Главная страница | Биографии и мемуары | Şah Abbas

Şah Abbas
Cahid Aydoğmuşoğlu
Tarixi yaradanlar
"Qanuni" ləqəbli Sultan I Süleyman Osmanlı dövləti üçün kimdirsə, Şah I Abbas da Səfəvi dövləti üçün odur.Bu kitabı oxuduqca yüxrıdakı fikrin doğruluğuna şübhəniz qalmayacaq.

Cihad Aydoğmuşoğlu
Şah Abbas


Şah Abbas məmləkətin abadlığı və rəiyyətin asayişi sarıdan gördüyü işlərlə bütün dünyada məşhurdur.
    Abbasqulu ağa Bakıxanov

I FƏSİL
Səfəvi dövlətinin quruluşundan Şah Abbasa qədər

Səfəviliyin meydana çıxması
Səfəvilər bir təriqət olaraq meydana çıxsalar da, bir müddət sonra siyasi təşkilat yaratmağa nail olan xanədana çevrildilər. Bu təriqətin meydana gəlməsi XIII əsrə təsadüf edir. Həmin dövrdə İranda türkmən şeyxlərinin nüfuzu yüksəlməyə başlamışdı. Belə ki, monqollar hədsiz dərəcədə qəliz ibarələrlə islam dəyərlərini öz mədəniyyətləri ilə əlaqələndirməyə çalışan fars alimləri ilə müqayisədə daha sadə dildə danışan türkmən dərvişlərinə üstünlük verirdilər. Üstəlik, monqollar qəbilə ənənələri baxımından türkmənləri özlərinə daha yaxın sayırdılar.
Səfəviyyə təriqətinin başçısı Şeyx Səfiəddin-Ərdəbili (1252 – 1334) idi. O, 1252-ci ildə Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərinə yaxın Ərdəbil şəhəri ətrafında dünyaya gəlmişdi. Altı yaşında yetim qalan Səfiəddin ilk gənclik illərindən dinə qarşı böyük maraq duymuş və öz dünyagörüşünə uyğun mürşid[1 - Mürşid – dini-fəlsəfi, ictimai-siyasi cərəyanın, birliyin və ya cəmiyyətin rəhbəri, müridin müəllimi (red.)] axtarmağa başlamışdı. Uzun axtarışlar nəticəsini verdi və o, Şeyx Tacəddin Ceylani ilə rastlaşdı. Səfiəddin sonralar həmin şeyxin qızı Bibi Fatimə ilə evlənəcəkdi.
Şeyx Tacəddindən aldığı biliklər sayəsində dini baxışlarını təkmilləşdirən Səfiəddin ruhani həyat yaşamağa başladı, digər müridlər[2 - Mürid – bir müsəlman təriqət şeyxinə və ya mürşidinə tabe olaraq ondan təriqətin üsul və mərasimlərini öyrənən adam; şagird (red.)] arasından seçilib şöhrət qazandı. Qayınatasının vəfatından sonra onun yerinə Səfiəddin keçdi. Bununla da Səfəvi təkkəsi[3 - Təkkə – təriqət mənsublarının bir araya yığışdığı, təlimat aldığı, ilahi hikməti və Allah sеvgisini öyrənib anladığı məkan (red.)] meydana çıxdı, eyni zamanda Səfəvilər tarixi başlamış oldu. Müridləri Səfiəddinə «Ey piri-türk» deyə müraciət edirdilər.
Elxanilər[4 - Elxanilər (və ya Hülakülər dövləti) – 1258-cı ildə Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xan (1258 – 1265) tərəfindən yaradılmış dövlət. 1357-ci ildə süquta uğramışdır. (red.)] dövründə Səfiəddinin bir övliya kimi nüfuzu bütün Ərdəbili bürümüşdü. Fəaliyyəti hətta Dəşti-Qıpçaq və Krıma qədər uzanan Şeyx Səfiəddin sayəsində Səfə-viyyə təriqəti çox geniş əraziyə yayılmışdı. Azərbaycan başda olmaqla, Gilan, Mazandaran, Xorasan, Buxara, Anadolu və Rumeli bölgələrində minlərlə mürid onun təkkəsinə qoşulmuşdu.
1334-cü ildə Şeyx Səfiəddin 85 yaşında dünyasını dəyişdi. Onun yerini isə öncə oğlu Sədrəddin (1392-ci ilədək), ardınca nəvəsi Xoca Əli (1429-cu ilədək) tutdu. 1429 – 1447-ci illərdə təriqətə Səfiəddinin nəticəsi Şeyx İbrahim rəhbərlik etdi. Həmin dövrdə səfəvilik dini hərəkata çevrildi, xüsusilə Anadolu və Suriyada geniş yayıldı. Türkiyənin görkəmli tarixçilərindən Faruk Sümərin yazdığına görə, tamamilə sünni təriqət kimi meydana çıxan bu hərəkat Şah İsmayılın babası Şeyx Cüneydin zamanında şiəliyə meyil etməyə başladı.
Şeyx Səfiəddinin nəvəsi Xoca Əli görkəmli sərkərdə Əmir Teymurla (1336 – 1405) yaxın münasibətlərə və onun üzərində ciddi təsirə malik idi. Səfəvi şeyxinə böyük rəğbət bəsləyən Teymur ondan iltifatını əsirgəməmiş, hətta ətraf ərazilərlə birlikdə Ərdəbili ona bağışlamışdı. Bundan başqa, Ankara üzərinə hərbi yürüşdən (1402-ci il) qayıdarkən əmir Ərdəbilə gəlmiş, Anadoludan gətirdiyi 30 min əsiri Xoca Əlinin xahişi ilə ona bağışlamışdı. Teymur gedəndən sonra həmin əsirlər səfəviyyə təriqətinə daxil olmuşdular.
Xoca Əli 1429-cu ildə Qüdsdə vəfat edincə yerinə, yuxarıda da yazdığımız kimi, onun oğlu, Səfiəddinin nəticəsi İbrahim keçmişdi. «Şeyx Şah» kimi də tanınan Şeyx İbrahim 1447-ci ildə dünyasını dəyişdikdən sonra qardaşı Cəfər təriqət başçısı elan edilmişdi.
Cəfərin şeyx elan edilməsindən bir müddət sonra Şeyx İbrahimin altı oğlundan böyüyü Şeyx Cüneydlə əmisinin arasında dini baxışlar səbəbindən fikir ayrılıqları yarandı. Bu isə onların münasibətlərinin soyumasına gətirib çıxardı. Belə ki, Şeyx Cüneyd şiəliyə meyillənmiş, rafizə[5 - Rafizə – şiələrdə təriqət adı (red.)] tərəfdarı kimi çıxış etməyə başlamışdı.
Əmisi ilə arası dəyən Şeyx Cüneyd atasının müridlərindən bir qismini başına yığıb Aran, Azərbaycan və Şərqi Anadolu bölgələrində yaşayan köçəri türkmən yurdlarına yollandı. Onun burada apardığı aramsız təbliğat sayəsində tərəfdarları xeyli artdı və böyük şöhrət qazandı. Bununla da Səfəvi tarixində yeni bir dövr başladı. Şeyx Cüneyd təkcə dini baxımdan güclü şəxsiyyət deyildi, eyni zamanda maddi gücə sahib idi, üstəlik, siyasi iddia ortaya qoyur, hakimiyyəti ələ keçirmək barədə düşünürdü. Həmin vaxt indiki İranın böyük hissəsində iqtidar sahibi olan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şah (1397 – 1467) bu təhlükəni sezdi. O, yaxın dostu Şeyx Cəfərin tövsiyəsi ilə Şeyx Cüneyddən başının dəstəsini dağıtmağı və Qaraqoyunlu torpaqlarını tərk eləməyi tələb etdi. Cüneyd bununla razılaşmalı oldu və ata yurdundan ayrılıb Anadoluya yollandı. Öncə ovaxtkı Osmanlı padşahı II Murada, sonra isə Qaramanoğlu İbrahim bəyə sığınmaq istədi. Bu cəhdləri nəticəsiz qaldıqda Toros dağlarında yaşayan varsaq türklərinə, ardınca da Suriyaya üz tutdu. Lakin həmin səyləri də boşa çıxdı. Axırda bütün ümidini Qaraqoyunluların rəqibi olan Ağqoyunlulara bağladı və Uzun Həsənə[6 - Uzun Həsən (1423 – 1478) – Ağqoyunlular sülaləsinin IX hökmdarı. 1453-cü ildən 1478-ci ilə qədər hakimiyyətdə olmuş, 1468-ci ildə müasir İraqı, Türkiyənin bir hissəsini, Cənubi Qafqazı, İranın böyük hissəsini və Suriyanın bir hissəsini əhatə edən Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoymuşdur (red.).] pənah apardı.
Qatı şəkildə sünni olmasına baxmayaraq Uzun Həsən şiə tərəfdarı kimi tanınan Şeyx Cüneydi əldən buraxmaq istəmədi. Bunun isə bircə səbəbi var idi: ondan rəqibi Cahan şaha qarşı istifadə eləmək! Çünki Şeyx Cüneyd ətrafına nə az, nə çox, düz iyirmi min silahlı adam toplaya bilmişdi.
Beləliklə, Cüneydi himayəsinə alan Ağqoyunlu hökmdarı hətta bacısı Xədicə Bəyimin 1458-ci ildə onunla evlənməsinə icazə verdi. Bu izdivac Şeyx Cüneydə Ağqoyunlu ölkəsində sərbəst fəaliyyət göstərmək imkanı yaratdı. Nəticədə isə şiəliyin siyasiləşməsinə və gələcəkdə yeni şiə dövlətinin meydana çıxmasına yol açdı.
Anadolu türklərinin böyük bir qismini tədricən səfəvi təriqətinə bağlayan məhz Şeyx Cüneyd olmuşdur. Həmin dövrdən etibarən səfəvilər Anadoluda dini və siyasi məqsədlərlə qızılbaş türklərini yetişdirməyə başladılar. Sonradan isə qızılbaşlar[7 - Qızılbaşlar – XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu və İran ərazisində məskunlaşmış türk tayfaları ittifaqı. Öncə şamlu, rumlu, ustaclı, əfşar, təkəli, qacar və zülqədər tayfalarından ibarət olan qızılbaşların tərkibinə sonralar bayat, baharlı, alpaut və b. tayfalar da qatılıb. Bu tərkibdə yeganə irandilli tayfa talışlar olub. Qızılbaşlar 12 şiə imamının şərəfinə başlarına 12 qırmızı zolaqlı çalma bağladıqları üçün belə adlandırılıblar (red.).] Anadoludan İrana axın etdilər.
1460-cı ildə Şeyx Cüneyd dünyasını dəyişdi. Onun yarımçıq qalan fəaliyyətini isə Uzun Həsənin bacısından olan oğlu Heydər davam etdirdi. Şeyx Heydər ilk vaxtlar Anadoludakı tərəfdarlarının sayını artırmaqla məşğul oldu. Bir müddət sonra dayısı Uzun Həsənin Dəspinə xatundan[8 - Dəspinə xatun (1438 – 1507) – Trabzon imperatoru olan IV İohannın qızı idi. Atası onu Ağqoyunlularla ittifaq bağlamaq məqsədi ilə 1458-ci ildə Uzun Həsənlə evləndirmiş, lakin bu, Trabzon imperiyasının 1461-ci ildə Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsini əngəlləyə bilməmişdi (red.).] olan qızı Aləmşah bəyimlə evlənən Şeyx Heydərin həmin izdivacdan üç oğlu dünyaya gəldi. Bunlar Sultan Əli, İsmayıl və İbrahim idi.
Zaman keçdi və iş o yerə çatdı ki, Şeyx Heydər Anadoluda mövqelərini gücləndirmək üçün yerli əhali arasında təbliğatı sürətləndirdi, hətta üsyanlar qaldırmaqdan çəkinmədi. Uzun Həsənin vəfatından sonra onun yerinə keçən Sultan Yaqub (1464 – 1490)[9 - 1478-ci ildə taxta çıxan Sultan Yaqubun hakimiyyəti 12 il sürmüşdür (red.).] getdikcə böyüyən səfəvi təhlükəsini görərək Şeyx Heydərdən itaət və sədaqət andı içməyi tələb etdi. Qazı hüzurunda and içən Şeyx Heydər Ərdəbilə qayıtdı. O, buranı sözün həqiqi mənasında hərbi-siyasi qərargaha çevirdi. Məqsədi atasının hakimiyyət uğrunda yarımçıq qalmış mübarizəsini başa çatdırmaq, eyni zamanda onun qisasını Şirvanşahdan almaq idi[10 - Məsələ burasındadır ki, Şeyx Cüneyd öz təsir dairəsini genişləndirmək məqsədi ilə Şirvanı zəbt etmək fikrinə düşmüş və 10 min tərəfdarı ilə hərbi yürüşə başlamışdı. İşi belə görən Şirvanşah Xəlilüllah böyük ordu ilə onun qarşısına çıxmış, 1460-cı ildə baş verən döyüşdə Cüneyd öldürülmüş, tərəfdarları ağır məğlubiyyətə uğradılmışdır. Bəzi mənbələrə görə isə o, öncə əsir alınmış, daha sonra Şirvanşahın əmri ilə edam edilmişdir (red.).]. İş o yerə çatmışdı ki, hətta təkkənin otaqları belə silah anbarını xatırladırdı.
1486-cı ildə Şeyx Heydər on min nəfərlik ordusu ilə Dərbəndi aşaraq dağlı xalqlar üzərinə yürüş etdi. Bu səfərdən altı min xristian əsir və bol qənimətlə geri dönən şeyxin uğurlu hərbi yürüşü onun şöhrətini xeyli artırdı.
1488-cı ildə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun icazəsi ilə yenidən «kafir» çərkəzlər üzərinə yürüşə çıxan Şeyx Heydərin aqibəti faciəli oldu. Əslində, atasının intiqamını almaq istəyən şeyx Şirvanşah Fərrux Yasar tərəfindən öldürüldü. Bu xəbəri eşidən Səfəvi təkkəsinə bağlı müridlər Ərdəbildə Şeyx Heydərin böyük oğlu Əlinin başına toplaşdılar. Hadisələrin belə inkişafını təhlükə olaraq görən Sultan Yaqub həm Əlini, həm də onun iki qardaşını – İsmayıl və İbrahimi, eləcə də onların anasını həbs etdirib Şiraz yaxınlığındakı İstəxr qalasına saldırdı.
1490-cı ildə Sultan Yaqub öldü. Bundan sonra hakimiyyət onun azyaşlı oğlu Sultan Baysunqura ötürülsə də, cəmi iki il sonra vəziyyət tamamilə dəyişdi. Uzun Həsənin başqa bir nəvəsi Rüstəm 1492-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirdi. Ağqoyunlu şahzadələrindən Maqsud Mirzənin oğlu olan yeni hökmdar taxta çıxdıqdan bir il sonra Şeyx Heydərin arvadını və övladlarını zindandan azad etdi. Aradan bir müddət keçdi və səfəvilərin şeyxi Sultan Əlinin nüfuzu görünməmiş şəkildə artmağa başladı. Bundan qorxuya düşən Sultan Rüstəm onu həbs etdirmək qərarına gəldi. Lakin hər şey o qədər də asan olmadı – Əlinin rəhbərlik etdiyi səfəvilər Ağqoyunlu qoşunu ilə döyüşə çıxdılar. 1494-cü ildə baş verən həmin döyüşdə Əli həlak oldu, dəstəsi isə dağıldı.
Rüstəm bəy Sultan Əli tərəfindən xələf olaraq seçilən İsmayılı da ələ keçirmək fikrində idi. Lakin bu alınmadı. Belə ki, İsmayılı Ərdəbildəki Məhəlleyi-Rumiyanda (Anadolulular məhəlləsi) yaşayan Aba və ya Əbə adlı bir qadın gizlətmişdi. Sonra isə şamlı boyundan olan Lələ Hüseyn bəy, dulqədirli Dədə Abdal bəy və anadolulu Göy Əli onu Gilana qaçırtmağı bacarmışdılar.

Şah I İsmayıl
Sultan Rüstəmin 1497-ci ildə öldürülməsindən iki il sonra İsmayıl babası Uzun Həsənin qurduğu dövlətə sahib çıxmaq üçün Lahicandan (Gilan əyalətində şəhər – red.) yola çıxdı. Bu vaxt onun cəmi 12 yaşı vardı. İsma-yılın gəlişindən xəbər tutan səfəvi tərəfdarları Anadolu və Suriyadan Ərdəbilə axışdılar.
Beləcə, ətrafına böyük qüvvə toplayan İsmayılın ilk işi babasını öldürən Şirvanşah Fərrux Yasara hücum çəkmək oldu. 1501-ci ildə onu məğlub edərək öldürtdürən, cəsədini isə yandırtdıran İsmayıl ardınca Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd Mirzəyə qalib gəldi. Bu zəfərdən sonra İsmayıl Təbrizə daxil oldu, hökmdar tacını başına qoydu, öz adına sikkə kəsdirdi və «Şah» ünvanını aldı.
Beləliklə, Şah İsmayıl Azərbaycanda Səfəvi dövlətini qurmuş oldu. 1509-cu ildən etibarən isə o artıq bütün İranı, Azərbaycanı, İraqı və Şərqi Anadolunu, eləcə də başqa əraziləri əhatə edən qüdrətli bir dövlətə sahib idi. Səfəvilər dövlətinin sərhədləri ümumilikdə Şərqi Anadoludan Orta Asiyaya qədər uzanırdı.
Bu qüdrətli imperiya 1514-cü il avqustun 23-də Osmanlı ordusu ilə Çaldıranda baş verən tarixi döyüşdə ağır zərbə aldı. Həmin savaşda mərdliklə vuruşan Səfəvi ordusu odlu silahlarının olmaması səbəbindən məğlubiyyətə uğradı. Şah İsmayıl İranın içərilərinə doğru geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Osmanlı hökmdarı I Səlim (və ya Yavuz Sultan Səlim) 1514-cü il sentyabrın 5-də Səfəvilərin paytaxtı Təbrizə daxil oldu. Burada cəmi səkkiz gün qalandan sonra şəhəri tərk elədi, həmin qışı Azərbaycanda keçirib Osmanlı ordusu və sarayı daxilində baş qaldıran bəzi narazılıqlar səbəbi ilə geri qayıtdı.
I Səlim Təbrizi tərk etdikdən təqribən bir ay sonra Şah İsmayıl paytaxta döndü. Çaldırandakı məğlubiyyətdən tərəfdarları arasında nüfuzu azalan və əhval-ruhiyyəsi sarsılan hökmdar bir daha döyüş meydanına girmədi. Hər ili ayrı bir şəhərdə yaşayaraq ömrünü beləcə başa vurdu. Onun bu laqeydliyi üzündən Bəlx və Qəndəhar Səfəvi hakimiyyətindən çıxdı. Şah İsmayılın son zamanlarında baş verən əhəmiyyətli hadisələri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
• Özbəklərin yenidən Xorasanı ələ keçirməsi;
• Şah İsmayılla Şirvan hakimi Şeyx Şah arasında sülh müqaviləsinin bağlanması;
• Şah İsmayılın Osmanlılara qarşı alman imperatoru Şarldan yardım istəməsi…
O. 1524-cü il mayın 23-də Sərab (indiki İran ərazisində qədim şəhər – red.) yaxınlığında vəfat etdi. Cənazəsi Ərdəbilə gətirildi və ulu babası Şeyx Səfiəddinin (və ya qısaca Şeyx Səfinin) yanında dəfn edildi.
Şah İsmayılın vəfatından sonra Səfəvi xanədanına dəstək verən türkmən boyları öz aralarında qovğaya girişdilər. Bu qovğa hakimiyyət dairələrində də özünü göstərməyə başladı: farslarla türklər arasında çəkişmələr getdikcə şiddətləndi.

Şah I Təhmasib
On yaşında atasının yerinə keçən və sayca ikinci Səfəvi hökmdarı olan I Təhmasib (1514 – 1576) yetkinlik çağına çatana qədər qızılbaş əmirlərinin himayəsində oldu. Bu isə, təbii ki, mərkəzi hakimiyyətin sarsılmasına gətirib çıxardı. Çünki həmin dövrdə qızılbaş əmirləri arasında özbaşınalıq adi hal almağa başlamışdı. Əvvəllər şaha qeyd-şərtsiz itaət edən əmirlər indi mövqe, mənsəb, sərvət, mal-mülk davasına qalxmışdılar. Onlar istədiklərini əldə edə bilməyəndə üsyan qaldırır, Səfəvi dövlətindən üz döndərərək Osmanlı imperiyasına sığınırdılar. Bu vəziyyətdən məharətli şəkildə yararlanan ovaxtkı Osmanlı hökmdarı Sultan I Süleyman[11 - Sultan I Süleyman (1494 – 1566) – Osmanlı imperiyasının 10-cu padşahı. Qərb dünyasında «Möhtəşəm Süleyman», Şərqdə isə ədalətli idarəçiliyinə görə «Qanuni Sultan Süleyman» olaraq da tanınır. 1520-ci ildən ölümünə qədərki müddətdə, təqribən 46 il sultanlıq etmişdir. Osmanlı tarixinin ən uzun müddət taxtda oturan və ən çox hərbi səfərə çıxan sultanıdır (red.).] Azərbaycan, İraqi-Əcəm və İraqi-Ərəbə üç dəfə yürüşə çıxdı, həmin ərazilərin bir qismini ələ keçirdi.
Şah I Təhmasibə qarşı üsyan edən və I Süleymana sığınan Təbriz bəylərbəyi Üləma xan Osmanlı hökmdarının Səfəvi dövləti üzərinə səfərə çıxmasının başlıca səbəbkarı olmuşdur. 1533-cü ildə vəzir-i-əzəm[12 - Vəzir-i əzəm (və ya sədr-əzəm) – Osmanlı dövləti dönəmində padşahın adına dövlət işlərini idarə edən ən yüksək dərəcəli şəxsə verilən siyasi ünvan. Bugünkü baş nazir vəzifəsi ilə eynidir (red.).] İbrahim paşanın başçılığı altında doxsan minlik Osmanlı ordusu Səfəvi sərhədlərini keçdi. Həmin vaxt daxili çəkişmələr girdabında çabalayan və xaos içində olan Səfəvi dövlətinin hökmdarı vur-tut yeddi min əsgər toplaya bildi. Üstəlik, Şah I Təhmasibin hətta bu sayda qoşunun belə sonadək sədaqət nümayiş etdirəcəyinə şübhəsi var idi. Bütün bunlar isə onunla nəticələndi ki, Osmanlı ordusu asanlıqla Təbrizə daxil oldu. Lakin qışın sərt keçməsi səbəbindən burada qalmadılar. Növbəti il Osmanlı ordusu yenidən Azərbaycanın bir sıra şəhərlərini ələ keçirərək Bağdada doğru irəlilədi. Bu hərbi yürüş nəticəsində Bağdad ələ keçirilsə də, Avropa cəbhəsində yaşanan hadisələr Osmanlı ordusunu geri qayıtmağa məcbur elədi.
1548-ci ildə Şah I Təhmasibin Osmanlı sarayına sığınan qardaşı Alxas Mirzənin israrı nəticəsində Sultan I Süleyman yenidən Səfəvi dövləti üzərinə yeridi. Van və ətraf ərazilər Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1548-ci ilin sonu, yaxud 1549-cu ilin əvvəlində Təbriz yenidən Sultan I Süleymanın qoşunları tərəfindən işğal edildi.
Təbrizin növbəti dəfə işğalı, ümumiyətlə isə, Osmanlı hərbi yürüşləri qarşısında müdafiəsiz qaldığını görən Şah I Təhmasib paytaxtı ölkənin içərilərinə, daha təhlükəsiz və etibarlı yerə köçürmək qərarına gəldi. Şahın bu qərarına uyğun olaraq paytaxt 1548-ci ildə indiki İranın cənub-şərqindəki Qəzvin şəhərinə köçürüldü. Həmin tarixdən etibarən Səfəvi dövləti Osmanlı hücumlarının qarşısını almaq üçün yeni taktika həyata keçirməyə başladı. Belə ki, Şah I Təhmasib rəqiblə arada uzun məsafə saxlamağı, Səfəvi ordusunun keçib getdiyi yerlərdə tarlaları yandırmağı, ərzaq və qida məhsullarını yox etməyi, yolları, körpüləri dağıtmağı əmr eləmişdi. Bu taktika müəyyən qədər işə yaramış, Osmanlı ordusunun uzaqlaşdığını fürsət bilən Səfəvi qoşunları hətta Qars, Ərzurum, Əhlət, Bayburt kimi şəhərləri talamışdılar.
1554-cü ildə Sultan I Süleyman növbəti səfərə çıxdı: bu dəfə onun ordusu Gürcüstan istiqamətindən Naxçıvan üzərinə yönəldi. Rəvan, Qarabağ və Naxçıvan ələ keçirildi. Osmanlı sultanı bu fəthlərdə şəxsən iştirak edirdi. Lakin o həmin torpaqlarda çox qala bilmədi. Çünki Səfəvi qoşunları onun ordusunu geri çəkilməyə məcbur eləməyi bacarmışdı.
Bununla belə, Sultan I Süleymanın aramsız səfərləri səfəvilərdə xüsusilə onlar üçün müqəddəs şəhər statusu daşıyan Ərdəbilin taleyi baxımından narahatlıq doğururdu. Qorxurdular ki, bu yürüşlərin sonunda Ərdəbil də ciddi şəkildə zərər görər. Odur ki Şah I Təhmasib Osmanlı sultanına elçi göndərib sülh təklif etmək qərarına gəldi. Onun bu addımı müsbət nəticələndi – Sultan I Süleyman sülh təklifi ilə razılaşdı. 1555-ci ildə iki ölkə arasında barışıq müqaviləsi bağlandı. Həmin müqaviləyə görə Osmanlılarla Səfəvilər arasında 37 ildən bəri fasilələrlə davam edən müharibəyə son qoyuldu. Bundan başqa, anlaşmanın şərtlərinə əsasən Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan, Qərbi Gürcüstan, Şərqi Anadolu və İraqi-Ərəb Osmanlı sərhədləri içində qalırdı. Tarixə «Amasya sülhü» kimi düşən bu barışıq Şah I Təhmasibin ömrünün sonuna qədər, yəni təxminən 20 il qüvvədə qaldı. Səfəvi hökmdarının sülhsevər, ağıllı və ədalətli siyasəti nəticəsində imzalanan həmin müqavilə ölkədə iqtisadi cəhətdən canlanma yaratdı, firavanlığa və əmin-amanlığa yol açdı.
Ümumiyyətlə, Şah I Təhmasib hakimiyyətinin ilk illəri daxili çəkişmələr, qızılbaş əmirlərinin dövlət üzərində söz sahibi ola bilmək uğrunda amansız mübarizə, eləcə də osmanlılara və özbəklərə qarşı mücadilə şəraitində keçmişdir. O, mütləq hakimiyyətə ancaq şamlı tayfasının başçısı Hüseyn xan Şamlını edam etdirdikdən sonra qovuşmuşdur.
Şah I Təhmasibin zamanında səfəvilər Şirvan və Şəkini ələ keçirərək gürcü knyazları ilə təmasa keçdilər. Bəzi gürcü tavatları[13 - Tavat – gürcü zadəganı, knyaz (red.)] itaət göstərməyə razılaşsalar da, bəziləri xərac verməkdən boyun qaçırdılar. Həm bu səbəbdən, həm də gürcü feodalları arasındakı çəkişmələrdən istifadə edən Səfəvi ordusu Gürcüstana yürüş təşkil etmiş, bu yürüşlər talanla, yağma ilə müşahidə olunmuşdu. Səfəvilər Gürcüstandan çox sayda əsir və böyük miqdarda qənimətlə qayıtmışdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, 1569-cu ilə qədər Səfəvilər Şirvanla sərhəddəki gürcü knyazlıqlarına qısa fasilələrlə ümumilikdə yeddi yürüş həyata keçiriblər. Həmin vaxt indiki Gürcüstan torpaqları uğrunda Osmanlı ilə Səfəvi dövləti arasında ciddi mübarizə gedirdi. Gürcülər bu mübarizədən öz xeyirlərinə yararlanmaq üçün gah osmanlılara, gah da səfəvilərə sığınırdılar. Yeri gəlmişkən, tərəflər problemi yoluna qoymaq üçün Amasya müqaviləsinə ayrıca maddə əlavə etdilər, beləliklə, Gürcüstan Osmanlı və Səfəvi dövləti arasında bölüşdürüldü. Lakin bu, müvəqqəti həll yolu idi. Belə ki, gələcəkdə Rusiyanın da bölgədəki nüfuz savaşına qoşulması ilə vəziyyət daha da mürəkkəbləşəcəkdi…
Şah I Təhmasibin zamanında Səfəvi dövlətinin qərb sərhədləri boyunca Osmanlılarla müharibə apardığını fürsət bilən özbəklər hərəkətə keçdilər. Onlar Herat, Qəndəhar, Məşhəd və Nişapur şəhərlərini tutdular. Osmanlı ilə sülh müqaviləsi bağlayandan sonra I Təhmasib bütün hərbi gücünü şərqə yönəltdi və 1566-cı ilə qədər həmin şəhərləri geri qaytardı.
Amasya müqaviləsi nəticəsində iki ölkə (Osmanlı və Səfəvi) arasında yaranan dostluq havası bir müddət sonra pozulmağa başladı. Belə ki, Sultan I Süleymanın kiçik oğlu şahzadə Bəyazid atasına qarşı çıxdı və onun qəzəbindən qurtulmaq üçün Səfəvi sarayına sığındı. Bu, Osmanlı sultanının qəzəbinə səbəb oldu. Lakin 1562-ci ildə şahzadə Bəyazid Qəzvində boğularaq öldürüldü, bununla da münasibətlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxaracaq məsələ yoluna qoyulmuş oldu. Qanunidən sonra taxta çıxan II Səlimə nüfuzlu elçilər vasitəsi ilə qiymətli hədiyyələr göndərən I Təhmasib onu təbrik elədi. Səfəvi elçiləri İstanbulda yüksək səviyyədə qarşılandı, bu isə tərəflər arasında dostluğun bərqərar edildiyinə işarə idi.
Lakin bu da diqqətdən qaçmamalıdır ki, Şah I Təhmasibin zamanında bəzi Avropa dövlətləri Səfəvi dövləti ilə Osmanlı arasındakı düşmənçiliyi yenidən alovlandır-maq, səfəviləri osmanlılara qarşı mübarizəyə təhrik eləmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Xüsusilə İnebahtı dəniz müharibəsindəki qələbədən ruhlanan Roma papası V Piy Səfəvi hökmdarına məktub yollaya-raq onu İraq və Suriyanı osmanlılardan almağa həvəsləndirmək istəmişdi[14 - 1571-ci il oktyabrın 7-də Osmanlı imperiyası ilə xaçlı donanması arasında dəniz döyüşü baş vermişdir. Osmanlı padşahı Sultan II Səlimin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edən həmin döyüşdə türklər məğlubiyyətə uğradılar, onların donanmasına ağır zərbə dəydi. Yeri gəlmişkən, məşhur ispan yazıçısı Servantes də həmin döyüşdə iştirak eləmiş, əlindən və sinəsindən yaralanmışdır (red.).]. Bunun ardınca Portuqaliya da iki nümayəndə heyəti göndərərək Səfəvilərlə diplomatik əlaqələr yaratmaq istədiyini bəyan etmişdi. Lakin I Təhmasib və ətrafının xristianlara qarşı mənfi münasibəti səbəbindən həm Roma papası, həm də portuqaliyalılar rədd cavabı almışdılar. Elə ingilislər də yenə eyni səbəblə Səfəvi hökmdarının rədd cavabı ilə üzləşmişdilər. Belə ki, onların iqtisadi əlaqələr yaratmaq barədə təklifini Şah I Təhmasib «münkirlərin dəstəyinə möhtac deyiləm» – deyərək rədd eləmişdi.
1571-ci ildə Deqli Alessandri adlı venesiyalı elçinin səyi də nəticəsiz qalmışdı: Səfəvi hökmdarı heç bir halda osmanlılarla imzalanan Amasiya müqaviləsini pozmaq fikrində olmadığını söyləmişdi. Bir sözlə, atası Şah İsmayıldan fərqli olaraq Şah I Təhmasib müharibələrə meyilli deyildi, sülhü və əmin-amanlığı daha üstün tuturdu. Onu da deyək ki, ortaboylu, sağlam cüssəli, qarabuğdayı, qalındodaqlı, qıvrımsaqqallı, gözəl sifətli biri olan bu Səfəvi hökmdarının mənfi cəhətləri də az deyildi. Xüsusilə xəsisliyi və var-dövlət hərisliyi ilə məşhur idi. Ölümündən sonra 80 milyon dukat[15 - Dukat – İtaliyada orta əsrlərdə dövriyyədə olmuş gümüş, sonralar isə qızıl sikkə. İlk dəfə 1140-cı ildə Venesiyada kəsilən gümüş. Dukat 1284-cü ildən 3,4 q ağırlığında qızıl sikkəyə çevrilib (red.).] dəyərində qızıl-gümüş və daş-qaşdan ibarət sərvəti ortaya çıxmışdı. Ölkəsində uyuşdurucu maddələri və spirtli içkiləri qadağan eləyən I Təhmasib qadınlarla əyləncəyə hədsiz meyilliliyi ilə də tanınırdı. O, 1576-ci il mayın 14-də vəliəhd məsələsinə görə qızılbaş bəyləri arasında yaranan qovğa səbəbindən zəhərləndirilərək öldürülmüşdü.
Şah I Təhmasibin ölümündən sonra ölkəni yenidən xaos bürüdü. Yeni hakimiyyətdə daha güclü mövqelərə malik olmaq istəyən türkmən, tacik və Qafqaz mənşəli qruplar arasında amansız mübarizə başladı. Bu mübarizəyə hərəm də qoşulunca vəziyyət daha da qəlizləşdi. Belə ki, mərhum hökmdarın çərkəz və gürcü mənşəli xanımları öz oğullarını iqtidara gətirmək üçün ciddi mücadiləyə girişdilər.

Səfəvi dövlətində yeni taxt müharibələri və Osmanlı ilə savaşlar
Vəliəhd təyin etmədən ölən I Təhmasibin həmin vaxt 45 yaşında olan böyük oğlu Məhəmməd Xudabəndə qarov[16 - Qarovluq – bəzi adamların gecələr və alaqaranlıqda zəif görməsindən, ya da heç görməməsindən ibarət görmə nöqsanı (red.)] idi. Ona görə də hakimiyyət uğrunda mübarizə mərhum şahın digər oğulları – Heydər Mirzə ilə İsmayıl Mirzə arasında gedirdi. Ustaclı bəyləri və gürcü knyazları Heydər Mirzənin, rumlu, təkəli və avşar ağaları, eləcə də çərkəzlər İsmayıl Mirzənin taxta çıxmasını istəyirdi.
Bu mübarizənin ilk mərhələsini Heydər Mirzə qazandı; o, atasının ölümündən sonra yeni hökmdar elan edilsə də, hakimiyyətinin elə ilk günlərində müxalifləri tərəfindən öldürüldü. Bundan sonra isə hələ I Təhmasibin zamanında Qəhqəhə qalasına[17 - Qəhqəhə qalası – indiki İranın Meşkinşəhr (Xiyav) ilə Qaradağ vilayəti arasında tarixi qala (red.)] atılmış İsmayıl Mirzə zindandan çıxarıldı və Şah II İsmayıl adı ilə taxtda oturduldu.
Şah II İsmayılın ilk işi bəzi qızılbaş başçılarını və şahzadələrin çoxunu aradan götürmək oldu. O, bununla da kifayətlənməyib sədaqətinə şübhə elədiyi bir sıra qızılbaş əmirlərini tutduqları vəzifələrdən azad elədi, bu əmirlərin yerinə hədsiz dərəcədə güvəndiyi, lakin təcrübəsiz adamları gətirdi. Həmçinin şafiiliyə[18 - Şafiilik – İslamda sünniliyin 4 əsas məzhəbindən biri. Əsası VIII–IX əsrlərin qovuşuğunda imam Məhəmməd əş-Şafii (820-ci ildə vəfat edib) tərəfindən qoyulub, ona görə belə adlanır. Hazırda Suriya, Livan, Fələstin və İordaniyanın sünni müsəlmanları arasında aparıcı məzhəb sayılan şafiiliyin İraq, Pakistan, Hindistan, İndoneziya və Malayziyada da çoxsaylı ardıcılları var (red.).] meyilli olduğu üçün şiə məzhəbli üləmaları saraydan uzaqlaşdıraraq sünni alimləri ətrafına yığmağa başladı.
Ümumiyyətlə, Şah II İsmayıl bir il yarımlıq hakimiyyəti dövründə müxtəlif istiqamətlərdə radikal islahatlar aparmağa girişmişdir. Öncə rəqiblərini bir-birinin ardınca aradan götürmüş, sonra Heydər Mirzənin tərəfdarlarını saraydan və paytaxtdan uzaqlaşdırmış, qızılbaşları hakimiyyətdən təmizləyərək onları sünni bürokrat və alimlərlə əvəzləmişdir. Lakin Şah II İsmayılın ən cəsarətli addımı Səfəvi torpaqlarını təhdid altında saxlayan sünni məzhəbli osmanlıları və özbəkləri sakitləşdirmək məqsədi ilə dini yönümlü qərarlarıdır. Belə ki, o, indiki İranda sünniliklə şiəliyi ortaq məxrəcə gətirmək üçün səylə çalışmışdır. Əvəzində isə hətta ən yaxınlarının belə nifrətini qazanan II İsmayıl 1577-ci il noyabrın 24-də müəmmalı şəkildə öldü. Onun zəhərləndirildiyini söyləyənlər də, yüksək dozada uyuşdurucu maddə qəbul etdiyi üçün öldüyünü iddia eləyənlər də var.
II İsmayılın ölümündən sonra hakimiyyətə kimin gələcəyi yenidən kəskin müzakirə mövzusuna çevrildi. Axırda qızılbaş əmirləri Məhəmməd Xudabəndəni taxta çıxarmağa nail oldular. Xudabəndə xəstə və qarov olduğu üçün ölkəni faktiki olaraq onun xatunu Məhdi Ülya idarə etməyə başladı. Düzdür, Xudabəndənin Məhdi xatundan olan on bir yaşlı oğlu Həmzə Mirzə vəliəhd təyin edilmişdi, lakin dövlət işləri tamamilə anasının əlində idi.
Məhdi Ülya sərt xarakterli qadın idi, bundan başqa, yaxın adamlarını yüksək vəzifəyə təyin etməyə başlamışdı. Odur ki qızılbaş əmirləri ondan ciddi şəkildə narazı idilər. Məhdi xatun iqtidardakı önəmli vəzifələrə tacik mənşəli şəxsləri gətirir, qızılbaş əmirlərinə isə aşağı vəzifələr verirdi. O bununla dövlət idarəçiliyindəki türk və fars əsillilər arasında tarazlıq yaratmağa çalışdığını nümayiş etdirmək istəsə də, reallıqda belə olmadığı açıq ortada idi. Elə buna görə də saray daxilində düşmənçilik güclənir, hakimiyyət zəifləyirdi. İşi belə görən Osmanlı sultanı III Murad fürsəti əldən vermək istəmədi. O, son zamanlar iki dövlət arasında narazılığa gətirib çıxaran bəzi məsələləri bəhanə edərək ordusunu Səfəvi torpaqları üzərinə yeritdi. Osmanlı sədr-əzəmi Lələ Qara Mustafa paşanın başçılıq etdiyi ordu 1578-ci ildə Ərzurum istiqamətindən hərəkətə keçdi. İki ölkənin ordusu indiki Türkiyə ərazisində, Çıldırda qarşılaşdı. Səfəvilər həmin döyüşdə məğlub oldu. Bu minvalla öncə Tiflis, daha sonra isə Şirvan və ətraf bölgələr Osmanlı dövlətinin əlinə keçdi. Səfəvilər Şirvan və Gürcüstanı geri qaytarmaq üçün bir neçə dəfə cəhd etsə də, Məhdi xatunla qızılbaş əmirləri arasında kəskin ixtilaflar və Osmanlı sərkərdəsi Özdəmiroğlu Osman paşanın ağıllı taktiki gedişləri səbəbindən həmin cəhdlər nəticəsiz qaldı. Növbəti cəhdlərin birində isə səfəvilər Özdəmiroğluna köməyə gələn Krım hakimi Adil Girayı məğlub edərək əsir götürdülər. Bu hadisədən xəbər tutan Osmanlı sultanı əlavə ordu göndərdi. Vəziyyətin daha da qəlizləşdiyini anlayan Səfəvi dövləti sülh təklif etdi. Aparılan danışıqlar zamanı səfəvilər Şirvanı öz əllərində saxlamaq şərti ilə illik vergi ödəməyə razılaşdılar. Lakin bu razılaşmanın ömrü uzun sürmədi: Səfəvi dövləti gürcü knyazlarının köməyi ilə Şirvandan Tiflisə qədər olan ərazini osmanlılardan tə-mizləmək fikrinə düşdü, nəticədə yeni müharibə oldu və osmanlılar qalib gəldilər.
Bütün bunlar azmış kimi, bir müddət sonra Səfəvi dövləti yeni daxili xaosla qarşılaşdı. Belə ki, bəzi şiə türkmən bəylərinin hökumət tərəfindən qətlə yetirilməsi aranı qarışdırdı. Bundan istifadə edən Özdəmiroğlu Osman paşa 1585-ci ildə hərəkətə keçdi və Təbriz şəhərini tutdu. Səfəvilər şəhəri geri qaytarmağa çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər.
Təbrizi osmanlılardan geri almaq cəhdi boşa çıxdı. Səfəvi dövlətinin növbəti dəfə sülh təklif etməkdən başqa yolu qalmadı. Elə bu vaxt, 1586-cı ilin sonlarında, daha dəqiq desək, dekabrın 4-də vəliəhd Həmzə Mirzə öldürüldü. Nəticədə yeni vəliəhdin kimliyini müəyyənləşdirmək üçün qızılbaş əmirləri arasında növbəti qarşıdurma başladı.
Dayanmaq bilməyən Osmanlı ordusu fürsətdən yarar-lanıb Gəncəni də tutdu. Ümumiyyətlə, Həmzə Mirzənin öldürülməsindən sonra ortaya çıxan xaotik vəziyyət qərbdən osmanlılara, şərqdən isə özbəklərə Səfəvi dövlətini daha da sıxışdırmaq üçün münbit şərait yaratmışdı.
Tarixi hadisələrin belə sürətlə bir-birini əvəz etməsi Şah I İsmayılın yaratdığı qüdrətli dövləti yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşdirmişdi. Bu həm də Səfəvi dövlətinin öz xilaskarına qovuşması üçün əla fürsət idi…

II FƏSİL
Abbas Mirzənin şahzadəlik dövrü

Abbas Mirzənin doğumu
Kitabımızın qəhrəmanı Şah I Abbas dünyaya gələrkən atası Məhəmməd Xudabəndə indiki Əfqanıstan ərazisində yerləşən Herat valisi idi. 1571-ci il yanvarın 29-da, bazar ertəsi gecə doğulan şahzadə Abbas Mirzə gələcəkdə, taxta çıxdıqdan sonra özbək hökmdarı II Abdullah xana yolladığı məktubda yazacaqdı: «Mənim Heratla bağlı gözəl xatirələrim var. Çünki orada doğulub, orada böyümüşəm. Bu gün belə Herat üçün çox darıxıram».
Abbas Mirzənin anası Məhdi Ülya (əsl adı Xeyrənnisə bəyim) Mazandaran əyalətinin valisi Mirabdulla xanın qızı idi. Mirabdulla xan şiələrin dördüncü imamı Zeynalabdinin soyundan idi. Bunu Məhdi xatunun Maraşi[19 - Maraşilər – indiki İran ərazisində, Mazandaranın da daxil olduğu Təbəsristan bölgəsində məskunlaşmış ərəb əsilli şiə sülaləsi. Maraşi seyidlərinin şiələrin dördüncü imamı Zeynalabdinin soyundan gəldiyi bildirilir (red.).] seyidlərindən olması da təsdiqləyir.
Səfəvilərin gələcək hökmdarı doğularkən Şah I Təhmasib Qəzvində imiş. Nəvəsinin anadan olduğunu eşitdikdə çox sevinmiş, oxuduğu şeirlərin birində «Abbas» adına rast gəldiyi üçün ona bu adın qoyulmasını əmr etmişdi. Bundan başqa, yeni doğulan şahzadəyə hədiyyə olaraq xalı, keçə, bir də beşik göndərmişdi.

Abbas Mirzənin yeniyetməliyi və Heratdakı valiliyi
Xorasan bölgəsi tez-tez özbəklərin hücumuna məruz qaldığından Şah I Təhmasib bu bölgənin aparıcı şəhərlərindən olan Herata şahzadələrindən birinin başçılıq etməsini istəyirdi. Bu məqsədlə oğlu Məhəmməd Mirzəni (Xudabəndə) Herata yolladı.
Lakin bir müddət sonra Məhəmməd Mirzə ilə lələsi[20 - Lələ – Səfəvi dövlətində azyaşlı hakimlərin himayədarları belə adlanırdı (red.).] Ustaclı Şahqulu sultanın arası dəydi. Bu səbəbdən I Təhmasib oğlunu Xorasandan uzaqlaşdıraraq Şiraza göndərmək məcburiyyətində qaldı. Beləcə, Herat valisi vəzifəsi boş qaldı. Ardınca Məhəmməd Mirzənin 8 yaşlı oğlu Həmzə Mirzə onun yerinə keçdi. Lakin ata-anası balaca Həmzəni çox sevir və onun belə bir ağır işin altına girməsini istəmirdilər. Odur ki Şah I TəHmasibə məktub yazaraq ondan Həmzənin yerinə ən kiçik oğulları 18 aylıq Abbas Mirzəni təyin etməsini xahiş elədilər. Şah Təhmasib oğlu ilə gəlininin sözünü yerə salmayıb Abbas Mirzəni Herat valisi təyin etdi. Şahzadənin lələsi isə Şahqulu sultan oldu. Beləliklə, körpə şahzadə Abbas Mirzənin böyük hökmdarlıq yolunu açan Herat valiliyi başlamış oldu.
1576-cı ildə Şah I Təhmasib vəfat etdi. Hakimiyyət uğrunda çəkişmələrdən öncə Heydər, sonra isə II İsmayıl qalib çıxdı. Məhz II İsmayılın hakimiyyəti dövründə Heratda Abbas Mirzənin lələsi Ustaclı Şahqulu sultan qətlə yetirildi. Onun yerinə Əliqulu xan Şamlını Herata göndərdilər.
Şübhəsiz ki, körpə Abbas Mirzənin yalnız adı vali idi. Heratın əsl hakimi Əliqulu xan sayılırdı. Balaca şahzadəni isə Əliqulu xanın anası Xanağa xanım böyüdürdü. Lələsi öz həyat yoldaşı Canağa xanımla birlikdə Abbas Mirzəyə çox isti münasibət bəsləyir və onu doğma övladları kimi böyük bir şəfqət və məhəbbətlə böyüdürdülər. Beləliklə, səfəvilərin gələcək hökmdarı valideynlərindən ayrı, Əliqulu xanın himayəsində Heratda yetkinlik yaşına çatmışdı. Bu şəhərdə yaşadığı müddətdə Abbas Mirzə bir vaxtlar məşhur özbək şairi Əlişir Nəvaiyə[21 - Heratda doğulan Əlişir Nəvai Əmir Teymurun nəvəsi Hüseyn Bayqara ilə bir yerdə böyümüş və təhsil almışdır. Hüseyn Bayqara 1469-cu ildə Teymurilər dövlətinin hökmdarı olduqdan sonra uşaqlıq dostunu özünün vəziri təyin etmişdir (red.).] (1441 – 1501) məxsus olan sarayda qalmışdır[22 - Şah I Abbasın taxta çıxdığı tarixlə bağlı fərqli ehtimallar mövcuddur. Bəzi qaynaqlarda onun 1587-ci ilin iyununda, bəzi qaynaqlarda isə həmin il oktyabrın 16-da hökmdar elan edildiyi bildirilir. Lakin əksər tarixçilər, eləcə də bu kitabın müəllifi etibarlı mənbələrin məlumatları əsasında aparılan təhlillər nəticəsində belə qənaətə gəlib ki, Şah I Abbas məhz 1587-ci il oktyabrın 3-də taxta çıxmışdır (red.).].
1577-ci ilin noyabrında Şah II İsmayıl Əliqulu xana qardaşı oğlunu, yəni Abbas Mirzəni öldürməyi əmr etdi. Onun belə bir qərar verməsi təsadüfi deyildi. II İsmayıl öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək və onun gələcəyini təminat altına almaq üçün Səfəvi şahzadələrini bircə-bircə aradan götürməyə qərar vermişdi. Abbas Mirzə ilə bağlı bu əmri yerinə yetirməyə Əliqulu xanın əli gəlmirdi. Lakin şahın göstərişindən də kənara çıxa bilməzdi. Vəziyyətdən hali olan anası Xanağa xanım oğluna heç olmasa, mübarək Ramazan ayının bitməsini gözləməyi məsləhət gördü. Əliqulu xan anasının tövsiyəsinə əməl etmək qərarına gəldi. Elə bu zaman II İsmayılın ölüm xəbəri yayıldı. Beləcə, Abbas Mirzə təsadüf nəticəsində ölümdən qurtulmuş oldu. Bu zaman onun cəmi 6 yaşı vardı. Əmilərinin qısa sürən hakimiyyətlərindən sonra 1578-ci ildə Abbas Mirzənin atası Məhəmməd Mirzə «Şah Məhəmməd Xudabəndə» adı ilə Səfəvi taxtına əyləşdi. Atasının şahlığı dövründə Abbas Mirzə Herat valisi olaraq qaldı.
Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Xudabəndə xəstə və qarov olduğu üçün dövlət işləri ilə əsasən həyat yoldaşı Məhdi xatun məşğul idi. Məhdi xatun qorxurdu ki, hakimiyyətdə söz sahibi ola bilmək üçün mütəmadi şəkildə qarışıqlıq yaradan Xorasan əmirləri oğlu Abbası öz əllərində alətə çevirsinlər və onun vasitəsi ilə fitnə-fəsad yaratsınlar. Bu təhlükəni önləmək üçün Məhdi xatun şahzadə Abbası Qəzvinə göndərmək istədi. Lakin Xorasan əyalətindəki digər şəhər valilərinin də dəstəyini qazanan Əliqulu xan bu istəyi yerinə yetirmədi. Səbəb kimi isə onu göstərdi ki, «Səfəvi xanədanından bir şahzadənin Xorasanda olması bu bölgədə rifah və asayişin başlıca təminatıdır».
1579-cu il iyulun 26-da Qızılbaş əmirləri sui-qəsd təşkil edərək Məhdi xatunu öldürdülər. Aradan iki il keçdi. Əksəriyyəti ustaclılardan və şamlılardan olan Xorasan əmirləri toplaşıb Əliqulu xanı «Xanların xanı» adı ilə özlərinə başçı seçdilər. Həmin vaxt 10 yaşında olan Abbas Mirzəni isə hökmdar elan etdilər. Beləliklə, mərkəzi hakimiyyətdəki əsasən təkəli və türkmən oymaqlarından çıxmış əmirlərə qarşı cəbhə açıldı. Əliqulu xanın başlıca müttəfiqləri Xorasan əmirləri arasında sayılıb-seçilən Ustaclı Mürşidqulu xanla Qacar Qubad xan idi.
Xorasan əmirlərinin mərkəzi hakimiyyətə qarşı cəbhə açması əks tədbirlərin görülməsini zəruri edirdi. Bu səbəbdən də Şamlı Vəli Xəlifə, Ustaclı Həmzə xan, Ustaclı Şahqulu sultan və Şamlı Qorxmaz xan kimi Səfəvi sarayına sadiq əmirlər Xorasana göndərildi. Onlar hələ yolda ikən Herat valisi Əliqulu xan öz qoşunu ilə Məşhədə doğru yürüşə keçdi. Məşhəd valisi Pornaklı Murtuzaqulu xan həm türkmən olduğundan, həm də Əliqulu xanı qısqandığından ona müxalif mövqedə dayanırdı. Elə Əliqulu xan da özbəklərlə savaşda qazandığı uğurlar səbəbi ilə Məşhəd valisini sevmir və ona qısqanclıqla yanaşırdı. Buna görə aralarında çəkişmə başlamış, nəticədə indiki İranın şimal-qərbində əməlli-başlı qarışıqlıq yaranmışdı.
Əliqulu xanın göndərdiyi dəstələr Xorasan üzərinə yeriyən Şamlı Vəli Xəlifənin bölüyünü məğlub edib özünü isə öldürdülər. Bunu görən digər əmirlər qorxuya düşdülər və geri çəkildilər. Beləliklə, Əliqulu xan yalnız qalan rəqibi Məşhəd valisi Murtuzaqulu xanı şəhərə qapanmağa məcbur etdi. Məşhədin mühasirəsi dörd ay sürdü. Lakin bir nəticə hasil olmadı. Hadisələrin bu cür gedişi təkəli və türkmən əmirləri ilə şamlı və ustaclı əmirləri arasında nifaqı daha da gücləndirdi. Üstəlik, vəliəhd Həmzə Mirzənin yaxın adamlarının şamlı bəyzadələrdən ibarət olması türkmənlərin onlara nifrətini artırırdı. Digər tərəfdən, Qızılbaş əmiri, Şahqulu sultanın oğlu Mürşidqulu xanın Xorasanda nüfuzunun, təsir dairəsinin getdikcə artması təkəlilərlə ustaclılar arasındakı rəqabəti daha da qızışdırırdı.
Elə Murtuzaqulu xan da saraya göndərdiyi məktubların birində məhz Şamlı Əliqulu xanla Ustaclı Mürşidqulu xandan şikayətlənirdi. Ancaq həmin vaxt qərbdə Osmanlı ilə müharibə yenidən alovlandığı üçün mərkəzi hakimiyyətdə Xorasandakı vəziyyətlə ciddi maraqlanan yox idi. Üstəlik, Səfəvi hökmdarı Xudabəndənin zəif hakimiyyəti həmin vaxt bu bölgədə baş verənlərə müdaxilə eləmək iqtidarında deyildi.
1581-ci ildə Əliqulu xan bu dəfə Nişapuru ələ keçirmək fikrinə düşdü. Lakin istəyinə nail ola bilmədi. Həmin günlərdə Mürşidqulu xanın inadını qırmaq və onu mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirmək üçün başda əmisi oğlu Şahverdi xan olmaqla bir qrup Xorasana göndərildi. Ancaq bundan da bir şey çıxmadı. Vəziyyətin belə olduğunu görən Xudabəndə bölgəyə ayrıca qoşun yollayaraq şah tərəfdarlarına da Murtuzaqulu xanın ətrafında birləşməyi əmr elədi. Beləcə, ortaya kifayət qədər böyük bir ordu çıxsa da, Şah qoşunu sayca nə qədər çox olsa da, yenə nəticə əldə olunmadı. Hər iki tərəfdən sayılıb-seçilən əmirlər həlak oldu və ya əsir götürüldü. Bütün bu baş verənlər onunla yekunlaşdı ki, Əliqulu xanın tələbi ilə Murtuzaqulu xan Məşhəd valiliyindən azad edildi, yerinə ustaclı Salman xan təyin olundu. Nəticədə, həm Şamlı Əliqulu xan, həm də Ustaclı Mürşidqulu xan Xorasandakı mövqelərini qoruyub saxlamağı bacardılar. Bu uğurun iki başlıca səbəbi var idi: birincisi, Səfəvi ordusundakı şamlı və ustaclı bəyləri tayfa təəssübkeşliyindən çıxış etmiş, öz soydaşlarına qarşı yumşaq davranmışdılar. İkincisi, türkmən və təkəli tayfalarının layiqli başçıları olmadığından yetərincə mütəşəkkil deyildilər.
Şah Məhəmməd Xudabəndə Xorasandan qayıtdıqdan bir az sonra Ustaclı Mürşidqulu xan hiylə işlədərək hakimiyyəti Salman xanın əlindən aldı. Üstəlik, bölgədəki aparıcı tayfaların bəylərini özünə tabe etdi.
Təqvim 1584-cü ili göstərərkən Səfəvi dövlət idarəçili-yində təkə-türkmən boyları ilə ustaclı-şamlı tayfaları arasında çəkişmələr hələ də davam edirdi. Ustaclı və şamlılar mərkəzi hakimiyyətdə üstünlüyü tədricən ələ keçirməyə başlamışdılar. Xorasanda isə vəziyyət tamamilə dəyişmişdi. İndiki İranın, az qala, yarısına hökm edən iki müttəfiqin – Herat valisi Əliqulu xanla Məşhəd valisi Mürşidqulu xanın arası dəymişdi. İki tayfanın obaları, oymaqları bir-birinə düşmən kəsilmiş və müharibəyə başlamışdılar. Savaşın şiddətli çağında Mürşidqulu xan hiylə işlədərək Abbas Mirzəni oğurladıb yanına gətirtmişdi. Əliqulu xan Herata şahzadəsiz qayıtmalı olmuşdu…
Məşhədə gələn Mürşidqulu xan Səfəvi şahzadəsi Abbas Mirzəni Xorasan hökmdarı elan edib adına pul kəsdirdi. Özünün isə hökmdar naibi olduğunu bəyan elədi. Bu zaman Əliqulu xan yalnız qisas barədə düşünürdü. Herat hakimi düşünüb-daşındıqdan sonra özbəklərlə ittifaq qurmaq qərarına gəldi. Odur ki onları Xorasana çağırdı. Əliqulu xanın başlıca məqsədi özbəklərlə birləşib paytaxt Qəzvinə hücum çəkmək və mərkəzi hakimiyyəti ələ keçirmək idi. Lakin o, günlərin bir günü indi köməyinə bel bağladığı özbəklər tərəfindən qətlə yetiriləcəyini təxmin edə bilməzdi…
***
1586-cı ildə vəliəhd Həmzə Mirzə öldürüldü. Bundan sonra Şamlı İsmayılqulu xan ilə Ustaclı Əliqulu xan Məhəmməd şah Xudabəndənin oğullarından Əbutalıb Mirzəni səltənət naibi və vəliəhd şahzadə elan etdilər. Lakin bəzi qızılbaş tayfa başçıları buna qarşı çıxdılar. Onlar hökmdar olaraq Abbas Mirzəni tanıdıqlarını bəyan etdilər. İtaətsizlik göstərən həmin əmirləri cəzalandırmaq üçün Şah Məhəmməd Xudabəndə başda olmaqla İsmayılqulu, Əliqulu xanlar və Əbutalıb Mirzə 1586-cı ildə Qəzvindən yola çıxdılar. Lakin aralarında yaranan nifaq və anlaşmazlıq səbəbindən istəklərinə çata bilmədilər. Üstəlik, onlar hələ İsfahanda ikən iki sarsıdıcı xəbər gəldi: 1587-ci ilin iyununda Özbək hökmdarı II Abdullah xanın müharibə elan edərək Heratı mühasirəyə aldığı, həmin ilin avqustunda isə Mürşidqulu xanın Abbas Mirzə ilə birlikdə Qəzvinə hücuma keçdiyi məlum oldu.

Abbas Mirzənin Səfəvi taxtına keçməsi
1586-cı ilin sonlarında Abbas Mirzənin böyük qardaşı Həmzənin qızılbaş əmirlərinin sui-qəsdi nəticəsində öldürülməsindən sonra indiki İranın qərbində vəziyyət daha da xaotik hal almışdı. Qısa zamanda isə bu qarışıqlıq ölkənin hər yerinə sirayət etmişdi. Üstəlik, Şah Məhəmməd Xudabəndə artıq yaşlanıb əldən düşmüşdü. Dövlət işlərindən xeyli uzaqlaşmışdı, İsfahanda ömür sürməkdə idi.
Bu cür vəziyyət, şübhəsiz ki, ilk növbədə Səfəvi dövlətinin rəqibləri – Osmanlı imperiyası ilə özbəklər üçün əlverişli idi. Hər iki dövlət yaranmış situasiyadan istifadə edərək öz ərazilərini get-gedə genişləndirirdi. İşi belə görən bir çox əmirlər həmin vaxt Məşhəddə olan Abbas Mirzəyə xəbər yollayıb dərhal paytaxt Qəzvinə gəlməsini istədilər. Əslində, Abbas Mirzə ilə Mürşidqulu xan da elə bu dəvəti gözləyirdi.
1587-ci ildə Xorasana daxil olan özbəklər həmin ilin iyununda Herata hücum çəkdilər. Buna cavab olaraq isə avqustun sonlarında Abbas Mirzə özünün yeni lələsi Mürşidqulu xan və 300 qızılbaş əsgəri ilə birgə hərəkətə keçdi. İlk baxışda onun məqsədi özbəklərdən müdafiə olunmaq idi. Əslində isə, niyyəti paytaxt Qəzvinə doğru hərəkət edərək taxt-taca yiyələnmək idi. Mürşidqulu xan hakimiyyəti ələ keçirmək üçün bundan yaxşı fürsət olmayacağını yaxşı bilirdi. Bu işin öhdəsindən uğurla gələ bilmək üçün isə daha böyük qüvvəyə ehtiyac olduğunu gözəl anlayırdı. Odur ki dərhal digər əmirlərə məktublar yollayaraq ölkəni düşdüyü ağır vəziyyətdən qurtarmaq üçün dəstək istədi. Mürşidqulu xan həmin məktublarda qocalıb əldən düşmüş, nüfuzunu tamamilə itirmiş Şah Məhəmməd Xudabəndənin yerinə oğlu Abbas Mirzənin çıxmasını yeganə çarə kimi göstərirdi. O bütün qızılbaşları şiəliyin və Səfəvi tacının xilası üçün birliyə çağırırdı.
Mürşidqulu xanın çağırışları öz nəticəsini verdi. Yolboyu onlara qoşulan türk və taciklərdən ibarət dəstələr sayəsində 2 min nəfərlik ordu meydana gəldi. Bu ordu çox keçmədən Qəzvin qapılarına dayandı.
1587-ci ilin oktyabrında Abbas Mirzə və Mürşidqulu xan şəhərin müdafiəsini üzərinə götürmüş vəliəhd Əbutalıb Mirzəni zərərsizləşdirərək şəhərə daxil oldular. Qəzvin əhalisi şahzadə Abbas Mirzəni təntənə ilə qarşılayıb ona itaət edəcəklərinə and içdi. Bu vaxt Şah Məhəmməd Xudabəndə Fars bölgəsində baş qaldıran üsyanı yatırmaqla məşğul idi. O, hadisələrin bu cür inkişafından xəbər tutan kimi paytaxta qayıtmağa qərar verdi. Lakin yolda onun yanındakı əsgərlər dağılmağa başladı. Belə ki, Qəzvində hakim olan Mürşidqulu xan paytaxtda mülkü və torpağı olan əsgərlərə evlərinə dönmələrini əmr etmişdi. Əks təqdirdə, mallarının müsadirə olunacağını bildirmişdi.
Bir sözlə, Səfəvi hökmdarının heç bir dayağı qalmadı. Buna baxmayaraq Xudabəndə azsayda əsgərlə Qəzvinə yaxınlaşdı. Lakin şəhərə çatanda bu əsgərlərin də döyüşmək niyyətində olmadığı ortaya çıxdı. Xudabəndə və ona sadiq əmirlərin əlacı məsələni danışıqlar yolu ilə həll etməyə qaldı. İki tərəf arasında yazışmalar başladı. Mürşidqulu xan dövlətin qərbdən Osmanlı, şərqdən isə özbək təhdidi altında olduğunu bildirərək əlavə elədi ki, bu bəlanın yeganə çarəsi Abbas Mirzəyə itaət edərək onun ətrafında birləşməkdir. O, eyni zamanda itaət qərarı verən kimsənin canına və malına toxunulmayacağına söz verdi. Nəticədə Şah Məhəmməd Xudabəndə ilə əmirlər Abbas Mirzənin taxta keçməsinə razı oldular. Bunun ardınca Abbas Mirzə atasına xəbər göndərərək onu görmək istədiyini, həmçinin qardaşının qətlinə görə çox təəssüləndiyini bildirdi.
Abbas Mirzənin xəbər yolladığı adamlar Xudabəndəni paytaxta gətirdilər. Yeni hökmdar onu dövlətxanada qarşıladı. Bundan başqa, qardaşları da daxil olmaqla bütün ailəsini saraya yerləşdirdi.
1587-ci il oktyabrın 3-də Qəzvindəki Çəhəl sütun sarayında keçirilən rəsmi mərasimlə Abbas Mirzə şah elan olundu. Dövlət və din xadimlərinin iştirak etdiyi həmin mərasimdə Şah Məhəmməd Xudabəndə Səfəvi tacını əz əlləri ilə oğlunun başına qoydu.
Tacqoyma mərasimi zamanı Şah I Abbas səltənət taxtına əyləşdirildi, onun əlində isə qızıldan hazırlanmış şahlıq əsası var idi. Bir yanında atası, o biri yanında Mürşisqulu xan dayanmışdı. Xorasandan gələn ustaclı tayfasının adlı-sanlı sərkərdələrindən 300 nəfər şahlıq taxtının ətrafında əqrar tutmuşdu. Xəncər və qılınc qurşanmış bir xeyli sufi isə mərasimə həm də çiyinlərindəki təbərzinlə qatılmışdı.
Beləliklə, Abbas Mirzə cəmi 17 yaşında «Şah I Abbas» ünvanı ilə Səfəvi taxtının sahibi oldu. Mürşidqulu xan isə «Vəkili-səltənət» olaraq dövlət işlərini öz əlində cəmləşdirdi.
***
Şah I Abbas taxta keçdikdən sonra hər gün qoşun başçıları və xanlar dəstə-dəstə onun hüzuruna gəlməyə başladı. Gələnlər yeni hökmdarı təbrik edir, ona itaətlərini bildirib daim sədaqətli olacaqlarına and içir, şahın bütün əmrlərini can-başla yerinə yetirəcəklərinə söz verirdilər. Burada kifayət qədər nüfuzlu əmirlər – Kirman əfşarlarından Əfşar Vəli xan, Dulqədirli Mehdiqulu xan, Şirazlı Mirzə Abdulla, Qumdan gələn Dulqədirli Əliqulu sultan, Astarabaddan gələn Talış Əmir Həmzə xan, Museyib xan Təkəli və Ərdəbil tərəflərdən təşrif buyuran Türkmən Mehdi xan vardı.
***
Qeyd eləmək lazımdır ki, Şah I Abbas hakimiyyətə gələrkən Səfəvi dövlətinin vəziyyəti heç də ürəkaçan deyildi. Daxildən qızılbaş əmirlərinin çəkişmələri, xaricdən isə Osmanlı və özbəklərin müdaxiləsi ölkəni ağır duruma salmışdı. Gənc hökmdar Şah I Abbas bu ağır durumu Babur dövlətinin[23 - Babur imperiyası – 1526-cı ildən 1857-ci ilədək hökm sürmüş və əsası Teymurilər sülaləsindən olan Babur (1483 – 1530) tərəfindən qoyulmuş türk dövləti (red.)] hökmdarı Sultan Əkbərə[24 - Sultan Əkbər (və ya Əkbər şah) – Babur imperiyasının üçüncü hökmdarı və Baburun nəvəsi. Müsəlman ölkələr arasında çadranı qadağan edən ilk padşahdır. Babur dövlətinin ən parlaq dövrü «Böyük Əkbər» kimi də tanınan Əkbər şahın hakimiyyət illəri sayılır. 1542 – 1605-ci illərdə yaşayıb, 14 yaşında taxta çıxıb və ömrünün sonunadək hakimiyyətdə qalıb (red.).] yazdığı məktubda babasının təfsilatı ilə açıqlamış, babası I Təhmasibdən sonra baş verənləri ətraflı izah etmişdir. O həmin məktubda babasının vəfatından sonra yaranan daxili qarışıqlığı taxta I Təhmasib kimi güclü bir hökmdarın çıxmaması ilə əsaslandırır, elə Səfəvi dövlətinə qarşı xarici müdaxilələrin də buradan qaynaqlandığını bildirirdi: «Hər qrupun öncülləri və hər tayfanın böyükləri irəli keçmək, daha çox (imtiyaz) qazanmaq arzusu ilə bir-birindən fərqli və ziddiyyətli iddialar irəli sürmüşlər. Nəticədə Qızılbaş əmirləri arasında sədaqət və birlik öz yerini üsyana və nifaqa buraxmışdır. Bir-birinə müxaliflik, bir-biri ilə yersiz və gərəksiz inadlaşma, bir-birinə qarşı fitnə-fəsad ucbatından aralarına qarğaşanın[25 - Qarğaşa – qarışıqlıq, hərc-mərclik, çaxnaşma, araqarışma (red.)] atəşi düşmüş, üzərlərinə düşmənçiliyin qaranlığı çökmüşdür. Belə bir vəziyyət yadların bu diyara tamah salmasına yol açmışdır. Gözləri hər zaman bu zəngin torpaqlarda olan Turan (Özbək) və Anadolu (Osmanlı) sultanları fürsət tapıb ixtilaf qapılarını üzümüzə açmışlar».
Şah I Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra onu dəstəkləyən əmirləri mükafatlandırdı. Bəzi şahzadə və əmirlərə qiymətli hədiyyələr, bahalı xələtlər göndərib hərəsini bir bölgəyə hakim təyin etdi. Sonra isə qardaşı Həmzə Mirzənin qətlində əli olan yeddi qızılbaş əmirini hüzuruna çağırdı. Bunlar ölkə içində daim qarışıqlıq yaradan, bir müddət öncə atası Məhəmməd Xudabəndənin yanından qaçıb Qəzvinə gələn adamlar idi. Şah I Abbas onları anasının və böyük qardaşının qətli ilə bağlı sorğu-suala çəkdi. Həmin adamlar sadalanan cinayətlərdə əllərinin olmadığına dair tutarlı, ağlabatan cavab verə bilmədilər. Belə olduqda şahın işarəsini gözləyən saray mühafizləri dərhal hərəkətə keçdilər: haqqında danışılan yeddi nəfərin yeddisi də qətlə yetirildi. Bu hadisə 1587-ci il noyabrın 8-də baş verdi.
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Həmzə Mirzənin aradan götürülməsində Mirzəqulu xanın da əlinin olduğu şübhə doğurmur. Çünki o, Şah I Abbası taxta çıxararaq dövləti özü idarə etmək arzusunda idi.
Qətlə yetirilən Qızılbaş sərdarları içində Əbutalıb Mirzəni özləri ilə götürüb şahın hüzuruna gələn əmirlər də var idi. Həm onların, həm də öldürülən digər qızılbaşların malları, evləri və bütün əşyaları müsadirə olundu, sonra isə Şah I Abbasın sərkərdələri, eləcə də gənc hökmdarla birgə Xorasandan Qəzvinə gələn 300 əmirə paylandı.
Mürşidqulu xan bu baş verənlərdən olduqca məmnun idi. Çünki xüsusilə yeddi qızılbaş sərdarının qətli hamıdan çox xanın işinə yaramışdı. Bununla o, əsas rəqiblərindən qurtulmuş və naibüs-səltənə (səltənət vəkili) məqamının[26 - Məqam – burada: vəzifə, rütbə, mənsəb, mərtəbə] sahibi kimi dövlət işlərini asanlıqla öz əlində cəmləmişdi. Ancaq Mürşidqulu xanın xəbəri yox idi ki, çox keçmədən sıra onun özünə də gələcək.
Səltənət vəkilindən öncə isə Şah I Abbas öz hakimiyyəti üçün təhlükə hesab etdiyi atasının və iki qardaşının gözlərinə mil çəkdirdi, ardınca isə onları Ələmut qalasına[27 - Ələmut qalası – indiki İran ərazisində, Talış dağları ilə Elbrus dağ silsiləsinin kəsişməsində, 2163 metr hündürlükdə yerləşən qədim qala. Hazırda yalnız dağıntıları qalmışdır. IX yüzillikdə inşa edildiyi deyilir (red.).] saldırdı. Atasının əslən tacik olan vəzirlərini isə xeyli məbləğdə pul alaraq əfv elədi. Bundan sonra o, bütün diqqətini ölkənin dirçəlişinə yönəltdi. Şahın yeganə istəyi xalqı düşdüyü zülm və xaos bataqlığından qurtarıb rahat və firavan həyata qovuşdurmaq idi. Gənc hökmdar üç yol müəyyənləşdirmişdi. Birincisi, nizam-intizam yaratmaq və qanunları işlək hala gətirməklə asayiş və əmin-amanlığı bərpa etmək; ikincisi, ordunu yenidən təşkil eləmək və iqtisadi islahatlar aparmaq; üçüncüsü, özbəkləri Xorasandan çıxarmaq və Osmanlı imperiyasının zəbt elədiyi torpaqları geri almaq.
Şah I Abbası başa düşmək olardı: o, taxta əyləşdiyi vaxt Səfəvi dövləti süqutun bir addımlığında idi. Ticarət və sənaye tənəzzülə uğramış, əhalinin həyat səviyyəsi kəskin aşağı düşmüşdü. Bu ağır vəziyyəti dəyişmək üçün şaha, hələ ki, qulaq dincliyi lazım idi. Ona görə də Osmanlı dövləti ilə sülh bağlayaraq ölkədaxili məsələlərlə rahat şəkildə məşğul olmaq imkanı qazandı. Ticarət sahəsində aparılan islahatlar nəticəsində xalqın rifah halı yaxşılaşdı. Çoxillik daxili mübarizələrdən və xarici müdaxilələrdən yorulmuş xalq rahat, asudə nəfəs almağa başladı. Elə bu səbəbdən də Şah I Abbası Səfəvi dövlətinin xilaskarı, hətta ikinci qurucusu hesab edənlər yanılmırlar…

III FƏSİL
Şah I Abbasın ilk hakimiyyət illəri

Qızılbaş əmirləri ilə mübarizə
Qızılbaş əşirətləri[28 - Əşirət – bir əsildən törəyib birlikdə yaşayan və köçəri, bədəvi həyat sürən ailələr toplusu; qəbilə, oymaq (red.)] Səfəvi dövlətinin qurulmasında əhəmiyyətli rol oynayıblar. Şah I İsmayıl məhz bu əşirətlərə arxalanaraq dövlət yaratmışdı. Ona dəstək olan və Səfəvi dövlətinin qurulmasını qaçılmaz zərurətə çevirən başlıca türk boyları ustaclı, şamlı, rumlu, təkəli, avşar, qacar, dulqədir və varsaq boyları idi. Adları çəkilən boylar içində xüsusilə ustaclılar və şamlılar hələ Səfəvi təriqəti zamanında Şeyx Cüneyd və Şeyx Heydərin Anadoludakı müridlərinin mühüm hissəsini təşkil edirdilər.
Bununla belə, qızılbaş oymaqlarının ölkənin ictimai-siyasi həyatına təsir imkanları hakimiyyətə gələn şahlara görə dəyişirdi. Məsələn, Şah I İsmayıl zamanında ən yüksək məqamları şamlı, ustaclı, təkəli, rumlu və dulqədir oymaqları tuturdular. Əfşarlar isə yalnız Şah I Təhmasib zamanında aparıcı mövqelərə sahib ola bilmişdilər. Sonra isə təkəli və türkmən boyları dövlət strukturlarında və orduda həlledici rol oynamağa başladılar.
Ustaclı və şamlı oymaqları Şah I Abbas hakimiyyətinin ilk dövrlərində saray və orduda əhəmiyyətli yerə sahib idilər. Ancaq bu, gənc hökmdarın apardığı islahatlara qədər belə davam etdi. I Abbas Heratda, şamlılar arasında böyümüşdü. Bu səbəbdən də şamlı tayfaları toxunulmazlıq statusu qazanmışdılar. Hətta dövlətin öz gücünü və qüdrətini göstərməsi əksər hallarda məhz uctaclılarla şamlılar sayəsində mümkün olurdu. Çünki bu oymaqların həm əhalisi çox idi, həm də başçıları təcrübəli idi. Söylədiklərimizin daha aydın başa düşülməsi üçün bir faktı xatırladaq: Heratda Abbas Mirzənin adından valilik edən lələsi Əliqulu xan şamlı oymağından; Abbas Mirzəni Qəzvində taxta çıxaran Mürşidqulu xan isə ustaclı oymağından idi.
Yaxşı, bəs Şah I Abbas tərəfindən zərərsizləşdirilən yeddi qızılbaş əmiri hansı boylardan idi? Bu suala cavab tapmamışdan öncə vacib bir məqamın üzərində dayanmaq yerinə düşərdi. I Abbasın hakimiyyətə gəldiyi ilk dövrlərdə yüksək vəzifələr tamamilə qızılbaş rəislərinin əlində idi. Onlar dövlətin qurulmasında xüsusi əməyi olan türk oymaqlarının başbilənləri idi. Nəzarətlərində özlərinə aid ayrıca döyüşçü dəstələri var idi. Odur ki şahın qərarlarına təsir edə bilirdilər. Bununla yanaşı, qızılbaş oymaqları arasında, əsasən də təkəli, türkmən, ustaclı və şamlılar arasında qızğın rəqabət gedirdi. Qanlı savaşlara və qardaş qırğınına səbəb olan bu rəqabət, eyni zamanda Səfəvi dövlətinin nüfuzuna da xələl gətirirdi. Şərqdə özbəklər, qərbdə osmanlılar kimi güclü rəqiblərlə mübarizə aparan Şah I Abbas üçün isə həm mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək, həm də daxildə asayişi bərpa etmək son dərəcə vacib idi. Ona görə də həm özünün, həm də dövlətin nüfuzuna zərbə vura biləcək qədər güclənən qızılbaş əmirlərinin ən xırda nöqsanını belə bağışlamır, həmin əmirləri aradan götürürdü.
I Abbas istər Heratda vali olarkən, istərsə də atasının və əmisinin hakimiyyəti illərində qızılbaş əmirlərinin Səfəvi dövləti üçün təhlükəyə çevrildiyini anlamışdı. Dövlət onlar üçün nüfuz dairələrini genişləndirmək və qazanc əldə edə bilmək üçün fürsət idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Səfəvi xanədanı həm ölkə daxilində, həm ölkə xaricində gücünü, nüfuzunu itirmiş, əvvəl də vurğuladığımız kimi, dağılmaq həddinə çatmışdı. Bu səbəbdən də I Şah Abbasın hakimiyyətə gəldikdən dərhal sonra asayişi gücləndirmək istəməsi tamamilə başadüşüləndir. Xüsusilə 1590-cı ildə Osmanlı dövləti ilə bağlanan sülh müqaviləsi gənc hökmdara həmin niyyətini həyata keçirmək üçün yaxşı fürsət yaratdı. Bütün diqqətini ölkə daxilinə yönəltmək imkanı qazanan şah ağıllı və müdrik qərarları sayəsində Səfəvi dövlətini həm fitnə-fəsaddan xilas etdi, həm də əmin-amanlığın, firavanlığın əsasını qoydu. Yeddi qızılbaş sərdarının aradan götürülməsini də həmin addımlardan biri kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bir çox qızılbaş əmiri isə vəzifələrindən uzaqlaşdırıldı. Nəticədə dövlətin idarə olunmasında türkmənlərin rolu azaldıldı. Eyni zamanda türkmən əşirətlərinin öz aralarında baş verən çəkişmələri sona çatdı. Təsadüfi deyil ki, həmin dövrün Osmanlı salnaməçilərindən biri yazmışdı: «Məhəmməd Xudabəndənin fərsizliyindən istifadə edən qızılbaş əmirləri dövlət idarəçiliyini tamamilə ələ keçirib hakimiyyəti öz aralarında bölüşmək məqsədi güdürdü. Lakin Abbas şah olduqdan sonra həmin əmirlərin çoxunu qırıb ölkənin təkbaşına hakimi oldu. İşi belə görən digər əmirlər dövlət işlərinə müdaxilə etmək niyyətindən əl çəkdilər».
Şübhəsiz ki, qızılbaş əmirləri içində ən böyük nüfuza sahib Şah I Abbası Səfəvi taxtına çıxaran, bu məqsədlə Xudabəndə və ətrafı ilə mübarizədə ona kömək edən Mürşidqulu xan idi. Bir sözlə, I Abbas hökmdarlığını xaraktercə hədsiz dərəcədə acgöz, lakin bir o qədər də ağıllı olan Mürşidqulu xana borclu idi. Xan, həqiqətən də, böyük zəhmət və fədakarlıq hesabına Abbas Mirzənin hakimiyyətə gəlməsini təmin eləmişdi. Lakin bununla onun özü dövlət idarəçiliyində müstəsna səlahiyyət sahibinə çevrilmişdi. Həmzə Mirzənin qətlində əli olan qızılbaş əmirlərinin edam olunmasından sonra Mürşidqulu xanın səlahiyyətləri daha da genişləndi. O, şahdan icazə almadan fərmanlar imzalayır, əmrlər verirdi. Bu fərmanları, əmrləri boynundan asdığı dövlət möhürü ilə təsdiqləyən Mürşidqulu xan hətta xəzinənin açarlarını da özü ilə gəzdirirdi. Baş vəzir bununla kifayətlənməyib əsas vəzifələrə öz qohum-əqrəbalarını və yaxın adamlarını gətirirdi. İş o yerə çatmışdı ki, hətta İsfahandakı şahlıq mülklərini də öz əlinə keçirmişdi.
Mürşidqulu xan Şah I Abbasın tay-tuşları ilə ova çıxmasına, oturub-durmasına belə imkan vermirdi. Çünki hökmdarın başqalarının təsiri altına düşəcəyindən qorxurdu.
Bütün bunlar, təbii ki, 18 yaşlı hökmdarı ciddi narahat edirdi. I Abbas anlayırdı ki, baş vəziri aradan götürmədən dövləti müstəqil şəkildə, öz iradəsinə uyğun idarə eləyə bilməyəcək. Odur ki Mürşidqulu xandan xilas olmaq üçün əlverişli zamanın yetişməsini gözləməyə başladı. Mürşidqulu xan isə bundan xəbərsiz halda səltənət sahibi kimi davranmağa davam edirdi. Nəticədə ilk olaraq ordudakı qızılbaş əmirləri arasında baş vəzirdən narazılıqlar meydana çıxdı. Həmin əmirlər şahın da Mürşidqulu xana yaxşı münasibət bəsləmədiyindən xəbərdar idilər. Onların narazılığı o həddə çatdı ki, Abbasın taxta çıxdığı birinci ildə Qəzvində aralığı qarışdırdılar. Şah sarayını mühasirəyə aldılar. İşi belə görən I Abbas şahsevənlərə[29 - Şahsevənlər – Azərbaycan və İranda yaşayan oğuz əsilli türk boyu] səslənərək onlardan kömək istədi. Şahsevənlər bu çağırışa cavab olaraq saraya axın etdilər və gənc hökmdarın ətrafında cəmləşdilər. Şahın yanından ayrılmayaraq sarayda keşik çəkməyə başladılar. Beləliklə, qiyam uğursuzluqla nəticələndi. I Abbas ordudakı üsyançı qızılbaş rəislərini edam etdirdi. Qaçıb qurtula bilənlər isə ya Gilan hökmdarı Xan Əhmədin, ya da Osmanlı dövlətinin himayəsinə sığındılar. Qətlə yetirilənlər arasında 10-12 nəfər olduqca bacarıqlı, təcrübəli qızılbaş əmiri də var idi.
Şah I Abbas bununla da kifayətlənməyib qızılbaş əmirlərini qiyama təhrik edən saray əyanlarından tacik əsilli Mirzə Abdulla ilə Mirzə Nizamülmülkə ağır pul cəzası kəsdi.
Təcrübəli qızılbaş əmirlərinin qətlindən sonra onların yerinə çoxu şahın uşaqlıq dostu olan, gənc və etibarlı qızılbaş bəyləri sərdar[30 - Sərdar – burada: qoşun başçısı] təyin edildi. Bu, qızılbaş əşirətləri üzərində şahın nüfuzunun və təsir gücünün artmasına səbəb oldu. Baş verənlər eyni zamanda hökmdarın Mürşidqulu xandan üzülüşməsini təxirə saldı.
Hadisələrin sonrakı gedişi isə şahla baş vəzir arasında münasibətləri kəskinləşdirdi. Belə ki, Mürşidqulu xan bir tərəfdən 18 yaşlı hökmdarla uşaq kimi rəftar eləməyə davam edir, onu tam nəzarətdə saxlayırdı, digər tərəfdən isə öz bildiyi kimi davranaraq dövləti çətin vəziyyətdə qoyurdu. Belə ki, onun Osmanlı imperiyası ilə sülh anlaşmasını gecikdirməsi ucbatından Səfəvi torpaqlarının bir hissəsi əldən çıxdı. Bu da azmış kimi, özbəklərin hücumu zamanı Herata yardım göndərməyi gecikdirdi, nəticədə şahın çox sevdiyi, böyük hörmət bəslədiyi şəhər valisinin – Əliqulu xanın ölümünə səbəb oldu. Hətta Səfəvi xanədanından Həmzə Mirzənin qızı ilə evlənmək fikrinə düşdü. Bu, Şah I Abbası hiddətləndirdi. Gənc hökmdar Heratı özbəklərdən geri almaq üçün çıxdığı hərbi səfər zamanı münasib vaxtın yetişdiyini hiss etdi. Dörd nəfər gənc qızılbaş döyüşçüsünə naibüs-səltənəti öldürməyi əmr elədi. Mürşidqulu xandan zəndeyi-zəhləsi gedən əmirlər şahın buyruğunu can-başla yerinə yetirdilər. Beləliklə, 1588-ci il avqustun 3-də, cümə axşamı gecəsi baş vəzir öldürüldü. Şah I Abbasın başqa bir əmri ilə xanın bütün mal-mülkü Məşhəd hakimi təyin edilən Ümmət bəyə bağışlandı. Mürşidqulu xanın qətlində iştirak edən Ümmət bəyə həmçinin «xan» titulu verildi. Qətlin digər icraçılarından Həsən «xan» ünvanı almaqla bərabər qaravulu-hassi (şahın ox və yayını gəzdirən), Məhəmməd bəy Saruqçi İsfahan hakimi, Allahverdi bəy isə əmir təyin olundu. Beləliklə, Mürşidqulu xanın yorucu himayəsindən qurtulan gənc şah bütün hakimiyyəti öz əlinə aldı və Səfəvi dövlətini müstəqil şəkildə idarə etməyə başladı. Eyni zamanda ustaclıların Səfəvi tarixində oynadığı əhəmiyyətli rol zəifləmiş oldu.
Bəzi tarixi qaynaqların yazdığına görə, əslində, şahın ustaclılardan xoşu gəlmirdi, hətta onlara nifrətlə yanaşırdı. Yəqin, elə buna görə Şah I Abbasın ömrünün sonlarında vur-tut üç əyalətin rəhbəri ustaclı əmiri idi. Onun zamanında sarsıdıcı zərbə alan və dövlət idarəetməsində rolunu itirən başqa bir boy isə təkəlilər oldu. Belə ki, 1596–1597-ci illərdə təkəlilərin çoxu Həmədan bəylərbəyi Kürd Çəkəni Həsənəli bəy tərəfindən öldürüldü.
Beləliklə, Şah I İsmayılın zamanında Səfəvi hökmdarına sidq ürəkdən bağlı olan qızılbaş tayfalarını Şah I Abbasa bağlayan qorxu hissi idi.
Ustaclı və türkmənlərə qarşı həyata keçirilən sərt tədbirlərin əksinə, gənc hökmdar şamlı boyundan çıxan bəylərə etibar edirdi, bu səbəbdən də aparıcı əyalətlərin idarəçiliyini onlara tapşırmışdı.
Onu da deyək ki, I Abbas taxta çıxandan qısa müddət sonra Kirman, Şiraz, Yəzd, İsfahan və Həmədan hakimləri də üsyan qaldırmışdılar. Həmin üsyanlar özbək hücumlarının artdığı, qızılbaş əmirlərinin isə aranı qızışdırmağa çalışdığı vaxta təsadüf eləyirdi. Gənc hökmdar bu qiyamları yatırmaq üçün ya şəxsən özü gedir, ya da aparıcı sərkərdələrindən Qaramanlı Fərhad xanı göndərirdi. Müxalif qüvvələrlə mübarizə bəzi hallarda uğursuzluğa düçar olsa da, sonda I Abbas istəyinə çatdı. Ölkədə asayiş tamamilə bərqərar edildi.
Bir sözlə, Səfəvi dövlətinin gənc şahı hakimiyyətinin ilk illərində bir yandan özbək hücumlarının qarşısını almaqla, o biri tərəfdən isə müxalif qızılbaş əmirlərini zərərsizləşdirməklə keçdi. O, istər daxili, istərsə də xarici qüvvələrlə mübarizədə ciddi uğur qazandı.

Gilan məsələsi
Gilan əyaləti Xəzər dənizinin cənubunda, Elbrus dağlarının şimalında yerləşirdi. Mərkəzi şəhəri isə Rəşt idi. Bu əyalətin hakimi Xan Əhməd idi. O, Şah Abbasın zamanında Osmanlı dövlətinin himayəsinə sığınmışdı.
Bu barədə danışmamışdan öncə qeyd edək ki, Gilan əyaləti hələ xeyli əvvəldən iki hissəyə ayrılmışdı. Bunlardan biri mərkəzi şəhəri vaxtilə Şah I İsmayılın gizləndiyi Lahican olan Biyə Piş, digəri isə mərkəzi şəhəri Rey olan Biyə Pes idi. Biyə Piş Gilanın şərqini, Biyə Pes isə qərbini əhatə edirdi.
1537-ci ildə Biyə Pişin idarəçiliyi o zaman cəmi bir yaşı olan Xan Əhmədə keçmişdi. Şah I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Biyə Pesin hakimi Müzəffər sultan Təbrizdə öldürüldü. Bundan sonra Gilanın qərbi də Xan Əhmədə tapşırıldı. Beləcə, çox kiçik yaşlarında Xan Əhməd bütövlükdə Gilanın hakimi oldu.
Lakin sonradan Səfəvi sarayı ilə problem yaşayan Xan Əhməd zindana atıldı. 1568-ci ildən etibarən o, 10 il boyunca Qəhqəhə və İstəxr qalalarında saxlanıldı. Bu isə onunla Səfəvi dövləti arasında düşmənçilik yaratdı. Xan Əhməd şaha qarşı özbəklərlə gizli müttəfiqliyə can atmağa başladı.
Şah Məhəmməd Xudabəndənin tacqoyma mərasimi zamanı Xan Əhməd zindandan azad edildi. Bunda şahın xatunu həlledici rol oynadı. O, qohumu olan Xan Əhmədə zamin durmuşdu. Azadlığa çıxdıqdan sonra, 1578-ci ildə Xan Əhməd yenidən Gilan hakimi oldu. Hətta Xudabəndə bacısı Məryəm sultanı ona ərə verdi. Beləcə, Xan Əhməd həm Səfəvi xanədanının kürəkəni, həm də təkrarən Gilanın hakimi oldu.
Gilan strateji cəhətdən olduqca əhəmiyyətli bölgədə yerləşirdi. Osmanlı ticarət karvanlarının keçib getdiyi bir bölgə, eyni zamanda ipəkçilik mərkəzi sayılırdı. Əhalisinin xeyli hissəsi sünni olduğundan osmanlıların Gilanla yaxşı münasibəti var idi. Üstəlik, Osmanlı – Səfəvi müharibələri zamanı gilanlılar məhz məzhəb təəssübkeşliyindən çıxış edərək osmanlıların tərəfini tuturdular. İş o yerə çatmışdı ki, Gilan hakimliyində möhkəmləndikdən sonra Xan Əhməd həddini aşaraq I Abbasa məktub yollamış və Osmanlı ilə sülh anlaşması əldə etmək üçün ona məsləhətlər vermişdi. Şah bundan qeyzləndi və Gilan hakiminin məktubunu cavabsız buraxdı. 1590-cı ildə Osmanlı ilə İran arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Beləcə, Xan Əhməd ortalıqda qaldı. O, faktiki olaraq Osmanlı sarayının dəstəyindən məhrum qalmışdı. Bununla belə, Gilan hakimi yumşalmaq bilmir, şahın müxaliflərinə sığınacaq verir, saraydan həmin müxaliflərin mərkəzi hakimiyyətə təslim edilməsi barədə gələn tələbləri isə rədd edirdi. Bir sözlə, Xan Əhməd I Abbasa açıq-aşkar meydan oxumaqda idi.
Gilan hakiminin hələ 1589-cu ildə vəzirlikdən azad etdiyi Xoca Məsih Qəzvinə gəldi və Gilanı ələ keçirmək üçün şahı dilə tutmağa başladı. Əslində, I Abbasın da fikri bu idi. O, qiyamçı qızılbaş əmirlərinin iradəsini qırdıqdan sonra indi də müəyyən əyalətlərdə müstəqil hərəkət etməyə çalışan hakimləri yerində oturtmaq barədə düşünürdü. Bu, ona məmləkətdə yeganə nüfuz sahibinin məhz özü olduğunu göstərmək üçün vacib idi. Hadisələrin belə istiqamətdə cərəyan edəcəyini lap əvvəldən təxmin edən Xan Əhməd əl-ayağa düşdü. Osmanlı ilə bağladığı sülh müqaviləsindən sonra I Abbasın Gilan üzərinə yeriyəcəyini yaxşı bildiyi üçün İstanbula elçi göndərdi.
Xan Əhməd həmin elçi vasitəsilə Osmanlı padşahına göndərdiyi məktubunda yazırdı: «Əgər siz Xəzər dənizindən gəmilərlə Gilana gəlsəniz, buranı çox asanlıqla ələ keçirə bilərsiniz. Mən Lahicanı sizə verməyə hazıram. Lahicandan Qəzvinə isə az bir yol qalır. Bu minvalla nəinki İraqı, hətta, bəlkə də, bütün Səfəvini fəth edə bilərsiniz».
Şah I Abbas İstanbula göndərilən elçi barədə xəbər tutanda çox qəzəbləndi. Xan Əhmədin belə bir addım atmasının səbəbini və məqsədini öyrənmək üçün onun yanına adam yolladı. Gilan hakimi isə elçini Həcc icazəsi almaq üçün göndərdiyini, başqa heç bir niyyətinin olmadığını söylədi. Şah onun sözlərinə inanmadı. İstanbuldakı casusları vasitəsilə elçinin nə məqsədlə göndərildiyini öyrəndi. Osmanlı dövlətinin Gilanı tutacağı təqdirdə bunun Qəzvin üçün böyük bir təhdidə çevriləcəyini bilən və qorxuya düşən I Abbas diplomatiya yolu seçdi, Osmanlı sarayı ilə yazışmalara başladı. Həmin əsnada Xan Əhməd İstanbula ikinci elçini yolladı. O, Gilanı Osmanlı dövlətinə bağlamaq niyyətində qəti idi. Bunda məqsədi isə, şübhəsiz ki, ilk növbədə öz iqtidarını qoruyub-saxlamaq idi.
1591-ci ilin sentyabrında Xan Əhmədin ikinci elçisi İstanbula yetişdi. Elçi Gilan hakiminin öz əli ilə yazdığı məktubu Osmanlı sarayına çatdırdı. Həmin məktubda Xan Əhməd hakimi olduğu əyalətin torpaqlarının yarısını Osmanlı sultanına hədiyyə etdiyini bildirir, bunun əvəzində isə digər torpaqların özünə və övladlarına qalması üçün zəmanət istəyirdi. Lakin osmanlılar bu təklifə isti yanaşmadılar. Onlar sülh anlaşmasını pozmaq və Səfəvi dövləti ilə yeni ixtilaf yaşamaq fikrindən uzaq idilər. Odur ki Xan Əhmədin elçisini Divana[31 - Divan – burada: Osmanlı imperiyasında böyük vəzirdən, müftidən və b. vəkillərdən ibarət dövlət şurası (red.)] qəbul etmədən geri, Gilana göndərdilər.
Tezliklə Səfəvi şah ilə Xan Əhməd arasında münasibətlər daha da gərginləşdi. Buna isə baş verən bir hadisə səbəb oldu. Şah I Abbas oğlu Səfi Mirzəni Gilan hakiminin kiçik qızı ilə nişanlamaq, bununla da Xan Əhmədi cilovlamaq fikrinə düşdü. Əvvəl buna razı olmayan Xan Əhməd Osmanlı sarayından müsbət cavab ala bilməyincə qızını Qəzvinə göndərmək məcburiyyətində qaldı. Gilan hakiminin şahla qohumluğa könülsüz razılaşması I Abbasın qüruruna toxundu. Bunun ardınca isə bəzi müxalif əmirlər şahın təqibindən qaçaraq Xan Əhmədin yanına getdilər və onun himayəsinə sığındılar. Onlar Şah Məhəmməd Xudabəndəyə yaxınlığı ilə tanınırdılar. I Abbas məsələdən hali olunca Xan Əhməddən həmin əmirləri, eləcə də bəzi müxalif qızılbaş rəislərini Qəzvinə qaytarmağı tələb etdi. Buna cavab olaraq isə Gilan hakimi Səfəvi hökmdarından asi əmirlərin bağışlanmasını xahiş edə-rək onları Qəzvinə göndərdi. Lakin əmirlər Qəzvinə daxil olmadan qətlə yetirildi, cəsədləri isə təhqir edildi. Xan Əhməd bundan çox məyus oldu, eyni zamanda şaha nifrəti daha da artdı. Əli Osmanlı sultanından üzüldüyü üçün bu dəfə Rus çarına elçi yollayaraq I Abbasa qarşı ondan kömək istədi. Bütün bu baş verənlər isə sonda, təbii ki, qanlı qarşıdurmaya gətirib çıxardı.
Beləliklə, I Abbas İstanbula elçi göndərərək Gilanın Səfəvi mülkü olduğunu və Xan Əhmədin bu əyaləti idarə eləməyə haqqı çatmadığını bəyan elədi. 1592-ci ilin yazında isə Xan Əhmədə həddini bildirmək və Gilanı tamamilə hakimiyyəti altına almaq üçün hərəkətə keçdi. Bu məqsədlə şah özünün təcrübəli sərkərdələrindən olan, eyni zamanda vəkili-səltənət (şahın vəkili) vəzifəsini tutan Qaramanlı Fərhad xan və qardaşı Zülfüqar xanın başçılığı altında Gilana ordu göndərdi. Xan Əhməd baş sərkərdəsinin xəyanəti nəticəsində ordusunun dağıldığını öyrənincə gəmi ilə Osmanlı hakimiyyəti altında olan Şirvana qaçdı. Beləliklə, I Abbas Gilanı mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. O, xanın əsir alınan şahzadələrini bağışladı, əyalətin idarəçiliyini isə Mehdi xan Şamlıya tapşırdı.
Gilanda işləri yoluna qoyan Səfəvi ordusu özbəkləri geri oturtmaq üçün Xorasana doğru hərəkətə keçdi. Lakin bir müddətdən sonra xəbər çıxdı ki, Gilanda Şah Mələk adlı bir nəfər üsyan qaldırıb. I Abbas üsyanı yatırmaq üçün orduya geri dönmək əmri yolladı. Qısa vaxtda Şah Mələk öldürüldü, üsyan isə yatırıldı.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68289490) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Mürşid – dini-fəlsəfi, ictimai-siyasi cərəyanın, birliyin və ya cəmiyyətin rəhbəri, müridin müəllimi (red.)

2
Mürid – bir müsəlman təriqət şeyxinə və ya mürşidinə tabe olaraq ondan təriqətin üsul və mərasimlərini öyrənən adam; şagird (red.)

3
Təkkə – təriqət mənsublarının bir araya yığışdığı, təlimat aldığı, ilahi hikməti və Allah sеvgisini öyrənib anladığı məkan (red.)

4
Elxanilər (və ya Hülakülər dövləti) – 1258-cı ildə Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xan (1258 – 1265) tərəfindən yaradılmış dövlət. 1357-ci ildə süquta uğramışdır. (red.)

5
Rafizə – şiələrdə təriqət adı (red.)

6
Uzun Həsən (1423 – 1478) – Ağqoyunlular sülaləsinin IX hökmdarı. 1453-cü ildən 1478-ci ilə qədər hakimiyyətdə olmuş, 1468-ci ildə müasir İraqı, Türkiyənin bir hissəsini, Cənubi Qafqazı, İranın böyük hissəsini və Suriyanın bir hissəsini əhatə edən Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoymuşdur (red.).

7
Qızılbaşlar – XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan, Anadolu və İran ərazisində məskunlaşmış türk tayfaları ittifaqı. Öncə şamlu, rumlu, ustaclı, əfşar, təkəli, qacar və zülqədər tayfalarından ibarət olan qızılbaşların tərkibinə sonralar bayat, baharlı, alpaut və b. tayfalar da qatılıb. Bu tərkibdə yeganə irandilli tayfa talışlar olub. Qızılbaşlar 12 şiə imamının şərəfinə başlarına 12 qırmızı zolaqlı çalma bağladıqları üçün belə adlandırılıblar (red.).

8
Dəspinə xatun (1438 – 1507) – Trabzon imperatoru olan IV İohannın qızı idi. Atası onu Ağqoyunlularla ittifaq bağlamaq məqsədi ilə 1458-ci ildə Uzun Həsənlə evləndirmiş, lakin bu, Trabzon imperiyasının 1461-ci ildə Osmanlı dövlətinə birləşdirilməsini əngəlləyə bilməmişdi (red.).

9
1478-ci ildə taxta çıxan Sultan Yaqubun hakimiyyəti 12 il sürmüşdür (red.).

10
Məsələ burasındadır ki, Şeyx Cüneyd öz təsir dairəsini genişləndirmək məqsədi ilə Şirvanı zəbt etmək fikrinə düşmüş və 10 min tərəfdarı ilə hərbi yürüşə başlamışdı. İşi belə görən Şirvanşah Xəlilüllah böyük ordu ilə onun qarşısına çıxmış, 1460-cı ildə baş verən döyüşdə Cüneyd öldürülmüş, tərəfdarları ağır məğlubiyyətə uğradılmışdır. Bəzi mənbələrə görə isə o, öncə əsir alınmış, daha sonra Şirvanşahın əmri ilə edam edilmişdir (red.).

11
Sultan I Süleyman (1494 – 1566) – Osmanlı imperiyasının 10-cu padşahı. Qərb dünyasında «Möhtəşəm Süleyman», Şərqdə isə ədalətli idarəçiliyinə görə «Qanuni Sultan Süleyman» olaraq da tanınır. 1520-ci ildən ölümünə qədərki müddətdə, təqribən 46 il sultanlıq etmişdir. Osmanlı tarixinin ən uzun müddət taxtda oturan və ən çox hərbi səfərə çıxan sultanıdır (red.).

12
Vəzir-i əzəm (və ya sədr-əzəm) – Osmanlı dövləti dönəmində padşahın adına dövlət işlərini idarə edən ən yüksək dərəcəli şəxsə verilən siyasi ünvan. Bugünkü baş nazir vəzifəsi ilə eynidir (red.).

13
Tavat – gürcü zadəganı, knyaz (red.)

14
1571-ci il oktyabrın 7-də Osmanlı imperiyası ilə xaçlı donanması arasında dəniz döyüşü baş vermişdir. Osmanlı padşahı Sultan II Səlimin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edən həmin döyüşdə türklər məğlubiyyətə uğradılar, onların donanmasına ağır zərbə dəydi. Yeri gəlmişkən, məşhur ispan yazıçısı Servantes də həmin döyüşdə iştirak eləmiş, əlindən və sinəsindən yaralanmışdır (red.).

15
Dukat – İtaliyada orta əsrlərdə dövriyyədə olmuş gümüş, sonralar isə qızıl sikkə. İlk dəfə 1140-cı ildə Venesiyada kəsilən gümüş. Dukat 1284-cü ildən 3,4 q ağırlığında qızıl sikkəyə çevrilib (red.).

16
Qarovluq – bəzi adamların gecələr və alaqaranlıqda zəif görməsindən, ya da heç görməməsindən ibarət görmə nöqsanı (red.)

17
Qəhqəhə qalası – indiki İranın Meşkinşəhr (Xiyav) ilə Qaradağ vilayəti arasında tarixi qala (red.)

18
Şafiilik – İslamda sünniliyin 4 əsas məzhəbindən biri. Əsası VIII–IX əsrlərin qovuşuğunda imam Məhəmməd əş-Şafii (820-ci ildə vəfat edib) tərəfindən qoyulub, ona görə belə adlanır. Hazırda Suriya, Livan, Fələstin və İordaniyanın sünni müsəlmanları arasında aparıcı məzhəb sayılan şafiiliyin İraq, Pakistan, Hindistan, İndoneziya və Malayziyada da çoxsaylı ardıcılları var (red.).

19
Maraşilər – indiki İran ərazisində, Mazandaranın da daxil olduğu Təbəsristan bölgəsində məskunlaşmış ərəb əsilli şiə sülaləsi. Maraşi seyidlərinin şiələrin dördüncü imamı Zeynalabdinin soyundan gəldiyi bildirilir (red.).

20
Lələ – Səfəvi dövlətində azyaşlı hakimlərin himayədarları belə adlanırdı (red.).

21
Heratda doğulan Əlişir Nəvai Əmir Teymurun nəvəsi Hüseyn Bayqara ilə bir yerdə böyümüş və təhsil almışdır. Hüseyn Bayqara 1469-cu ildə Teymurilər dövlətinin hökmdarı olduqdan sonra uşaqlıq dostunu özünün vəziri təyin etmişdir (red.).

22
Şah I Abbasın taxta çıxdığı tarixlə bağlı fərqli ehtimallar mövcuddur. Bəzi qaynaqlarda onun 1587-ci ilin iyununda, bəzi qaynaqlarda isə həmin il oktyabrın 16-da hökmdar elan edildiyi bildirilir. Lakin əksər tarixçilər, eləcə də bu kitabın müəllifi etibarlı mənbələrin məlumatları əsasında aparılan təhlillər nəticəsində belə qənaətə gəlib ki, Şah I Abbas məhz 1587-ci il oktyabrın 3-də taxta çıxmışdır (red.).

23
Babur imperiyası – 1526-cı ildən 1857-ci ilədək hökm sürmüş və əsası Teymurilər sülaləsindən olan Babur (1483 – 1530) tərəfindən qoyulmuş türk dövləti (red.)

24
Sultan Əkbər (və ya Əkbər şah) – Babur imperiyasının üçüncü hökmdarı və Baburun nəvəsi. Müsəlman ölkələr arasında çadranı qadağan edən ilk padşahdır. Babur dövlətinin ən parlaq dövrü «Böyük Əkbər» kimi də tanınan Əkbər şahın hakimiyyət illəri sayılır. 1542 – 1605-ci illərdə yaşayıb, 14 yaşında taxta çıxıb və ömrünün sonunadək hakimiyyətdə qalıb (red.).

25
Qarğaşa – qarışıqlıq, hərc-mərclik, çaxnaşma, araqarışma (red.)

26
Məqam – burada: vəzifə, rütbə, mənsəb, mərtəbə

27
Ələmut qalası – indiki İran ərazisində, Talış dağları ilə Elbrus dağ silsiləsinin kəsişməsində, 2163 metr hündürlükdə yerləşən qədim qala. Hazırda yalnız dağıntıları qalmışdır. IX yüzillikdə inşa edildiyi deyilir (red.).

28
Əşirət – bir əsildən törəyib birlikdə yaşayan və köçəri, bədəvi həyat sürən ailələr toplusu; qəbilə, oymaq (red.)

29
Şahsevənlər – Azərbaycan və İranda yaşayan oğuz əsilli türk boyu

30
Sərdar – burada: qoşun başçısı

31
Divan – burada: Osmanlı imperiyasında böyük vəzirdən, müftidən və b. vəkillərdən ibarət dövlət şurası (red.)