarda tədrisin keyfiyyətinin son dərəcə aşağı səviyyədə olması tamamilə gözlənilən idi. Hətta ən qabiliyyətli şagirdlər də mollaxanalarda təhsillərini dərin biliklər əldə etmədən başa vururdular. Məsələn, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, bütün səylərinə baxmayaraq mollaxanadakı dörd illik təhsildən sonra nəinki Sədinin farsca «Bustan» və «Gülüstan»ını, hətta Füzulinin türkcə yazdığı «Leyli və Məcnun»unu belə oxuyub anlamaqda çətinlik çəkirdi.
O zamanın digər imkanlı azərbaycanlıları kimi Mirzə Məhəmməd də mollaxananı bitirdikdən sonra Əhmədi təhsilini davam etdirmək üçün şiələrin müqəddəs şəhərləri – Nəcəf və Kərbəlada yerləşən mədrəsələrdən birinə göndərməyi planlaşdırırdı. Lakin anası Tazə xanımın Əhməd bəyin gələcəyi ilə bağlı planları tam fərqli idi. O, dindar bir qadın olmasına baxmayaraq din xadimlərini heç xoşlamırdı. Sonralar Əhməd bəy vurğulayırdı ki, anası «Allahı da, peyğəmbəri də, din xadimlərini də gəzdiyi və gördüyü axar sular və dağlar kimi dupduru, saf, bəzək-düzəksiz görmək istəyirdi». Gerçəklik isə Tazə xanımın bu təsəvvürlərindən çox-çox uzaq idi. Axundların və mollaların xarici görünüşü – əcaib qiyafələri, əmmamələri, cübbələri, nəleyinləri[2 - Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı] belə onda qıcıq yaradırdı. Tazə xanım qəti qərara gəlmişdi ki, oğlu heç vaxt ikrah hissi ilə yanaşdığı həmin din xadimlərindən biri olmayacaq. Odur ki oğluna rus məktəbində dünyəvi təhsil vermək arzusunda idi. Bu baxımdan onunla Mirzə Məhəmməd arasında oğlunun gələcəyi uğrunda gizli bir mücadilə yaşanırdı. Arzularını reallaşdırmaq məqsədilə Tazə xanım ərindən və qaynından gizli balaca Əhməd üçün rus dili müəllimi tutmaq qərarına gəldi. Qonşuluqda yaşayan ixtiyar dayəsi Kərbəlayı Bahar bu işdə ona yardımçı oldu. Beləcə, Əhməd hər gün atası və əmisindən gizlin Bahar nənənin evinə gedərək müəllimdən rus dili dərsləri almağa başladı. Əhməd bəy yazırdı ki, «anamın bu planı düz üç il davam etdi. Anam mənə bərk-bərk tapşırmışdı ki, bu haqda kimsəyə söyləməyim. Mən də bu sirri saxlamağı özüm üçün bir böyüklük əlaməti sayaraq səmimi olaraq uşaqcasına öyünürdüm».
Müəllim balaca Əhmədə rus dili ilə yanaşı, hesab, tarix və coğrafiya dərsləri də verirdi. Hər ayın sonunda isə Tazə xanım ətəyindəki qızıl rus imperiallarından birini kəsir və Kərbəlayı Bahar vasitəsilə zəhmət haqqı olaraq müəllimə çatdırırdı.
Bu gizli dərslərin nə ilə nəticələnəcəyini heç kim bilmirdi. Lakin xoş bir təsadüf problemin həllinə gətirib çıxardı. Belə ki, çar hökuməti 1881-ci ildə Şuşa şəhərində 6 illik realnı məktəb açmaq qərarına gəldi. Məktəbin açılışı ilə əlaqədar Şuşa qəzasının rəisi şəhərin nüfuzlu müsəlman ailələrinin nümayəndələrini Xurşidbanu Natavanın evində topladı. Ailənin başçısı sayılan Mirzə Məhəmməd xəstələnərək müalicə üçün Tiflisə getmişdi. Odur ki həmin toplantıda Əhmədin atası Mirzə Həsən iştirak etməli oldu. Qəza rəisi müsəlmanlara səslənib uşaqlarını rus məktəbinə verməyə çağırdı, bunun onlar üçün faydalı olacağını söylədi. Toplantı iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən Mirzə Həsən rəisə xoş gəlmək üçün övladlarını yeni açılan məktəbə verəcəklərini vəd etdi. Hərçənd Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «hiddət içində evə dönən atası böyük qardaşı Mirzə Məhəmmədin qəzəbindən çəkinərək özünü qınayırdı:
– Nə etdim? Dadaşım (böyük qardaşını belə adlandırırdı) nə deyəcək?
Anam mələk baxışı və nəvazişli səsi ilə irəli atıldı:
– Nə deyəcək? Qəza rəisinə, bütün şəhərə qarşı getməyinimi istəyəcək? O da olsaydı, əlbəttə ki, sənin kimi edərdi.
Anam çox təmiz və saf bir adam olan atama öz zəkası və incəliyi ilə hakim idi. Atam yumşaldı, fəqət:
– Hacı Mirzə Məhəmmədi tanımırsanmı? – deyə söylədi.
– Tanıyıram, amma çarə yoxdur».
Bir müddət sonra Tiflisdən geri dönən Mirzə Məhəmməd lənətlər yağdırsa da, balaca Əhmədin qəbul imtahanlarına hazırlaşmasına izin verdi. Üç aydan sonra sınaqdan uğurla keçən Əhməd realnı məktəbin birbaşa ikinci sinfinə qəbul edildi. Belə yüksək imtahan nəticəsini üç aylıq hazırlığın yekunu sayan Mirzə Məhəmməd bundan çox heyrətləndi. Üzünü qardaşı Mirzə Həsənə tutaraq dedi: «Babalı sənin boynuna! Mən onu müctəhid edəcəkdim. İndi o, kim bilir, nə olacaq! Üç ayda bu qədər bacarıq göstərən bir uşaq öz elmlərinə davam etsəydi, nə olmazdı». Daha sonra isə dərin bir ah çəkərək əlavə elədi: «Allah axırını xeyir etsin!»
Ağaoğlu haqlı olaraq qeyd edirdi ki, anasının öz arzusunu gerçəkləşdirmək istəyi «onun həyat yolunu Kərbəla və Nəcəfdən Sankt-Peterburq və Parisə doğru çevirdi». Nəticədə bu savadsız qadının sayəsində təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk dünyası Əhməd bəy Ağaoğlunun simasında özünün ən görkəmli mütəfəkkirlərindən birini qazanmış oldu.
Həmin günlərdə Tazə xanım dünyanın, bəlkə də, ən xoşbəxt qadını idi, çünki illərdən bəri ürəyində bəslədiyi arzusu, nəhayət, gerçəkləşməyə başlayırdı. Eyni zamanda balaca Əhməd də məktəbə qəbul olunmasına anasından az sevinmirdi; öz etirafına görə, imtahandakı uğuru ona indiyədək yaşamadığı bir qürur hissi vermişdi.
Şübhəsiz ki, həmin anda Əhməd bəy məktəbdə hansı sınaqlarla üzləşəcəyindən hələ xəbərsiz idi. Bilmirdi ki, məktəb illəri onun yaddaşına təkcə xoş təəssüratlarla həkk olunmayacaq. Belə ki, məhz Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında o, həyatında ilk dəfə yenicə baş qaldırmaqda olan erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının xoşagəlməz təzahürləri ilə üzləşəcək və bu onun uşaq hafizəsində dərin izlər buraxacaqdı.
1881-ci il sentyabrın 20-də açılan Şuşa realnı məktəbi şəhərin ermənilər yaşayan yuxarı hissəsində yerləşirdi. Ona görə də təxmin etmək çətin deyil ki, şagirdlərin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi. Sayca üstün olmalarından istifadə edən erməni şagirdlər daim azərbaycanlılara sataşır, bəzən isə onlara qarşı zor tətbiq etməkdən çəkinmirdilər. Bu qarşıdurmaları xatırlayan Ağaoğlu sonralar yazırdı ki, azərbaycanlı şagirdlərin «təhsil illərində erməni uşaqlarından çəkdiklərini sözlə ifadə etmək imkan xaricindədir. Tənəffüsdə biz, beş türk uşağı, cəld tərpənib arxamızı divara dayamağa imkan tapanda bunu böyük uğur sayırdıq. Onlarla erməni uşağı birdən üzərimizə hücum edir, birisi başımızdan papağı götürüb yerə atır, digərləri təpiklə dörd-beş altun qiymətində olan Buxara dərisini torpaq üzərində diyirlədirdilər. Bəziləri qiymətli və çoxu dəvə yunundan hazırlanmış paltarlarımızın ətəyindən yapışaraq o yan-bu yana çəkir, cırır, bəzəklərini sökürdülər; müqavimət göstərmək istədikdə isə bizi yumruq, şillə, təpiklər altına salırdılar. Bəzən birləşib üstümüzə böhtan atır, birlikdə şahidlik edib bizi haqsız yerə cəzalandırırdılar. Yoldaşlarımdan çoxu dözməyib məktəbi tərk etdi. Sonuncu sinfə qədər türklərdən yalnız mən duruş gətirə bildim».
Məktəbdəki bu ab-hava, şübhəsiz ki, Əhməd bəyə ciddi təsir göstərmiş, onun xarakterində mətinlik və mübarizlik kimi keyfiyyətlərin formalaşmasında az rol oynamamışdı. Şuşa realnı məktəbinin beş türk şagirdi arasında təkcə Əhməd bəyin bütün çətinliklərə qatlaşaraq sınmaması və təhsilini sonadək davam etdirməsi faktı da bununla izah olunur. Həmin vaxt Əhməd bəy taleyin onu daha ciddi sınaqlarla üzləşdirəcəyindən, bu sınaqlarla müqayisədə erməni şagirdlərin hərəkətlərinin, sadəcə, uşaq şıltaqlığı kimi görünəcəyindən xəbərsiz idi…
Ağaoğlu Şuşa realnı məktəbindəki «sadə, vəzifəsini diqqətlə yerinə yetirən, məslək eşqi ilə dolu olan» müəllimlərini sonralar həmişə dərin bir şükranlıq hissi ilə xatırlayırdı. O, tərcümeyi-halında müəllimlərini nəzərdə tutaraq yazırdı ki, «onlar məndə və bütün yoldaşlarımda elmə, irfana, haqq və həqiqətə qarşı dərin iman və sevgi yaratdılar, bizim hər birimizin həyat yolunu işıqlandıran nurlu bir məşəl oldular. Onlar çarizmin, istibdadın, zülm və cəbrin, fanatizm və cəhalətin amansız düşməni idilər. III Aleksandr kimi zülmkar bir çarın bütün şiddətlərinə, bütün nəzarətlərinə rəğmən həmin müəllimlər tələbəyə elm, irfan, gözəllik və hürriyyət eşqini aşılamağın yolunu tapırdılar; tələbələrinə özünü tərbiyə etmək və yetişdirmək yollarını təlqin edə bilirdilər».
Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında XIX əsr rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri ilə tanışlıq Əhməd üçün indiyədək varlığından xəbərsiz olduğu cazibəli və gözəl bir dünyanın kəşfi idi. O bu cazibəli və gözəl dünyaya heyranlığını gizlətmirdi. Özünün bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına rus ədəbiyyatının göstərdiyi böyük təsiri vurğulayan Əhməd bəy yazırdı: «Mənə Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin şeirləri olmuşdur. Qafqaz kəndlisinə, onun saf və təmiz həyatına qarşı ilk hissi bağlılığımı yenə bu yazarların əsərləri oyandırmışdır».
Həmin illərdə o, bir-biri ilə barışmaz ziddiyyət təşkil edən amillərin təsiri altında idi. Belə ki, məktəb müəllimləri və rus ədəbiyyatı sayəsində tanış olduğu yeni fikir və ideyalar ona əmisi Mirzə Məhəmmədin ruhani dostları tərəfindən təlqin edilən düşüncə və baxışlardan kəskin surətdə fərqlənirdi. Bu iki dəyərlər sistemi arasındakı dərin uçurum və uyğunsuzluq gənc Əhmədi son dərəcə heyrətləndirməklə yanaşı, çətin seçim qarşısında qoyurdu.
Ağaoğlu həmin dönəmdəki durumunu belə təsvir edirdi: «Beynimdə və qəlbimdə mənsub olduğum mühitə tamam yad üfüqlərin açıldığını hiss eləyirdim. Mənəvi varlığım ikiyə bölünməyə başlamışdı. Məktəbdə ikən başqa hava, başqa insanlar, başqa fikirlər və əndişələr arasında yaşayırdım. Evə gəlincə isə tamam yabançı bir mühitə düşürdüm. Burada yenə əmimin müsafirləri, imam əleyhissalam, Mehdi məsələsi ətrafındakı münaqişələr, mücadilələr davam edirdi. Məndəki bu iki varlıq ilk günlərdən bir-birinə qarışmayaraq yan-yana və dimdik yaşamaqda idi».
Əhməd bəy uşaq şüuru ilə yeni mühitin onu doğulduğu gündən əhatə edən ənənəvi həyat tərzindən üstün olduğunu dərk etməyə başlayırdı. Doğma torpağının və onun insanlarının vurğunu olan Əhməd bəy üçün bu acı reallıqla barışmaq çox çətin idi. Kim bilir, bəlkə də, müsəlman dünyasının yüzilliklər boyunca formalaşmış dəyərlər sistemini islah edib onu müasir tələblərə uyğunlaşdırmaq ideyası Əhməd bəydə ilk dəfə məhz həmin dönəmdə yaranmışdı.
Şuşa realnı məktəbində sonuncu – yeddinci sinif yox idi. Bu səbəbdən də Əhməd 1886-cı ildə altıncı sinfi bitirdikdən sonra orta təhsilini tamamlamaq üçün Tiflisə yollandı.
Tiflisin qaynar ictimai-siyasi həyatını yaxından müşahidə etməsi ona yeni düşüncələr üçün qida verirdi. Məsələn, belə bir cəhət Ağaoğlunun diqqətindən yayınmamışdı ki, Tiflisin azərbaycanlılar yaşayan «Şeytanbazar» məhəlləsinin çox miskin bir xarici görkəmi var idi. Bu məhəllə şəhərin ən kasıb hissəsi sayılırdı. Üstəlik, Tiflisin digər məhəllələrinin sakinləri «Şeytanbazar» müsəlmanları ilə çox sayğısız və təkəbbürlə davranırdılar. Sonuncular isə belə təhqiramiz münasibətə tamamilə biganə idilər. Bununla bağlı Ağaoğlu yazırdı: «İlk dəfə idi ki, mən iki insan kütləsinin yan-yana yaşadığını, fəqət qarışmayaraq bir-birinə münasibətdə «yüksək və aşağı» kateqoriyalara bölündüyünü görürdüm».
Onu bilavasitə əhatə edən insanların, ilk növbədə gimnaziya müəllimləri və yoldaşlarının şəxsən ona olan xeyirxah münasibəti və hörmətinə baxmayaraq şəhərin müsəlman əhalisinə qarşı bu cür ayrı-seçkilik Əhməd bəyi, təbii ki, qayğılandırırdı. Həmçinin gimnaziyada yeganə türk şagird olması səbəbindən o, daim diqqət mərkəzində idi. Bu isə onu müəyyən qədər sıxırdı. Lakin ətrafdakıların Əhməd bəyə marağı təkcə onun etnik və ya dini mənsubiyyəti ilə bağlı deyildi. Cəmi bir neçə ay ərzində o, qeyri-adi bacarıq göstərərək gimnaziyanın əlaçı şagirdlərindən birinə çevrilmişdi. Təəccüblü deyil ki, gimnaziyanın direktoru Tiflisin zəngin erməni ailələrindən birinin 7-ci sinifdə oxuyan qızına həndəsə və cəbrdən evdə əlavə dərs demək üçün məhz onu məsləhət görmüşdü. Erməni ata öncə heyrətlənsə də, sonra təklifi qəbul etmişdi. Bütün məktəbdə, hətta bütün maarif mühitində bu, ciddi hay-küyə səbəb olmuşdu. «Gimnaziya müdiri adam tapmadımı ki, bir türkü tövsiyə etdi?» – hamı soruşurdu. Hər halda, Əhməd bəy direktorun ona bəslədiyi ümidləri doğrultdu: əvvəllər riyaziyyatdan çox zəif olan Siranuş adlı həmin erməni qızı gimnaziyanı sinif üçüncüsü olaraq bitirdi.
Mümkündür ki, Əhməd bəy dərs dediyi Siranuşu öz bacıları və əmisi qızları ilə müqayisə edərək ilk dəfə müsəlman qadınının cəmiyyətdəki acınacaqlı vəziyyətinin səbəbləri haqqında düşünməyə başlamışdı. Çünki ailələrindəki 12 qız uşağından heç biri nə oxumağı, nə də yazmağı bacarırdı. Ən pisi isə onların özlərinin təhsilə marağının olmaması idi. Əhməd bəyi ən çox narahat edən də məhz bu sonuncu məqam idi.
Əhməd bəyin ata-anası ilə keçirdiyi sonuncu yay
Dərs ilinin sonunda bütün imtahanları uğurla verən Əhməd bəy 300 rubl məbləğində pul mükafatına layiq görüldü. 1887-ci il iyun ayının ortalarında Tiflisdən Şuşaya dönən Əhməd maraqlı hadisənin şahidi oldu: şəhərdə hər kəs onun qazandığı uğurdan danışırdı. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, «atam, xüsusən də anam məmnun idi. Əmim Mirzə Məhəmməd belə məni iltifatla qarşıladı. Peterburqa ali təhsil almaq üçün göndərilməyimə də elə bu hadisə səbəb oldu». Şübhəsiz ki, Əhməd bəyin özü də böyük bir sevinc içində idi, çünki təhsil almaq üçün «xəyallarının şəhəri» olan Peterburqa yola düşəcək, rus yazıçılarının əsərlərindən tanıdığı bu möhtəşəm şəhərin küçə və meydanlarını, teatrlarını öz gözləri ilə görəcəkdi.
Lakin Peterburqdakı qəbul imtahanları sentyabrın əvvəlində keçiriləcəkdi. Odur ki Əhməd bəy bu iki ay yarımı necə və harada keçirəcəyi barədə düşünürdü. O, səmimi olaraq etiraf edirdi ki, «yeknəsəq həyat yaşayan, saat 9-da uyuyan, hey imamdan, şəriətdən bəhs edən bu mühit» onu sıxırdı: «Mənimlə yaxınlarım arasında bir uçurumun hey dərinləşdiyini hiss edirdim. Bu iki ayı burada keçirmək, hər gün axundların mübahisələrini dinləmək mənə dözülməz gəlirdi. Bir yerə qaçmaq lazım idi. Həssas anam bu daxili sıxıntımı sezdi və bir gün mənə dedi: «Dayılarının yanına getsənə, həm də Peterburqa səyahətdən əvvəl onları da görmüş olarsan».
Əhməd bəy anasının bu təklifini böyük sevinclə qarşıladı və rahat bir nəfəs aldı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tazə xanımın mənsub olduğu Sarıcalılar nəsli tarixən maldarlıqla məşğul olurdu. Əhməd bəy səkkiz yaşından etibarən hər yay Sarıcalıların köçü ilə birlikdə uca dağlar qoynunda yerləşən yaylaqlara qalxırdı.
İlk məhəbbət kimi unudulmaz bir hissi də Əhməd bəy məhz həmin yaylaqlarda yaşadı. Hər halda, yaylaqdakı gənc qızlardan biri ilk günlərdən onun diqqətini çəkdi. Anasının uzaq qohumu olan həmin qızı Əhməd bəy öz xatirələrində şərti olaraq «Çiçək» adlandırır. Hərəkətlərindən və baxışlarından onun da Əhmədə biganə olmadığı görünürdü. Lakin bir neçə il ərzində yaylaqda bir yerdə olsalar da, hisslərini bir-birinə açmağa elə də cürət etməmişdilər. Doğrudur, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, daim Çiçəklə yalnız qalmaq arzusu ilə yanırdı. Lakin onu da yaxşı anlayırdı ki, o dövrün adətlərinə görə, bunu gerçəkləşdirmək mümkünsüzdür.
Peterburqa yola düşməzdən öncə yaylağa son gəlişində Əhməd bəy ehtiyatsızlıq edərək Çiçəyin də olduğu bir yerdə Tiflisdə dərs verdiyi erməni qızı Siranuşdan bəhs edir. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «bunu eşidən Çiçəyin gözləri iri-iri açılaraq üzümə dikildi. Sanki qəlbimin içinə girərək oranı yoxlamaq istəyirdi. Nəhayət, dayana bilməyib qızararaq soruşdu: «Dərs verirkən yalnızmı qalırdınız?» Mən güldüm və «əlbəttə» deyə cavab verdim. Çiçək saraldı, səs çıxarmadı və bir az sonra çəkilib getdi. Həmin gündən sonra mənimlə görüşmədi».
Bu hadisədən sonra yaylaqda keçirdiyi iki ay ərzində Əhməd bəyə bircə dəfə də olsun, Çiçəyi görmək nəsib olmur. Həmin dönəmdə Azərbaycan cəmiyyəti üçün xas olan adət-ənənələr isə Çiçəyin yerini kimdənsə soruşmağa imkan vermirdi. Əhməd bəy yalnız yaylaqdan ayrıldığı gün həyatında sonuncu dəfə Çiçəklə qarşılaşdı.
Ə.Ağaoğlu illər keçdikdən sonra həmin anı xatırlayaraq yazırdı: «Anası ilə vidalaşıb çadırdan çıxdığım zaman Çiçəyin çadırın yanında durduğunu gördüm.
– Çiçək xanım, gedirəm, Allah əmanətində qalın.
– Yaxşı yol. Siranuş xanımla görüşəcəksiniz, deyilmi?
Və cavab gözləmədən əlavə etdi:
– Allah səni qorusun.
Sonra sürətlə uzaqlaşdı».
Göründüyü kimi, ilk məhəbbətin acısını və bu itkinin ağrısını Əhməd bəy bütün ömrü boyu qəlbində daşımışdı. Əks halda, Çiçək xanımla Qarabağ yaylağında yaşadığı bu gənclik macərasını bütün incəlikləri ilə onilliklər sonra, artıq ixtiyar yaşında belə həyəcan və həssaslıqla yada salmazdı. Həm də Qarabağın yaylaqlarından çox-çox uzaqlarda yerləşən Bosforun sahilindəki İstanbulda!
Amma bu, illər sonra baş verəcəkdi. 1887-ci ilin avqustunda isə o, ali təhsil almaq üçün Peterburqa getməyə hazırlaşırdı. 3500 kilometrlik uzun yol üçün hər şey tədarük olunmuşdu. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «zavallı anam son günlərdə ara-sıra üzümə diqqət və həsrətlə baxır, gözləri yaşarır, bunu göstərməmək üçün başını çevirirdi. Fəqət mən hər şeyi anlayır, kiçicik vücudunu qucaqlayaraq ona ümid və təsəlli verirdim. Zatən bütün ailədə ondan ziyadə bu səfəri istəyən yox idi».
Nəhayət, ayrılıq günü gəlib çatdı. Araba Əhməd bəyi və Tiflis məktəblərində təhsil almaq üçün yola düşən bir neçə səfər yoldaşını Şuşadan bir qədər kənarda, Topxanada gözləyəcəkdi. Anası və doğmaları ilə həmin təsirləndirici ayrılıq səhnəsini Ağaoğlu xatirələrində belə təsvir edirdi: «Məni yola salmağa qadın və kişilərdən ibarət bir çox qohum və tanışlar gəlmişdi. Arabanın yanında hər kəslə vidalaşdım. Növbə anama gəlincə o məni bir kənara çəkdi, çarşabını açdı, köynəyinin yaxasından iki məməsini çıxardı. Başımı onların arasına aldı və göz yaşları içində mənə bunları söylədi: «Oğlum, get. Allah yardımçın olsun. Amma mənə bu andı iç: «Söylə ki, ana, əgər mən bir xristian qızı ilə evlənsəm, bu məmələrdən əmdiyim süd mənə haram olsun!» Kənardan hər kəs bizə baxırdı. Fəqət anam arxasını arabaya çevirmiş olduğundan kimsə burada nə baş verdiyinin fərqində deyildi. Mən o qədər mütəəssir olmuşdum ki, həm ağlayır, həm anamı qucaqlayır, həm də arabanı unudaraq məmələri üzərindəki başımı qaldırmadan duruyordum. Anam incə səsi ilə:
– Haydı, oğlum, bizi gözləyirlər, and iç, – dedi.
– And içirəm, – dedim.
– Xeyr, dediyim kimi and iç.
Onun sözlərini eynən təkrarladım. O da son dəfə alnımdan öpdü. Yaxasını və çarşabını bağladı, arabaya yaxınlaşdıq. Mən arabaya mindim. Üzüntü və həyəcanımdan bitkin halda idim. Onların mümkün qədər tez getmələrini arzulayırdım. Nəhayət, onlar getdilər və mən də son göz yaşları ilə anamdan və əqrəbalarımdan ayrıldım.
İndi yüksək bir dağdan enirik. Təkərlərin hər dönməsiylə doğulub böyüdüyüm bu yerlərdən, mənə can və ruh vermiş olan bu insanlardan bir az da uzaqlaşırdım. Yalnız cismən deyil, mənən də uzaqlaşırdım. Fəqət kimə və nəyə yaxınlaşmaq üçün?»
Bu emosional vidalaşma səhnəsi həmin dönəmdə bir çox azərbaycanlı ailələrin üzləşdiyi dilemmanın təzahürü idi. Konkret bu halda isə məhz Əhmədin anası Tazə xanım oğlunun ənənəvi dini təhsil almasına qarşı çıxmış və ailədə əsas söz sahibi olan qaynı Mirzə Məhəmmədin bütün etirazlarına rəğmən Əhmədin rus məktəbində oxumasına nail olmuşdu. Lakin eyni zamanda özünün təşviq etdiyi həmin yolun başlanğıcında ana artıq əndişəli idi: rus toplumu ilə ünsiyyətin sonda oğlunun müsəlman kimliyini itirməsi və ənənəvi dəyərlərdən uzaqlaşması ilə nəticələnəcəyindən qorxurdu.
Hərçənd həmin vaxt bütün Azərbaycan cəmiyyəti, bir növ, yolayrıcında və tərəddüdlər burulğanında idi. Bir tərəfdən cəmiyyətdə köklü dəyişikliklərin qaçılmaz olması qənaəti getdikcə güclənirdi. Digər tərəfdən isə zəruri olan yeniliklərin bütün nəticələrinin qabaqcadan proqnozlaşdırılmasının mümkünsüzlüyü və bunun nəticəsində ortaya çıxan qeyri-müəyyənlik ictimai təşəbbüsü iflic edirdi. Beləliklə, irəliyə doğru inkişaf ləngiyirdi. Bu mənada Tazə xanımın durumu Azərbaycan cəmiyyətindəki ümumi mənzərənin konkret təzahürü idi.
Doğmaları və tanışları ilə Topxanadakı bu təsirli ayrılıq anında Əhməd bəy, yəqin, ağlına belə gətirmirdi ki, valideynləri ilə həmişəlik vidalaşır. Çünki altı ildən sonra ali təhsil alıb vətənə döndüyü zaman nə anası, nə də atası bu dünyada idi…
Peterburqa, oradan da Parisə
Doğmalarından ayrılıb uzaq səfərə çıxan insanlara xas olan daxili həyəcan və narahatlığa baxmayaraq Əhməd bəy Peterburqa böyük bir coşqu və ümidlə gedirdi. Təsadüfi deyil ki, o, Peterburqla görüşünün ilk anlarını sonralar da xüsusi həyəcanla xatırlayırdı. Gənclik arzusunu gerçəkləşdirməsi, Turgenev, Dostoyevski və digər rus klassiklərinin əsərlərindən qiyabi olaraq tanıdığı şəhəri öz gözləri ilə görməsi Əhməd bəyə «dadlı və unudulmaz bir röya» kimi gəlirdi.
Ağaoğlu Peterburqda bir polkovnikin dul qadınının mənzilində ayda 20 rubla otaq kirayələdi. Hərçənd başlanğıcda evin sahibəsi və onun iki qızı ilə Əhməd bəy arasında kiçik anlaşılmazlıq yaşanmışdı. Ə.Ağaoğlu xatirələrində bu barədə belə yazırdı: «Onlar məni erməni zənn edirdilər. Yanıldıqlarını söylədikdə isə heyrətləndilər. Xanım:
– O halda kimsiniz? – deyə soruşdu.
– Mən türkəm, – dedim.
Ana və qızları, üçü birdən sanki elektrik cərəyanı vurmuş kimi sarsıldılar:
– Nə, türkmü?!
– Bəli, türkəm. Bunda heyrət ediləcək bir şeymi var?
Üçü birdən qızardı və ixtiyar qadın dedi:
– Xeyr, cənab, xeyr. Mən türkləri çox görmüşəm. Onları çox sevirəm. Çox dürüst və doğru insanlardır. Lakin indiyə qədər onlardan tələbə görmədiyim üçün…
– Bəli, burada siz haqlısınız. Biz ancaq indi başlayırıq. Ermənilər və digər xristianlar bizdən çox əvvəl başladılar. Bu səbəbdən onlara alışqanlıq vardır.
Ev sahibəsinin böyük qızı Sonya söhbətə qarışdı:
– Zavallı atam Qafqazda uzun müddət yaşamışdı. Oradakı türkləri tərifləyərdi. Onların hamısının gözləri qara, saçları gur və qapqara deyilmi?
Burada kiçik qız Mariya dözməyərək həsədlə bildirdi:
– Ah, mənim gözlərim və saçlarım da elə olsaydı!
Hamımız birdən gülüşdük və aramızdakı anlaşılmazlıq yox oldu…»
Etiraf edək ki, ev sahibəsinin Əhməd bəyin milli mənsubiyyətinə belə təəccüblü reaksiyası tamamilə təbii idi. Həqiqətən də, o zaman Peterburqdakı türk tələbələr barmaqla sayılacaq qədər az idilər. Ə.Ağaoğlunun sözlərinə görə, qafqazlı tələbələrin birliyində görüşdüyü 35–40 nəfərdən yalnız üçü türk, qalanları erməni, gürcü, ləzgi və digər Qafqaz xalqlarının nümayəndələri idi.
Əhməd bəy böyük səylə Peterburq Texnologiya İnstitutundakı qəbul imtahanlarına hazırlaşmağa başladı. Əvvəlcə hər şey yaxşı gedirdi: Əhməd bəy ilk imtahanlardan uğurla çıxmışdı. Lakin cəbrdən olan son imtahanda o, müəllimin açıq-aşkar qərəzi ilə üzləşdi. Əslində, Əhməd bəy verilmiş tənliyi daha mükəmməl üsulla, məktəb proqramında olmayan orijinal düsturla həll eləmişdi. İntəhası imtahan götürən professor ondan əlavə olaraq bu düsturun düzgünlüyünü isbat etməyi istədi. Əhməd bəy bunun proqram xaricində olduğunu əsas gətirərək professorun tələbini yerinə yetirməkdən imtina etdi. Bunun əvəzində isə professor ona qeyri-kafi qiymət yazdı. Sonradan məlum oldu ki, professorun yəhudi düşməni (antisemit) olması bu məsələdə həlledici rol oynayıb. Belə ki, Ə.Ağaoğlunu yəhudi zənn edən professor qəsdən onun instituta qəbul olunmasını əngəlləyib. Əhməd bəyin məsələni orijinal üsulla həll etməsi isə professor üçün, sadəcə, bəhanəyə çevrilib.
Təbii ki, belə bir haqsızlıqla üzləşməsi Ağaoğlunu son dərəcə qəzəbləndirmişdi. O bununla bağlı yazırdı: «Hiddətim o dərəcədə idi ki, bütün Rusiyanı bir stəkan suda boğmağa hazırdım. Çarından tutmuş nihilistinə[3 - Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.], universitetindən professoruna, mətbuatından ədəbiyyatına, dilindən elminə qədər rus adı, rus qoxusu daşıyan hər kəsə, hər şeyə qarşı dərin bir nifrət, bir qeyzi-ədavət bəsləyirdim».
Ruslardan «qisas» almaq məqsədilə Əhməd bəy Peterburqu tərk edib Rusiya ali məktəblərindən daha nüfuzlu bir Avropa universitetinə daxil olmaq qərarına gəlir. O zaman Əhməd bəy xəyalında qətiləşdirmişdi ki, Paris Universitetini bitirmiş ilk Qafqaz türkü olaraq Peterburqa dönəcək və bununla «rusları mat qoyacaqdır».
Lakin Parisdə təhsil almaq planını gerçəkləşdirmək üçün xeyli vəsait lazım idi. Bu səbəbdən Əhməd bəy bir neçə ay da Peterburqda qalmalı oldu. Axırda başa düşdü ki, ailəsinin maddi yardımı olmadan istəyini həyata keçirə bilməyəcək. Odur ki atası Mirzə Həsənə teleqram göndərərək Parisə getmək üçün pul istədi. Üç gündən sonra atasından belə bir məzmunda cavab gəldi: «150 rubl göndərirəm. Hara ürəyin istəyir, get!» Teleqramdakı son cümlə atasının Əhməd bəyin Parisdə təhsil almaq istəyindən məmnun olmadığının ifadəsi idi. Buna baxmayaraq ata oğlunun xahişini yerinə yetirdi və, həqiqətən də, pulu göndərdi. Aldığı məbləğin 60 rublunu borclarına verdikdən sonra Əhməd bəyin cəmi 90 rublu qalmışdı. Yoldaşları onu Parisə getmək fikrindən daşındırmağa çalışaraq xəbərdarlıq edirdilər ki, bu pulla belə uzaq yola çıxmaq ağılsızlıqdır. Tanışlarından biri isə hətta onun «acından öləcəyini» söyləmişdi. Lakin Əhməd bəy qərarında qəti idi və atasından pul aldığı günün səhərisi ən ucuz bilet alaraq 4-cü dərəcəli vaqonda Berlindən keçməklə Parisə yola düşdü. 1888-ci il yanvarın 8-də isə Fransa paytaxtına çatdı. Heç bir tanışı olmayan bu nəhəng şəhərdə tamamilə tənha olan Əhməd bəyin durumunu fransız dilini mükəmməl bilməməsi və ciddi maddi çətinliklərlə üzləşməsi bir qədər də ağırlaşdırırdı. Parisə gəldikdən sonra o, qatarda təsadüfən tanış olduğu bir fransız xanımın məsləhəti ilə vağzaldan birbaşa «Hotel de Peterburq»a yollandı. Əsasən, Rusiyadan olan müsafirlərin qaldığı həmin hotelin xidmət personalı rus dilini bilirdi. Bu isə Əhməd bəy üçün çox önəmli idi. Lakin hoteldə keçirdiyi ilk gecədən sonra məlum oldu ki, orada gündəlik ödəniş 15 rus rubluna bərabərdir. Parisə gələrkən isə, dediyimiz kimi, Əhməd bəyin cəmi 90 rubl pulu vardı.
Tamamilə yad şəhərdə, demək olar ki, çıxılmaz vəziyyətə düşən Ə.Ağaoğluna hotelin Aron adlı xeyirxah əməkdaşı kömək əlini uzatdı. O, Əhməd bəyə ilk növbədə «Hotel de Peterburq»u tərk edərək ucuz bir mənzil kirayələməyi məsləhət gördü. Daha sonra Aron Paris Universitetinin Tibb fakültəsində təhsil alan yəhudi tanışları ilə görüşüb onlardan Panteonun arxasındakı məhəllələrin birində iki gürcü tələbənin yaşadığını öyrəndi. Dərhal Əhməd bəyi onların yanına apardı. Hər iki tələbə öncə Əhməd bəyin gürcü olduğunu güman etdi. Odur ki onunla gürcücə danışmağa başladılar. Lakin Ə.Ağaoğludan «gürcü deyiləm, gürcücə bilmirəm, mən türkəm, qarabağlıyam» cavabını aldıqdan sonra belə gürcülər əsl qafqazlı kimi davrandılar: ona yardımlarını əsirgəmədilər.
Əhməd bəy sonralar xatırlayırdı ki, hər iki gürcü tələbə onu böyük bir səmimiyyət və mehribanlıqla qarşılayıb: «Qarabağlı bir türkün Parisə qədər təhsil üçün gəlməsi onlara çox qəribə, eyni zamanda xoş bir hadisə kimi görünürdü. Dərhal çay hazırladılar, pendir-çörək gətirdilər və səmimi söhbətə başladılar. Hal və vəziyyətlərindən onların da çox yaxşı yaşamadıqları bəlli idi. Mənə ümid və təsəlli verdilər. Çay içdikdən sonra isə mənim üçün otaq axtarmağa çıxdılar. Mən də onlarla birlikdə. Otağın onlara yaxın olması əsas şərt idi. Yaxın küçədə bir xanımın mənzilində, dördüncü mərtəbədə ayda 25 franka (təxminən 10 rubla) bir otaq tapdılar. Yaxşı-pis yerləşdim».
Gürcülər sonralar da özləri ciddi maddi çətinlik yaşamalarına baxmayaraq Əhməd bəyə bütün mümkün vasitələrlə yardımçı olmağa çalışırdılar. Bu baxımdan təəccüblü deyil ki, Əhməd bəy gələcəkdə Aron və iki gürcü tələbəni minnətdarlıq hissi ilə xatırlayaraq onları özünün xilaskarı adlandırmış, ardınca da əlavə etmişdi: «İsimləri ruhumun daşıdığı ən əziz və müqəddəs izlərdəndir».
Parisdə yaşadığı ilk aylarda Əhməd bəy inanılmaz maddi məhrumiyyətlərlə üzləşdiyindən onun gündəlik rasionu çay, göy-göyərti və otaqdakı yeganə istilik və işıqlandırma qurğusunun – spirt lampasının köməyi ilə bişirdiyi qayğanaqdan ibarət olur.
Əhməd bəy qənaətlə yaşamağa nə qədər səy göstərsə də, maddi durumu günü-gündən pisləşirdi. Doğrudur, Parisə gəldikdən dərhal sonra atasına teleqram vuraraq pul istəmişdi, lakin günlər, həftələr keçir, evdən isə xəbər gəlmirdi. Fevral ayının ortalarına yaxın Əhməd bəyin narahatlığı pik həddinə çatdı. O, Fransada təhsil almaq qərarından məmnun olmayan atasının birdəfəlik ondan üz döndərəcəyindən qorxurdu. Bununla belə, bir tərəfdən qəlbinin dərinliklərində hələ də atasının qəzəbinin soyuyacağına ümid edir, digər tərəfdən isə anası kimi bir dəstəkçisinin olduğunu xatırlayıb özünə toxtaqlıq verir və gec-tez evdən yardım alacağına inanırdı.
Belə bir çətin durumda Əhməd bəyin yeganə təsəllisi gürcü dostlarının ona yardımçı olmaqda davam etmələri idi. Hər iki tələbə Qarabağdan heç bir kömək gəlməməsinə heyrətlənmişdi. Əhməd bəy özlüyündə fikirləşirdi ki, «kim bilir, bəlkə də, məndən şübhələnirlər. Mənim qarabağlı olmağıma, atam, anam, ailəm olmağına inanmayaraq məni bir sərsəri hesab edirlər». Sonralar Qafqazda təsadüfi görüş zamanı Əhməd bəy həmin gürcü dostlarına ozamankı şübhələrindən danışdıqda onlar birlikdə qəhqəhə çəkib güləcəkdilər. Fəqət 1888-ci ilin fevralında Əhməd bəy nəinki qəhqəhə çəkmək, adicə gülümsəmək iqtidarında belə deyildi.
Əhməd bəy dərk edirdi ki, gürcü dostları da maddi sıxıntı içində yaşayır və özlərini güclə dolandırırlar. Buna baxmayaraq hər gün ona birgə nahar etməyi təklif edirlər. Əhməd bəy gürcü dostlarının qonaqpərvərliyindən sui-istifadə etməmək qərarına gəldi. Bu barədə sonralar belə yazacaqdı: «Onları sıxmamaq üçün üç-dörd gündə bir dəfə görüşməyə başladım. Artıq onlar məni axtarırdılar».
Fevral ayı üçün kirayə pulunu ödəmək vaxtı gəldikdə isə Əhməd bəyin cibində artıq franklar deyil, santimlər[4 - Santim – Fransanın xırda pul vahidi. 1 frank = 100 santim.] qalmışdı. Odur ki ev sahibəsi ilə görüşüb vəziyyəti ona izah etdi. Yalnız ev kirayəsinin puluna dolanan yoxsul bir qadın olmasına baxmayaraq xanım Əhməd bəyə daha bir ay möhlət verdi.
Əhməd bəyin maddi durumu isə kəskinləşməkdə davam edirdi. Nəhayət, mart ayının ortalarına doğru o, tamam pulsuz qaldı. Bundan sonra iki gün baqqalın yanına getməyə utandı. Lakin üçüncü gün aclıqdan taqəti qalmadığından birinci mərtəbəyə enərək baqqalın kassada oturan xanımına qızara-qızara dedi: «Madam, mənə etimad edib borca mal verərsinizmi? Pul gözləyirəm. Vaxtında almamışam. Sıxıntı içindəyəm».
«Siz bizim müştərimizsiniz. Əlbəttə ki, etimad edərik. Nə istəyirsinizsə, alın», – deyə xanım cavab verdi.
Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, həmin anda «bu sözlərin mənə verdiyi mənəvi zövqü və onlardan aldığım qüvvət və imanı heç bir kəlmə ilə ifadə edə bilmərəm. Fransız xanım mənə bir xilaskar mələk kimi göründü. Təşəkkür etdim və hər gün aldığım qədər, 1,5 franklıq ərzaq aldım. Gedərkən bir daha təşəkkür etdim.
– Bir şey deyil. Ürəyinizi sıxmayın. Hər zaman xidmətinizdə hazırıq, – deyə xanım bildirdi».
Kirayə haqqını ödəmək üçün ev sahibəsinin verdiyi biraylıq möhlət bitdikdən sonra xanımın otağı boşaltmaq tələbi isə Əhməd bəy üçün növbəti zərbə oldu. Şübhəsiz ki, xanım tələbində haqlı idi, çünki verdiyi möhlətin üstündən əlavə olaraq yarım ay da keçmişdi. Bunu anlayan Əhməd bəy otağı boşaldaraq kirayə borcunu ödəyəcəyinə söz verdi. Eyni zamanda Parisdə kimsəni tanımadığı üçün qadından xahiş etdi ki, onun müvəqqəti olaraq çardaqda yaşamasına izin versin. Bu xahişdən sonra qadın heyrətlə Əhməd bəyin gözlərinə baxaraq üzüntülü səslə dedi:
– Buyurun. Fəqət xəbərdar edirəm ki, çox zəhmət və əziyyət çəkəcəksiniz.
Bu çox xeyirxah qəlbli ixtiyar qadın çardağı öz əli ilə təmizləyərək Əhməd bəyin taxtını və əşyalarını ora daşıtdırdı. Üç aya yaxın müddətdə qaldığı bu qaranlıq, toz və həşəratlarla dolu çardaqdakı həyatını Ağaoğlu belə xatırlayacaqdı: «Gecələri, ümumiyyətlə, yatmırdım. Fikirlər bir tərəfdən, taxtabitilər digər tərəfdən rahatlıq vermirdi. Dan yerinin işıqlanmasını həsrətlə gözləyirdim. Dərhal yataqdan qalxırdım. Qəhvəmi içib kitabları qoltuğuma vuraraq küçəyə çıxırdım».
Bütün bu maddi məhrumiyyətlərə və psixoloji durumunun ağırlığına baxmayaraq Əhməd bəy inadla müstəqil şəkildə fransız dili bilgilərini təkmilləşdirməkdə davam edirdi. Bu məqsədlə o, Parisdə olduğu ilk aylarda fransızcadan başqa dil bilməyən ev sahibəsi ilə saatlarla söhbət edirdi. Eyni zamanda hər gün fransız yazıçısı və şairi Alfred Müssenin əsərlərindən 10 sətir oxuyur, bilmədiyi sözləri rusca lüğətdən öyrənərək əzbərləyirdi. Pulsuzluq ucbatından çardaqda yerləşdikdən sonra hər səhər kitabları qoltuğuna vuraraq Parisin mərkəzindəki Lüksemburq parkına yollanırdı. Burada qapalı bir yerə çəkilərək «yanında fransızca-rusca lüğət, əlində isə Müsse, Hüqo və ya Teofil Qotyenin kitabları» olmaqla fransız dilini incəliklərinə kimi öyrənməyə çalışırdı.
Maraqlıdır ki, illər sonra Ə.Ağaoğlu Parisdə olduğu ilk aylarda üzləşdiyi həmin çətin sınaqları xatırlayaraq tərcümeyi-halında yazırdı: «1929-cu ildə Fransanı ziyarət edirdim. Bütün bu yerləri zavallı həyat yoldaşıma göstərib keçirdiyim həyəcanları anladarkən dayana bilmədim, gözlərim yaşardı. Həyat yoldaşım güldü və dedi:
– Çəkdiyin əzablara 50 il sonramı acıyırsan?
– Xeyr, xeyr. Onun üçün deyil. Əksinə, həyatın ta ilk gündən məni içinə aldığı işgəncələrə minnətdaram. Çünki ömrüm boyu davam edən ağır imtahanlara ancaq keçirdiyim həmin işgəncələr sayəsində dözüb tab gətirə bildim. Məni hər şeydən öncə mütəəssir edən isə ailəmin məni unutmuş olması idi. Necə oldu ki, aylarla məni xatırlamadılar?
– Bizim məmləkət sənə qədər təhsil üçün yalnız Kərbəla və Nəcəfə övlad göndərirdi. Onlara da ildə bir dəfə ziyarətçilər vasitəsilə pul göndərilirdi. Çünki tələbə imamın məzarı civarındakı bir mədrəsəyə yerləşdirilir və imamın otağından yeyib-içməyi təmin edilirdi. Kimsə onları nə düşünür, nə də axtarırdı. Səninkilər Parisin bir qiyamət olduğunu nə biləydilər? Zənn ediblər ki, bura da Nəcəf kimi bir yerdir. Yoxsa heç rahat durardılarmı?!
Bəlkə də, doğru bir fikirdir. Fəqət nə yazıq ki, bunu aydınlaşdıra bilmədim. Çünki Qafqaza döndüyüm zaman həm zavallı anam, həm atam, həm də əmim artıq vəfat etmişdilər».
Paris illəri
Uzun gözləntidən sonra, 1888-ci il may ayının ortalarında Əhməd bəy, nəhayət ki, evdən məktub və təxminən 1000 franka bərabər olan 400 rubl pul alır. Təbii ki, həmin anda onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi və özünün də etiraf etdiyi kimi, əgər məktubla pulu gətirən poçtalyondan utanmasaydı, durub «Uzundərə» oynayacaqdı. Əhməd bəy hər şeydən öncə borclarını qaytarmasından və bununla da Qafqazdan olan tamamilə yad bir tələbəyə xeyirxahlıq edərək aylarla borc vermiş insanların etimadını doğrultmasından məmnun idi. Hərçənd az sonra məlum oldu ki, Paris üçün bu, adi bir şeydir, digər tələbələr də həmin imkanlardan yararlanırlar. Tanış baqqalın ona söylədiyi kimi, «bu kimi yaxşılıqlar bir şey deyil. Kifayətdir ki, arada etimad olsun. Bu etimad məsələsində isə ən öndə gələn türklərdir. Türk tələbəyə kreditə otaq, ərzaq, hətta paltar da verirlər. Çünki bilirlər ki, onlar nə olsa da, borclarını qaytaracaqlar. Lakin, məsələn, yunanlar belə deyillər. Yunan tələbəyə əsla etimad edilməz. Çünki pulları olduğu halda belə borclarını ödəməzlər».
Əhməd bəy borclarını qaytardıqdan sonra yaşamaq üçün daha münasib bir yer axtarmaq qərarına gəldi. Axırda Rue de Glacier küçəsində yerləşən pansionda otaq kirayələdi. Tezliklə həmin pansionda qalan iki iranlı və üç misirli tələbə ilə dostlaşan Ə.Ağaoğlu elə onların məsləhəti ilə Parisin iki nüfuzlu elm və tədris mərkəzində – Fransa kollecində və Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində mühazirələr dinləməyə başladı. Həmin vaxt Parisin elmi dairələrində böyük nüfuz sahibi olan görkəmli fransız filosof və tarixçi Ernest Renan (1823–1892) hər həftə Fransa kollecində məruzələrlə çıxış edirdi. Ali tətbiqi araşdırmalar məktəbində isə İranın mədəniyyət və din tarixinin tanınmış tədqiqatçısı Ceyms Darmesteter (1849–1894) «Şərq xalqlarının tarixi» mövzusunda mühazirələr oxuyurdu. Mübaliğəsiz deyə bilərik ki, məhz bu iki görkəmli alimlə tanışlıq Ağaoğlunun gələcək taleyini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirmiş oldu.
Əhməd bəy həmçinin 1888/89-cu tədris ilindən etibarən Sorbonna Universitetinin Hüquq fakültəsində dərslərə başladı. Lakin onun maraq dairəsi təkcə hüquq elmləri ilə məhdudlaşmırdı. Belə ki, Ə.Ağaoğlu Şərq sivilizasiyalarının və dinlərinin tarixinə də böyük maraq göstərirdi. Həmin sahələrdə əlavə biliklər əldə etmək məqsədilə o həmçinin Anri Oqüst (1820–1898) və Barbiyer de Meуnard (1826–1908) kimi görkəmli şərqşünasların mühazirələr oxuduğu Canlı Şərq dilləri məktəbinə tez-tez baş çəkirdi.
Ağaoğlunun bir tədqiqatçı və şəxsiyyət kimi formalaşmasında həlledici rol oynayan bu məşhur araşdırmaçılar müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərirdilər. Bir-birindən fərqli ideoloji baxışlara sahib olsalar da, onları Şərq dünyasına, ilk növbədə isə İranın tarix və mədəniyyətinə olan ümumi maraq birləşdirirdi. Onlar məşğul olduqları sahəyə sayğı və sevgilərini Əhməd bəyə da aşılaya bilmişdilər. Təsadüfi deyil ki, Ağaoğlunun ilk elmi araşdırmalarının mövzusu İranın islamaqədərki tarixi və inancları olmuşdur.
Parisdəki təhsil illərində Əhməd bəyin bir çox istedadlı şəxslərlə təmasda olmasına baxmayaraq onun yaxın çevrəsini üç nəfər təşkil edirdi. Bunlar filosof və tarixçi Ernest Renan, iranşünas-filoloq Ceyms Darmesteter, eləcə də yazar Cülyetta Adam idi. Ağaoğlunda elmi araşdırmalara marağın yaranmasında bu üç şəxsin, xüsusilə Darmesteterin xidmətləri danılmazdır. Şərq dinləri (zərdüştilik[5 - Zərdüştilik – qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, eləcə də Yaxın və Orta Şərqin bir sıra digər ölkələrində geniş yayılmış din. Bu din M.ö. VI əsrin ortalarına kimi yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə tanınıb. Zərdüştilik üçün dualizm – xeyir və şər başlanğıcların əbədi mübarizəsi xarakterik hesab olunur. Müqəddəs kitabı «Avesta»dır (red.).] və məzdəkilik[6 - Məzdəkilik – erkən orta əsrlərdə İranda və bir sıra qonşu ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış dini-fəlsəfi təlim. Bu təlim V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlində İranda eyniadlı hərəkata rəhbərlik etmiş Məzdəkin adı ilə tanınıb. Lakin təlimin özü bundan xeyli əvvəl, hələ III əsrdə yaranıb. Məzdəkilik də zərdüştilik kimi dualizm – işıq və zülmətin mübarizəsi prinsipinə əsaslanıb. Bu təlim tərəfdarları ətraf aləmə şərin (zülmətin) deyil, xeyrin (işığın) təcəssümü kimi baxıb hesab ediblər ki, iki başlanğıc arasında mübarizə elə «bu dünyada» xeyirin şər üzərində qanunauyğun qələbəsi ilə bitəcək (red.).]) tarixinin, eləcə də sanskrit və qədim İran dillərindəki əlyazmaların tədqiqi ilə məşğul olan Darmesteter 1892–1893-cü illərdə «Avesta»nın tam mətninin fransız dilində tərcüməsini ətraflı tarixi və filoloji şərhlərlə birlikdə nəşr etdirdi. Həmin tərcümədə qədim Atropatena «Avesta»nın vətəni kimi təqdim olunurdu. Üstündən uzun zaman keçməsinə baxmayaraq professor Darmesteterin bu nəşri indinin özündə də «Avesta»nın Avropa dillərinə ən mükəmməl tərcüməsi sayılır.
Əhməd bəyin qızı Sürəyya Ağaoğlunun sözlərinə görə, bu tərcümə Darmesteterlə atasının müştərək əməyinin məhsuludur. Sürəyya xanımın bu iddiası digər mənbələr tərəfindən təsdiqlənməsə də, hər halda, nəzərə almaq lazımdır ki, Darmesteter «Avesta»nın tərcüməsi üzərində işlədiyi vaxt Əhməd bəy Parisdə təhsil alırdı, üstəlik, onun ən sevimli tələbələrindən biri hesab olunurdu. Odur ki dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən olan «Avesta»nın mətninin akademik nəşrinin hazırlanmasında Əhməd bəyin bu və ya digər formada iştirakı tamamilə istisna edilə bilməz.
İstənilən halda məhz Darmesteter Əhməd bəyi Renan və Adam ilə tanış etmiş, sonuncular isə ona Parisin kübar dairələrinin qapalı məclislərinə qatılmaq imkanı yaratmışdılar.
Görkəmli fransız filosof və tarixçi Renan müasir millətlərin yaranması və təkamülü haqqında ilk orijinal konsepsiyanın müəllifidir. Belə ki, dünya elmində ilk olaraq məhz o, 1882-ci il martın 11-də Sorbonna Universitetində oxuduğu «Millət nədir?» adlı məruzəsində bu fenomenin mahiyyətini izah etməyə cəhd göstərmişdir. Həmin məruzəsində insan toplumlarının müxtəlif formalarının təkamül yolunu təhlil edən Renan belə qənaətə gəlirdi ki, millət – «tarixdə olduqca yeni bir fenomen»dir və aqrar cəmiyyətdən sənaye istehsal üsuluna keçid mərhələsində yaranıb. Bununla da o, millətin az qala bəşəriyyətlə birgə yaranması fikrini rədd edirdi. Renan əmin idi ki, «millətlər əbədi deyil, onların başlanğıcı olduğu kimi sonu da vardır».
Ağaoğlunun Parisin kübar cəmiyyətinin say-seçmə nümayəndələrinin – tanınmış siyasətçilər, yazarlar, elm və mədəniyyət xadimlərinin toplaşdığı qapalı aristokratik klubuna, Cülyetta Adamın salonuna giriş əldə etməsində Renanın rolu danılmazdır. Belə ki, Əhməd bəyin bu salona daxil olması üçün xanım Adama ünvanlanan 2 fevral 1891-ci il tarixli zəmanət məktubunu məhz Renan imzalamışdı. Nəticədə xanım Adam tərəfindən salonun qonaqlarına təqdim olunan Əhməd bəy təkcə Parisin yox, bütövlükdə Fransanın siyasi, mədəni və elmi elitasının təmsilçiləri ilə sərbəst ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmışdı.
Salonun sahibəsi olan xanım Adam həmçinin 1879-cu ildə təsis olunmuş «La Nouvelle Revue» dərgisinin naşiri və redaktoru idi. Təsadüfi deyil ki, Əhməd bəyin ilk elmi araşdırmaları, «İran cəmiyyəti» başlıqlı məqalələr silsiləsi də 1891–1893-cü illərdə məhz bu dərgidə işıq üzü görmüşdür.
Maraqlıdır ki, ilk tədqiqatlarında Ağaoğlunun İrana pərəstiş və rəğbəti açıq-aşkar sezilməkdədir. Bu məqalələrin məzmunundan aydın görünür ki, o həmin vaxt İran mədəniyyətinin inkişaf potensialı baxımından türk və digər müsəlman xalqlarının mədəniyyətlərindən üstün olması fikrində idi. Buna görə də əminliklə bildirirdi ki, gələcək islam intibahının aparıcı qüvvəsi İran olacaqdır.
Osmanlı imperiyasının imkan və perspektivlərinə isə Ə.Ağaoğlu, yumşaq desək, tənqidi yanaşırdı. O, böyük çətinliklə yenidən dirçəlməyə çalışan bu imperiyanın uğursuzluğa düçar olacağını proqnozlaşdırırdı. Əhməd bəyin fikrincə, Osmanlı dövləti heç bir halda islam dünyasının intibah və yüksəlişinin «lokomotiv»i olmaq iqtidarında deyildi. Bu mənada Polşa tarixçisi Tadeuş Svetoxovskinin belə bir fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil ki, Paris dönəmi yazılarında Ağaoğlu «İran tərəfdarı və Osmanlı əleyhdarı» kimi çıxış edirdi. Hərçənd ədalət naminə etiraf etməliyik ki, Əhməd bəy bu cür mövqe sərgiləyən heç də ilk azərbaycanlı deyildi. Eyni münasibət XIX əsrin digər görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundov üçün də səciyyəvi idi. Belə ki, qədim İran mədəniyyətini ideallaşdıran Axundov osmanlılara olan antipatiyasını gizlətmirdi.
Parisdə təhsil aldığı dönəmdə qələmə aldığı yazılarında Əhməd bəy islamdan öncəki İran tarixinin müxtəlif aspektlərinə toxunmaqla bərabər, müasir İranın dövlət dini olan şiəliyin mahiyyəti və tarixi kökləri haqqında da maraqlı fikirlər səsləndirirdi. Bu baxımdan onun 1892-ci ilin sentyabrında Londonda keçirilən IX Beynəlxalq şərqşünaslıq konfransındakı «Şiəlik təlimində məzdəki inancları» adlı məruzəsi xüsusi maraq doğurur. Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu faktiki olaraq belə nüfuzlu elmi tədbirdə çıxış etmək imkanı qazanmış ilk müsəlman araşdırmaçı idi.
Ağaoğlu məruzəsində göstərirdi ki, şiəlik – islam ehkamları ilə İranın qədim dini inanclarının, ilk növbədə məzdəkiliyin birgə məhsuludur. O, şiə təlimi ilə məzdəkilik arasında paralellər apararaq çoxsaylı tarixi faktları müqayisəli təhlil edirdi. Nəticədə şiəliklə məzdəkiliyin bir çox təməl prinsiplərinin oxşar olması və ya eyniyyət təşkil etməsi qənaətinə gəlirdi. Ağaoğlu vurğulayırdı ki, islamda şiəlik cərəyanı hələ VII əsrdə Ərəb xilafətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin nəticəsi olaraq ortaya çıxsa da, onun qəti olaraq formalaşması və islam aləmində real siyasi qüvvəyə çevrilməsi birmənalı olaraq iranlıların xidmətidir. Onun qənaətinə görə, iranlılar şiə təlimini öz milli maraqlarının müdafiəsi vasitəsinə çevirə biliblər. Bunun üçün islamın əsaslarına toxunmaq belə lazım gəlməyib; çünki iranlılar yaxşı anlayırdılar ki, sonuncu addım ərəblərin kəskin reaksiyasına səbəb ola bilər.
Ə.Ağaoğlunun fikrincə, bu baxımdan Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbu Talibin şiəlikdə mərkəzi fiqur kimi seçilməsi də təsadüfi deyildi. Belə ki, Əli ilə düşmənçilik edən ilk üç xəlifə – Əbu Bəkr, Ömər və Osman eyni zamanda iranlıların qatı düşməni hesab olunurdular, çünki məhz onların hökmranlığı dönəmində Sasanilər dövlətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Bu mənada iranlıların nəzərində Əli ərəb mənşəyinə baxmayaraq sonuncu Sasani hökmdarı ilə birlikdə ərəblərin şiddət və özbaşınalığından haqsız yerə zərər çəkmiş şəxsiyyət idi. Ən əsası isə iranlıların imam Əliyə olan rəğbətinin başlıca səbəbi onun ikinci oğlu, şiələrin böyük ehtiramla yanaşdıqları imam Hüseynin sonuncu Sasani hökmdarı III Yezdəgirdin qızı ilə evli olmasıydı. Bu səbəbdən Hüseyn iranlılar üçün təkcə xilafətdə ali hakimiyyətə qanuni haqqı olan Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi deyil, həm də Sasani taxt-tacının varisi və İranın islamaqədərki ənənələrinin davamçısı idi. Məlum olduğu kimi, şiə təliminə əsasən yalnız Əli və onun birbaşa varisləri olan imamlar dünyanın bütün müsəlman icmasına rəhbərlik etmək üçün müstəsna hüquqa malikdirlər.
Əhməd bəyin fikrincə, iranlılar Sasanilər sülaləsinin bütün hüquqlarını Əlinin əsas varisi olan imam Hüseynə ötürməklə İranın milli və dini simvolu olan şiəlik təlimini yaradıblar. O bundan çıxış edərək göstərirdi ki, hər bir şiə ilk növbədə iranlıdır, çünki İran kimliyinin təzahürü olan şiə doktrinası mahiyyət etibarilə İranın islamaqədərki tarixi ünsürlərinin daimiliyi və davamlılığı haqqında baxışları təcəssüm etdirir.
Məruzənin sonunda Ağaoğlu bu nəticəyə gəlirdi ki, şiəliyin yaranması iranlıların yadelli ərəblərin yeni dini qarşısında tam təslim olmaq istəməməsindən qaynaqlanırdı. Bu mənada şiəlik İranın milli dini, eyni zamanda ərəblər tərəfindən məğlub edilmiş, lakin sonadək ram olunmamış iranlı ruhunun ifadəsi idi. Ərəblərin islam dünyasındakı dominantlığına qarşı iranlıların təbii özünüqoruma reaksiyası olan şiəlik eyni zamanda ərəb hegemonluğuna qarşı mücadilədə onların əsas ideoloji silahı idi.
Parisdə təhsil aldığı illərdə Ağaoğlu İran tarixi və mədəniyyətinə nə qədər böyük rəğbət bəsləsə də, bu dönəmdə belə o, doğma torpağını ürəkdən sevən və bütün vücudu ilə ona bağlı olan bir insan olaraq qalırdı. Onun 1892-ci ilin sentyabrında şərqşünasların beynəlxalq konfransında iştirak etmək məqsədilə Londona ikihəftəlik səfəri zamanı qələmə aldığı və Tiflisdə nəşr olunan «Kavkaz» qəzetində işıq üzü görən yol qeydləri bunun əyani sübutudur. Belə ki, Britaniya paytaxtının görməli yerləri ilə tanış olan Əhməd bəyin gözləri önündə ilk növbədə doğma Şuşanın mənzərələri canlanırdı. Bu baxımdan Londonun dünya şöhrətli Hayd Parkının onda yaratdığı təəssürat xüsusilə maraqlıdır. O yazırdı: «Budur, bu da Hayd Park. Özünü elə bil Şuşada, Topxanada, ya da köhnə dustaqxananın yanındakı erməni bulvarında hiss edirsən. Budur, dəstə-dəstə azərbaycanlı və erməni avaraları gözlərim önündə canlanır. Onlar Tuman xanın fantastik sərgüzəştlərindən dastanlar, ya da imam Əlinin şərəfinə qəsidələr oxuyan bir aşığın, yaxud dərvişin dövrəsinə yığışıblar…»
Ağaoğlu Britaniya paytaxtının tarixi və memarlıq abidələri ilə bərabər, elm ocaqları və universitetlərinə də xüsusi maraq göstərirdi. 1892-ci il sentyabrın 9-da konfrans iştirakçılarının Britaniya Muzeyinə birsaatlıq qısa ekskursiyası zamanı onu burada ən çox valeh edən Şərq dillərindəki əski və nadir əlyazmalar olmuşdu. Məruzəçisi olduğu konqres bitdikdən sonra Britaniya Muzeyinin İran və semit bölmələri rəhbərlərinin razılığı ilə Əhməd bəy bir həftə ərzində buradakı əlyazmalarla daha yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdı. O etiraf edirdi ki, Türkiyə, İran, Misir, Hindistan və digər Şərq ölkələrindən gətirilmiş əlyazmaların sayı və orijinallığına görə dünyanın heç bir kitabxanası Britaniya Muzeyi ilə rəqabət apara bilməz.
Ağaoğlu Britaniyada olduğu zaman baş çəkdiyi Kembric və Oksford universitetlərini də böyük həyəcanla təsvir edirdi. O, «mühitdən uzaq, əlahiddə fəaliyyət göstərən» bu elm ocaqlarında təhsil almaq və elmi araşdırmalarla məşğul olmaq üçün ideal bir şəraitin yaradıldığını vurğulayırdı. Bu da, onun fikrincə, tələbə və professor-müəllim heyətinə, gündəlik məişət problemlərinin həllinə əlavə vaxt və enerji sərf etmədən bütün səylərini təhsil və elmi tədqiqatlara yönəltməyə imkan verirdi.
Parisdə təhsil aldığı illərdə Əhməd bəy həmçinin Qərb cəmiyyətinin həyatını uşaqlıqdan yaxşı tanıdığı Şərqin gündəlik praktikası ilə müqayisə edərək onlardan hər birinin müsbət və mənfi cəhətlərini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Bu baxımdan Parisdəki həyat Əhməd bəyə yalnız Qərbi anlamaq yox, həm də Şərqi yenidən kəşf etmək imkanı verirdi.
1889-cu ildə Parisdə keçirilən və Böyük Fransa inqilabının 100 illiyinə həsr olunan ümumdünya sərgisi bu məsələdə ona yardımçı oldu. Qərbin ən son elmi-texniki və mədəni nailiyyətlərinin nümayiş olunduğu həmin sərgiyə dünyanın hər yerindən, o cümlədən müsəlman ölkələrindən nüfuzlu qonaqlar təşrif buyurmuşdular. Həmin qonaqlar arasında İranın ozamankı hökmdarı Nəsrəddin şah Qacar da var idi. Əhməd bəyə Fransa prezidenti Sadi Karno tərəfindən Nəsrəddin şahın qarşılanması mərasimini izləmək nəsib olmuşdu. Mərasimin gedişində Şərq və Qərb sivilizasiyalarını təmsil edən bu iki dövlət başçısının görünüş və davranışlarındakı kəskin fərq onda dərin təəssürat yaratmışdı.
Ağaoğlu şahidi olduğu bu səhnəyə çox simvolik qiymət verərək onu demokratiya ilə despotizmin, azadlıqla əsarətin amansız qarşıdurması kimi dəyərləndirirdi: «Şahın tacındakı brilyantlar gözləri qamaşdırırdı. Sinəsi cəvahiratlarla örtülü idi. İri gözləri, qalın çatıq qaşları, dik başı təsviri mümkün olmayan bir qürur və təkəbbür ifadə edirdi… Sadi Karnonun sadə siyah redinqotu[7 - Redinqot – uzunətəkli sürtük], dik bəyaz qalstuku, təvazökar davranışı bu qürur və təkəbbürlə tam bir təzad təşkil edirdi. Mən ilk dəfə hürr və sərbəst milləti təmsil edən rəhbərlə əzəmət və təkəbbürü təmsil edən bir despotu yan-yana görürdüm».
Taleyin hökmü ilə Əhməd bəy bu olaydan sonra bir daha Parisdə İran şahı ilə qarşılaşmalı oldu. Bu ikinci görüş də onu Şərqin həmin dönəmdəki durumu barədə acı düşüncələrə qərq etdi. Ağaoğlu Nəsrəddin şahı nəzərdə tutaraq yazırdı: «Gecə idi, yenə xalqın iki cərgəsi arasından keçirdi. Yolda üzərindəki xəzli paltosunu nəyə görə isə çiyninin bir hərəkəti ilə yerə atdı. Və arxasınca gələn sədr-əzəmə (birinci nazir, baş nazir) dönərək «Götür!» əmrini verdi. Zavallı sədr-əzəm bütün camaatın gözü önündə yerə qədər əyilərək paltonu qaldırdı və qolu üzərinə alaraq bir uşaq kimi onun arxasınca getdi. Şahın bu ədası və sədr-əzəmin bu cür aşağılanması Şərq istibdadının mahiyyətini göstərən açıq örnəklərdəndir!»
Təbiətinə xas olan ədalət hissi və azadlıq istəyi Əhməd bəyi zaman keçdikcə səlahiyyət sahiblərinin hər cür təkəbbür, özbaşınalıq və zülmünə qarşı prinsipial, barışmaz mübarizə çevirəcəkdi. Şərq cəmiyyətində belə hallara hər yerdə və hər gün rast gəlindiyini nəzərə alsaq, xarakterinə görə olduqca emosional və həssas olan Əhməd bəyin həyatı boyunca özünə saysız-hesabsız güclü düşmənlər qazanması təəccüblü görünməməlidir.
Əhməd bəy Parisdə həmçinin özü kimi saf və təmiz insanların simasında xeyli sayda sadiq dostlar da qazandı. Burada tanış olduğu və ünsiyyət qurduğu «İttihad və Tərəqqi» partiyasının[8 - «İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Osmanlı dövlətində qurulmuş, 1908–1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olmuş siyasi təşkilat. Bu partiya monarxın hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış hakimiyyət quruluşunu – konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya kimi qəbul etmişdi (red.).] gələcək liderləri də həmin dostlar sırasında idilər. Əhməd bəyin Türkiyənin gələcək təhsil naziri doktor Nazim və Əhməd Rıza ilə xüsusilə sıx və isti münasibətləri yaranmışdı. Əhməd bəyin «Gənc türklər»[9 - «Gənc türklər» – XIX əsrin II yarısında Osmanlı dövlətində formalaşmış, ölkədə liberal islahatların həyata keçirilməsi və konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizə aparan siyasi hərəkat] hərəkatının üzvü olan bu yeni dostları arasında Əhməd Rızanın xüsusi yeri vardı. O, Osmanlı sultanının Fransada ali təhsil almış ilk təbəələrindən biri idi. Təhsilini bitirdikdən sonra Osmanlı dövlətinin Təhsil Nazirliyinin strukturlarında yetərincə yüksək vəzifələr tutsa da, Sultan II Əbdülhəmid istibdadına qarşı çıxdığı üçün ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdu. Əhməd Rıza Fransada çətinlik və məhrumiyyətlərlə dolu mühacirət həyatını Türkiyədəki rahat yaşayışdan üstün tutmuşdu.
«Gənc türklər» hərəkatının baş ideoloqu olan Ə.Rıza öz siyasi baxışlarının doğruluğuna sarsılmaz inamı və dürüstlüyü ilə seçilirdi. Bu isə gənc və idealist Əhməd bəydə ona qarşı dərin hörmət oyatmışdı. Belə ki, Parisdə maddi sıxıntılar içərisində yaşamasına baxmayaraq Ə.Rıza Fransanın bir çox məşhur şəxslərinin, o cümlədən onu yaxından tanıyan ölkənin gələcək baş naziri Jorj Klemansonun (1841–1929) himayə və yardımından imtina etmişdi. Həmçinin Sultan II Əbdülhəmid Parisdəki səfiri vasitəsilə ona siyasi fəaliyyətdən əl çəkəcəyi təqdirdə 100 min frank təklif etmişdi. Lakin Rıza sultanın həmin təklifini də rədd etmişdi. Onun bu davranışı isə Əhməd bəydə unudulmaz təəssürat yaratmışdı.
Əhməd Rıza ilə ilk görüşə böyük həyəcanla getdiyini xatırlayan Əhməd bəy tərcümeyi-halında yazırdı: «Mənzilin zəngini basarkən əlim titrəyirdi. Qapı açıldı. Qarşıma uzunboylu, bəyaz üzlü, azca ağarmış saqqalı olan bir insan çıxdı. Bu, Əhməd Rıza idi. Kəkələyərək gəlişimin səbəbini anlatdım. Əlimdən tutdu, içəri çəkdi. Kiçik bir otaqda qarşı-qarşıya oturduq. Məndən məmləkətimi, təhsilimi bitirdikdən sonra nə işlə məşğul olacağımı soruşdu…
«Yaxında, lap yaxında Türkiyədə hürriyyət olacaq! O zaman mən İstanbula dönəcəyəm. Məni mütləq axtararsınız», – deyə bildirdi.
Birdən gözlərim ayaqlarına dikildi. Corabları bir-birinə uyğun gəlmirdi. Baxdığımın fərqinə vardı. Gülərək «hürriyyət bu qədər məhrumiyyətlərə dəyməzmi?» – dedi».
Biri rusların əsiri olan Qafqazdakı türk diyarından, digəri isə vaxtilə qüdrətli türk dünyasının sonuncu müstəqil parçası olan Osmanlı dövlətindən Fransa paytaxtına gəlmiş bu iki ruh arxadaşı asanlıqla ümumi dil tapa bildi. Çünki onları yalnız qürbətçilik hissi deyil, həm də ümumi ideallar, sarsılmaz azadlıq eşqi və xalqlarının tərəqqisinə yardımçı olmaq istəyi birləşdirirdi. Bu səbəbdən də azadlıq və bərabərlik ideallarının təntənəsi üçün bu qədər qanların axıdıldığı əsrarəngiz Parisdə əsası qoyulan həmin dostluğa Ağaoğlu və Rıza bütün ömürləri boyunca, sonuncunun 1930-cu ilin fevralında vəfatınadək sadiq qaldılar.
Lakin həyatının Paris dönəminin ən önəmli nəticəsi, heç şübhəsiz ki, Ağaoğlunun mükəmməl təhsil alması və onun akademik dairələrlə yanaşı, fransız ictimaiyyətinin də diqqətini cəlb edən ilk elmi əsərləri idi. Hətta müsəlmanlara və islama elə də rəğbət bəsləməyən, ümumiyyətlə, tərif söyləməkdə çox xəsis olan Renan belə Ağaoğlunun tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirərək onun bir alim kimi parlaq gələcəyi olduğunu deyirdi.
Renan Əhməd bəyə təhsilini başa vurduqdan sonra həmişəlik Avropada qalmağı məsləhət görmüşdü: «Sən dünya miqyaslı alim olmaq imkanına malik bir insansan, məmləkətinə qayıtma. Şərq səni udacaq». Ə.Ağaoğlunun sevimli müəlliminin bu təklifinə cavabı isə qısa və qəti olmuşdu: «Şərqin də oxumuş insanlara ehtiyacı var. Sizdən öyrəndiklərimi məmləkətimdəki soydaşlarıma öyrədəcəyəm».
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68289502) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani
2
Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı
3
Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.
4
Santim – Fransanın xırda pul vahidi. 1 frank = 100 santim.
5
Zərdüştilik – qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, Orta Asiya, İran, Əfqanıstan, eləcə də Yaxın və Orta Şərqin bir sıra digər ölkələrində geniş yayılmış din. Bu din M.ö. VI əsrin ortalarına kimi yaşadığı ehtimal olunan Zərdüşt peyğəmbərin adı ilə tanınıb. Zərdüştilik üçün dualizm – xeyir və şər başlanğıcların əbədi mübarizəsi xarakterik hesab olunur. Müqəddəs kitabı «Avesta»dır (red.).
6
Məzdəkilik – erkən orta əsrlərdə İranda və bir sıra qonşu ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmış dini-fəlsəfi təlim. Bu təlim V əsrin sonu – VI əsrin əvvəlində İranda eyniadlı hərəkata rəhbərlik etmiş Məzdəkin adı ilə tanınıb. Lakin təlimin özü bundan xeyli əvvəl, hələ III əsrdə yaranıb. Məzdəkilik də zərdüştilik kimi dualizm – işıq və zülmətin mübarizəsi prinsipinə əsaslanıb. Bu təlim tərəfdarları ətraf aləmə şərin (zülmətin) deyil, xeyrin (işığın) təcəssümü kimi baxıb hesab ediblər ki, iki başlanğıc arasında mübarizə elə «bu dünyada» xeyirin şər üzərində qanunauyğun qələbəsi ilə bitəcək (red.).
7
Redinqot – uzunətəkli sürtük
8
«İttihad və Tərəqqi» partiyası – 1889-cu ildə Osmanlı dövlətində qurulmuş, 1908–1918-ci illərdə qısa fasilələrlə hakimiyyətdə olmuş siyasi təşkilat. Bu partiya monarxın hakimiyyətinin konstitusiya ilə məhdudlaşdırılmış hakimiyyət quruluşunu – konstitusiyalı monarxiyanı əsas ideya kimi qəbul etmişdi (red.).
9
«Gənc türklər» – XIX əsrin II yarısında Osmanlı dövlətində formalaşmış, ölkədə liberal islahatların həyata keçirilməsi və konstitusiyanın bərpası uğrunda mübarizə aparan siyasi hərəkat
Айдын Балаев
Тип: электронная книга
Жанр: Биографии и мемуары
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: Altun Kitab / Алтын Китаб
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Əhməd bəy Ağaoğlu, электронная книга автора Айдын Балаев на азербайджанском языке, в жанре биографии и мемуары