Ұлытаудың номадикалық тарихы. Мақалалар жинағы
?лытауды? номадикалы? тарихы. Ма?алалар жина?ы
М?хтар Ба?ыт?лы
Кiтапта М?хтар Ба?ыт?лыны? ?р жылдары баспаларда жариялан?ан, ?лытау тарихы та?ырыпта?ы тарихи т?л?алар мен о?и?алар туралы ма?алалары жина?тал?ан.
?лытауды? номадикалы? тарихы
Ма?алалар жина?ы
М?хтар Ба?ыт?лы
© М?хтар Ба?ыт?лы, 2023
ISBN 978-5-0051-0455-7
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
??лм?хаммед ишан
1916 жылы бастал?ан ?лт—азатты? ?оз?алысыны? 100-жылды?ына арналады.
Ислам дiнiнi? ?аза? елiне тарау процессi VII ?асырда басталып, б?гiнгi к?нi ?лi жал?асып жатыр. ?лы даламызды? о?т?стiк ?алалы? айма?тарына исламды араб халифтары т?ркi ха?андарымен к?ресе отырып таратты. Н?тижесiнде Х ?асырда ?арахан мемлекетi исламды мемлекеттiк дiн деп жариялады. ?ал?ан к?шпелi аймы?тарымызда тiршiлiк еткен о?ыздар, оларды батыс?а ы?ыстыр?ан ?има?тар, ?има?тарды? м?рагерлерi ?ыпша?тар т?ркi заманынан келе жат?ан т??iрлiк дiнiн ?станым еттi. Шы??ысханны? жоры?тарынан кейiн ?аза? жерiнде Жошы ?лесi орны??анда да ислам, христиан, будда миссионерлерiнi? ?з дiндерiн тарату ?рекеттерi ж?зеге аспай, Алаш елiнi? билiгi ата-бабаларынан ?ал?ан Т??iрге сенiмiн бас?а дi?ге ?имады. Тек Жошы ?лесiнi? ханы Беркенi? кезiнде Мысыр с?лтаны Бейбарыс екеуiнi? арасында саяси, сауда, дiн ж?не м?дени ?арыма-?атынас орнап, Алтын Орда?а ене баста?ан ислам дiнi кейiн ?збек хан т?сында мемлекеттiк дiнге айналды. Бiра?, ?ара халы? т??iрлiк дiнiн ?деттегiдей ?станым ете бердi.
Орыс патшайымы Екатерина ІІ империяны? ?аза? жерiнде билiк ж?ргiзу жоспарына с?йкес, жергiлiктi халы?ты? жауынгершiлiгiн басу ?шiн, елдi имандылы? ар?ылы сабырлы, момынды ?о?ам?а айналдыру ма?сатында ислам дiнiне ?олдау к?рсеттi. Сонымен ?атар, орыстар м?сылман дiн басшыларын татар хал?ыны? ?кiлдерiнен сайлап, ?аза?тарды Орта Азия дiн басшылы?ынан айыруды к?здедi.
1865 жылы орыс патшалы?ы Ташкент ?аласын жаулап алысымен ?аза? жерiнде ашы? отарлау саясатын ж?ргiзе бастады. Батыс, солт?стiк, Жетiсу айма?тарында ??нарлы жерлерден жергiлiктi ?аза? руларын шал?айда?ы ш?лдi дала?а ы?ыстырып, ?алалар салып, Оралды? ары жа?ынан орыс шаруаларын к?шiрiп, православ христиан дiнiн тарата бастады. Тiптi ?аза? медреселерiн салу?а р??сат алу ?шiн мiндеттi т?рде орыс тiлiн о?ыту керек болды. Осы кезе?де дала айма?тарында ты?ыз шо?ырлан?ан ?аза?тан шы??ан дiн ?айраткерлерi ?аза? елiнi? сана-сезiмiн орыс ы?палынан аман алып ?алу ?шiн к?птеген медресе, мешiт салу?а ат салысты. Соларды? бiрi, б?гiн бiз ?оз?ап отыр?ан та?ырыпты? кейiпкерi Арыстанбай?лы ??лм?хаммед ишан.
??лм?хаммед ишан ?ыпша?ты? Бердiкей тарма?ынан тарайды. 1841 жылы ?лы жыланшы? ?зенiнi? алабына кiретiн Дулы?алы ?зенiнi? бойында Терiсб?та? деген жерде д?ниеге келген. Бала кезiнде хат танып, араб алфавитiн ?олдануды ?з ?кесi Арыстанбайдан ?йренген. Есейген сайын баланы? бойында дiн ?ызметiн ат?ару?а талпыныс к?шейдi. Сол ?ызметтi? о?ды-солды аспектiлерiн игеру ма?сатында 11 жасты жас?спiрiм ??iрде сауда-сатты? жасап ж?рген саудагерлер керуенiнi? бiрiне ?азаншы болып жалданып, о?т?стiкке аттанады. ?кесi Арыстанбай баласыны? талабына а? батасын берiп шы?арып салады. С?йтiп, ??лм?хаммед ел аузында?ы деректерде Б?хара мен араб елдерiнi? т?уiр медреселерiнен д?рiс алып, ишан д?режесiн алумен ?атар, медицинаны, ?ол ?нерiн, ??рылыс салу машы?ын да ?йренiп, елге оралады.
Е? алдымен ишан балалар мен жергiлiктi елдi? сауатын арттыру ма?сатында ХІХ ?асырды? 60 жылдары Дулы?алы ?зенiнi? бойында медресе салады. Жалпы ауданы 350 м2 ??райтын ?имарат 24 б?лмеден т?р?ан. Кiреберiс есiгi о?т?стiк-шы?ыс?а ?ара?ан. Онда дiн саба?тармен ?атар жа?рафия, есеп негiздерi о?ытылып, араб тiлi ?йретiлдi. ?. Арыстанбай?лы медреседе м?сылманша бiлiм берумен ?атар, сол кездi? саясатыны? талабына орай орысша о?ыту?а да м?н беруге м?жб?р болды. Ол ?шiн татар жiгiтi ?алиулланы арнайы ша?ыртып, ?лкендердi? наразылы?ына ?арамастан ауыл балаларыны? арифметиканы, жа?рафияны, орыс тiлiн ?йренуiне м?мкiндiк жаса?ан. Медреседе оша?ты Оразбай, к?км?рын Жапар??л ?о?ыратбай?лы, бердiкей Жа?сылы? Батырбай?лы секiлдi молдадалар д?рiс берген. Дулы?алы, Ащылы т??iрегiн жайла?ан елдi? балалары ??лм?хаммед ишан негiзiн ?ала?ан медреседе 4 сыныпты? бiлiм алып, ?аза?ша, орысша ж?не ??ран тiлiн ?йренiп, кейiннен к?пшiлiгi ел бас?ару iсiне араласты. М?нда дiни кiтаптармен ?атар, ?деби кiтаптар, орыс тiлiндегi о?улы?тар да бол?ан. Медресенi о?ып шы??ан ?аза? жастары ?лытау ??iрi елiн сауаттандыру iсiне бiршама ?лес ?осты. Б?л медреседе т?лiм ал?андарды? ?атарында 1916 жылы Тор?ай к?терiлiсiнi? сардарбегi Амангелдi ?дербай?лы да бар. Б?гiнгi к?нi медресенi? орнында ?йiндiсi ?ана ?ал?ан.
Медреседен кейiн ??лм?хаммед ишан мешiт салу?а кiрiстi. Ал?ашында мешiт А?суатты? жар ?аба?ына табаннан шым ойылып, к?мбезсiз салын?ан. Ол сапасыз бол?ан со? к?йдiрiлген кiрпiштен ?азiр т?р?ан орнына ?айта салын?ан. Дулы?алы мешiтi («Терiсб?та? мешiтi», «Бердiкей мешiтi», «??лм?хаммет ишан мешiтi») 1902 жылы салынып бiткен. Б?л ?имарат ишан ?йымдастыр?ан дiни орталы?ты? е? к?рнектi с?улет туындысы едi. Мешiт то?ыз к?мбездi, сырт?ы ?абыр?асы ?лкен ?ызыл кiрпiштен, ал iшкi ?абыр?асы шикi кiрпiштен, т?бесi тiреусiз, б?рiп ?рiлiп т?р?ызыл?ан. Жалпы ауданы 360 м2. ?зынды?ы 23,4 м., енi 15,4 м. Кiреберiс есiгi Меккеге, я?ни о?т?стiк-батыс?а ?арайды. Азан ша?ыратын м?нарасыны? биiктiгi 7 м., диаметрi 2,6 м. М?нара та??ы аза??а ?арап ?имаратты? солт?стiк-шы?ысында орналас?ан. ?имарат ?абыр?асыны? биiктiгi 3,5 м. Іргетасыны? биiктiгi 0,9 м.
Терезелерi жерден 1 м. биiктiкте орналас?ан. То?ыз к?мбездi? бiрi есiк мандайшасында, бiрi м?нараны? т?бесiнде, алтауы ?ш-?штен ?имаратты? екi ?анатында ж?не бiр ?лкен к?мбез т?бесiнi? ?а? ортасынан салын?ан. ??лм?хаммед ишан мешiттi? жобасын, кесектердi дайындауды, ??йылуын Т?ркiстан?а барып ?йренiп келiп, ?алыптарын ?зi жаса?ан. ?ызыл к?йдiрiлген кесектерде оннан аса ою т?рi, аяттар бол?ан. Ортада?ы ?лкен к?мбез астында жал?ыз тiреу бол?ан. ?имарат Б??ара архитектура ?лгiсiмен салын?ан. Намаз о?ып, д?рет алатын, жайнамаз, киiм iлетiн ж?не кiтапхана б?лмелерi бол?ан. Онда арбша, парсыша, ша?атайша, орысша кiтаптар ?ойыл?ан.
Дулы?алы мешiтi мен медресе ??рылысына ??йдiрген кiрпiштерiнi? ?лшемдерi де, ою-?рнектерi де ?рт?рлi. ?имараттарды? терезелерiне ?йнек жергiлiктi гипс ?абаттарынан тiлiнiп алын?ан. ??рылыс?а сол т??iректегi Есен??л, Та?ат, ?аз, Бегiмбет аталарды? бас к?терер ер азаматтары бiр кiсiдей ?атысып ?лкен к?мек берген.
1916 ж. 25 маусымында шы??ан Николай ІІ-i? жарлы?ына ?арсы к?терiлiсшiлер осы мешiтте жиналып, ??рбанды? шалып, а?са?алдар Аманкелдi батыр баста?ан сарбаздар?а бата берген. К?терiлiс басталарда, шешушi шай?астарда сарбаздар намаз о?ып, ??ран ?стап, салауат айтып, ал?ан жолдан ?айтпау?а ант берген. Сол жиында ??рбанды??а шалын?ан к?к ?ош?арды? ж?не Тор?айда?ы же?iстi? ??рметiне шалын?ан ?ош?арды? бас с?йектерi ??лм?хаммед кесенесiнде б?гiнге дейiн са?таулы т?р.
Мешiт пен медресе ж?мысы 1929 ж. ишандар ?улетiн ?удалау кезiнде то?та?ан. Ишандар елден ?ашып, ?ызылорда?а та?а?ан жерде алдынан ?ызыл ?скерi шы?ып малын алып, адамдарын ?ыр?ын?а ?шырат?ан. 1934 ж. белсендiлер мешiттi б?зып, кiтапханада?ы кiтаптердi ?зенге ла?тыр?ан. Белсендiлердi? бiреуi т?беден ??лап, бiрi жерде мертiгiп ?лдi. Мешiттен м?жiлген м?нара, жарты к?мбезi мен ?абыр?алары ?ана ?алды. Дулы?алы мешiтi – мемлекеттiк ма?ызы бар ескерткiш.
Ишанны? iзбасарларыны? бiрi дiни а?артушы, ишан ?ази Бiрма?анбет?лы. Ол кiсi 1901 жылы туып ?лкен атасы салдыр?ан «Дулы?алы» медресесiнде д?рiс ал?ан. ?кесi Бiрма?анбет те дiни бiлiмi бар ишан бол?ан. ?ази ишанны? к?рiпкелдiгi, емшiлiгi бол?ан. Зембiлмен ?келген сал адамдарды ая?ымен ж?ргiзiлiп ?айтар?ан.
??лм?хаммед ишанны? дiни ?ызметi патша ?кiметiнi? христиан дiнiн таратумен ?атар ислам дiнiн ?лсiрету саясаты кезiнде орын алды. М?сылман ?о?амы христиан дiнiн ке?iнен мойындату жолында?ы басты кедергi болды. ?аза?тар араб елдерiнде ж?не Т?ркияда о?у ???ы?ынан айырылды. Молдалар патша ?кiмшiлiгiнi? ?ата? ба?ылауына алынды. ?р болыста бiр ?ана молда ?ызмет етуге р??сат берiлдi. Молдаларды ?скери губернатор ?ана та?айындап, ж?мыстан босататын болды. Мешiт салу?а генерал- губернаторды? р??сатын алу ?шiн, медреседе орыс тiлiнде о?ыту шарты ?ойылды. Молдаларды? жергiлiктi т?р?ындарды? сауатын ашып, о?ытуы ж?не оны? мешiт жанында ж?мыс?а жай?асуы ?шiн уезд басты?ыны? р??саты керек едi. Мешiттер мен оларды? жанында?ы медреселердi ?аза? ?о?амдарыны? ?з есебiнен ?стау керек деп шешiлдi. Мешiттер жылжымайтын м?лкiне ие болу м?мкiндiгiнен айырылды.
Осы?ан ?арамастан, Арыстанбай?лы ??лм?хаммед ишан айма?та?ы ?аза?тарды? сауатты болуына бар жiгерiн салып, халы?ты? рухани байлы?ын жо?арлатуына, идеялы? жа?ынан бiрiгуiне, ынтыма?тасуына зор жа?дай жасады. Ишанны? ?ызметi жергiлiктi хал?ты м?сылманды? м?дениетiне жа?ындастырып, ?ылым мен ?дебиеттi? дамуына да ?сер еттi. Уа?ыздар ар?ылы елдi жа?сы iстерге, ой тазалы?ына, ?арапайымдылы??а, шыдамдылы??а ша?ыр?аны ел есiнде м??гiлiк са?талуда.
М?хтар Сейтжанов
15.08.2016 ж.
?аза?ты? басына т??ген ?лы апатты? себептерi
Большевиктердi? ?аза?, Украина, б?ры??ы Ресей империясыны? та?ы да бас?а айма?тарында ?з билiгiн тек ашты?пен ?ана орната алатынына к?зi жеттi. «Бiз ескi ?лемдi жойып, жа?а ?лем орнатамыз!» деген ?ран басымды болды. Ке?ес ?кiметi ?алай келгенi, азаматты? со?ыс немен бiткенi, «?скери коммунизм» саясаты ?андай шы?ындар?а алып келгенi туралы та?ырыптарды б?лек ма?алаларда тар?ату ?ажет бол?анды?тан, бiз бiрден Голощекиннi? «Кiшi Октябрь» саясатына назар аудар?анымызды ж?н к?рдiк.
«Советтiк» ?о?амды к?шпендi-патриархалды ж?рттан ??растыру тек д?ст?рлi ?мiр-салтты апат?а ?шыратып ?ана ??ру м?мкiн едi. Мы?да?ан жылдар бойы дамы?ан номадты? шаруашылы? даланы? мiнез-??рпына сай ?алыптас?ан. Оны? ?стiнен орта?асырлы? к?шпендi империяларды? Евразия ке?iстiгiнде орнат?ан саяси ?стемдiгi тарихи санадан ?мытылмай, ?аза?тар еркiндiктi бойына сi?iрген, еш?ашанда билiк тарапынан орнатыл?ан ?орлап-?анау т?сiлдерiмен ж?ргiзiлген ?стемдiлiктке мойынсынба?ан халы? едi. ?анны? саясаты елдi? м?ддесiне ?айшы келетiн болса, б??ара ел оны? ?арама?ынан к?шiп кетiп, ?з саяси наразылы?ын бiлдiрген. Ондай жа?дайда сондай ?аннан е? сора?ы елбасы болма?ан.
Ке?ес билiгi ондай ел мен билiктi? арасында?ы ?арама-?атынас туралы ?те жа?сы бiлiп отырды. Оны? ?стiне ?жымдастыруды ?йымдастыр?андарды? ?олбасшысы ?лтты? с?ра?тар бойынша комиссары Иосиф Сталин болды. Сонды?тан, ?олдан ?йымдастыр?ан ашты?ты большевиктер к?шпендi ?аза?ты бодан ?ылуда?ы ж?не жа?а «ке?естiк» ?о?ам ??руда?ы басты ??рал ретiнде ?арастырды. Тек ашты? пен геноцид ?аза?тарды? азатты? жолында?ы ?арсыласты?ын жасытады деп санады олар. Солай болды да!
Экономикалы? т?р?ыдан ?аза? даласында ат?а мiнген ?аза?ты отыры?шылы??а бейiмдеп, пайдалы ?азба?а бай жерде ?нерк?сiптi дамытып, шикiзатты м?мкiндiгiнше мол к?лемде Ке?ес ?кiметiнi? орталы? айма?тарыны? м?ддесiне жарату к?зделдi. Ауыр ?ндiрiс тек орыстандыру ар?ылы ж?ретiн болды. Ресей патшалы?ы заманындай талмаштар?а ар?а с?йеп, жергiлiктi халы?ты? жа?дайын ескеретiндей жоспар м?лдем ескерiлген жо?. Сонды?тан, ?нерк?сiпке келiп, т?ра?ты ж?не жо?ары жала?ы ал?ысы келетiн ?аза??а, ж?мысшы тап?а е?у ?шiн е? бiрiншi орыс тiлiн жетiк бiлу шарт ?ойылды.
Отыры?шылы??а келетiн болса?, б?л шаруа т?рi ?аза? даласына жат к?нк?рiс т?рi емес. Ба?зы заманнан, ш?л дала болса да, ?зендердi? жа?асында жер ??деу оша?тары тiрлiк еткен, ал о?т?стiк айма?тарда жер суландыру ар?ылы егiн егу ?ркениеттi ел ?лы Жiбек жолыны? басты орталы?ы бол?аны м?лiм.
Мал шаруашылы? айма?тарда отыры?шылы??а бет б?ру ?рдiсi ХІХ ?асырда бастал?ан. Батыс, Терiскей ж?не Жетiсу Орал, Орынбор ж?не Сыбыр казактарыны? ?ол астына ?ткелi, ол айма?тардан ы?ыстырыл?ан тайпалар мен руларды? жер-жайылымдар?а деген с?ранысы туындады. Оны? ?стiнен, болыстар мен а?а с?лтандар отыры?шылы?ты дамытпаса, орыстар ??нарлы жерлердi терiп, ?аза?ты жерсiз ?алдыратынын ескердi. Кезiнде бос жат?ан ??нарлы жерлерге егiн егу сол кездерде ке? ?олданыла бастады. Бiра?, ке?ес ?кiметi жоспарла?ан тегiс к?шпендi елдi отыры?тандыру ешкiмнi? ойына да келген емес.
Бастап?ы кезде, я?ни 1920—1928 жылдары, большевиктер далада?ы ау?атты байлардан т?уелдi болды. Жа?а билiк ?кiлдерiнi? ж?рiп-т?руына ед?уiр ?аржыны ж?мсап, ат-к?лiкпен к?мектескен байлар?а неше т?рлi а?ы т?леп, е? бастысы, болаша?та орын алатын ?у?ын-с?ргiннен аман алып ?алатыны ескерiлiп отыр?ан.
Жа?а билiк патриархалды ?о?амны? iшiнде жас, д?ние-м?лкiмен шектетiлiп, шаруада к?п к?ш ж?мсайтын жас буын?а ар?а с?йедi. Олар?а большевиктер ?р-т?рлi ?ран мен у?делер ?сынып, т?тенше т?рде к?птеген ?мiттермен аз?ырды. Сол екi ?оз?алыс у?делердi? ?айсы жастарды? ж?регiн м?здатты: Лениннi? тезистерi ме, ?лде материалды ?ызы?тырулар ма? О?ан жауап беру ?шiн бiзге сол белсендiлердi? ?здерiнен с?рау ?ажет едi. Бiра?, ?кiнiшке орай, олар арамыздан кеткенi ?ашан. Тiптi, 1937 -1938 жылдары оларды? к?птен б?лiгi Голощекин к?семдерiмен бiрге ату жазасына кесiлген. Сонды?тан, б?л с?ра??а жауабын бiз таба алмаспыз.
?лы апатты? идеологиялы? себептерiн ?арастырар болса?, ауылда марксистiк ??ымда?ы тап аралы? к?рес бол?ан жо?. Тек экономикалы? ж?не саяси ?мiрде ?стемдiк етiп отыр?ан руларды? коммунистiк партияда?ы ?кiлдерi арасында?ы б?секелестiк болды.
Демек, жо?арыда атал?ан ?рекеттер ?з н?тижесiн бердi. Ке?ес ?кiметiнi? с?мды? жоспарын ж?зеге асыру?а жа?а топ ??ралды. Оларды халы? «шола? белсендi» деп атады, ?йткенi ол жастар ?здерiнi? ту?ан-туыс?андарыны? м?ддесiн большевиктердi? б?йры?тарыны? астына салып берiп, сол б?йры?тарды орындау?а белсендi т?рде кiрiстi.
Ке?ес билiгi берiп т?р?ан м?мкiндiк «жар?ын болаша??а» жол ашып берiп отырса, патриархалды ?о?амда ол жастарда ондай м?мкiндiк м?лдем жо? едi. Бай немесе би секiлдi ?аза? ?о?амыны? д?улеттiлерiнi? де?гейiне жету ?шiн к?птеген кедергiлерге тап бол?ан жастар, жа?а билiктi? берiп отыр?ан м?мкiндiктерiн ойланбастан ?абылдады. Жастарды? б?рi емес, ?рине. Сонды?тан олар т?зiмдiлiк пен ш?кiршiлiктi а?айындар?а ?арсы iс-?рекеттерi сынды к?н??а айырбастады.
Ондай люмпендерден ??рал?ан белсендiлер топтары ?р бай мен ау?атты да беделдi а?са?ал?а ?зiнi? олжалап ал?ан жа?а к?шiн ашы? т?рде к?рсетуге асы?ты. Олар ?лкендi сыйлау т?гiлi, ?йлерiне баса к?ктеп кiрiп, мал-м?лкiн рахаттана т?ркiлеуге кiрiстi.
Белсендiлер большевиктердi? м?нер-?ылы?тарына елiктеп, зорлы?-зомбылы?ты ?олданып отырды. Немiс тарихшысы Роберт Киндлер ?зiнi? «Сталинские кочевники: власть и голод в Казахстане» атты кiтабында жаз?андай, «олар ара? iшiп, темекi тартып, ел-ж?ртты? алдында бала?ат с?здер айтып, ?з ??рбандарын аямай азаптап ?орлады».
О?ан ?оса, белсендiлер ?аза?и т?рбиенi мойындамай, тарихи материалды ж?не рухани ??ндылы?тар?а ?ол салды. Кесенелердi? к?мбездерiн ?иратып, мешiттердi б?зып, ??ран-кiтаптарды жа?ып, ?зенге таста?андар да осы белсендiлер едi. ??дай?а ?арсы шы?ып, Ібiлiстi? ??лы Лениндi ?здерiнi? к?семi ?ылып ал?ан жастар еште?еден тайынбай, халы?ты ?ыр?ын?а ?шыратты.
Ке?естер ?з билiгiн iрi ?алалар мен а?ылшындардан тартып ал?ан ?ндiрiс оша?тарында 1920-жылдары толы?ымен орнатып, ?рт?рлi руларды? ?кiлдерiн ?з ??рамына кiргiзiп ?лгердi. О?ан рубасылар ?олдау к?рсетiп, болаша?та большевиктердi? ??ры?ына т?сетiнiн сезiп те ж?рген жо? едi.
Оны? ?стiнен 1920 жылы Ахмет Байт?рсынов пен ?лiмхан Ермеков баста?ан алашты?тар Ленинге барып, Ке?естiк автономиясын ??рып, шекарасын белгiлеуге келiсiм алып келдi. Бiра?, кейiнгi тарихи о?и?алар ол мемлекеттiлiктi? жемiсiн ?аза? таяу арада к?рмейтiнiн к?рсеттi.
Байларды? беделi 1928 жыл?а дейiн ?з ?стемдiлiгiн жо?алт?ан жо?. Ж?рттар епсiз ке?естiк сот ж?йесiне ?ара?анда, бая?ы билер мен ?азыларды? шешiмдерiне к?бiрек с?йенiп отырды. Тiптi жергiлiктi коммунистердi? ?зi байды? ке?есi мен шешiмiне т?уелдi болды. Жергiлiктi басшылы? лауазымдар?а байлар ?зiнi? руыны? ?кiлдерiн отыр?ызып, айт?анын iстетiп отырды. ?ызметтiк iссапарлар?а арнал?ан ат-к?лiк пен ?аражатты бай беретiн бол?анды?тан, ке?естiк билiк ?кiлдерi байды? айт?анымен ж?рдi.
?рине, ондай жа?дай Сталин бас?ар?ан ж?йенi ?ана?аттандырмайтыны белгiлi болды. 1925 жылы ?аза? даласына келген Филлип Исаевич (Цая Ицкович) Голощекин: «?аза?станда революция орын алмапты. Сонды?тан бiз б?л жерде „Кiшi Октябрьдi“ орнатуымыз ?ажет» – деп ?рандатты. Оны, ?ол шапала?тап, белсендiлер мен коммунистер ?уана ?олдады.
Большевиктерге керегi сол едi. А?айын арасына сайтан отын жа?ып, ?аза?ты аттан жерге т?сiрiп, ашты?пен ?ырып ?лсiретiп, «советтiк» идеология ар?ылы ?з билiгiн орнату ма?сатында жа?а билiк ?з н?тижесiне жеттi.
Екi саяси к?з?арас?а б?лiнген ?о?ам бiр-бiрiне деген жа?тырмаушылы?ты жасыр?ан жо?. Бастап?ы кезде белсендiлер ауылды? басшылы?ты мойынсынба?ан кезде, оларды елемей, со?ында ауылдан ?уып жiберген де о?и?алар орын алды. Ондайларды халы? боз?ын деп атап кеттi.
Боз?ындардан ??рал?ан, рулар арасында?ы ?а?ты?ыстар ала?ына айнал?ан коммунистiк партия комитеттерi мен оны? оша?тарыны? ?кiлдерi ертен-а? ел м?ддесiн сатып, сталиндiк тоталитарлы режимiнi? ?ол-шо?пары болатынын ол кезде ешкiм де т?сiнде де к?рген жо? едi. Боз?ындар ел-ж?ртты? ?а?идаларын сатып кеткендердi? санатына кiрдi. Сонымен ?атар оларды? ?мiрлерiне ?ауiп т?нiп, дала ?мiрiнде ешкiмге керек болмай ?ал?ан да кездер болды.
Ал Голощекин келгенде, сол белсендiлердi ке?ес билiгi ауыл «советизациясыны?» басты ?ол шо?пары ретiнде пайдаланды. Сол кезде олар ?здерiнi? «олжаларын» ?олдан жiбермей, байлар мен ауыл басылардан ?аны??анша ?шiн алды. ?йткенi большевиктердi? артында пулеметпен ?арулан?ан ?ызыл ?скер т?рды.
Коммунистердi? басты ма?саты к?шпендiлердi? билiкке ?арсы ?рекеттерiн ?лсiрету ?шiн отыры?шылы??а к?шiрiп, ?скери ?имыл?а ?зiр атты номадтарды жерге бейiмдеп, орыс шаруалары сия?ты жайяу ?алдыру болды. Сол ма?сат?а жету ?шiн ?жымдастыру ар?ылы ?аза?ты ?лкен апат?а ?келу саясаты басталды.
Большевиктер ?здерiн тез даму жолын ашар ж?не модернизацияны? алып келушi к?ш ретiнде санап, к?шпендiлердi «дамымай ?ал?ан» м?дениетiне жат?ызды. Ия, 1934 жыл?ы жа?дайды алатын болса?, ашты?тан кейiн ?аза?ты? жа?дайы шынымен де сондай денгейде болды.
Бiра?, ке?ес билiгiнi? модернизациясыны? орнына Николай ІІ-нi? кезiнде ?аза? жерiнде салын?ан заводтарды ж?ндеп ж?ргiзуден бас?асына ?лi жетпедi. ?ндiрiстiк ??рылысыны? басты ба?ыты тек ?азба байлы?тарды жер астынан ?азып алумен ?ана шектелдi.
Ке?естiк ?о?ам ??ру ?шiн коммунистердi? басты ма?саттарыны? бiрi ж?мысшы тапты ?алыптастыру болды. Кейiн жа?а ?нерк?сiптер мен инфра??рылымдарды дамыту ?шiн Турк-Сиб секiлдi б??аралы? ??рылыс нысандары ?йымдастырылды, ?арса?бай заводы iске ?осылды.
Бiра? сол ??рылыстарда к?бiне европалы?тар?а басынды? жа?дай жасалып, ?аза?тар тек ?ара ж?мыстарда iстедi. Б?ндай саясат екi жа?ты? арасында келiспеушiлiктерге итермеледi. Б?л б?лек та?ырып авторды? «Британец ?арса?бай» атты е?бегiнде толы? жазыл?анды?тан, бiз о?ырманды сол кiтап?а ж?гiнуге ке?ес беремiз.
Сонымен, 1928 жылды? тамыз айынан бастап ауыр ?нерк?сiптi дамыту ?шiн iздеген ?аржыны ауыл шаруашылы?ынан алуды шешiп, большевиктер келесi саяси ?ылмыстарын орындау?а кiрiстi. ?аза?ты? малын т?ркiлеп, 45 миллион малдан елге 1933 жылы тек 4,5 млн бас мал ?алдырды. Н?тижесiнде, кем дегенде 2,5 млн ?аза? ашты?тан ?ырылды. Ондай жа?дай Украинада да (4 млн адам), Едiл бойында да (1 млн адам) орын алды.
Со??ы 30 жылда шы??ан ?аза? руларыны? шежiрелерiне ?арап отырса?, шежiре кестестелерiнде белгiленген, сол жылдары ?мiр с?рген кiсiлердi? к?бiсiнi? артында ?рпа? ?алма?анын бай?аймыз. Ресми а?парат бойынша ?аза? хал?ыны? те? жартысы ашты?тан ?айтыс болды десе, шежiрелер одан да к?п пайыз адам шы?ынын к?рсетiп т?р.
1928 жылдан бастап ГПУ баскесерлерi дiн ?кiлдерiне, бай шаруалар?а, т?релер мен патша ?кiметi заманыны? зиялыларына ?арсы ?у?ын-с?ргiн, м?лiктi тартып алу, тонау саясатын бастады. Халы?ты тап?а б?лiп, арасында алауызды? отын жа?ып, ту?ан бауырларын ?ыр?ын?а кескен шола? белсендiлердi? к?шiмен ?аза? даласына «?лы ж?т» келдi.
Ол кездегi бай, ?аза? даласында?ы е? басты экономикалы? ?оз?алт?ыш десек ?ателеспеспiз. Ат?а мiнген халы?ты ба?ындыру ?шiн сол байды? к?зiн ??рту жа?а билiктi? басты ма?саты болды. 1927 жылы барлы? шаруаларды? 0,9% байды? ?олында болып, олар 10% мал?а иелiк еттi.
Малды т?ркiлеу кезiнде коммунистер белсендiлердi ?лсiз ж?не саны жа?ынан аз рулы? ?ауымынан iрiктеп алып, бас?а бай ж?не iрi ру?а ?арсы салып ?ойып отырды. Белсендiлер ?з руына салын?ан салы?ты? ж?гiн сол ?арсылас ру?а артып ?ойып, салы?ты да, т?ркiлеудi де аса сiлтеушiлiкпен орындап отырды.
Ишандар мен имамдарды атып, елден ?уып, оларды? ?рпа?тарына ?арсы ???ын-с?ргiн ?йымдастырылды. ??дайды ?мыттыр?ан, тарихын ?шiрген, сананы лайла?ан ке?естiк идеология кiсенiне т?скен хал?ымыз тiлiнен, салт-д?ст?рiнен айырыла жаздады.
Бiра?, шы?ын мен ?иыншылы? к?рiп аман ?ал?ан ел жа?а ?ндiрiстiк-?алалы? даму жолына т?стi. Дегенмен, завод пен шахталар?а барып ж?мыс iстеуге ?аза?ты? к?бiсiне жол жабы? болды. Басты кедергiлер – орыс тiлiн бiлмеу ж?не тиiстi маманды?ты? жо?ты?ы. Ауылда ?жымшар, кейiн ке?шарлар ?йымдастырылып, ?иын кезе?ге ?арамастан ж?рттар етекшелерiн жинап, есiн жидi.
1934 жылы жергiлiктi билiк ?кiлдерi елде ашты?тан ?лiп жат?андарды? саны азай?анын жазып, орталы??а сондай «жетiстiктерi» туралы баяндап отырды. Ондай жа?дай орны??анны? басты себебiн «нан жеушiлердi?» саны к?рт т?мендегенiмен ?ана т?сiндiруге болады. ?йткенi, ол уа?ытта ашты?тан ?летiндердi? б?рi ?ырылып бiткен!
М?хтар Ба?ыт?лы
15.08.2020 жыл
??лан ана
?аза? тарихыны? а?та?да? пара?тарына м?лiмет ?осу ма?сатында со??ы отыз жыл шамасында к?птеген дерекк?здердi?, тарихи т?л?аларды?, о?и?аларды? ?айтадан жандануын бай?ау?а болады. Ке?ес идеологиясы ?аншама тарихи сана сезiмiмiздi ?шiруге, орыстандыру?а, тiптi шо?ындыру?а тырыс?анымен, мы?да?ан жылдары ?алыптас?ан ?аза?ты? генеологиялы? м?расы, бай ж?не к?ркем м?дениетi сол саясат?а ?арсы жо?ары иммунитетiн к?рсете бiлдi. М?дениетiмiзде жанданды, тарихымызда ?айтадан о?ылды. Бiздi? б?гiнгi ?оз?ап отыр?ан та?ырыбымыз да, болып жат?ан ?рдiске ?лесiмiздi ?осу ма?сатында к?пшiлiкке арналып, ??лан ананы? тарихымызда?ы орнын ай?ындау ?рекетi болып табылады.
Б?л та?ырыпты зерттеу кезiнде к?птеген дерекк?здерге тап болды?. ?рине, к?ркем ?дебиетiнi? р?лi зор бол?анымен, басты назар сол заманда жазыл?ан жешiре мен жылнамалар?а аударылды. Оларды? iшiнде е? беделдiлерi, керек болса, ??жат де?гейiнде тарихшыларымызды? пайдаланатын «Мо??ол ??пия шежiресi», тимуридтарды? жаз?ан «Муизз ал- ансаб» шежiресi, Ж?зжанидi? «Таба?ат-и Н?сiрi», Р?шит ад-Дiннi? «Жылнама жина?ы» ж?не т. б. Ж?мыс барысында С.Г.Кляшторный мен Т.И.Султановты? «Казахстан. Летопись трех тысячелетий» атты кiтабы ?олданылды.
Жез?аз?ан ?аласынан о?т?стiкке ?арай 30 ша?ырым жерде, Ке?гiр ?зенiнi? Сарысу?а ??ятын жерiнен 8 ша?ырым жо?ары орналас?ан, ?абыр?асы к?шейтiлмеген, мо??ол заманына жататын Бол?ан ана археологиялы? кешенi бар. Кешен Жошы ?лесiнi? iрi салы? жинау, сауда-сатты? ж?не ?кiмшiлiк орталы?ы бол?ан. Сарысу жолымен Сыр бойынан керуенмен келетiн саудагерлер ?з заттарын Жез?аз?анда?ы Мыйлы??ды?, Сор??ды?, Айнак?л металлургтерiнi? мыс ?нiмдерiне айырбастап, салы?ын т?леп кететiн. Кешеннi? ?зынды?ы Ке?гiр ?зенiнi? бойымен 4 ша?ырым?а созылады. Аума?ында Бол?ан ана ж?не ??лан ана атты к?мбездерi ?ира?ан, к?йдiрiлген кiрпiштен к?терiлген екi алтынордалы? мавзолей бар. Мавзолейден о?т?стiкке ?арай диаметрi 10—30 м. ??райтын 4 д??ес сарай ?алды?ыны? ?йiндiлерi орналас?ан. Е? ?лкен ?йiндiнi? биiктiгi 1,5 м. ?азба ж?мыстары кезiнде ?рнектелiнбеген керамика ыдыстарыны? сыны?тары табыл?ан.
??лан ана к?мбезi (Фото авторы Ба?тияр ?ожахметов).
Осы м?лiметтер Бол?ан ана мен ??лан ана кiмдер? – деген с?ра? туындырады. Бол?ан анамызды болаша? к?ндерi тал?ылау?а ?алдырып, бiз назарымызды ??лан ана?а аударуды ж?? к?рдiк. Сонымен, деректерге с?йенсек ??лан ана Шы??ыс ханны? меркiттен ал?ан екiншi ?йелi болып табылады. Кейбiр жазбаларда ?шiншi, тiптi т?ртiншi ?йелi ретiнде авторлар ?ателесiп к?рсетедi. Е? басты дерекк?з «Мо??ол ??пия шежiресi» бойынша ??лан ?лы ха?анны? екiншi ?йелi екенi на?ты айтыл?ан. 1204 жылы к?зде «?ара даланы? т?мсы?ы деген жерде меркiттi? То?та бегiмен Шы??ыс ха?ан со?ысып, оны же?iп, Сарыгер деген жерде меркiт тайпасын телiм етедi. То?та ??ду мен Ш?луын деген екi баласын ертiп, азда?ан кiсiмен ?ашып кетедi. Шы??ыс ха?ан ??ду мен Ш?луынны? ?йелiн ?гедейге бергiзедi». Убас меркiттi? з??гiсi Дайыр-?сын со?ысудан бас тартып, ?ызы ??ланды Шы??ыс хан?а к?рсетпек болып алып барып, екеуi ??да болады.
??ланны? Шы??ыс ханны? ?лкен сарайында?ы ?мiрiн бiз тек коркем ?дебиетiнен к?ремiз. Сонда?ысы ??лан мен Ша?атайды? бiр жа? болып Жошы?а ?арсы iс-?рекеттерiн бай?ау?а болады. Оны? себебiн ай?ындап к?рейiк. К?зi тiрiсiнде ?кесi ?ият б?рiжiгiннi? бай нояны Ес?кей батыр то?ыз жасар Тем?жiндi ?зiнен бiр жас ?лкен онжасар ?о?ыратты? с?луы Бортемен аттастыр?ан болатын. Сол с?тте, ?лын ??дасыны? ?йiнде тастап, ?зi ауыл?а ?айтар жолында татарлар?а кезiгiп, оларды? д?мiнен татып, уланып ?ледi. Тем?жiн есейгенде Б?ртенi алып, отау ??рады. ??рса?ында Жошыны к?терген кезде Б?ртенi меркiттер т?т?ы??а алып кетедi. «Олар Б?рте-?жiндi алып барып, Шiледудi? бауыры Шiлiгiр балуан?а бередi». Тем?жiн керейдi? Т??ырыл ханымен бiрiгiп, меркiттерге шабады. «Меркiттер ?ркiп, Тем?жiн ?аш?ан елдi? iшiнен «Б?рте! Б?рте!«деп ай?айлап iздегенде, Б?рте-?жiн дауысынан танып, кей?уат кемпiр екеуi к?ймеден т?се ж?гiрiп, Тем?жiннi? шылбырына орала кетедi. Айды? жары?ымен таны?ан Тем?жiн оны ??ша?тап аймалайды». Осы жо?арыда бол?ан о?и?адан кейiн ту?ан Жошы Ша?атайды? к?зi алдында меркiттi? ?о?сы?ы болып ?ал?анын келесi жерден к?ремiз. «Шы??ыс ха?ан: «Ал ?лымны? ?лкенi Жошы едi. К?не, не айтасын? Сен айт!» – дейдi. Жошы с?йлеуден б?рын с?зге Ша?атай араласады.
«Жошы?а с?з с?йле деп, оны неге н?с?а?алы отырсы?? Бiз меркiттi? ?о?сы?ына ба?ынба?пыз ба?» – дегенде, Жошы ?ар?ып т?рып, Ша?адайды ал?ымынан ала т?сiп: «Менi ха?ан ?кем б?тен к?рмегенде, сен неге менi шеттетiп отырсы?? Сен тек долышар-?аялы?ы?мен ?ана арты? шы?арсы?? Сенiмен
Атысып б?гiлсем, ?олымды кесiп берейiн.
Алысып с?рiнсем, Жат?ан жерде ?лейiн.
Ха?ан ?кемнi? ?мiрi бiлсiн!» – дейдi. («Мо??ол ??пия шежiресi»).
Б?л жерде ханзадаларды? м?рагерлiкке талас бастал?анын к?ремiз. Ал ??лан ?зiнi? жал?ыз ?лы К?л?анны? ?а?ан назарынан тыс ?алуы ?атты ??балжытады. Сонымен ?атар, Жошыны? жауапты мiндеттерге ие болуы мен ?скердi? ал?ы ?атарында ж?руi де аландатулы? ту?ызып отырды.
1219 жылы «?атындарыны? iшiнен Шы??ыс ха?ан ??лан деген ханымды ертiп, бауырларыны? iшiнен Отшы ноянды ?лкен сарайда ?алдырып, Арай асуынан асып, сартауыл (Хорезм) елiмен со?ысу?а аттанады». 1224 жылы Орта Азияны жаулап ал?аннан кейiн Шы??ыс хан империясын т?рт ?лына б?лiп бередi. Е? ?лкен ?лы Жошы ?ыпша??а ие болып, ?лытауда, Ке?гiр ?зенiнi? бойында ордасын тiгедi. Сонымен ?оса, к?з болып ж?ру ма?сатында Шы??ыс хан ?лкен ?лына ??ланды ?осып жiбередi.
О?ыздырды? заманында бой к?терген Орда Базар ?алашы?ы Жошы ?лесiнi? астанасы болды. Ке?гiрдi? Сарысу?а ??йылысында ?аражар деген жерде т?релердi? iрi ?аласыны? iргесi ?аланады (археологиялы? атауы Бол?ан ана). Бол?ан ана ?аласы iрi салы? жинау, сауда- сатты? ж?не ?кiмшiлiк орталы?ына айналады. Б?нда Жошыны? балалары, келiндерi, сонымен бiрге ??лан, оны? ?лы (Шы??ыс ханны? бесiншi ?лы) К?л?ан т?р?ан.
Ж?зжанидi? 1260 жылы жазыл?ан «Таба?ат-и Насири» атты жазбасында Жошыны? ?з ?кесiне бой к?рсетiп, сепаратистiк саясатын ж?ргiзгендiктен, Шы??ыс хан арасында алауызды? пайда бол?анын айтады. «Менi? ?кем есiне ауыст, – дедi Жошы ?з айналасында?ылар?а. – Ол ?аншама жерге залал келтiрiп, ?аншама халы??а ?иянат жасады». Сонды?тан ол Шы??ыс ханды ?лтiргiсi келетiнiн бiлдiрдi. Б?л с?мды? ниеттi ??лан Ша?атай?а жеткiзiп, ха?анны? ??ла?ына да жетедi. Б?л о?и?аны ХІV ?-? басында жазыл?ан
«Жылнамалар жина?ында» Р?шит ад-Дiнде растайды. Оны? н?с?асы бойынша «Шы??ыс ха?ан Жошы?а келар, баш??рт, орыс, шеркеш, т.б. солт?стiк халы?тарын жаулап алуды тапсырады. Бiра?, баласы ?кесiнi? б?йры?ына ??ла? аспады. ?атты ызала??ан Шы??ыс ха?ан Жошыны орда?а ша?ырады. Жошы ?знi? ?атты сыр?аттап ?ал?анын хабарлап, ?ара?орым?а баралмайтынын айтады. Сол кезде, батыстан келген бiр ма??ыт Жошыны „бiр тауды?“ ма?ында а? аулап ж?ргенiн айтады. Капа отына ора??ан ха?ан Жошыны ?лтiруге Ша?атай мен ?гедейдi жiбередi. Сол с?тте Жошыны? ?лгенi туралы хабар келедi».
Осы екi н?с?аны сараптай отырып, бiр ?орытынды?а келуге болады. ?лкен ?лына мемлекеттi ыдырату?а жол бермеу ?шiн Шы??ыс хан Жошыны ?лтiруге ??пия б?йры? бередi. Ол б?йры?ты орындауды Ша?атай ар?ылы ??лан ханым?а ж?ктейдi. 1227 жылды? а?пан айында ??ланны? сенiмдi баскесерлерi Жошыны? ?олын шауып ?лтiредi.
Б?л о?и?аны жасыру ?шiн ?лы? Жыршы Шы??ыс ха??а Жошы ?лiмiн ?лi к?нге дейiн са?тал?ан к?й ретiнде жеткiзедi. Ол к?й бойынша Жошы ??лан аулау?а шы?ып, ?йiрдi бастап ж?рген ай?ырды ая?ынан жаралайды. Ызалы ??лан а?шы?а тап берiп, оны аттан ??латып, ?олын шайнап, ?лтiредi. Шы??ыс ханны? ?аралы хабар ?келген адамны? к?мейiне ?ор?асын ??ямын деп ?ата? айт?ан с?зi бар едi. Сол кезде хабарды жеткiзуге ешкiмнi? батылы жетпей, ?лы? Жыршы келiп, домбыра алып, бiр к?йдi тарта ж?неледi. Хан осы к?й ар?ылы б?рiн т?сiнiп, сертiн б?збас ?шiн, домбыраны? к?мейiне ?ор?асын ??й?ызады. Сол к?йде бейнеленген а?са? ??лан, ая?ын сiлтiп басатын ??лан ханымны? ?зi.
Жошыны ?лтiрген жануар емес екенiне к?м?н жо?. ?йткенi оппы ?арлы а?пан айында ?лытауда ??лан аулау м?мкiн емес. Сонды?тан, Жошы ?зiнi? сарайында бол?аны ?лде ?айда жа?ыныра?. Археолог Ж?ман Смаилов Жошы ордасында ж?ргiзген ?азба ж?мыстарыны? н?тижесiнде сарайды? ?абыр?аларында камин секiлдi отын пештерiн тап?ан. Олай болса Жошы ?ысты? кезiнде ?лытауда бол?аны ?бден м?мкiн.
Жарты жыл арада Шы??ыс ханны? ?зi де д?ниеден оз?аннан кейiн, Жошыны? балалалары ??ланды да артынан аттандырады. ??лан ?зiнi? со??ы жылдары ?мiр с?рген Бол?ан ана ?аласында жерленген. Жал?ыз ?лы К?л?ан орысты жаулау?а бар?анда ?аза табады. Бiра?, тимуридтарды? «Муизз ал-ансаб шежiресiнде» К?л?анны? т?рт ?лы ?ал?аны жазылады. Олар ??лан ханымны? басына кесене т?р?ызады. ??лан ана к?мбезi солай пайда бол?ан.
Осы та?ырыпты зерттеу кезiнде ??лан ананы? ?аза? тарихында ?згеше орны бар екенiне к?з жеткiзе отырып, б?л т?л?аны? ?мiрбаяны туралы зерттеу тарихшыларымызды? болаша? е?шiсiнде деп есептеймiз.
Сейтжанов М. Б. С?тбаев ?., «№25 ЖМ» КММ. Тарих п?нiнi? м??алiмi.
03.08.2016 ж.
Жез?аз?анды зерттеген Уэст
Уэст – Жез?аз?ан мыс кен орнында ал?аш?ы болып геологиялы?-барлау ж?мыстарын ж?ргiзген а?ылшынды? iрi инженер-геолог. Никон Ушаковты? м?рагерлерi а?ылшын инвесторларымен келiсс?здер ж?ргiзiп, Жез?аз?ан мыс кенiн сату?а бел бу?анда, келiсiм-шарт шасасар алдында шетелдiктер барлау ж?мыстарын ж?ргiзiп алуды ж?н к?рдi. Ол ?шiн 1904—1905 жылдары кен орнына «Сiбiр синдикаты» компаниясыны? агенттерi келiп, к?збен ?арап шы?ып, Лондон?а геологиялы?-барлау ж?мыстарын ж?ргiзуге болады деген м?лiмдеме жолдады.
1906 жылы ?лытау?а геолог Уэст бас?ар?ан геологиялы? партиясы келдi. Барлау ж?мыстарыны? басында-а? а?ылшындар iрi к?лемдегi мыс желiлерiне тап болды. Зерттеу ма?сатында бал?ыту?а жiберiлген кентастарды? ??рамында бар 6-дан 32 процентке дейiнгi металл аны?талды. Сонымен ?атар, а?ылшын геологтары С. Болл мен Бродрик кеннi? геологиялы? топографиясын суретке т?сiрдi. Ж?мыс барысында жалпы тере?дiгi 17 мы? метрдi ??райтын 235 ?н?ыма б?р?ыланды. Я?ни, ?р ???ыманы? орташа тере?дiгi 72 метр болды. Онымен ?оса, а?ылшындар 17 шахта мен к?птеген штректер ж?рiп ?ттi.
Болаша?та салынатын зауытты отынмен ?амтамасыз етудi к?здеп, а?ылшындар Бай?о?ыр к?мiр оша?ын зерттедi. Н?тижесiнде Уэст 54 ???ыма б?р?ылап, екi жерден мыс ?орыту зауытын ?амтамасыз ететiн iрi ?о?ыр к?мiр пласттарын тапты.
Уэстты? ж?ргiзген геологиялы?-барлау ж?мыстарыны? н?тижесi бойынша инженер Гарэвэй болаша? ?ндiрiстi? жоспарын ?зiрледi, ал 1912 жылы Лондонда ?ткен «Атбасар мыс кендерi» Акционерлiк ?о?амыны? акционерлерi ?арса?бай мыс ?орыту зауытын салу туралы шешiм ?абылдады.
Сол ж?мыстарды? ар?асында 1913 жылы ?арса?бай мыс зааводыны? ??рылысы басталып, 1918 жылы ??рылыс ая?талар кезде революция салдарынан а?ылшындарды? сал?ан заводы большевиктердi? т?ркiлеуiне iлектi. Содан тек 1925 жылы ?арса?бай мыс ?орыту заводын ?айта келтiру ж?мыстарын бастау туралы шешiм ?абылданды. «Атбасар т?стi металл» тресi ??рылды. 1928 жылы мыс заводы iске ?осылды. Сол уа?ыттан 1939 жыл?а дейiн Ке?ес ?кiметi а?ылшын геологы Уэст ашып кеткен 17 шахтаны пайдаланып отырды. Тек 1939—1940 жылдары Жез?аз?ан кенiшiнi? к?шiмен екi шахта салынып, 1940 жылдан бастап Москваны? ?аржыландыруымен жа?а шахталар ашыла бастады. Осы м?лiметтер Уэстты? Жез?аз?анда ж?ргiзген ж?мыстарыны? жемiсi ма?ызды екенiн бiлдiредi.
М. Сейтжанов. 2017 жыл
Камал-папа
Мен Камал Смайыловты? немере iнiсi болып келемiн. Бiра?, ол кiсiнi ?р?ашан «папа» деушi едiм. Б??ан бала кездегi бiр о?и?а себеп бол?ан-ды. Т?рт-бес жасар кезiм болуы керек, ?йдегi фотоальбомды а?тарып отырып, к?зiм ?з ?кемнен аумайтын кiсiнi? суретiне т?скенде, iштей «б?л кiм болды екен?» дегендей ?адалып ?арап отырып ?алыппын. Соны а??ар?ан ?кем:
– Б?л кiсi – Алматыда т?ратын Камал дейтiн ?ке? болады, – деп т?сiндiрдi. ?кемнi? б?л с?зiнен со? мен «е, менi? Алматыда да папам бар екн ?ой» деген ой?а берiлдiм. Сол к?ннi? ертесiнде-а? к?ршi балалармен ойнау?а шы??анда «Менде екi папа бар, бiреуi – ?йде, бiреуi – Алматыда т?рады» деп к?дiмгiдей ма?танатын болдым. Б?л с?з ?лкендердi? де ??ла?ына жетiп, а?ыры, б?рi менi? м?ныма бiр к?лiсiп ал?аны бар. Бiра?, содан со? ?й-iшiмiзбен бiз де Камал к?кенi «папа» деп атап кеттiк.
Камал-папаны ал?аш к?руiм 1983 жыл. Ол Н?дл?-же?гей екеуi ?йiмiзге ?она??а келдi. Сол сапарында ол кiсiнi? берген ?ла?аты мынадай болды.
– И?, М?хтар-батыр, саба? ?алай? – деп с?рады К?меке?. Мен: «Жа?сы», – деп жауап бердiм.
Н?дл?-же?гей:
– Жа?сы ма, жо? ?те жа?сы ма? – дедi.
Мен шынды?ымды айттым: «Жа?сы», -дедiм. Екеуi к?лдi.
Мен еркiн ?скен бала – ?ашан ойнау?а шы?ам, ?ашан саба?ымды о?имын – ешкiмнi? шаруасы жо?. Кейбiрде Г?лн?р апам ба?ылауды ?ол?а алады – бiттi. Бас?а уа?ытта – бостанды?. Ал К?меке?нi? с?ра?ы менi ?атты ойландырып жiбердi. Саба? о?ып, бiлiм алуды? ма?ыздылы?ы ойыннан жо?ары екенiн ескердiм.
Камал-папаны? бiздi? Жездiге келесi келгенi 1985 жылды? мамыр айында. Б?л жолы келгенiне Бибiг?л ?жемнi? ?айтыс болуы себеп болды. ?йдi? алдына т?рт киiз ?й тiгiлдi, ж?рт жиналды. Намаз?а келген кiсi ая?ы басыл?аннан кейiн б?рiмiз ?жем жерленген ?лытау?а шы?аберiс тасжолыны? бойында?ы ?орым?а барды?. ?лi б?гiнгiдей есiмде, Камал-папа ?атып ?лгермеген топыра?тан бiр уыс алып, оны ?гiтiп менi? ?олыма бердi де: «Былай сеп» – деп, та?ы топыра? алып ?жем жат?ан жерге шашып жiбердi. Мен сол ?рекеттi ?айталадым. «Анамызды? топыра?ы тор?а бол?ай» деп, зират басында д??а ?айырды?. ?азiр «Кешегi Ке?ес д?уiрiнде дiнге тиым салынды, ж?рт ?здерiнi? ата-бабаларына ??ран о?ытып, д??а арнаудан ?ор?атын» деген де пiкiрлер кездесiп ?алады. Менi?ше, б?л бiржа?ты айтыл?ан с?з. Б?лкiм, к?ле?кесiнен ?оры??андар болса бол?ан шы?ар, бiра?, ж?регiнде иман ?яла?ан жандар аруа?тар?а ?ол жаюды еш ?мыт?ан емес.
1991—1992 жылдары К?меке? елге ?атарынан екi рет келдi, екеуiнде де жолы той?а т?сiп едi. Бiрi – Баубек Б?л?ышевтi? 75-жылды? тойы болса, екiншiсi – Камал-папа мен белгiлi академик-д?рiгер Т?регелдi Шармановты? бiрге ?ткiзген 60-жылды? мерейтойлары болатын. Б. Б?л?ышевтi? К?меке?нi? ?мiрiндегi орны тым ерекше, ол бiр жа?ы бiзге жа?ын туыс болып келедi ж?не атамыз Сейiтжанны? ?олында ?сiп, т?рбие ал?ан. Ол туралы Камал-папа ?зiнi? «Жетi ?ыр, бiр сыр» атты кiтабында тамаша етiп жаз?аны да белгiлi. Сонды?тан, Б. Б?л?ышевтi? мерейтойына орай ??рыл?ан ?ос комиссияны? бiрiнi? т?ра?асы К. Смайылов болуы ?ай жа?ынан алып ?араса?ыз да ?бден жарасымды едi.
Ал, Камал-папа мен Т?регелдi а?аны? 60-жылды? мерейтойлары ?азантауды? баурайында?ы «?аражол» жайлауында ?ттi. К?птеген киiз ?й тiгiлiп, ?апта?ан халы? жиналды. ?лытау ?з т?сiнен ?шып шы??ан ?ос ?ланына барынша ??рмет танытып ба?ты. ?зынынан тiгiлген а?ша??ан киiз ?йлер, топта?ан авток?лiктер, мы?да?ан ел-ж?рт. Ойын-сауы?, концерт, бай дастархан жайылып екi к?н д?ркiреп той ?ткен со?, екiншi к?нi кешке ?арай киiз ?йлер жиналып, тек бiр ?й ?ана ?алдырылды. М?нда сырттан келген ??рметтi ?она?тар?а арнайы ?она?асы берiлдi.
Ертесiнде сол ?она?тармен бiрге ата?ты А?шо?ы?а (Алтыншо?ы) барды?. Бiрнеше а? «Волгаларды?» артынан бiз ?кемнi? ?ызмет ?ара «Уазымен» ж?рiп отырды?. А?шо?ы?а келгенде к?ргенiм – бiр жа?ы т?п-т?зу тас?а ?ашал?ан араб ?лiпбиi мен тастан ?йiлген шо?ы.
– Б?л не? – деп с?ра?аныма ?кем:
– Б?л А?са? Темiрдi? Алтын Орда?а ?йымдастыр?ан жоры?ы туралы ?зiнi? жаздырып кеткен ескерткiш, – деп жауап бердi.
?она?тарды? арасынан бiр кiсi осы жер туралы ??гiмесiн бастады:
– Б?л жер ?лкен ?скер то?тап, жоры? жасауды? алдында жан-жа?ты дайындалып алу?а ?олайлы бол?ан. Неге десе?iз, екi ?ырды? ая?ы ?зенге тiреледi, сонды?тан осы ала??а киiк немесе ??ландарды ?амап, екi жа?тан сада?пен атып, ?скердi азы?-т?лiкпен ?амту м?селесiн шешкен. Ал, тастан ?йiлген шо?ы ?ару-жара? жасау ?шiн к?терiлген, ?йткенi, отты ?ыздыру ?шiн то?тамай со?ып т?ратын жел керек бол?ан, ал, олай болса, А?шо?ы ?немi жел со?ып т?ратын жерде орналас?ан.
Б?дан да бас?а пiкiрлер айтылды. Шерхан М?ртаза, А?селеу Сейдiмбек т?рiздi белгiлi т?л?аларды? ??гiмелерiн айтса?ызшы! А?шо?ыда?ы А?са? Темiрдi? тас?а ?алдыр?ан жазуыны? к?шiрме екенiн де сонда бiлдiм. «Жетi ?ыр, бiр сыр» атты кiтабыны? басында б?л тас туралы Камал-папа былай деп жазады: «…?лытауды? аты ?лы орыс а?ыны А. С. Пушкиннi? жазбаларында ?ш-т?рт рет аталады. Ол бiр жазбасында А?са? Темiрдi? ?лытау ма?ына келгенiн, сонда бiр аялдап т?рып ?зiнi? жоры?ы ж?нiнде сол жердегi бiр тас?а ?ашап жазыпты деген дерек келтiрiлген.
Сол А?шо?ы баурайында жат?ан тарихи тасты 1936 жылы Эрмитажды? директоры, академик Орбели арнайы адам жiберiп, Ленинград?а алдыр?ан екен. 1988 жылы бiз сол Эрмитажда бол?анда оны? директоры академик Б. Б. Пиотровскийден с?ра?анда, ол тасты? музей ?орында са?таулы т?р?анын айтты. Т?ркiстанны? ата?ты ?асиеттi тай-?азанын ?айтару ж?нiнде сол жолы ал?аш ??гiме бол?ан. Ендi осы тас туралы м?селе ?оз?ау?а да болар едi». И?, сол тас Эрмитажда т?р?анша, ?зiмiздi? Мемлекеттiк м?ражайда орнын тапса ?ажап болар едi» деп армандап кеткен болар К?меке?.
А?шо?ыдан кейiн Едiге тауыны? бауырына ?арай жол тарт?анда о? жа?ымыздан са? д?уiрiнi? ?ор?андарын к?рдiк. Ол туралы ?кем:
– Кезiнде ?зiм осы тарихи ескерткiштердi ?лкей Мар??лан?а к?рсетiп аралат?анмын. Анау са?тарды? ?ор?андарын ?ткен ?асырда мексиканды?тар тонап кетiптi, – дедi. Жолай та?ы бiрнеше тарихи ескерткiштерге то?тады?. Оны? бiрi кезiнде ?лкей Мар??лан ?азба ж?мыстарын ж?ргiзген к?не батырды? жат?ан бейiтi. Сонда менi та? ?алдыр?аны батырды? жат?ан с?йегiн ?орша?ан т?рт тас плита (?лытауды? гранитi). Жа?а?ы плиталарды? к?лемi екi жарым квадраттан аспаса, кем емес. Сонда кiсiлердi? арасынан бiр жастауы:
– Ол кезде ?азiргiдей кран жо?, мына плиталарды осы жерге ?алай жеткiздi екен? – деп басын шай?ады.
Мiне, ?лытау – к?не замандардан-а? берi Адам баласы мекендеген жер екенiне осы ескерткiштер ку?. Сол жолы мен Камал-папалар?а ерiп, Алматы?а аттанып кеттiм. ?йткенi, мектептi бiтiрген жылым болатын, ма?сатым – студент атану. Жез?аз?анны? аэропортында алматылы?тарды шы?арып салу?а арнал?ан кiшiгiрiм банкет ?ттi.
?ша??а отыру басталып, бiз орындарымыз?а жай?асты?. Бiр кезде ?ымыз ??йыла бастады (?лытауды? ?ымызындай ?ымыз еш жерден кездестiрген емеспiн). С?йтiп, ?ша? iшiнде ш?лiмiздi ?андырып алып, Алматыны бетке алды?.
Бiр са?ат жиырма минутта «Ту-154» бiздi Алматы?а алып келдi. Бiздi к?тiп ал?ан ж?ргiзушi Володя ма, ?лде Сергей ме едi:
– ?йге? – деп ?аза?ша с?рады.
К?меке?:
– Уф-ф, ?йге, – деп к?рсiндi.
Мен терезеден ?арап отырмын. Теледидардан, журналдардан к?рген «?аза?стан» ?она? ?йi ?айда? Алатау ?айда? Еште?е к?рiнбейдi. К?шенi? екi жа?ында ормандай талдар жауып т?р?ан к?п?абатты ?йлер ?ана.
?йге келдiк. ?й бесiншi ?абатта, т?рт б?лмелi. Есiктi жар?ын ж?здi, к?лiмсiрген шикi сары, к?зiлдiрiк киген С?лiм а?ам ашты. Амандасып таныс?аннан кейiн:
– Ну, как съездили? – деп с?ра?ан?а К?меке?:
– Съездили очень хорошо! – деп жауап бердi.
Та?ерте? т?рсам б?рiн жел ?рлеп кеткендей, ешкiм жо?. Балконны? есiгi ашы? т?р?аннан мен бiрден сол жа??а асы?тым. О, ?ажап! Д?л алдымда «?аза?стан» ?она? ?йiнi? к?пнайзалы басы к?рiнiп т?р. Ал, о? жа?ымда бiр ?атар?а тiзiлiп т?р?ан Алатау.
Уа?ытымды жо?алтпайын деп, бiрден дайынды??а кiрiстiм. Жездiден ?зiммен алып келген кiтаптар бар, соларды о?и бастадым. Кешкi алтыдан кейiн к?зiм ?ызарып, миым ашып отыр?ан кезде, ?йдi? иелерi де келе бастады. Н?дл? же?гей мен Г?лжан же?гем асханада, ал Камал-папам ж?не мен теледидарды? алдында. К?меке? ?ндемейдi, о? ?олында ?алам, блокнот, ал сол ?олында – пульт. Жапонды? «Сони» телевизорын к?ргенiм сол жолы бiрiншi рет болатын. Оны К?меке? Жапония?а бар?анда жапонды?тар сыйлы??а берген екен.
Каналдар ауыс?ан сайын блокнот?а ??мырс?алар ?скери сап?а т?р?ан секiлдi ?рiптер пайда болады. Басында?ы а?шыл шашыны? ?иылуы алдымда ?зiмнi? Ба?ыт ?кем отыр?андай сезiм бередi. Бiра?, менi? ?кемнi? айырмашылы?ы – оны? сол ?олында кiтап, к?зiнде к?зiлдiрiгi, ал о? ?олында темекi. Ол паровоз сия?ты бiрiнен со? бiрiн т?тiндететiн де отыратын.
Ж?рiстерiнде де айырмашылы? бар. Камал-папа тез ?имылдайды, ал Ба?ыт ?кем баппен, бiр ая?тан бiр ая??а асы?пай, бар салма?пен басады. Диваннан т?рып жер орынды?ты алады да, есiктi? алдына отырып, ?рi ?арай о?уын жал?астырады.
Ал, Камал-папа болса орнынан жылдам т?регелiп, кабинет ?ызметiн ат?аратын б?лек б?лмеге кетедi. Мен ванна?а бар?андай болып, сол б?лменi? ?асынан ?тiп бара жатып к?зiмнi? ?ырымен бiр ?арап ?оямын. Столды? басында отыр?ан К?меке? жа?а?ы блокнотта?ы «??мырс?аларды? ?скерiн» а? ?а?аз?а мы? есе ?ылып к?бейтiп жатады.
О?у?а т?су сына?тардан ?тiп, мен ?л-Фараби атында?ы ?лтты? университетiнi? тарих факультетiн т?рт жылды? iшiнде о?ып бiтiрдiм. Жата?хананы? ?иыншылы? ?мiрiн к?рiп, дипломымды алып, ауыл?а ?айттым.
1998 жылды? желто?сан айында Весовая кентiнi? орыс мектебiнде саба? берiп ж?ргенiмде Президент сайлауыны? алдында ?йге Г?лн?р апам келiп:
– Президент ?кiлдерi болып ?лытау-Жез?аз?ан?а Камал-папа мен Шерхан М?ртаза келейiн деп жатыр. Осы ?йге со?амыз дедi, дайын отыры?дар, дастархан мол болсын, – дедi.
Сол жылды? а?пан айында д?ниеге менi? ?лым келген едi. «Атын кiм ?оямыз?» дегенде мен ?кеме:
– ?зi?iз ?ойы?ыз, – дегенiмде, ?кем:
– Менде ?ш ?л бала болса деп армандап едiм. ?шеуiне ?аза?ты? ?ш ж?зiнi? белгiлi т?л?аларыны? есiмдерiн берсем бе дегем. ?лкен ?лыма Сырым Дат?лыны? атын берiп, са?ан М?хтар ?уезовтi? атын бердiм. ?кiнiшке орай, ?шiншi ?лды ??дай бермедi. Егер бергенде оны Бауыржан Момыш?лыны? ??рметiне Бауыржан деп ?оятын едiм. Ендеше немеремнi? атын Шерхан деп ?ояйы?, ?йткенi, Шерхан М?ртаза ?лы ж?здi? ?адiрлi т?л?аларыны? бiрi, ?рi Камал ?ке?нi? досы, – дедi. ?кемнi? айт?аны болды, ?лыма Шер а?аны? есiмiн бердiк.
М?ны Камал-пападан естiген Шерхан М?ртаза:
– Мен ?айткенде де ол бала?а барып батамды беруiм керек, – дептi.
Ж?мыста саба? берiп жат?ан кезде завуч келiп:
– Мухтар Бакытович, к Вам приехали очень важные гости из Алматы. Бегите домой! – дедi.
Жалдап отыр?ан т?ртiншi ?абатта?ы ?йге келсем, Шерхан М?ртаза, ?лытау ауданыны? ?кiмi Серiк Тiлеубаев, та?ы бас?а кiсiлер отыр екен. Он айлы? Шерхан К?меке?нi? алдында отыр. Кiсiлермен амандасып мен де отырдым. Шерхан М?ртаза ?лыма батасын берiп, «Ай мен Айша» кiтабына ?олта?басын ?алдырды.
– Ал, бiз асы?ыспыз, – деп, дастарханнан д?м ауыз тиер-тиместен ж?рiп кеттi.
Камал-папа менен:
– Мектепте iстеп ж?рсi? бе? Сол д?рыс ?ой – дедi. Бас?адай с?йлесуге уа?ыт бол?ан жо?. Соны? ?зi бiзге есте ?алатын зор о?и?а болды.
Келесi жылы наурыз айында, ?кiнiшке орай, Ба?ыт ?кем д?ние салды. Камал-папа жедел ?ша?пен ?шып келдi. Екеуiмiз к?рiскенде к?з-жасымды жасыра алмадым. Алматыдан же?iл киiнiп келген екен, ?кемнi? дубленкасын кигенде, алдымда Ба?ыт ?кемнi? ?зi т?р?андай болды.
Камал-папамны? келесi ауыл?а келгенi ?кемнi? жылы едi. Сол кезде мен ол кiсiнi со??ы рет к?рдiм. Жетпiсжылды? мерейтойына ша?ыру келiп едi, о?ан да бара алмадым.
2003 жылды? маусым айында ?йге келсем келiншегiм Кенжег?лдi? к?зiнде жас:
– Ата ?айтыс болыпты. Жа?алы?тардан к?рсетiп жатыр, – дедi. С?йткенше бол?ан жо?, телефон да суы? хабар жеткiздi. Б?л д?ниеден солай, бiр к?нде кетедi деп ойламап едiк. Дереу Алматы?а билет алып, жол ж?рiп, поезбен жетiсiне бiра? жеттiм. Н?дл? же?гей:
– Ем алып жат?ан досы Т?регелдi Шарманов?а ?алын с?рап клиника?а бар?ан кезде, сол кiсiнi? ?олында ?айтты. Сахар… – дедi.
Алланы? б?йры?ына ба?ын?аннан бас?а бiзге не шара? К?меке? ?з басыны?, немесе туыстарыны? ?амын ?ана емес, б?кiл адамзатты? болаша?ын ойлап, уайымдап кеткен едi. Камал-папам б?кiл ?лтымызды? бетке?стары, хал?ымызды? ма?танышы едi. О?ан д?лел – ол кiсiнi? ?ылыми зерттеулерi (электроника, космонавтика, болаша? энергетика саласында?ы болжамдары), публицистика шы?армалары – «Жетi ?ыр, бiр сыр», «Жолданба?ан 27 хат», «ХХІ ?асыр?а саяхат», Шерхан М?ртаза екеуiнi? хаттары, кино, театр ж?не телевидение туралы ой-тол?амдары. К?меке?нi? бастамасымен «?ыз Жiбек» атты фильм т?сiрiлгенi, айтыс ?айтадан ?аза? ?ауымына орал?аны, «Тамаша» пайда бол?аны ж?рт?а белгiлi. Со??ы жылдары Президенттi? ?абылдауында бол?анда «50х50» деген б?кiл а?парат ??ралдарына тиiстi за?ды ?олдану?а ?тiнiш жасап, ?аза? тiлiнi? м?ртебесiн к?терген де Камал Сейiтжан?лы. Экономика, саясат, ?о?ам проблемаларын ?оз?ап, цифрлармен д?лелдеп, жауабын iздеп тауып, о?ырмандарына ?сынатын едi.
Менi? Камал-папам жымиiп к?лiп, бiр ренiшiн, уайымын сырт к?зге к?рсетпей, а? к??iлдi, пессимизм дегеннi? не екенiн бiлмейтiн адам ретiнде ?ана есiмде ?алды!
«Сарыар?а» (Жез?аз?ан ?.) ж?не
«Шарайна» (С?тбаев ?.) газеттерi.
27.04.2007 жыл.
Домбауыл немесе Доб?н мерген
Екiншi мы?жылды?ты? т?л?асы деп д?ниеж?зi мойында?ан Шы??ыс ?а?анны? шы??ан тегi б?гiнгi к?нi ?ызу тал?ылануда. ?лы т?л?аны? руы, ту?ан жерi, саясатын ж?ргiзген Отаны туралы зерттеулер екi ба?ыт?а ?а? айырылып шы?ты. Кезiндегi Ресей отаршылды? саясаты к?здеген кигiз туырлы елдi екiге айыру ма?саты ?з д?режесiне жетiп отыр?анына ??сайды. ?аза? пен мо??ол тарихнамасыны? со?ысы, ?сiресе ?о?амды? интернет желiлерiнде, аянбай ?а?ты?ыс?а ие болып отыр?анын к?ремiз.
Орта?асырлы? жылнамаларды? б?рмалануыны? «?ылмысты? себебi» сол Ресей мен Цин империясыны? ы?палды?ына т?скен екi к?шпендi аума?ты ?лсiретiп, елiн бодан ?ылу болды. Сонды?тан, дала аума?та?ы елдi санасынан, ?лы? тарихынан, т?бi ?здерiн де жер бетiнен жойып жiберу отаршыл саясатты? басты ма?сатына айнал?анын тарих д?лелдеп бердi. Б?л процесс Петр І-нi? кезiнде басталып, Сталинны? кезiнде, толы?ымен болмаса да, басты жоспарлары орындалды десек ?ателеспеспiз.
Санамыз?а сi?iп кеткен Исай Калашниковты? «Жестокий век» романы, В. Янны? б?л та?ырыпта?ы к?птеген шы?армалары, «Мо??олды? ??пия шежiресi», «Алтын шежiре», Бартольдты? зерттеулерi, та?ы бас?асы тарихнамада?ы Шы??ыс ?а?анны? д?уiрiнде бол?ан о?и?аларды дау?а т?спейтiндей ?ылып шегелеп ?ойып едi. Сол кiтаптар тарихты жаз?анда с?йенетiн басты дерекк?з болып келдi. О?ан идеология да, мемлекет ?аржысы да, ?атан ке?ес империялы? билiк те бар жа?дайды жасап ?ойды. К?птеген кiтапханалар мен ж?дiгерлер жойылды, тарихи бiлiмi жо?ары ?алымдар ГУЛагты? ?олымен келмеске кеттi.
Со?ан ?арамастан, ке?ес империясы ??ла?алы, ?олымыз?а бас?а да дерекк?здер тие бастады. Тек ?ана шаруашылы??а бейiмделген ел Ленин тезистерiнi? гипнозынан шы?ып, ?з тарихын бiлгiсi келiп, ?ткенге ой сала бастады. ХХІ ?асыр ?аза?ты? санасына одан да ?ажап олжа ?келдi – ол интернет. Сирек кездесетiн ??жаттар мен кiтаптар бар архивтер мен кiтапханалар цифрланып, к?птеген рухани д?ниелер ?ызы?ушылы? таныт?ан жан?а ?олжетiмдi болды. ?бiл?азыны? «Т?рк шежiресi», ?адыр?али Жалайырды? «Тарих-и Оразм?хаммедi», Рашит ад-Дiннi? «Жылнамалар жина?ы» мен «О?ыз намасы», «О?ыз ?а?ан» эпосы, та?ы бас?асы басылып шы?арылды.
Соны? ар?асында ке?естiк идеология?а сай тарихнама?а керi пiкiр туындай бастады. Тарихымызды? екiншi «к?ле?ке» жа?ыны? шетi ашылды. Сол т?р?ыда Шы??ыс ?а?анны? тарихта?ы р?лi бас?а к?з?арас?а ие болып, мемлекет ??руда?ы, ?скери т?ртiптi жетiлдiрудегi, бас?а елдерге жаса?ан ?ркениеттiлiк ы?палы жо?ары ба?аланды. 70 жыл бойы б?тенсiнiп ж?рген Шы??ыс ?а?анды ?аза? ?зiнi? бабасы деп мойындады, тiптi оны ?аза? пен к?ллi кигiз туырлы елдердi бiрiктiрген Алаша ханмен кейiптедi.
Бiздi? со??ы жылдарда ?лытау та?ырыбында жаса?ан ?лкетанушылы? ба?ытында?ы зерттеулер Шы??ыс ?а?анны? шы??ан тегi мен Отаны туралы ой-пiкiрлер туындатады. Рашид ад-Динны? жазуы бойынша Шы??ыс ?а?ан Кият тайпасынан, оны? iшiнде Нируун (ару т??ым) руынан шы??анын бiлемiз. Ал ?ара-Ке?гiр ?зенiнi? солжа?алауында т?р?ан о?ыз заманына жататын дi?де жерленген Домбауыл, «О?ыз ?а?ан» эпосы бойынша, ?ият руыны? рубасысы екенiн бiлемiз. ?рине, б?л жерде ?ияттар ?азiргi Мо??олияда да ?мiр с?рген деген пiкiрдi ал?а тарту?а болады. Демек, О?ыз ?а?ан заманынан бастап ХІ ?асыр?а дейiнгi заманда, «т?рк ?ауымынан шы??ан» м???ылдар, кейiн оларды? ?рпа?тары о?ыз-?ияттар бiр б?тiн болып Орта? пен Керта?ты жайлап, Борсы?та?ы ?ара?орымды (б?гiнгi ?ара??м) ?ыста?ан десек, Шы??ыс ?а?ан мен оны? ?скерi, Ба?аналы елi, ?о?ыраттар, ма??ыттар, т.б. автохтонды этнос болып шы?ады.
Осы пiкiрiмiздi ?олдайтын дерекнамалар 2009 жылы ?айта шы??ан «Мо??олды? ??пия шежiресi» мен 2011 жылы басыл?ан академик ?лкей Мар??ланны? Шы?армалары. Екеуiнде де Домбауыл мен Доб?н мерген туралы, бiр-бiрiне ??сас а?ыздар берiледi.
?лкей Ха?ан?лы ?лытау ??iрiндегi о?ыз заманына жататын дi?, дi?гек, ?йтас, ?ос-?йтас типтi архитектуралы? тарихи ескерткiштерiнi? арасында е? ма?ыздысы деп Домбауылды атап, ?имаратты? сипатын келтiре отырып, Домбауыл?а ?атысты келесi а?ызды с?з ?ылады. Академик «Домбауылды ата?ты мерген, а?ын ж?не музыкант – к?й шы?арушы» деп бейнелейдi. (Шы?армалар. ІХ том, 295-бет. 2011 ж.)
Мар??лан келтiрген а?ыз бойынша «Домбауыл ?анны? ?ызына ?ашы? болып ?алады. ?ан ?ызын шет к?зден са?таймын деп, «т?н те?iзiнi?» ортасына ?й салады. ?ызды? ?арауына ?ыры? ?ыз берiп, ешкiмге ?ызбен ж?здесуге р??сат бермей, ?ызды ?ара??ы м?нараны? iшiне отыр?ызып ?ояды. Бiр к?нi ?ыз шыдамы таусылып, «сыртта не болып жатыр?» деп ?асында?ы ?ыздар?а терезенi аштыртады. Сол с?тте ?анны? ?ызы т?скен к?н с?улесiнен ж?ктi болып ?алады. Б?л хабар ?ан?а жетiп, ол ?а?па?ы бар алтын ?айы??а ?ызды отыр?ызып, ?зен а?ысымен жiберуге б?йры? бередi. Сол ?зеннi? жа?асында аты елге белгiлi Домбауыл ?мiр с?рген. Ол да ?з ?анды?ынан ?уыл?ан едi. Оны? ?асында бол?ан Шаба-Со?ыр досы алыстан алтын ?айы?ты к?рiп ?алып, Домбауыл?а шарт ?ояды: ?айы?ты? iшiндегiсi сенiкi, ?айы?ты? ?зi менiкi болсын – деп. «?айы? жа?ында?анда Домбауыл: «?ия атайын ба? Кесе атайын ба?» – деп с?райды. Шаба-Со?ыр: ?ия ат – дейдi. Домбауыл мерген, атып жiбергенде ?айы?ты? ?а?па?ы бiрден т?сiп ?алады. Сонды?тан Домбауыл мен Шаба-Со?ырды ?ияттар деп ата?ан. ?айы? жа?а?а тiрелгенде, олар iшiндегi ?аншайымды к?редi. Домбауыл о?ан ?йленедi, одан ?л туып есiмiн Т??iр деп ?ояды.»
?лкей Мар??ланны? Рубрукке с?йенiп келтiрген б?л а?ызда ?ият руыны? пайда бол?ан с?тi баяндалады. ?рине, ?ияттарды? этногенезiне тиiстi Рашид ад-Дин де, ?бiл?азы да, ?адыр?али Жалайыр да ?з пiкiрлерiн жазады ж?не де оларды? пiкiрлерi а?ыздар?а ?ара?анда ?ылыми т?сiнiктемеге жа?ыныра? болып келедi.
Ендi осы ?аза? а?ызына ??сас мо??олды? а?ызына к?з ж?гiртейiк. «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» Тем?жiннi? тегiн тар?ат?ан бiрiншi б?лiмде Добын мерген мен Дуба со?ыр туралы жазылады. Мо??олдарды? пайымдауынша екi кейiпкер дос емес, а?айынды, Тор?ылжын байды? балалары болып келедi. О?имыз: «4. Дуба со?ырды? мандайыны? ортасында?ы жал?ыз к?зi ?ш к?ш жердi к?ретiн едi. 5. Бiр к?нi Дуба со?ыр Доб?н мерген бауырымен бiрге Б?рхан-?алд?н тауына шы?ады. Дуба со?ыр Б?рхан-?алдунда т?рып ?араса, Т??келiк б?ла?ына таман бiр топ ауыл к?шiп келедi екен. 6. Сонда Дуба со?ыр: «Мына к?шкен ауылды? iшiнде, бiтеу арбаны? алдында бiр с?лу ?ыз кетiп барады. Егер бiреудi? жары болмаса, бауырым Доб?н мерген, са?ан айттырып алып берейiн», – деп оны к?рiп келуге Доб?н мерген бауырын жiбередi. 7. Доб?н мерген мана?ы к?шке барып, ?ызды к?рсе, шынында хас с?луды? ?зi екен ж?не бiреудi? жары емес екен. Есiмi Ал?н с?лу екен… 10. Ал?н с?лу Доб?н мергенге келгеннен кейiн, Б?гiн?тей, Белгiн?тей деген екi ?л туады.» («М?Ш. 27-бет. 2009 ж.)
Добун мерген О?ыз ?а?анны? н?сiлiнен тара?анын ?бiл?азы жазады. Оны? бабасы ?иян Ел ?анны? баласы едi. ?иянны? кезiнде ?лы далада ма?ызды саяси ?згерiстер орын ал?ан болатын. Себебi – даланы? басты айма?тарын ?асырлы? ш?л алып, жер жетiспей, рулар мен тайпа-елдердi? арасында ?а?ты?ыстар орын алды. III – IV ?асырлары шы?ыстан жылжы?ан к?ндер ?лы к?штi? басталуына себепкер болды.
Сол аласапыран заманда ?мiр с?рген ?иян мен оны? ??рдасы Н?к?з (Ел ханны? iнiсiнi? ?лы) жан-жа?тан ал?ан жаудан мал-м?лкiн са?тау ?шiн бiр тауды? iшiне кiрiп паналайды. Ол жер б?гiнгi тарихнамада Ергене?он деген атаумен белгiлi. ?бiл?азы ?иянны? ?рпа?тары Ергене?онда 400 жыл ?мiр с?рдi дейдi. Сонда, ?ият болып атал?ан Киянны? ?рпа?тары Ергене?оннан шы??анда?ы кез VIII ?асыр?а келедi. Оларды сол кезде бас?ар?ан ??рлас руынан шы??ан патшалары Б?рте шене.
?бiл?азыны? Ергене?он туралы баяны шынды??а жатады, ?йткенi ?лы даланы жалмап алатын ?асырлы? ш?л туралы кезiнде Лев Гумилев те жаз?ан. Ол ш?л ?р алты ?асыр сайын болып т?р?ан. Адамзат тарихнамасына белгiлi е? бiрiншi ?асырлы? ??р?а?шылы? бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi ІІІ ?асырда бол?ан. Одан кейiн жо?арыда атал?ан ІІІ-IV ?асырда бол?ан екi?асырлы? ??р?а?шылы? орын алды. Сол кезден VІІІ ?асыр?а дейiн далада мал жайып, адам баласына ?мiр с?ру м?мкiн емес едi. Тек VІ ?асырда жауын-шашым м?лшерi артып, ш?птi? басы к?терiлгеннен кейiн ?а?сырап ?ал?ан даланы аман ?ал?ан ру-тайпалар иегере бастайды. Ол кезе? Т?рк ?а?анатыны? ??рылып, ?лкен империя?а айнал?ан кезе?iмен белгiлi.
Сонымен, Ергене?оннан шы??ан ел даланы жайлап, ?оныстарды иегерiп, жайылымдар?а мал ?ргiзiп к?бейдi. Сол арада Б?рте шенеден Доб?н мергенге дейiн 13 ?рпа? ?недi. Добынны? ж?рты ?уатты мемлектке айналды. ?иян (Хиям) ?аласы оны? басты ?онысы болып, жаз?ы орны Ар?анатыда?ы Доб?нны? ауылы (Домба??л) деп атал?ан Дар?у сарайы болды.
К?лтегiннi? тас?а ?ашал?ан жазуында «о?ыздар менi? иелiгiмде едi, бiра? олар ма?ан ?арсы бой к?рсеттi» деп жазыл?ан. Кейiн о?ыздарды ?айта ба?ындырма? бол?ан iстен еште?е шы?пай, олар Т?рк ?а?анатынан егемендi бол?аны тарих?а м?лiм. Осы саяси жа?дай?а Добынны? ?атысы бар ма деген сауал туындайды, ?йткенi Терiс-Кендiрлiктi? бойында?ы дi? тарихта ерекше iз ?алдыр?ан т?л?а?а арнап т?р?ызыл?аны айдан аны?.
Доб?нны? ?лкен ?лы Белгiнот (Белгiбай) ?аза? шежiресiнде Найман елiнi? белгiлi бабасы ретiнде к?рсетiлетiн Белгiбай?а келедi. Ал екiншi ?лы Б?гiн?т мо?ол тiлiнен ?аза?ша?а аудар?анда Ба?анот, немесе Ба?аналы болып шы?а келедi.
?бiл?азыны? жазуы бойынша Доб?н баян ерте ?айтыс болып, ?йелi Аланг?й ерсiз та?ы ?ш бала табады. Ол та??ажайып хи?аяны «Т?рк шежiресiнен» табамыз. «Б?л ?ш ?лдан бол?ан елдердi? б?рiн Нирун дейтiн едi, нирунны? ма?ынасы – „ару т??ым руы“ дегенi, ?йткенi мо?олды? т?сiнiгi бойынша, ол ру н?рдан пайда болды». (?бiл?азы. Т?рк шежiресi. 1992 жыл. 47-бет). Осы ?ш баланы? е? кiшiсi Б?тi?жардан Шы??ыс ?а?ан мен м???ылды? к?п рулары тарайды. "О?ыз-нама" мен "Т?рк шежiресi" бойынша, ?айду Б?тiнжарды? сегiзiншi ?рпа?ы болса, Шы??ыз ?а?ан ?айдуды? алтыншы ?рпа?ы. Я?ни, Ба?аналылар мен Шы??ыс ?а?ан ?улетi бiр шешеден туады. Сонды?тан, кейбiр зерттеушiлер Шы??ыс ?а?анды ба?аналыдан таратады.
Жо?арыда келтiрiлген екi а?ызды сараптай отырып, Домбауыл мерген мен Доб?н мергендi бiр кейiпкер ретiнде ?арастырса?, Шы??ыс ханны? ?ият бабаларыны? атамекенi ретiнде ?лытауды ?арастыру?а болады деуге толы? негiз бар. Б?л жайында Гавердовский былай жазады: «При возвращении Чингиз-хана из Персии в свое Отечество, Чучий в 1223 г. имел в степи Киргизской около гор Улутау с отцом своим свидание, во время которого при большом торжестве, сопровождаемом ристаниями и знаменитою охотою, отец восстановил опять согласие с сыном, отдав все земли Дайтше-Кипчак в верховное его управление». (Гавердовский Я. П. Обозрение киргиз-кайсакской степи. 1804 г.)
?рине, а?ыз бiр м?тiнде болып, тек уа?ыт ?те адам мен жер атаулары ?згерiске ?шыра?анын жо??а шы?ару?а болмайды. Бiра? ?бiл?азы мен ?адыр?али Жалайыр Шы??ыс ?а?анны? шежiресiн тар?ат?анда Доб?н мергендi атайды. Со?ан ?ара?анда «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» атал?ан Доб?н шын ?мiрде бол?ан кейiпкер болу тиiс.
Ал ендi географиялы? с?ра??а келетiн болса?, Шы??ыс ?а?анны? бабалары – ?ара хан, ??ыз хан, т.б. б?рi Борсы?та?ы ?ара?орымда (?ара??мда) ?ыста?ан. Гавердовский 1804 жылы ел шежiресiне с?йене отырып Найман елiнi? кiшi бiр б?лiгi Ба?ана (Ба?аналы) руы ?ара??мда Шы??ыс ?а?анны? жоры?тарына дейiн ?ыста?ан дейдi. Б?л дерек ?аза?станды м???ылдар келiп жаулап алды деген тарихи ?станымды жо??а шы?арып отыр. ?йткенi м???ылдармен тайпалары автохтонды болып шы?а келедi. Тарихи шынды? со?ан жа?ын болады.
Ол ол ма? Гавердовский Шы??ыс ?а?анды м???ыл н?сiлiнен шы??анын атап, оларды? Отаны ?лытау мен Кiшiтау деп кесiп айтады. Сонымен ?атар, Шы??ыс ?а?аннан кейiнгi ?лы ?а?андары ?аза? жерiнi? шы?ыс б?лiгiнде орналас?ан дейдi. «Известно, что прямые наследники Чжингис-хана, имевшие главное пребывание близ восточной части степи Киргизской, носили титул великих ханов и верховных властителей всех орд, а потому народ, им подчиненный, назывался Великою ордою, или, говоря прямо по азиатскому диалекту, Большою ордою, которая занимала обширное пространство восточной части степи Киргизской. От сего впоследствии западные поселяне всех в востоке обитающих моголов называли сим именем». (Гавердовский Я. П. Обозрение киргиз-кайсакской степи. 1804 г.)
Жо?арыда сараптал?ан фактiлердi т?йндейтiн болса?, ?лытау ??iрiнi? Шы??ыс ?а?ан империясыны? тарихында ойып ал?ан р?лi шынымен де ?лы?. Бас?а емес, Жошы ?лысыны? ?лы? ?лыс аталуы бекер емес. ?лытау ХVІ ?асыр?а дейiн б?где ешкiм жоламайтын ?оры? болды. ?лытауды Карпини де, Рубрук та, Поло да к?ре алмай кеттi. Алаша хан, Домбауыл, Жошы хан, Бол?ан ана к?мбездi кесенелер ашы? ала??а, «он ок ?шатын» ?ашы?ты??а дейiн жан-жа?ы ала?андай к?рiнiп т?ратын жерге т?р?ызыл?ан. Оларды? айналасында?ы бейiттерге кейiн, шамамен ХVІ ?асырдан кейiн кiсiлер жерленген. О?ан дейiн Жошы ханнан бас?асыны? б?рi жал?ыз т?р?ан. Оларды ?ият-ба?аналылар мен Жошыны? ?рпа?тары ?оры?ан.
Сонысымен ?лытау ?зiнi? ?лылы?ын б?кiл Евразия?а паш ете алмады. Ол саяси ??пия тарихи ??пия?а айналды. «Мо??олды? ??пия шежiресiнi?» т?п н?с?асы солай пайда болды деп ойлаймыз. Б?л тек бiздi? пiкiрiмiз. ?ал?анын бiр Алла? бiледi!
М?хтар Ба?ыт?лы
С?тбаев ?аласы
30.01.2021 жыл
?ыры?-??ды? мешiтi
Ресей империясыны? ?аза? жерiндегi отарлау саясаты ?аза? ру-тайпаларын «т?мен м?дени», я?ни дала айма?тарына ы?ыстыруды к?здедi. Петропавловск, Павлодар, Усть-Каменогорск, Семипалатинск, Верный бекiнiстерi ?алалар?а айналып, аума?тарында православл шiркеулерi мен еврей синагогалар бой к?тердi. 1865 жылы Орал, Сiбiр ж?не Жетiсу казактары Ташкенттi алысымен, ?аза? толы?ымен ?з ша?арларынан айырылды. ?лы Жiбек жолы ??лдырап, оны? ?стiнен жо??ар шап?ыншылы?ы о?т?стiктегi ?алаларды ?лсiреткеннi? ?стiнен, орыс патшалы?ы жа?а ?алалар салып, ?аза?тарды ?йреншiктi мешiт-медреселерiнен шектеттi. К?не шежiре мен ??ран-кiтаптарына толы кiтапханалар, з?улiм мешiттер, тере? рухани бiлiм беретiн медреселер бiртiндеп жойылды.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/mu-htar-bak-ytu-ly/mak-alalar-zhinag-y-56080233/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
М?хтар Ба?ыт?лы
Кiтапта М?хтар Ба?ыт?лыны? ?р жылдары баспаларда жариялан?ан, ?лытау тарихы та?ырыпта?ы тарихи т?л?алар мен о?и?алар туралы ма?алалары жина?тал?ан.
?лытауды? номадикалы? тарихы
Ма?алалар жина?ы
М?хтар Ба?ыт?лы
© М?хтар Ба?ыт?лы, 2023
ISBN 978-5-0051-0455-7
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
??лм?хаммед ишан
1916 жылы бастал?ан ?лт—азатты? ?оз?алысыны? 100-жылды?ына арналады.
Ислам дiнiнi? ?аза? елiне тарау процессi VII ?асырда басталып, б?гiнгi к?нi ?лi жал?асып жатыр. ?лы даламызды? о?т?стiк ?алалы? айма?тарына исламды араб халифтары т?ркi ха?андарымен к?ресе отырып таратты. Н?тижесiнде Х ?асырда ?арахан мемлекетi исламды мемлекеттiк дiн деп жариялады. ?ал?ан к?шпелi аймы?тарымызда тiршiлiк еткен о?ыздар, оларды батыс?а ы?ыстыр?ан ?има?тар, ?има?тарды? м?рагерлерi ?ыпша?тар т?ркi заманынан келе жат?ан т??iрлiк дiнiн ?станым еттi. Шы??ысханны? жоры?тарынан кейiн ?аза? жерiнде Жошы ?лесi орны??анда да ислам, христиан, будда миссионерлерiнi? ?з дiндерiн тарату ?рекеттерi ж?зеге аспай, Алаш елiнi? билiгi ата-бабаларынан ?ал?ан Т??iрге сенiмiн бас?а дi?ге ?имады. Тек Жошы ?лесiнi? ханы Беркенi? кезiнде Мысыр с?лтаны Бейбарыс екеуiнi? арасында саяси, сауда, дiн ж?не м?дени ?арыма-?атынас орнап, Алтын Орда?а ене баста?ан ислам дiнi кейiн ?збек хан т?сында мемлекеттiк дiнге айналды. Бiра?, ?ара халы? т??iрлiк дiнiн ?деттегiдей ?станым ете бердi.
Орыс патшайымы Екатерина ІІ империяны? ?аза? жерiнде билiк ж?ргiзу жоспарына с?йкес, жергiлiктi халы?ты? жауынгершiлiгiн басу ?шiн, елдi имандылы? ар?ылы сабырлы, момынды ?о?ам?а айналдыру ма?сатында ислам дiнiне ?олдау к?рсеттi. Сонымен ?атар, орыстар м?сылман дiн басшыларын татар хал?ыны? ?кiлдерiнен сайлап, ?аза?тарды Орта Азия дiн басшылы?ынан айыруды к?здедi.
1865 жылы орыс патшалы?ы Ташкент ?аласын жаулап алысымен ?аза? жерiнде ашы? отарлау саясатын ж?ргiзе бастады. Батыс, солт?стiк, Жетiсу айма?тарында ??нарлы жерлерден жергiлiктi ?аза? руларын шал?айда?ы ш?лдi дала?а ы?ыстырып, ?алалар салып, Оралды? ары жа?ынан орыс шаруаларын к?шiрiп, православ христиан дiнiн тарата бастады. Тiптi ?аза? медреселерiн салу?а р??сат алу ?шiн мiндеттi т?рде орыс тiлiн о?ыту керек болды. Осы кезе?де дала айма?тарында ты?ыз шо?ырлан?ан ?аза?тан шы??ан дiн ?айраткерлерi ?аза? елiнi? сана-сезiмiн орыс ы?палынан аман алып ?алу ?шiн к?птеген медресе, мешiт салу?а ат салысты. Соларды? бiрi, б?гiн бiз ?оз?ап отыр?ан та?ырыпты? кейiпкерi Арыстанбай?лы ??лм?хаммед ишан.
??лм?хаммед ишан ?ыпша?ты? Бердiкей тарма?ынан тарайды. 1841 жылы ?лы жыланшы? ?зенiнi? алабына кiретiн Дулы?алы ?зенiнi? бойында Терiсб?та? деген жерде д?ниеге келген. Бала кезiнде хат танып, араб алфавитiн ?олдануды ?з ?кесi Арыстанбайдан ?йренген. Есейген сайын баланы? бойында дiн ?ызметiн ат?ару?а талпыныс к?шейдi. Сол ?ызметтi? о?ды-солды аспектiлерiн игеру ма?сатында 11 жасты жас?спiрiм ??iрде сауда-сатты? жасап ж?рген саудагерлер керуенiнi? бiрiне ?азаншы болып жалданып, о?т?стiкке аттанады. ?кесi Арыстанбай баласыны? талабына а? батасын берiп шы?арып салады. С?йтiп, ??лм?хаммед ел аузында?ы деректерде Б?хара мен араб елдерiнi? т?уiр медреселерiнен д?рiс алып, ишан д?режесiн алумен ?атар, медицинаны, ?ол ?нерiн, ??рылыс салу машы?ын да ?йренiп, елге оралады.
Е? алдымен ишан балалар мен жергiлiктi елдi? сауатын арттыру ма?сатында ХІХ ?асырды? 60 жылдары Дулы?алы ?зенiнi? бойында медресе салады. Жалпы ауданы 350 м2 ??райтын ?имарат 24 б?лмеден т?р?ан. Кiреберiс есiгi о?т?стiк-шы?ыс?а ?ара?ан. Онда дiн саба?тармен ?атар жа?рафия, есеп негiздерi о?ытылып, араб тiлi ?йретiлдi. ?. Арыстанбай?лы медреседе м?сылманша бiлiм берумен ?атар, сол кездi? саясатыны? талабына орай орысша о?ыту?а да м?н беруге м?жб?р болды. Ол ?шiн татар жiгiтi ?алиулланы арнайы ша?ыртып, ?лкендердi? наразылы?ына ?арамастан ауыл балаларыны? арифметиканы, жа?рафияны, орыс тiлiн ?йренуiне м?мкiндiк жаса?ан. Медреседе оша?ты Оразбай, к?км?рын Жапар??л ?о?ыратбай?лы, бердiкей Жа?сылы? Батырбай?лы секiлдi молдадалар д?рiс берген. Дулы?алы, Ащылы т??iрегiн жайла?ан елдi? балалары ??лм?хаммед ишан негiзiн ?ала?ан медреседе 4 сыныпты? бiлiм алып, ?аза?ша, орысша ж?не ??ран тiлiн ?йренiп, кейiннен к?пшiлiгi ел бас?ару iсiне араласты. М?нда дiни кiтаптармен ?атар, ?деби кiтаптар, орыс тiлiндегi о?улы?тар да бол?ан. Медресенi о?ып шы??ан ?аза? жастары ?лытау ??iрi елiн сауаттандыру iсiне бiршама ?лес ?осты. Б?л медреседе т?лiм ал?андарды? ?атарында 1916 жылы Тор?ай к?терiлiсiнi? сардарбегi Амангелдi ?дербай?лы да бар. Б?гiнгi к?нi медресенi? орнында ?йiндiсi ?ана ?ал?ан.
Медреседен кейiн ??лм?хаммед ишан мешiт салу?а кiрiстi. Ал?ашында мешiт А?суатты? жар ?аба?ына табаннан шым ойылып, к?мбезсiз салын?ан. Ол сапасыз бол?ан со? к?йдiрiлген кiрпiштен ?азiр т?р?ан орнына ?айта салын?ан. Дулы?алы мешiтi («Терiсб?та? мешiтi», «Бердiкей мешiтi», «??лм?хаммет ишан мешiтi») 1902 жылы салынып бiткен. Б?л ?имарат ишан ?йымдастыр?ан дiни орталы?ты? е? к?рнектi с?улет туындысы едi. Мешiт то?ыз к?мбездi, сырт?ы ?абыр?асы ?лкен ?ызыл кiрпiштен, ал iшкi ?абыр?асы шикi кiрпiштен, т?бесi тiреусiз, б?рiп ?рiлiп т?р?ызыл?ан. Жалпы ауданы 360 м2. ?зынды?ы 23,4 м., енi 15,4 м. Кiреберiс есiгi Меккеге, я?ни о?т?стiк-батыс?а ?арайды. Азан ша?ыратын м?нарасыны? биiктiгi 7 м., диаметрi 2,6 м. М?нара та??ы аза??а ?арап ?имаратты? солт?стiк-шы?ысында орналас?ан. ?имарат ?абыр?асыны? биiктiгi 3,5 м. Іргетасыны? биiктiгi 0,9 м.
Терезелерi жерден 1 м. биiктiкте орналас?ан. То?ыз к?мбездi? бiрi есiк мандайшасында, бiрi м?нараны? т?бесiнде, алтауы ?ш-?штен ?имаратты? екi ?анатында ж?не бiр ?лкен к?мбез т?бесiнi? ?а? ортасынан салын?ан. ??лм?хаммед ишан мешiттi? жобасын, кесектердi дайындауды, ??йылуын Т?ркiстан?а барып ?йренiп келiп, ?алыптарын ?зi жаса?ан. ?ызыл к?йдiрiлген кесектерде оннан аса ою т?рi, аяттар бол?ан. Ортада?ы ?лкен к?мбез астында жал?ыз тiреу бол?ан. ?имарат Б??ара архитектура ?лгiсiмен салын?ан. Намаз о?ып, д?рет алатын, жайнамаз, киiм iлетiн ж?не кiтапхана б?лмелерi бол?ан. Онда арбша, парсыша, ша?атайша, орысша кiтаптар ?ойыл?ан.
Дулы?алы мешiтi мен медресе ??рылысына ??йдiрген кiрпiштерiнi? ?лшемдерi де, ою-?рнектерi де ?рт?рлi. ?имараттарды? терезелерiне ?йнек жергiлiктi гипс ?абаттарынан тiлiнiп алын?ан. ??рылыс?а сол т??iректегi Есен??л, Та?ат, ?аз, Бегiмбет аталарды? бас к?терер ер азаматтары бiр кiсiдей ?атысып ?лкен к?мек берген.
1916 ж. 25 маусымында шы??ан Николай ІІ-i? жарлы?ына ?арсы к?терiлiсшiлер осы мешiтте жиналып, ??рбанды? шалып, а?са?алдар Аманкелдi батыр баста?ан сарбаздар?а бата берген. К?терiлiс басталарда, шешушi шай?астарда сарбаздар намаз о?ып, ??ран ?стап, салауат айтып, ал?ан жолдан ?айтпау?а ант берген. Сол жиында ??рбанды??а шалын?ан к?к ?ош?арды? ж?не Тор?айда?ы же?iстi? ??рметiне шалын?ан ?ош?арды? бас с?йектерi ??лм?хаммед кесенесiнде б?гiнге дейiн са?таулы т?р.
Мешiт пен медресе ж?мысы 1929 ж. ишандар ?улетiн ?удалау кезiнде то?та?ан. Ишандар елден ?ашып, ?ызылорда?а та?а?ан жерде алдынан ?ызыл ?скерi шы?ып малын алып, адамдарын ?ыр?ын?а ?шырат?ан. 1934 ж. белсендiлер мешiттi б?зып, кiтапханада?ы кiтаптердi ?зенге ла?тыр?ан. Белсендiлердi? бiреуi т?беден ??лап, бiрi жерде мертiгiп ?лдi. Мешiттен м?жiлген м?нара, жарты к?мбезi мен ?абыр?алары ?ана ?алды. Дулы?алы мешiтi – мемлекеттiк ма?ызы бар ескерткiш.
Ишанны? iзбасарларыны? бiрi дiни а?артушы, ишан ?ази Бiрма?анбет?лы. Ол кiсi 1901 жылы туып ?лкен атасы салдыр?ан «Дулы?алы» медресесiнде д?рiс ал?ан. ?кесi Бiрма?анбет те дiни бiлiмi бар ишан бол?ан. ?ази ишанны? к?рiпкелдiгi, емшiлiгi бол?ан. Зембiлмен ?келген сал адамдарды ая?ымен ж?ргiзiлiп ?айтар?ан.
??лм?хаммед ишанны? дiни ?ызметi патша ?кiметiнi? христиан дiнiн таратумен ?атар ислам дiнiн ?лсiрету саясаты кезiнде орын алды. М?сылман ?о?амы христиан дiнiн ке?iнен мойындату жолында?ы басты кедергi болды. ?аза?тар араб елдерiнде ж?не Т?ркияда о?у ???ы?ынан айырылды. Молдалар патша ?кiмшiлiгiнi? ?ата? ба?ылауына алынды. ?р болыста бiр ?ана молда ?ызмет етуге р??сат берiлдi. Молдаларды ?скери губернатор ?ана та?айындап, ж?мыстан босататын болды. Мешiт салу?а генерал- губернаторды? р??сатын алу ?шiн, медреседе орыс тiлiнде о?ыту шарты ?ойылды. Молдаларды? жергiлiктi т?р?ындарды? сауатын ашып, о?ытуы ж?не оны? мешiт жанында ж?мыс?а жай?асуы ?шiн уезд басты?ыны? р??саты керек едi. Мешiттер мен оларды? жанында?ы медреселердi ?аза? ?о?амдарыны? ?з есебiнен ?стау керек деп шешiлдi. Мешiттер жылжымайтын м?лкiне ие болу м?мкiндiгiнен айырылды.
Осы?ан ?арамастан, Арыстанбай?лы ??лм?хаммед ишан айма?та?ы ?аза?тарды? сауатты болуына бар жiгерiн салып, халы?ты? рухани байлы?ын жо?арлатуына, идеялы? жа?ынан бiрiгуiне, ынтыма?тасуына зор жа?дай жасады. Ишанны? ?ызметi жергiлiктi хал?ты м?сылманды? м?дениетiне жа?ындастырып, ?ылым мен ?дебиеттi? дамуына да ?сер еттi. Уа?ыздар ар?ылы елдi жа?сы iстерге, ой тазалы?ына, ?арапайымдылы??а, шыдамдылы??а ша?ыр?аны ел есiнде м??гiлiк са?талуда.
М?хтар Сейтжанов
15.08.2016 ж.
?аза?ты? басына т??ген ?лы апатты? себептерi
Большевиктердi? ?аза?, Украина, б?ры??ы Ресей империясыны? та?ы да бас?а айма?тарында ?з билiгiн тек ашты?пен ?ана орната алатынына к?зi жеттi. «Бiз ескi ?лемдi жойып, жа?а ?лем орнатамыз!» деген ?ран басымды болды. Ке?ес ?кiметi ?алай келгенi, азаматты? со?ыс немен бiткенi, «?скери коммунизм» саясаты ?андай шы?ындар?а алып келгенi туралы та?ырыптарды б?лек ма?алаларда тар?ату ?ажет бол?анды?тан, бiз бiрден Голощекиннi? «Кiшi Октябрь» саясатына назар аудар?анымызды ж?н к?рдiк.
«Советтiк» ?о?амды к?шпендi-патриархалды ж?рттан ??растыру тек д?ст?рлi ?мiр-салтты апат?а ?шыратып ?ана ??ру м?мкiн едi. Мы?да?ан жылдар бойы дамы?ан номадты? шаруашылы? даланы? мiнез-??рпына сай ?алыптас?ан. Оны? ?стiнен орта?асырлы? к?шпендi империяларды? Евразия ке?iстiгiнде орнат?ан саяси ?стемдiгi тарихи санадан ?мытылмай, ?аза?тар еркiндiктi бойына сi?iрген, еш?ашанда билiк тарапынан орнатыл?ан ?орлап-?анау т?сiлдерiмен ж?ргiзiлген ?стемдiлiктке мойынсынба?ан халы? едi. ?анны? саясаты елдi? м?ддесiне ?айшы келетiн болса, б??ара ел оны? ?арама?ынан к?шiп кетiп, ?з саяси наразылы?ын бiлдiрген. Ондай жа?дайда сондай ?аннан е? сора?ы елбасы болма?ан.
Ке?ес билiгi ондай ел мен билiктi? арасында?ы ?арама-?атынас туралы ?те жа?сы бiлiп отырды. Оны? ?стiне ?жымдастыруды ?йымдастыр?андарды? ?олбасшысы ?лтты? с?ра?тар бойынша комиссары Иосиф Сталин болды. Сонды?тан, ?олдан ?йымдастыр?ан ашты?ты большевиктер к?шпендi ?аза?ты бодан ?ылуда?ы ж?не жа?а «ке?естiк» ?о?ам ??руда?ы басты ??рал ретiнде ?арастырды. Тек ашты? пен геноцид ?аза?тарды? азатты? жолында?ы ?арсыласты?ын жасытады деп санады олар. Солай болды да!
Экономикалы? т?р?ыдан ?аза? даласында ат?а мiнген ?аза?ты отыры?шылы??а бейiмдеп, пайдалы ?азба?а бай жерде ?нерк?сiптi дамытып, шикiзатты м?мкiндiгiнше мол к?лемде Ке?ес ?кiметiнi? орталы? айма?тарыны? м?ддесiне жарату к?зделдi. Ауыр ?ндiрiс тек орыстандыру ар?ылы ж?ретiн болды. Ресей патшалы?ы заманындай талмаштар?а ар?а с?йеп, жергiлiктi халы?ты? жа?дайын ескеретiндей жоспар м?лдем ескерiлген жо?. Сонды?тан, ?нерк?сiпке келiп, т?ра?ты ж?не жо?ары жала?ы ал?ысы келетiн ?аза??а, ж?мысшы тап?а е?у ?шiн е? бiрiншi орыс тiлiн жетiк бiлу шарт ?ойылды.
Отыры?шылы??а келетiн болса?, б?л шаруа т?рi ?аза? даласына жат к?нк?рiс т?рi емес. Ба?зы заманнан, ш?л дала болса да, ?зендердi? жа?асында жер ??деу оша?тары тiрлiк еткен, ал о?т?стiк айма?тарда жер суландыру ар?ылы егiн егу ?ркениеттi ел ?лы Жiбек жолыны? басты орталы?ы бол?аны м?лiм.
Мал шаруашылы? айма?тарда отыры?шылы??а бет б?ру ?рдiсi ХІХ ?асырда бастал?ан. Батыс, Терiскей ж?не Жетiсу Орал, Орынбор ж?не Сыбыр казактарыны? ?ол астына ?ткелi, ол айма?тардан ы?ыстырыл?ан тайпалар мен руларды? жер-жайылымдар?а деген с?ранысы туындады. Оны? ?стiнен, болыстар мен а?а с?лтандар отыры?шылы?ты дамытпаса, орыстар ??нарлы жерлердi терiп, ?аза?ты жерсiз ?алдыратынын ескердi. Кезiнде бос жат?ан ??нарлы жерлерге егiн егу сол кездерде ке? ?олданыла бастады. Бiра?, ке?ес ?кiметi жоспарла?ан тегiс к?шпендi елдi отыры?тандыру ешкiмнi? ойына да келген емес.
Бастап?ы кезде, я?ни 1920—1928 жылдары, большевиктер далада?ы ау?атты байлардан т?уелдi болды. Жа?а билiк ?кiлдерiнi? ж?рiп-т?руына ед?уiр ?аржыны ж?мсап, ат-к?лiкпен к?мектескен байлар?а неше т?рлi а?ы т?леп, е? бастысы, болаша?та орын алатын ?у?ын-с?ргiннен аман алып ?алатыны ескерiлiп отыр?ан.
Жа?а билiк патриархалды ?о?амны? iшiнде жас, д?ние-м?лкiмен шектетiлiп, шаруада к?п к?ш ж?мсайтын жас буын?а ар?а с?йедi. Олар?а большевиктер ?р-т?рлi ?ран мен у?делер ?сынып, т?тенше т?рде к?птеген ?мiттермен аз?ырды. Сол екi ?оз?алыс у?делердi? ?айсы жастарды? ж?регiн м?здатты: Лениннi? тезистерi ме, ?лде материалды ?ызы?тырулар ма? О?ан жауап беру ?шiн бiзге сол белсендiлердi? ?здерiнен с?рау ?ажет едi. Бiра?, ?кiнiшке орай, олар арамыздан кеткенi ?ашан. Тiптi, 1937 -1938 жылдары оларды? к?птен б?лiгi Голощекин к?семдерiмен бiрге ату жазасына кесiлген. Сонды?тан, б?л с?ра??а жауабын бiз таба алмаспыз.
?лы апатты? идеологиялы? себептерiн ?арастырар болса?, ауылда марксистiк ??ымда?ы тап аралы? к?рес бол?ан жо?. Тек экономикалы? ж?не саяси ?мiрде ?стемдiк етiп отыр?ан руларды? коммунистiк партияда?ы ?кiлдерi арасында?ы б?секелестiк болды.
Демек, жо?арыда атал?ан ?рекеттер ?з н?тижесiн бердi. Ке?ес ?кiметiнi? с?мды? жоспарын ж?зеге асыру?а жа?а топ ??ралды. Оларды халы? «шола? белсендi» деп атады, ?йткенi ол жастар ?здерiнi? ту?ан-туыс?андарыны? м?ддесiн большевиктердi? б?йры?тарыны? астына салып берiп, сол б?йры?тарды орындау?а белсендi т?рде кiрiстi.
Ке?ес билiгi берiп т?р?ан м?мкiндiк «жар?ын болаша??а» жол ашып берiп отырса, патриархалды ?о?амда ол жастарда ондай м?мкiндiк м?лдем жо? едi. Бай немесе би секiлдi ?аза? ?о?амыны? д?улеттiлерiнi? де?гейiне жету ?шiн к?птеген кедергiлерге тап бол?ан жастар, жа?а билiктi? берiп отыр?ан м?мкiндiктерiн ойланбастан ?абылдады. Жастарды? б?рi емес, ?рине. Сонды?тан олар т?зiмдiлiк пен ш?кiршiлiктi а?айындар?а ?арсы iс-?рекеттерi сынды к?н??а айырбастады.
Ондай люмпендерден ??рал?ан белсендiлер топтары ?р бай мен ау?атты да беделдi а?са?ал?а ?зiнi? олжалап ал?ан жа?а к?шiн ашы? т?рде к?рсетуге асы?ты. Олар ?лкендi сыйлау т?гiлi, ?йлерiне баса к?ктеп кiрiп, мал-м?лкiн рахаттана т?ркiлеуге кiрiстi.
Белсендiлер большевиктердi? м?нер-?ылы?тарына елiктеп, зорлы?-зомбылы?ты ?олданып отырды. Немiс тарихшысы Роберт Киндлер ?зiнi? «Сталинские кочевники: власть и голод в Казахстане» атты кiтабында жаз?андай, «олар ара? iшiп, темекi тартып, ел-ж?ртты? алдында бала?ат с?здер айтып, ?з ??рбандарын аямай азаптап ?орлады».
О?ан ?оса, белсендiлер ?аза?и т?рбиенi мойындамай, тарихи материалды ж?не рухани ??ндылы?тар?а ?ол салды. Кесенелердi? к?мбездерiн ?иратып, мешiттердi б?зып, ??ран-кiтаптарды жа?ып, ?зенге таста?андар да осы белсендiлер едi. ??дай?а ?арсы шы?ып, Ібiлiстi? ??лы Лениндi ?здерiнi? к?семi ?ылып ал?ан жастар еште?еден тайынбай, халы?ты ?ыр?ын?а ?шыратты.
Ке?естер ?з билiгiн iрi ?алалар мен а?ылшындардан тартып ал?ан ?ндiрiс оша?тарында 1920-жылдары толы?ымен орнатып, ?рт?рлi руларды? ?кiлдерiн ?з ??рамына кiргiзiп ?лгердi. О?ан рубасылар ?олдау к?рсетiп, болаша?та большевиктердi? ??ры?ына т?сетiнiн сезiп те ж?рген жо? едi.
Оны? ?стiнен 1920 жылы Ахмет Байт?рсынов пен ?лiмхан Ермеков баста?ан алашты?тар Ленинге барып, Ке?естiк автономиясын ??рып, шекарасын белгiлеуге келiсiм алып келдi. Бiра?, кейiнгi тарихи о?и?алар ол мемлекеттiлiктi? жемiсiн ?аза? таяу арада к?рмейтiнiн к?рсеттi.
Байларды? беделi 1928 жыл?а дейiн ?з ?стемдiлiгiн жо?алт?ан жо?. Ж?рттар епсiз ке?естiк сот ж?йесiне ?ара?анда, бая?ы билер мен ?азыларды? шешiмдерiне к?бiрек с?йенiп отырды. Тiптi жергiлiктi коммунистердi? ?зi байды? ке?есi мен шешiмiне т?уелдi болды. Жергiлiктi басшылы? лауазымдар?а байлар ?зiнi? руыны? ?кiлдерiн отыр?ызып, айт?анын iстетiп отырды. ?ызметтiк iссапарлар?а арнал?ан ат-к?лiк пен ?аражатты бай беретiн бол?анды?тан, ке?естiк билiк ?кiлдерi байды? айт?анымен ж?рдi.
?рине, ондай жа?дай Сталин бас?ар?ан ж?йенi ?ана?аттандырмайтыны белгiлi болды. 1925 жылы ?аза? даласына келген Филлип Исаевич (Цая Ицкович) Голощекин: «?аза?станда революция орын алмапты. Сонды?тан бiз б?л жерде „Кiшi Октябрьдi“ орнатуымыз ?ажет» – деп ?рандатты. Оны, ?ол шапала?тап, белсендiлер мен коммунистер ?уана ?олдады.
Большевиктерге керегi сол едi. А?айын арасына сайтан отын жа?ып, ?аза?ты аттан жерге т?сiрiп, ашты?пен ?ырып ?лсiретiп, «советтiк» идеология ар?ылы ?з билiгiн орнату ма?сатында жа?а билiк ?з н?тижесiне жеттi.
Екi саяси к?з?арас?а б?лiнген ?о?ам бiр-бiрiне деген жа?тырмаушылы?ты жасыр?ан жо?. Бастап?ы кезде белсендiлер ауылды? басшылы?ты мойынсынба?ан кезде, оларды елемей, со?ында ауылдан ?уып жiберген де о?и?алар орын алды. Ондайларды халы? боз?ын деп атап кеттi.
Боз?ындардан ??рал?ан, рулар арасында?ы ?а?ты?ыстар ала?ына айнал?ан коммунистiк партия комитеттерi мен оны? оша?тарыны? ?кiлдерi ертен-а? ел м?ддесiн сатып, сталиндiк тоталитарлы режимiнi? ?ол-шо?пары болатынын ол кезде ешкiм де т?сiнде де к?рген жо? едi. Боз?ындар ел-ж?ртты? ?а?идаларын сатып кеткендердi? санатына кiрдi. Сонымен ?атар оларды? ?мiрлерiне ?ауiп т?нiп, дала ?мiрiнде ешкiмге керек болмай ?ал?ан да кездер болды.
Ал Голощекин келгенде, сол белсендiлердi ке?ес билiгi ауыл «советизациясыны?» басты ?ол шо?пары ретiнде пайдаланды. Сол кезде олар ?здерiнi? «олжаларын» ?олдан жiбермей, байлар мен ауыл басылардан ?аны??анша ?шiн алды. ?йткенi большевиктердi? артында пулеметпен ?арулан?ан ?ызыл ?скер т?рды.
Коммунистердi? басты ма?саты к?шпендiлердi? билiкке ?арсы ?рекеттерiн ?лсiрету ?шiн отыры?шылы??а к?шiрiп, ?скери ?имыл?а ?зiр атты номадтарды жерге бейiмдеп, орыс шаруалары сия?ты жайяу ?алдыру болды. Сол ма?сат?а жету ?шiн ?жымдастыру ар?ылы ?аза?ты ?лкен апат?а ?келу саясаты басталды.
Большевиктер ?здерiн тез даму жолын ашар ж?не модернизацияны? алып келушi к?ш ретiнде санап, к?шпендiлердi «дамымай ?ал?ан» м?дениетiне жат?ызды. Ия, 1934 жыл?ы жа?дайды алатын болса?, ашты?тан кейiн ?аза?ты? жа?дайы шынымен де сондай денгейде болды.
Бiра?, ке?ес билiгiнi? модернизациясыны? орнына Николай ІІ-нi? кезiнде ?аза? жерiнде салын?ан заводтарды ж?ндеп ж?ргiзуден бас?асына ?лi жетпедi. ?ндiрiстiк ??рылысыны? басты ба?ыты тек ?азба байлы?тарды жер астынан ?азып алумен ?ана шектелдi.
Ке?естiк ?о?ам ??ру ?шiн коммунистердi? басты ма?саттарыны? бiрi ж?мысшы тапты ?алыптастыру болды. Кейiн жа?а ?нерк?сiптер мен инфра??рылымдарды дамыту ?шiн Турк-Сиб секiлдi б??аралы? ??рылыс нысандары ?йымдастырылды, ?арса?бай заводы iске ?осылды.
Бiра? сол ??рылыстарда к?бiне европалы?тар?а басынды? жа?дай жасалып, ?аза?тар тек ?ара ж?мыстарда iстедi. Б?ндай саясат екi жа?ты? арасында келiспеушiлiктерге итермеледi. Б?л б?лек та?ырып авторды? «Британец ?арса?бай» атты е?бегiнде толы? жазыл?анды?тан, бiз о?ырманды сол кiтап?а ж?гiнуге ке?ес беремiз.
Сонымен, 1928 жылды? тамыз айынан бастап ауыр ?нерк?сiптi дамыту ?шiн iздеген ?аржыны ауыл шаруашылы?ынан алуды шешiп, большевиктер келесi саяси ?ылмыстарын орындау?а кiрiстi. ?аза?ты? малын т?ркiлеп, 45 миллион малдан елге 1933 жылы тек 4,5 млн бас мал ?алдырды. Н?тижесiнде, кем дегенде 2,5 млн ?аза? ашты?тан ?ырылды. Ондай жа?дай Украинада да (4 млн адам), Едiл бойында да (1 млн адам) орын алды.
Со??ы 30 жылда шы??ан ?аза? руларыны? шежiрелерiне ?арап отырса?, шежiре кестестелерiнде белгiленген, сол жылдары ?мiр с?рген кiсiлердi? к?бiсiнi? артында ?рпа? ?алма?анын бай?аймыз. Ресми а?парат бойынша ?аза? хал?ыны? те? жартысы ашты?тан ?айтыс болды десе, шежiрелер одан да к?п пайыз адам шы?ынын к?рсетiп т?р.
1928 жылдан бастап ГПУ баскесерлерi дiн ?кiлдерiне, бай шаруалар?а, т?релер мен патша ?кiметi заманыны? зиялыларына ?арсы ?у?ын-с?ргiн, м?лiктi тартып алу, тонау саясатын бастады. Халы?ты тап?а б?лiп, арасында алауызды? отын жа?ып, ту?ан бауырларын ?ыр?ын?а кескен шола? белсендiлердi? к?шiмен ?аза? даласына «?лы ж?т» келдi.
Ол кездегi бай, ?аза? даласында?ы е? басты экономикалы? ?оз?алт?ыш десек ?ателеспеспiз. Ат?а мiнген халы?ты ба?ындыру ?шiн сол байды? к?зiн ??рту жа?а билiктi? басты ма?саты болды. 1927 жылы барлы? шаруаларды? 0,9% байды? ?олында болып, олар 10% мал?а иелiк еттi.
Малды т?ркiлеу кезiнде коммунистер белсендiлердi ?лсiз ж?не саны жа?ынан аз рулы? ?ауымынан iрiктеп алып, бас?а бай ж?не iрi ру?а ?арсы салып ?ойып отырды. Белсендiлер ?з руына салын?ан салы?ты? ж?гiн сол ?арсылас ру?а артып ?ойып, салы?ты да, т?ркiлеудi де аса сiлтеушiлiкпен орындап отырды.
Ишандар мен имамдарды атып, елден ?уып, оларды? ?рпа?тарына ?арсы ???ын-с?ргiн ?йымдастырылды. ??дайды ?мыттыр?ан, тарихын ?шiрген, сананы лайла?ан ке?естiк идеология кiсенiне т?скен хал?ымыз тiлiнен, салт-д?ст?рiнен айырыла жаздады.
Бiра?, шы?ын мен ?иыншылы? к?рiп аман ?ал?ан ел жа?а ?ндiрiстiк-?алалы? даму жолына т?стi. Дегенмен, завод пен шахталар?а барып ж?мыс iстеуге ?аза?ты? к?бiсiне жол жабы? болды. Басты кедергiлер – орыс тiлiн бiлмеу ж?не тиiстi маманды?ты? жо?ты?ы. Ауылда ?жымшар, кейiн ке?шарлар ?йымдастырылып, ?иын кезе?ге ?арамастан ж?рттар етекшелерiн жинап, есiн жидi.
1934 жылы жергiлiктi билiк ?кiлдерi елде ашты?тан ?лiп жат?андарды? саны азай?анын жазып, орталы??а сондай «жетiстiктерi» туралы баяндап отырды. Ондай жа?дай орны??анны? басты себебiн «нан жеушiлердi?» саны к?рт т?мендегенiмен ?ана т?сiндiруге болады. ?йткенi, ол уа?ытта ашты?тан ?летiндердi? б?рi ?ырылып бiткен!
М?хтар Ба?ыт?лы
15.08.2020 жыл
??лан ана
?аза? тарихыны? а?та?да? пара?тарына м?лiмет ?осу ма?сатында со??ы отыз жыл шамасында к?птеген дерекк?здердi?, тарихи т?л?аларды?, о?и?аларды? ?айтадан жандануын бай?ау?а болады. Ке?ес идеологиясы ?аншама тарихи сана сезiмiмiздi ?шiруге, орыстандыру?а, тiптi шо?ындыру?а тырыс?анымен, мы?да?ан жылдары ?алыптас?ан ?аза?ты? генеологиялы? м?расы, бай ж?не к?ркем м?дениетi сол саясат?а ?арсы жо?ары иммунитетiн к?рсете бiлдi. М?дениетiмiзде жанданды, тарихымызда ?айтадан о?ылды. Бiздi? б?гiнгi ?оз?ап отыр?ан та?ырыбымыз да, болып жат?ан ?рдiске ?лесiмiздi ?осу ма?сатында к?пшiлiкке арналып, ??лан ананы? тарихымызда?ы орнын ай?ындау ?рекетi болып табылады.
Б?л та?ырыпты зерттеу кезiнде к?птеген дерекк?здерге тап болды?. ?рине, к?ркем ?дебиетiнi? р?лi зор бол?анымен, басты назар сол заманда жазыл?ан жешiре мен жылнамалар?а аударылды. Оларды? iшiнде е? беделдiлерi, керек болса, ??жат де?гейiнде тарихшыларымызды? пайдаланатын «Мо??ол ??пия шежiресi», тимуридтарды? жаз?ан «Муизз ал- ансаб» шежiресi, Ж?зжанидi? «Таба?ат-и Н?сiрi», Р?шит ад-Дiннi? «Жылнама жина?ы» ж?не т. б. Ж?мыс барысында С.Г.Кляшторный мен Т.И.Султановты? «Казахстан. Летопись трех тысячелетий» атты кiтабы ?олданылды.
Жез?аз?ан ?аласынан о?т?стiкке ?арай 30 ша?ырым жерде, Ке?гiр ?зенiнi? Сарысу?а ??ятын жерiнен 8 ша?ырым жо?ары орналас?ан, ?абыр?асы к?шейтiлмеген, мо??ол заманына жататын Бол?ан ана археологиялы? кешенi бар. Кешен Жошы ?лесiнi? iрi салы? жинау, сауда-сатты? ж?не ?кiмшiлiк орталы?ы бол?ан. Сарысу жолымен Сыр бойынан керуенмен келетiн саудагерлер ?з заттарын Жез?аз?анда?ы Мыйлы??ды?, Сор??ды?, Айнак?л металлургтерiнi? мыс ?нiмдерiне айырбастап, салы?ын т?леп кететiн. Кешеннi? ?зынды?ы Ке?гiр ?зенiнi? бойымен 4 ша?ырым?а созылады. Аума?ында Бол?ан ана ж?не ??лан ана атты к?мбездерi ?ира?ан, к?йдiрiлген кiрпiштен к?терiлген екi алтынордалы? мавзолей бар. Мавзолейден о?т?стiкке ?арай диаметрi 10—30 м. ??райтын 4 д??ес сарай ?алды?ыны? ?йiндiлерi орналас?ан. Е? ?лкен ?йiндiнi? биiктiгi 1,5 м. ?азба ж?мыстары кезiнде ?рнектелiнбеген керамика ыдыстарыны? сыны?тары табыл?ан.
??лан ана к?мбезi (Фото авторы Ба?тияр ?ожахметов).
Осы м?лiметтер Бол?ан ана мен ??лан ана кiмдер? – деген с?ра? туындырады. Бол?ан анамызды болаша? к?ндерi тал?ылау?а ?алдырып, бiз назарымызды ??лан ана?а аударуды ж?? к?рдiк. Сонымен, деректерге с?йенсек ??лан ана Шы??ыс ханны? меркiттен ал?ан екiншi ?йелi болып табылады. Кейбiр жазбаларда ?шiншi, тiптi т?ртiншi ?йелi ретiнде авторлар ?ателесiп к?рсетедi. Е? басты дерекк?з «Мо??ол ??пия шежiресi» бойынша ??лан ?лы ха?анны? екiншi ?йелi екенi на?ты айтыл?ан. 1204 жылы к?зде «?ара даланы? т?мсы?ы деген жерде меркiттi? То?та бегiмен Шы??ыс ха?ан со?ысып, оны же?iп, Сарыгер деген жерде меркiт тайпасын телiм етедi. То?та ??ду мен Ш?луын деген екi баласын ертiп, азда?ан кiсiмен ?ашып кетедi. Шы??ыс ха?ан ??ду мен Ш?луынны? ?йелiн ?гедейге бергiзедi». Убас меркiттi? з??гiсi Дайыр-?сын со?ысудан бас тартып, ?ызы ??ланды Шы??ыс хан?а к?рсетпек болып алып барып, екеуi ??да болады.
??ланны? Шы??ыс ханны? ?лкен сарайында?ы ?мiрiн бiз тек коркем ?дебиетiнен к?ремiз. Сонда?ысы ??лан мен Ша?атайды? бiр жа? болып Жошы?а ?арсы iс-?рекеттерiн бай?ау?а болады. Оны? себебiн ай?ындап к?рейiк. К?зi тiрiсiнде ?кесi ?ият б?рiжiгiннi? бай нояны Ес?кей батыр то?ыз жасар Тем?жiндi ?зiнен бiр жас ?лкен онжасар ?о?ыратты? с?луы Бортемен аттастыр?ан болатын. Сол с?тте, ?лын ??дасыны? ?йiнде тастап, ?зi ауыл?а ?айтар жолында татарлар?а кезiгiп, оларды? д?мiнен татып, уланып ?ледi. Тем?жiн есейгенде Б?ртенi алып, отау ??рады. ??рса?ында Жошыны к?терген кезде Б?ртенi меркiттер т?т?ы??а алып кетедi. «Олар Б?рте-?жiндi алып барып, Шiледудi? бауыры Шiлiгiр балуан?а бередi». Тем?жiн керейдi? Т??ырыл ханымен бiрiгiп, меркiттерге шабады. «Меркiттер ?ркiп, Тем?жiн ?аш?ан елдi? iшiнен «Б?рте! Б?рте!«деп ай?айлап iздегенде, Б?рте-?жiн дауысынан танып, кей?уат кемпiр екеуi к?ймеден т?се ж?гiрiп, Тем?жiннi? шылбырына орала кетедi. Айды? жары?ымен таны?ан Тем?жiн оны ??ша?тап аймалайды». Осы жо?арыда бол?ан о?и?адан кейiн ту?ан Жошы Ша?атайды? к?зi алдында меркiттi? ?о?сы?ы болып ?ал?анын келесi жерден к?ремiз. «Шы??ыс ха?ан: «Ал ?лымны? ?лкенi Жошы едi. К?не, не айтасын? Сен айт!» – дейдi. Жошы с?йлеуден б?рын с?зге Ша?атай араласады.
«Жошы?а с?з с?йле деп, оны неге н?с?а?алы отырсы?? Бiз меркiттi? ?о?сы?ына ба?ынба?пыз ба?» – дегенде, Жошы ?ар?ып т?рып, Ша?адайды ал?ымынан ала т?сiп: «Менi ха?ан ?кем б?тен к?рмегенде, сен неге менi шеттетiп отырсы?? Сен тек долышар-?аялы?ы?мен ?ана арты? шы?арсы?? Сенiмен
Атысып б?гiлсем, ?олымды кесiп берейiн.
Алысып с?рiнсем, Жат?ан жерде ?лейiн.
Ха?ан ?кемнi? ?мiрi бiлсiн!» – дейдi. («Мо??ол ??пия шежiресi»).
Б?л жерде ханзадаларды? м?рагерлiкке талас бастал?анын к?ремiз. Ал ??лан ?зiнi? жал?ыз ?лы К?л?анны? ?а?ан назарынан тыс ?алуы ?атты ??балжытады. Сонымен ?атар, Жошыны? жауапты мiндеттерге ие болуы мен ?скердi? ал?ы ?атарында ж?руi де аландатулы? ту?ызып отырды.
1219 жылы «?атындарыны? iшiнен Шы??ыс ха?ан ??лан деген ханымды ертiп, бауырларыны? iшiнен Отшы ноянды ?лкен сарайда ?алдырып, Арай асуынан асып, сартауыл (Хорезм) елiмен со?ысу?а аттанады». 1224 жылы Орта Азияны жаулап ал?аннан кейiн Шы??ыс хан империясын т?рт ?лына б?лiп бередi. Е? ?лкен ?лы Жошы ?ыпша??а ие болып, ?лытауда, Ке?гiр ?зенiнi? бойында ордасын тiгедi. Сонымен ?оса, к?з болып ж?ру ма?сатында Шы??ыс хан ?лкен ?лына ??ланды ?осып жiбередi.
О?ыздырды? заманында бой к?терген Орда Базар ?алашы?ы Жошы ?лесiнi? астанасы болды. Ке?гiрдi? Сарысу?а ??йылысында ?аражар деген жерде т?релердi? iрi ?аласыны? iргесi ?аланады (археологиялы? атауы Бол?ан ана). Бол?ан ана ?аласы iрi салы? жинау, сауда- сатты? ж?не ?кiмшiлiк орталы?ына айналады. Б?нда Жошыны? балалары, келiндерi, сонымен бiрге ??лан, оны? ?лы (Шы??ыс ханны? бесiншi ?лы) К?л?ан т?р?ан.
Ж?зжанидi? 1260 жылы жазыл?ан «Таба?ат-и Насири» атты жазбасында Жошыны? ?з ?кесiне бой к?рсетiп, сепаратистiк саясатын ж?ргiзгендiктен, Шы??ыс хан арасында алауызды? пайда бол?анын айтады. «Менi? ?кем есiне ауыст, – дедi Жошы ?з айналасында?ылар?а. – Ол ?аншама жерге залал келтiрiп, ?аншама халы??а ?иянат жасады». Сонды?тан ол Шы??ыс ханды ?лтiргiсi келетiнiн бiлдiрдi. Б?л с?мды? ниеттi ??лан Ша?атай?а жеткiзiп, ха?анны? ??ла?ына да жетедi. Б?л о?и?аны ХІV ?-? басында жазыл?ан
«Жылнамалар жина?ында» Р?шит ад-Дiнде растайды. Оны? н?с?асы бойынша «Шы??ыс ха?ан Жошы?а келар, баш??рт, орыс, шеркеш, т.б. солт?стiк халы?тарын жаулап алуды тапсырады. Бiра?, баласы ?кесiнi? б?йры?ына ??ла? аспады. ?атты ызала??ан Шы??ыс ха?ан Жошыны орда?а ша?ырады. Жошы ?знi? ?атты сыр?аттап ?ал?анын хабарлап, ?ара?орым?а баралмайтынын айтады. Сол кезде, батыстан келген бiр ма??ыт Жошыны „бiр тауды?“ ма?ында а? аулап ж?ргенiн айтады. Капа отына ора??ан ха?ан Жошыны ?лтiруге Ша?атай мен ?гедейдi жiбередi. Сол с?тте Жошыны? ?лгенi туралы хабар келедi».
Осы екi н?с?аны сараптай отырып, бiр ?орытынды?а келуге болады. ?лкен ?лына мемлекеттi ыдырату?а жол бермеу ?шiн Шы??ыс хан Жошыны ?лтiруге ??пия б?йры? бередi. Ол б?йры?ты орындауды Ша?атай ар?ылы ??лан ханым?а ж?ктейдi. 1227 жылды? а?пан айында ??ланны? сенiмдi баскесерлерi Жошыны? ?олын шауып ?лтiредi.
Б?л о?и?аны жасыру ?шiн ?лы? Жыршы Шы??ыс ха??а Жошы ?лiмiн ?лi к?нге дейiн са?тал?ан к?й ретiнде жеткiзедi. Ол к?й бойынша Жошы ??лан аулау?а шы?ып, ?йiрдi бастап ж?рген ай?ырды ая?ынан жаралайды. Ызалы ??лан а?шы?а тап берiп, оны аттан ??латып, ?олын шайнап, ?лтiредi. Шы??ыс ханны? ?аралы хабар ?келген адамны? к?мейiне ?ор?асын ??ямын деп ?ата? айт?ан с?зi бар едi. Сол кезде хабарды жеткiзуге ешкiмнi? батылы жетпей, ?лы? Жыршы келiп, домбыра алып, бiр к?йдi тарта ж?неледi. Хан осы к?й ар?ылы б?рiн т?сiнiп, сертiн б?збас ?шiн, домбыраны? к?мейiне ?ор?асын ??й?ызады. Сол к?йде бейнеленген а?са? ??лан, ая?ын сiлтiп басатын ??лан ханымны? ?зi.
Жошыны ?лтiрген жануар емес екенiне к?м?н жо?. ?йткенi оппы ?арлы а?пан айында ?лытауда ??лан аулау м?мкiн емес. Сонды?тан, Жошы ?зiнi? сарайында бол?аны ?лде ?айда жа?ыныра?. Археолог Ж?ман Смаилов Жошы ордасында ж?ргiзген ?азба ж?мыстарыны? н?тижесiнде сарайды? ?абыр?аларында камин секiлдi отын пештерiн тап?ан. Олай болса Жошы ?ысты? кезiнде ?лытауда бол?аны ?бден м?мкiн.
Жарты жыл арада Шы??ыс ханны? ?зi де д?ниеден оз?аннан кейiн, Жошыны? балалалары ??ланды да артынан аттандырады. ??лан ?зiнi? со??ы жылдары ?мiр с?рген Бол?ан ана ?аласында жерленген. Жал?ыз ?лы К?л?ан орысты жаулау?а бар?анда ?аза табады. Бiра?, тимуридтарды? «Муизз ал-ансаб шежiресiнде» К?л?анны? т?рт ?лы ?ал?аны жазылады. Олар ??лан ханымны? басына кесене т?р?ызады. ??лан ана к?мбезi солай пайда бол?ан.
Осы та?ырыпты зерттеу кезiнде ??лан ананы? ?аза? тарихында ?згеше орны бар екенiне к?з жеткiзе отырып, б?л т?л?аны? ?мiрбаяны туралы зерттеу тарихшыларымызды? болаша? е?шiсiнде деп есептеймiз.
Сейтжанов М. Б. С?тбаев ?., «№25 ЖМ» КММ. Тарих п?нiнi? м??алiмi.
03.08.2016 ж.
Жез?аз?анды зерттеген Уэст
Уэст – Жез?аз?ан мыс кен орнында ал?аш?ы болып геологиялы?-барлау ж?мыстарын ж?ргiзген а?ылшынды? iрi инженер-геолог. Никон Ушаковты? м?рагерлерi а?ылшын инвесторларымен келiсс?здер ж?ргiзiп, Жез?аз?ан мыс кенiн сату?а бел бу?анда, келiсiм-шарт шасасар алдында шетелдiктер барлау ж?мыстарын ж?ргiзiп алуды ж?н к?рдi. Ол ?шiн 1904—1905 жылдары кен орнына «Сiбiр синдикаты» компаниясыны? агенттерi келiп, к?збен ?арап шы?ып, Лондон?а геологиялы?-барлау ж?мыстарын ж?ргiзуге болады деген м?лiмдеме жолдады.
1906 жылы ?лытау?а геолог Уэст бас?ар?ан геологиялы? партиясы келдi. Барлау ж?мыстарыны? басында-а? а?ылшындар iрi к?лемдегi мыс желiлерiне тап болды. Зерттеу ма?сатында бал?ыту?а жiберiлген кентастарды? ??рамында бар 6-дан 32 процентке дейiнгi металл аны?талды. Сонымен ?атар, а?ылшын геологтары С. Болл мен Бродрик кеннi? геологиялы? топографиясын суретке т?сiрдi. Ж?мыс барысында жалпы тере?дiгi 17 мы? метрдi ??райтын 235 ?н?ыма б?р?ыланды. Я?ни, ?р ???ыманы? орташа тере?дiгi 72 метр болды. Онымен ?оса, а?ылшындар 17 шахта мен к?птеген штректер ж?рiп ?ттi.
Болаша?та салынатын зауытты отынмен ?амтамасыз етудi к?здеп, а?ылшындар Бай?о?ыр к?мiр оша?ын зерттедi. Н?тижесiнде Уэст 54 ???ыма б?р?ылап, екi жерден мыс ?орыту зауытын ?амтамасыз ететiн iрi ?о?ыр к?мiр пласттарын тапты.
Уэстты? ж?ргiзген геологиялы?-барлау ж?мыстарыны? н?тижесi бойынша инженер Гарэвэй болаша? ?ндiрiстi? жоспарын ?зiрледi, ал 1912 жылы Лондонда ?ткен «Атбасар мыс кендерi» Акционерлiк ?о?амыны? акционерлерi ?арса?бай мыс ?орыту зауытын салу туралы шешiм ?абылдады.
Сол ж?мыстарды? ар?асында 1913 жылы ?арса?бай мыс зааводыны? ??рылысы басталып, 1918 жылы ??рылыс ая?талар кезде революция салдарынан а?ылшындарды? сал?ан заводы большевиктердi? т?ркiлеуiне iлектi. Содан тек 1925 жылы ?арса?бай мыс ?орыту заводын ?айта келтiру ж?мыстарын бастау туралы шешiм ?абылданды. «Атбасар т?стi металл» тресi ??рылды. 1928 жылы мыс заводы iске ?осылды. Сол уа?ыттан 1939 жыл?а дейiн Ке?ес ?кiметi а?ылшын геологы Уэст ашып кеткен 17 шахтаны пайдаланып отырды. Тек 1939—1940 жылдары Жез?аз?ан кенiшiнi? к?шiмен екi шахта салынып, 1940 жылдан бастап Москваны? ?аржыландыруымен жа?а шахталар ашыла бастады. Осы м?лiметтер Уэстты? Жез?аз?анда ж?ргiзген ж?мыстарыны? жемiсi ма?ызды екенiн бiлдiредi.
М. Сейтжанов. 2017 жыл
Камал-папа
Мен Камал Смайыловты? немере iнiсi болып келемiн. Бiра?, ол кiсiнi ?р?ашан «папа» деушi едiм. Б??ан бала кездегi бiр о?и?а себеп бол?ан-ды. Т?рт-бес жасар кезiм болуы керек, ?йдегi фотоальбомды а?тарып отырып, к?зiм ?з ?кемнен аумайтын кiсiнi? суретiне т?скенде, iштей «б?л кiм болды екен?» дегендей ?адалып ?арап отырып ?алыппын. Соны а??ар?ан ?кем:
– Б?л кiсi – Алматыда т?ратын Камал дейтiн ?ке? болады, – деп т?сiндiрдi. ?кемнi? б?л с?зiнен со? мен «е, менi? Алматыда да папам бар екн ?ой» деген ой?а берiлдiм. Сол к?ннi? ертесiнде-а? к?ршi балалармен ойнау?а шы??анда «Менде екi папа бар, бiреуi – ?йде, бiреуi – Алматыда т?рады» деп к?дiмгiдей ма?танатын болдым. Б?л с?з ?лкендердi? де ??ла?ына жетiп, а?ыры, б?рi менi? м?ныма бiр к?лiсiп ал?аны бар. Бiра?, содан со? ?й-iшiмiзбен бiз де Камал к?кенi «папа» деп атап кеттiк.
Камал-папаны ал?аш к?руiм 1983 жыл. Ол Н?дл?-же?гей екеуi ?йiмiзге ?она??а келдi. Сол сапарында ол кiсiнi? берген ?ла?аты мынадай болды.
– И?, М?хтар-батыр, саба? ?алай? – деп с?рады К?меке?. Мен: «Жа?сы», – деп жауап бердiм.
Н?дл?-же?гей:
– Жа?сы ма, жо? ?те жа?сы ма? – дедi.
Мен шынды?ымды айттым: «Жа?сы», -дедiм. Екеуi к?лдi.
Мен еркiн ?скен бала – ?ашан ойнау?а шы?ам, ?ашан саба?ымды о?имын – ешкiмнi? шаруасы жо?. Кейбiрде Г?лн?р апам ба?ылауды ?ол?а алады – бiттi. Бас?а уа?ытта – бостанды?. Ал К?меке?нi? с?ра?ы менi ?атты ойландырып жiбердi. Саба? о?ып, бiлiм алуды? ма?ыздылы?ы ойыннан жо?ары екенiн ескердiм.
Камал-папаны? бiздi? Жездiге келесi келгенi 1985 жылды? мамыр айында. Б?л жолы келгенiне Бибiг?л ?жемнi? ?айтыс болуы себеп болды. ?йдi? алдына т?рт киiз ?й тiгiлдi, ж?рт жиналды. Намаз?а келген кiсi ая?ы басыл?аннан кейiн б?рiмiз ?жем жерленген ?лытау?а шы?аберiс тасжолыны? бойында?ы ?орым?а барды?. ?лi б?гiнгiдей есiмде, Камал-папа ?атып ?лгермеген топыра?тан бiр уыс алып, оны ?гiтiп менi? ?олыма бердi де: «Былай сеп» – деп, та?ы топыра? алып ?жем жат?ан жерге шашып жiбердi. Мен сол ?рекеттi ?айталадым. «Анамызды? топыра?ы тор?а бол?ай» деп, зират басында д??а ?айырды?. ?азiр «Кешегi Ке?ес д?уiрiнде дiнге тиым салынды, ж?рт ?здерiнi? ата-бабаларына ??ран о?ытып, д??а арнаудан ?ор?атын» деген де пiкiрлер кездесiп ?алады. Менi?ше, б?л бiржа?ты айтыл?ан с?з. Б?лкiм, к?ле?кесiнен ?оры??андар болса бол?ан шы?ар, бiра?, ж?регiнде иман ?яла?ан жандар аруа?тар?а ?ол жаюды еш ?мыт?ан емес.
1991—1992 жылдары К?меке? елге ?атарынан екi рет келдi, екеуiнде де жолы той?а т?сiп едi. Бiрi – Баубек Б?л?ышевтi? 75-жылды? тойы болса, екiншiсi – Камал-папа мен белгiлi академик-д?рiгер Т?регелдi Шармановты? бiрге ?ткiзген 60-жылды? мерейтойлары болатын. Б. Б?л?ышевтi? К?меке?нi? ?мiрiндегi орны тым ерекше, ол бiр жа?ы бiзге жа?ын туыс болып келедi ж?не атамыз Сейiтжанны? ?олында ?сiп, т?рбие ал?ан. Ол туралы Камал-папа ?зiнi? «Жетi ?ыр, бiр сыр» атты кiтабында тамаша етiп жаз?аны да белгiлi. Сонды?тан, Б. Б?л?ышевтi? мерейтойына орай ??рыл?ан ?ос комиссияны? бiрiнi? т?ра?асы К. Смайылов болуы ?ай жа?ынан алып ?араса?ыз да ?бден жарасымды едi.
Ал, Камал-папа мен Т?регелдi а?аны? 60-жылды? мерейтойлары ?азантауды? баурайында?ы «?аражол» жайлауында ?ттi. К?птеген киiз ?й тiгiлiп, ?апта?ан халы? жиналды. ?лытау ?з т?сiнен ?шып шы??ан ?ос ?ланына барынша ??рмет танытып ба?ты. ?зынынан тiгiлген а?ша??ан киiз ?йлер, топта?ан авток?лiктер, мы?да?ан ел-ж?рт. Ойын-сауы?, концерт, бай дастархан жайылып екi к?н д?ркiреп той ?ткен со?, екiншi к?нi кешке ?арай киiз ?йлер жиналып, тек бiр ?й ?ана ?алдырылды. М?нда сырттан келген ??рметтi ?она?тар?а арнайы ?она?асы берiлдi.
Ертесiнде сол ?она?тармен бiрге ата?ты А?шо?ы?а (Алтыншо?ы) барды?. Бiрнеше а? «Волгаларды?» артынан бiз ?кемнi? ?ызмет ?ара «Уазымен» ж?рiп отырды?. А?шо?ы?а келгенде к?ргенiм – бiр жа?ы т?п-т?зу тас?а ?ашал?ан араб ?лiпбиi мен тастан ?йiлген шо?ы.
– Б?л не? – деп с?ра?аныма ?кем:
– Б?л А?са? Темiрдi? Алтын Орда?а ?йымдастыр?ан жоры?ы туралы ?зiнi? жаздырып кеткен ескерткiш, – деп жауап бердi.
?она?тарды? арасынан бiр кiсi осы жер туралы ??гiмесiн бастады:
– Б?л жер ?лкен ?скер то?тап, жоры? жасауды? алдында жан-жа?ты дайындалып алу?а ?олайлы бол?ан. Неге десе?iз, екi ?ырды? ая?ы ?зенге тiреледi, сонды?тан осы ала??а киiк немесе ??ландарды ?амап, екi жа?тан сада?пен атып, ?скердi азы?-т?лiкпен ?амту м?селесiн шешкен. Ал, тастан ?йiлген шо?ы ?ару-жара? жасау ?шiн к?терiлген, ?йткенi, отты ?ыздыру ?шiн то?тамай со?ып т?ратын жел керек бол?ан, ал, олай болса, А?шо?ы ?немi жел со?ып т?ратын жерде орналас?ан.
Б?дан да бас?а пiкiрлер айтылды. Шерхан М?ртаза, А?селеу Сейдiмбек т?рiздi белгiлi т?л?аларды? ??гiмелерiн айтса?ызшы! А?шо?ыда?ы А?са? Темiрдi? тас?а ?алдыр?ан жазуыны? к?шiрме екенiн де сонда бiлдiм. «Жетi ?ыр, бiр сыр» атты кiтабыны? басында б?л тас туралы Камал-папа былай деп жазады: «…?лытауды? аты ?лы орыс а?ыны А. С. Пушкиннi? жазбаларында ?ш-т?рт рет аталады. Ол бiр жазбасында А?са? Темiрдi? ?лытау ма?ына келгенiн, сонда бiр аялдап т?рып ?зiнi? жоры?ы ж?нiнде сол жердегi бiр тас?а ?ашап жазыпты деген дерек келтiрiлген.
Сол А?шо?ы баурайында жат?ан тарихи тасты 1936 жылы Эрмитажды? директоры, академик Орбели арнайы адам жiберiп, Ленинград?а алдыр?ан екен. 1988 жылы бiз сол Эрмитажда бол?анда оны? директоры академик Б. Б. Пиотровскийден с?ра?анда, ол тасты? музей ?орында са?таулы т?р?анын айтты. Т?ркiстанны? ата?ты ?асиеттi тай-?азанын ?айтару ж?нiнде сол жолы ал?аш ??гiме бол?ан. Ендi осы тас туралы м?селе ?оз?ау?а да болар едi». И?, сол тас Эрмитажда т?р?анша, ?зiмiздi? Мемлекеттiк м?ражайда орнын тапса ?ажап болар едi» деп армандап кеткен болар К?меке?.
А?шо?ыдан кейiн Едiге тауыны? бауырына ?арай жол тарт?анда о? жа?ымыздан са? д?уiрiнi? ?ор?андарын к?рдiк. Ол туралы ?кем:
– Кезiнде ?зiм осы тарихи ескерткiштердi ?лкей Мар??лан?а к?рсетiп аралат?анмын. Анау са?тарды? ?ор?андарын ?ткен ?асырда мексиканды?тар тонап кетiптi, – дедi. Жолай та?ы бiрнеше тарихи ескерткiштерге то?тады?. Оны? бiрi кезiнде ?лкей Мар??лан ?азба ж?мыстарын ж?ргiзген к?не батырды? жат?ан бейiтi. Сонда менi та? ?алдыр?аны батырды? жат?ан с?йегiн ?орша?ан т?рт тас плита (?лытауды? гранитi). Жа?а?ы плиталарды? к?лемi екi жарым квадраттан аспаса, кем емес. Сонда кiсiлердi? арасынан бiр жастауы:
– Ол кезде ?азiргiдей кран жо?, мына плиталарды осы жерге ?алай жеткiздi екен? – деп басын шай?ады.
Мiне, ?лытау – к?не замандардан-а? берi Адам баласы мекендеген жер екенiне осы ескерткiштер ку?. Сол жолы мен Камал-папалар?а ерiп, Алматы?а аттанып кеттiм. ?йткенi, мектептi бiтiрген жылым болатын, ма?сатым – студент атану. Жез?аз?анны? аэропортында алматылы?тарды шы?арып салу?а арнал?ан кiшiгiрiм банкет ?ттi.
?ша??а отыру басталып, бiз орындарымыз?а жай?асты?. Бiр кезде ?ымыз ??йыла бастады (?лытауды? ?ымызындай ?ымыз еш жерден кездестiрген емеспiн). С?йтiп, ?ша? iшiнде ш?лiмiздi ?андырып алып, Алматыны бетке алды?.
Бiр са?ат жиырма минутта «Ту-154» бiздi Алматы?а алып келдi. Бiздi к?тiп ал?ан ж?ргiзушi Володя ма, ?лде Сергей ме едi:
– ?йге? – деп ?аза?ша с?рады.
К?меке?:
– Уф-ф, ?йге, – деп к?рсiндi.
Мен терезеден ?арап отырмын. Теледидардан, журналдардан к?рген «?аза?стан» ?она? ?йi ?айда? Алатау ?айда? Еште?е к?рiнбейдi. К?шенi? екi жа?ында ормандай талдар жауып т?р?ан к?п?абатты ?йлер ?ана.
?йге келдiк. ?й бесiншi ?абатта, т?рт б?лмелi. Есiктi жар?ын ж?здi, к?лiмсiрген шикi сары, к?зiлдiрiк киген С?лiм а?ам ашты. Амандасып таныс?аннан кейiн:
– Ну, как съездили? – деп с?ра?ан?а К?меке?:
– Съездили очень хорошо! – деп жауап бердi.
Та?ерте? т?рсам б?рiн жел ?рлеп кеткендей, ешкiм жо?. Балконны? есiгi ашы? т?р?аннан мен бiрден сол жа??а асы?тым. О, ?ажап! Д?л алдымда «?аза?стан» ?она? ?йiнi? к?пнайзалы басы к?рiнiп т?р. Ал, о? жа?ымда бiр ?атар?а тiзiлiп т?р?ан Алатау.
Уа?ытымды жо?алтпайын деп, бiрден дайынды??а кiрiстiм. Жездiден ?зiммен алып келген кiтаптар бар, соларды о?и бастадым. Кешкi алтыдан кейiн к?зiм ?ызарып, миым ашып отыр?ан кезде, ?йдi? иелерi де келе бастады. Н?дл? же?гей мен Г?лжан же?гем асханада, ал Камал-папам ж?не мен теледидарды? алдында. К?меке? ?ндемейдi, о? ?олында ?алам, блокнот, ал сол ?олында – пульт. Жапонды? «Сони» телевизорын к?ргенiм сол жолы бiрiншi рет болатын. Оны К?меке? Жапония?а бар?анда жапонды?тар сыйлы??а берген екен.
Каналдар ауыс?ан сайын блокнот?а ??мырс?алар ?скери сап?а т?р?ан секiлдi ?рiптер пайда болады. Басында?ы а?шыл шашыны? ?иылуы алдымда ?зiмнi? Ба?ыт ?кем отыр?андай сезiм бередi. Бiра?, менi? ?кемнi? айырмашылы?ы – оны? сол ?олында кiтап, к?зiнде к?зiлдiрiгi, ал о? ?олында темекi. Ол паровоз сия?ты бiрiнен со? бiрiн т?тiндететiн де отыратын.
Ж?рiстерiнде де айырмашылы? бар. Камал-папа тез ?имылдайды, ал Ба?ыт ?кем баппен, бiр ая?тан бiр ая??а асы?пай, бар салма?пен басады. Диваннан т?рып жер орынды?ты алады да, есiктi? алдына отырып, ?рi ?арай о?уын жал?астырады.
Ал, Камал-папа болса орнынан жылдам т?регелiп, кабинет ?ызметiн ат?аратын б?лек б?лмеге кетедi. Мен ванна?а бар?андай болып, сол б?лменi? ?асынан ?тiп бара жатып к?зiмнi? ?ырымен бiр ?арап ?оямын. Столды? басында отыр?ан К?меке? жа?а?ы блокнотта?ы «??мырс?аларды? ?скерiн» а? ?а?аз?а мы? есе ?ылып к?бейтiп жатады.
О?у?а т?су сына?тардан ?тiп, мен ?л-Фараби атында?ы ?лтты? университетiнi? тарих факультетiн т?рт жылды? iшiнде о?ып бiтiрдiм. Жата?хананы? ?иыншылы? ?мiрiн к?рiп, дипломымды алып, ауыл?а ?айттым.
1998 жылды? желто?сан айында Весовая кентiнi? орыс мектебiнде саба? берiп ж?ргенiмде Президент сайлауыны? алдында ?йге Г?лн?р апам келiп:
– Президент ?кiлдерi болып ?лытау-Жез?аз?ан?а Камал-папа мен Шерхан М?ртаза келейiн деп жатыр. Осы ?йге со?амыз дедi, дайын отыры?дар, дастархан мол болсын, – дедi.
Сол жылды? а?пан айында д?ниеге менi? ?лым келген едi. «Атын кiм ?оямыз?» дегенде мен ?кеме:
– ?зi?iз ?ойы?ыз, – дегенiмде, ?кем:
– Менде ?ш ?л бала болса деп армандап едiм. ?шеуiне ?аза?ты? ?ш ж?зiнi? белгiлi т?л?аларыны? есiмдерiн берсем бе дегем. ?лкен ?лыма Сырым Дат?лыны? атын берiп, са?ан М?хтар ?уезовтi? атын бердiм. ?кiнiшке орай, ?шiншi ?лды ??дай бермедi. Егер бергенде оны Бауыржан Момыш?лыны? ??рметiне Бауыржан деп ?оятын едiм. Ендеше немеремнi? атын Шерхан деп ?ояйы?, ?йткенi, Шерхан М?ртаза ?лы ж?здi? ?адiрлi т?л?аларыны? бiрi, ?рi Камал ?ке?нi? досы, – дедi. ?кемнi? айт?аны болды, ?лыма Шер а?аны? есiмiн бердiк.
М?ны Камал-пападан естiген Шерхан М?ртаза:
– Мен ?айткенде де ол бала?а барып батамды беруiм керек, – дептi.
Ж?мыста саба? берiп жат?ан кезде завуч келiп:
– Мухтар Бакытович, к Вам приехали очень важные гости из Алматы. Бегите домой! – дедi.
Жалдап отыр?ан т?ртiншi ?абатта?ы ?йге келсем, Шерхан М?ртаза, ?лытау ауданыны? ?кiмi Серiк Тiлеубаев, та?ы бас?а кiсiлер отыр екен. Он айлы? Шерхан К?меке?нi? алдында отыр. Кiсiлермен амандасып мен де отырдым. Шерхан М?ртаза ?лыма батасын берiп, «Ай мен Айша» кiтабына ?олта?басын ?алдырды.
– Ал, бiз асы?ыспыз, – деп, дастарханнан д?м ауыз тиер-тиместен ж?рiп кеттi.
Камал-папа менен:
– Мектепте iстеп ж?рсi? бе? Сол д?рыс ?ой – дедi. Бас?адай с?йлесуге уа?ыт бол?ан жо?. Соны? ?зi бiзге есте ?алатын зор о?и?а болды.
Келесi жылы наурыз айында, ?кiнiшке орай, Ба?ыт ?кем д?ние салды. Камал-папа жедел ?ша?пен ?шып келдi. Екеуiмiз к?рiскенде к?з-жасымды жасыра алмадым. Алматыдан же?iл киiнiп келген екен, ?кемнi? дубленкасын кигенде, алдымда Ба?ыт ?кемнi? ?зi т?р?андай болды.
Камал-папамны? келесi ауыл?а келгенi ?кемнi? жылы едi. Сол кезде мен ол кiсiнi со??ы рет к?рдiм. Жетпiсжылды? мерейтойына ша?ыру келiп едi, о?ан да бара алмадым.
2003 жылды? маусым айында ?йге келсем келiншегiм Кенжег?лдi? к?зiнде жас:
– Ата ?айтыс болыпты. Жа?алы?тардан к?рсетiп жатыр, – дедi. С?йткенше бол?ан жо?, телефон да суы? хабар жеткiздi. Б?л д?ниеден солай, бiр к?нде кетедi деп ойламап едiк. Дереу Алматы?а билет алып, жол ж?рiп, поезбен жетiсiне бiра? жеттiм. Н?дл? же?гей:
– Ем алып жат?ан досы Т?регелдi Шарманов?а ?алын с?рап клиника?а бар?ан кезде, сол кiсiнi? ?олында ?айтты. Сахар… – дедi.
Алланы? б?йры?ына ба?ын?аннан бас?а бiзге не шара? К?меке? ?з басыны?, немесе туыстарыны? ?амын ?ана емес, б?кiл адамзатты? болаша?ын ойлап, уайымдап кеткен едi. Камал-папам б?кiл ?лтымызды? бетке?стары, хал?ымызды? ма?танышы едi. О?ан д?лел – ол кiсiнi? ?ылыми зерттеулерi (электроника, космонавтика, болаша? энергетика саласында?ы болжамдары), публицистика шы?армалары – «Жетi ?ыр, бiр сыр», «Жолданба?ан 27 хат», «ХХІ ?асыр?а саяхат», Шерхан М?ртаза екеуiнi? хаттары, кино, театр ж?не телевидение туралы ой-тол?амдары. К?меке?нi? бастамасымен «?ыз Жiбек» атты фильм т?сiрiлгенi, айтыс ?айтадан ?аза? ?ауымына орал?аны, «Тамаша» пайда бол?аны ж?рт?а белгiлi. Со??ы жылдары Президенттi? ?абылдауында бол?анда «50х50» деген б?кiл а?парат ??ралдарына тиiстi за?ды ?олдану?а ?тiнiш жасап, ?аза? тiлiнi? м?ртебесiн к?терген де Камал Сейiтжан?лы. Экономика, саясат, ?о?ам проблемаларын ?оз?ап, цифрлармен д?лелдеп, жауабын iздеп тауып, о?ырмандарына ?сынатын едi.
Менi? Камал-папам жымиiп к?лiп, бiр ренiшiн, уайымын сырт к?зге к?рсетпей, а? к??iлдi, пессимизм дегеннi? не екенiн бiлмейтiн адам ретiнде ?ана есiмде ?алды!
«Сарыар?а» (Жез?аз?ан ?.) ж?не
«Шарайна» (С?тбаев ?.) газеттерi.
27.04.2007 жыл.
Домбауыл немесе Доб?н мерген
Екiншi мы?жылды?ты? т?л?асы деп д?ниеж?зi мойында?ан Шы??ыс ?а?анны? шы??ан тегi б?гiнгi к?нi ?ызу тал?ылануда. ?лы т?л?аны? руы, ту?ан жерi, саясатын ж?ргiзген Отаны туралы зерттеулер екi ба?ыт?а ?а? айырылып шы?ты. Кезiндегi Ресей отаршылды? саясаты к?здеген кигiз туырлы елдi екiге айыру ма?саты ?з д?режесiне жетiп отыр?анына ??сайды. ?аза? пен мо??ол тарихнамасыны? со?ысы, ?сiресе ?о?амды? интернет желiлерiнде, аянбай ?а?ты?ыс?а ие болып отыр?анын к?ремiз.
Орта?асырлы? жылнамаларды? б?рмалануыны? «?ылмысты? себебi» сол Ресей мен Цин империясыны? ы?палды?ына т?скен екi к?шпендi аума?ты ?лсiретiп, елiн бодан ?ылу болды. Сонды?тан, дала аума?та?ы елдi санасынан, ?лы? тарихынан, т?бi ?здерiн де жер бетiнен жойып жiберу отаршыл саясатты? басты ма?сатына айнал?анын тарих д?лелдеп бердi. Б?л процесс Петр І-нi? кезiнде басталып, Сталинны? кезiнде, толы?ымен болмаса да, басты жоспарлары орындалды десек ?ателеспеспiз.
Санамыз?а сi?iп кеткен Исай Калашниковты? «Жестокий век» романы, В. Янны? б?л та?ырыпта?ы к?птеген шы?армалары, «Мо??олды? ??пия шежiресi», «Алтын шежiре», Бартольдты? зерттеулерi, та?ы бас?асы тарихнамада?ы Шы??ыс ?а?анны? д?уiрiнде бол?ан о?и?аларды дау?а т?спейтiндей ?ылып шегелеп ?ойып едi. Сол кiтаптар тарихты жаз?анда с?йенетiн басты дерекк?з болып келдi. О?ан идеология да, мемлекет ?аржысы да, ?атан ке?ес империялы? билiк те бар жа?дайды жасап ?ойды. К?птеген кiтапханалар мен ж?дiгерлер жойылды, тарихи бiлiмi жо?ары ?алымдар ГУЛагты? ?олымен келмеске кеттi.
Со?ан ?арамастан, ке?ес империясы ??ла?алы, ?олымыз?а бас?а да дерекк?здер тие бастады. Тек ?ана шаруашылы??а бейiмделген ел Ленин тезистерiнi? гипнозынан шы?ып, ?з тарихын бiлгiсi келiп, ?ткенге ой сала бастады. ХХІ ?асыр ?аза?ты? санасына одан да ?ажап олжа ?келдi – ол интернет. Сирек кездесетiн ??жаттар мен кiтаптар бар архивтер мен кiтапханалар цифрланып, к?птеген рухани д?ниелер ?ызы?ушылы? таныт?ан жан?а ?олжетiмдi болды. ?бiл?азыны? «Т?рк шежiресi», ?адыр?али Жалайырды? «Тарих-и Оразм?хаммедi», Рашит ад-Дiннi? «Жылнамалар жина?ы» мен «О?ыз намасы», «О?ыз ?а?ан» эпосы, та?ы бас?асы басылып шы?арылды.
Соны? ар?асында ке?естiк идеология?а сай тарихнама?а керi пiкiр туындай бастады. Тарихымызды? екiншi «к?ле?ке» жа?ыны? шетi ашылды. Сол т?р?ыда Шы??ыс ?а?анны? тарихта?ы р?лi бас?а к?з?арас?а ие болып, мемлекет ??руда?ы, ?скери т?ртiптi жетiлдiрудегi, бас?а елдерге жаса?ан ?ркениеттiлiк ы?палы жо?ары ба?аланды. 70 жыл бойы б?тенсiнiп ж?рген Шы??ыс ?а?анды ?аза? ?зiнi? бабасы деп мойындады, тiптi оны ?аза? пен к?ллi кигiз туырлы елдердi бiрiктiрген Алаша ханмен кейiптедi.
Бiздi? со??ы жылдарда ?лытау та?ырыбында жаса?ан ?лкетанушылы? ба?ытында?ы зерттеулер Шы??ыс ?а?анны? шы??ан тегi мен Отаны туралы ой-пiкiрлер туындатады. Рашид ад-Динны? жазуы бойынша Шы??ыс ?а?ан Кият тайпасынан, оны? iшiнде Нируун (ару т??ым) руынан шы??анын бiлемiз. Ал ?ара-Ке?гiр ?зенiнi? солжа?алауында т?р?ан о?ыз заманына жататын дi?де жерленген Домбауыл, «О?ыз ?а?ан» эпосы бойынша, ?ият руыны? рубасысы екенiн бiлемiз. ?рине, б?л жерде ?ияттар ?азiргi Мо??олияда да ?мiр с?рген деген пiкiрдi ал?а тарту?а болады. Демек, О?ыз ?а?ан заманынан бастап ХІ ?асыр?а дейiнгi заманда, «т?рк ?ауымынан шы??ан» м???ылдар, кейiн оларды? ?рпа?тары о?ыз-?ияттар бiр б?тiн болып Орта? пен Керта?ты жайлап, Борсы?та?ы ?ара?орымды (б?гiнгi ?ара??м) ?ыста?ан десек, Шы??ыс ?а?ан мен оны? ?скерi, Ба?аналы елi, ?о?ыраттар, ма??ыттар, т.б. автохтонды этнос болып шы?ады.
Осы пiкiрiмiздi ?олдайтын дерекнамалар 2009 жылы ?айта шы??ан «Мо??олды? ??пия шежiресi» мен 2011 жылы басыл?ан академик ?лкей Мар??ланны? Шы?армалары. Екеуiнде де Домбауыл мен Доб?н мерген туралы, бiр-бiрiне ??сас а?ыздар берiледi.
?лкей Ха?ан?лы ?лытау ??iрiндегi о?ыз заманына жататын дi?, дi?гек, ?йтас, ?ос-?йтас типтi архитектуралы? тарихи ескерткiштерiнi? арасында е? ма?ыздысы деп Домбауылды атап, ?имаратты? сипатын келтiре отырып, Домбауыл?а ?атысты келесi а?ызды с?з ?ылады. Академик «Домбауылды ата?ты мерген, а?ын ж?не музыкант – к?й шы?арушы» деп бейнелейдi. (Шы?армалар. ІХ том, 295-бет. 2011 ж.)
Мар??лан келтiрген а?ыз бойынша «Домбауыл ?анны? ?ызына ?ашы? болып ?алады. ?ан ?ызын шет к?зден са?таймын деп, «т?н те?iзiнi?» ортасына ?й салады. ?ызды? ?арауына ?ыры? ?ыз берiп, ешкiмге ?ызбен ж?здесуге р??сат бермей, ?ызды ?ара??ы м?нараны? iшiне отыр?ызып ?ояды. Бiр к?нi ?ыз шыдамы таусылып, «сыртта не болып жатыр?» деп ?асында?ы ?ыздар?а терезенi аштыртады. Сол с?тте ?анны? ?ызы т?скен к?н с?улесiнен ж?ктi болып ?алады. Б?л хабар ?ан?а жетiп, ол ?а?па?ы бар алтын ?айы??а ?ызды отыр?ызып, ?зен а?ысымен жiберуге б?йры? бередi. Сол ?зеннi? жа?асында аты елге белгiлi Домбауыл ?мiр с?рген. Ол да ?з ?анды?ынан ?уыл?ан едi. Оны? ?асында бол?ан Шаба-Со?ыр досы алыстан алтын ?айы?ты к?рiп ?алып, Домбауыл?а шарт ?ояды: ?айы?ты? iшiндегiсi сенiкi, ?айы?ты? ?зi менiкi болсын – деп. «?айы? жа?ында?анда Домбауыл: «?ия атайын ба? Кесе атайын ба?» – деп с?райды. Шаба-Со?ыр: ?ия ат – дейдi. Домбауыл мерген, атып жiбергенде ?айы?ты? ?а?па?ы бiрден т?сiп ?алады. Сонды?тан Домбауыл мен Шаба-Со?ырды ?ияттар деп ата?ан. ?айы? жа?а?а тiрелгенде, олар iшiндегi ?аншайымды к?редi. Домбауыл о?ан ?йленедi, одан ?л туып есiмiн Т??iр деп ?ояды.»
?лкей Мар??ланны? Рубрукке с?йенiп келтiрген б?л а?ызда ?ият руыны? пайда бол?ан с?тi баяндалады. ?рине, ?ияттарды? этногенезiне тиiстi Рашид ад-Дин де, ?бiл?азы да, ?адыр?али Жалайыр да ?з пiкiрлерiн жазады ж?не де оларды? пiкiрлерi а?ыздар?а ?ара?анда ?ылыми т?сiнiктемеге жа?ыныра? болып келедi.
Ендi осы ?аза? а?ызына ??сас мо??олды? а?ызына к?з ж?гiртейiк. «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» Тем?жiннi? тегiн тар?ат?ан бiрiншi б?лiмде Добын мерген мен Дуба со?ыр туралы жазылады. Мо??олдарды? пайымдауынша екi кейiпкер дос емес, а?айынды, Тор?ылжын байды? балалары болып келедi. О?имыз: «4. Дуба со?ырды? мандайыны? ортасында?ы жал?ыз к?зi ?ш к?ш жердi к?ретiн едi. 5. Бiр к?нi Дуба со?ыр Доб?н мерген бауырымен бiрге Б?рхан-?алд?н тауына шы?ады. Дуба со?ыр Б?рхан-?алдунда т?рып ?араса, Т??келiк б?ла?ына таман бiр топ ауыл к?шiп келедi екен. 6. Сонда Дуба со?ыр: «Мына к?шкен ауылды? iшiнде, бiтеу арбаны? алдында бiр с?лу ?ыз кетiп барады. Егер бiреудi? жары болмаса, бауырым Доб?н мерген, са?ан айттырып алып берейiн», – деп оны к?рiп келуге Доб?н мерген бауырын жiбередi. 7. Доб?н мерген мана?ы к?шке барып, ?ызды к?рсе, шынында хас с?луды? ?зi екен ж?не бiреудi? жары емес екен. Есiмi Ал?н с?лу екен… 10. Ал?н с?лу Доб?н мергенге келгеннен кейiн, Б?гiн?тей, Белгiн?тей деген екi ?л туады.» («М?Ш. 27-бет. 2009 ж.)
Добун мерген О?ыз ?а?анны? н?сiлiнен тара?анын ?бiл?азы жазады. Оны? бабасы ?иян Ел ?анны? баласы едi. ?иянны? кезiнде ?лы далада ма?ызды саяси ?згерiстер орын ал?ан болатын. Себебi – даланы? басты айма?тарын ?асырлы? ш?л алып, жер жетiспей, рулар мен тайпа-елдердi? арасында ?а?ты?ыстар орын алды. III – IV ?асырлары шы?ыстан жылжы?ан к?ндер ?лы к?штi? басталуына себепкер болды.
Сол аласапыран заманда ?мiр с?рген ?иян мен оны? ??рдасы Н?к?з (Ел ханны? iнiсiнi? ?лы) жан-жа?тан ал?ан жаудан мал-м?лкiн са?тау ?шiн бiр тауды? iшiне кiрiп паналайды. Ол жер б?гiнгi тарихнамада Ергене?он деген атаумен белгiлi. ?бiл?азы ?иянны? ?рпа?тары Ергене?онда 400 жыл ?мiр с?рдi дейдi. Сонда, ?ият болып атал?ан Киянны? ?рпа?тары Ергене?оннан шы??анда?ы кез VIII ?асыр?а келедi. Оларды сол кезде бас?ар?ан ??рлас руынан шы??ан патшалары Б?рте шене.
?бiл?азыны? Ергене?он туралы баяны шынды??а жатады, ?йткенi ?лы даланы жалмап алатын ?асырлы? ш?л туралы кезiнде Лев Гумилев те жаз?ан. Ол ш?л ?р алты ?асыр сайын болып т?р?ан. Адамзат тарихнамасына белгiлi е? бiрiншi ?асырлы? ??р?а?шылы? бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi ІІІ ?асырда бол?ан. Одан кейiн жо?арыда атал?ан ІІІ-IV ?асырда бол?ан екi?асырлы? ??р?а?шылы? орын алды. Сол кезден VІІІ ?асыр?а дейiн далада мал жайып, адам баласына ?мiр с?ру м?мкiн емес едi. Тек VІ ?асырда жауын-шашым м?лшерi артып, ш?птi? басы к?терiлгеннен кейiн ?а?сырап ?ал?ан даланы аман ?ал?ан ру-тайпалар иегере бастайды. Ол кезе? Т?рк ?а?анатыны? ??рылып, ?лкен империя?а айнал?ан кезе?iмен белгiлi.
Сонымен, Ергене?оннан шы??ан ел даланы жайлап, ?оныстарды иегерiп, жайылымдар?а мал ?ргiзiп к?бейдi. Сол арада Б?рте шенеден Доб?н мергенге дейiн 13 ?рпа? ?недi. Добынны? ж?рты ?уатты мемлектке айналды. ?иян (Хиям) ?аласы оны? басты ?онысы болып, жаз?ы орны Ар?анатыда?ы Доб?нны? ауылы (Домба??л) деп атал?ан Дар?у сарайы болды.
К?лтегiннi? тас?а ?ашал?ан жазуында «о?ыздар менi? иелiгiмде едi, бiра? олар ма?ан ?арсы бой к?рсеттi» деп жазыл?ан. Кейiн о?ыздарды ?айта ба?ындырма? бол?ан iстен еште?е шы?пай, олар Т?рк ?а?анатынан егемендi бол?аны тарих?а м?лiм. Осы саяси жа?дай?а Добынны? ?атысы бар ма деген сауал туындайды, ?йткенi Терiс-Кендiрлiктi? бойында?ы дi? тарихта ерекше iз ?алдыр?ан т?л?а?а арнап т?р?ызыл?аны айдан аны?.
Доб?нны? ?лкен ?лы Белгiнот (Белгiбай) ?аза? шежiресiнде Найман елiнi? белгiлi бабасы ретiнде к?рсетiлетiн Белгiбай?а келедi. Ал екiншi ?лы Б?гiн?т мо?ол тiлiнен ?аза?ша?а аудар?анда Ба?анот, немесе Ба?аналы болып шы?а келедi.
?бiл?азыны? жазуы бойынша Доб?н баян ерте ?айтыс болып, ?йелi Аланг?й ерсiз та?ы ?ш бала табады. Ол та??ажайып хи?аяны «Т?рк шежiресiнен» табамыз. «Б?л ?ш ?лдан бол?ан елдердi? б?рiн Нирун дейтiн едi, нирунны? ма?ынасы – „ару т??ым руы“ дегенi, ?йткенi мо?олды? т?сiнiгi бойынша, ол ру н?рдан пайда болды». (?бiл?азы. Т?рк шежiресi. 1992 жыл. 47-бет). Осы ?ш баланы? е? кiшiсi Б?тi?жардан Шы??ыс ?а?ан мен м???ылды? к?п рулары тарайды. "О?ыз-нама" мен "Т?рк шежiресi" бойынша, ?айду Б?тiнжарды? сегiзiншi ?рпа?ы болса, Шы??ыз ?а?ан ?айдуды? алтыншы ?рпа?ы. Я?ни, Ба?аналылар мен Шы??ыс ?а?ан ?улетi бiр шешеден туады. Сонды?тан, кейбiр зерттеушiлер Шы??ыс ?а?анды ба?аналыдан таратады.
Жо?арыда келтiрiлген екi а?ызды сараптай отырып, Домбауыл мерген мен Доб?н мергендi бiр кейiпкер ретiнде ?арастырса?, Шы??ыс ханны? ?ият бабаларыны? атамекенi ретiнде ?лытауды ?арастыру?а болады деуге толы? негiз бар. Б?л жайында Гавердовский былай жазады: «При возвращении Чингиз-хана из Персии в свое Отечество, Чучий в 1223 г. имел в степи Киргизской около гор Улутау с отцом своим свидание, во время которого при большом торжестве, сопровождаемом ристаниями и знаменитою охотою, отец восстановил опять согласие с сыном, отдав все земли Дайтше-Кипчак в верховное его управление». (Гавердовский Я. П. Обозрение киргиз-кайсакской степи. 1804 г.)
?рине, а?ыз бiр м?тiнде болып, тек уа?ыт ?те адам мен жер атаулары ?згерiске ?шыра?анын жо??а шы?ару?а болмайды. Бiра? ?бiл?азы мен ?адыр?али Жалайыр Шы??ыс ?а?анны? шежiресiн тар?ат?анда Доб?н мергендi атайды. Со?ан ?ара?анда «Мо??олды? ??пия шежiресiнде» атал?ан Доб?н шын ?мiрде бол?ан кейiпкер болу тиiс.
Ал ендi географиялы? с?ра??а келетiн болса?, Шы??ыс ?а?анны? бабалары – ?ара хан, ??ыз хан, т.б. б?рi Борсы?та?ы ?ара?орымда (?ара??мда) ?ыста?ан. Гавердовский 1804 жылы ел шежiресiне с?йене отырып Найман елiнi? кiшi бiр б?лiгi Ба?ана (Ба?аналы) руы ?ара??мда Шы??ыс ?а?анны? жоры?тарына дейiн ?ыста?ан дейдi. Б?л дерек ?аза?станды м???ылдар келiп жаулап алды деген тарихи ?станымды жо??а шы?арып отыр. ?йткенi м???ылдармен тайпалары автохтонды болып шы?а келедi. Тарихи шынды? со?ан жа?ын болады.
Ол ол ма? Гавердовский Шы??ыс ?а?анды м???ыл н?сiлiнен шы??анын атап, оларды? Отаны ?лытау мен Кiшiтау деп кесiп айтады. Сонымен ?атар, Шы??ыс ?а?аннан кейiнгi ?лы ?а?андары ?аза? жерiнi? шы?ыс б?лiгiнде орналас?ан дейдi. «Известно, что прямые наследники Чжингис-хана, имевшие главное пребывание близ восточной части степи Киргизской, носили титул великих ханов и верховных властителей всех орд, а потому народ, им подчиненный, назывался Великою ордою, или, говоря прямо по азиатскому диалекту, Большою ордою, которая занимала обширное пространство восточной части степи Киргизской. От сего впоследствии западные поселяне всех в востоке обитающих моголов называли сим именем». (Гавердовский Я. П. Обозрение киргиз-кайсакской степи. 1804 г.)
Жо?арыда сараптал?ан фактiлердi т?йндейтiн болса?, ?лытау ??iрiнi? Шы??ыс ?а?ан империясыны? тарихында ойып ал?ан р?лi шынымен де ?лы?. Бас?а емес, Жошы ?лысыны? ?лы? ?лыс аталуы бекер емес. ?лытау ХVІ ?асыр?а дейiн б?где ешкiм жоламайтын ?оры? болды. ?лытауды Карпини де, Рубрук та, Поло да к?ре алмай кеттi. Алаша хан, Домбауыл, Жошы хан, Бол?ан ана к?мбездi кесенелер ашы? ала??а, «он ок ?шатын» ?ашы?ты??а дейiн жан-жа?ы ала?андай к?рiнiп т?ратын жерге т?р?ызыл?ан. Оларды? айналасында?ы бейiттерге кейiн, шамамен ХVІ ?асырдан кейiн кiсiлер жерленген. О?ан дейiн Жошы ханнан бас?асыны? б?рi жал?ыз т?р?ан. Оларды ?ият-ба?аналылар мен Жошыны? ?рпа?тары ?оры?ан.
Сонысымен ?лытау ?зiнi? ?лылы?ын б?кiл Евразия?а паш ете алмады. Ол саяси ??пия тарихи ??пия?а айналды. «Мо??олды? ??пия шежiресiнi?» т?п н?с?асы солай пайда болды деп ойлаймыз. Б?л тек бiздi? пiкiрiмiз. ?ал?анын бiр Алла? бiледi!
М?хтар Ба?ыт?лы
С?тбаев ?аласы
30.01.2021 жыл
?ыры?-??ды? мешiтi
Ресей империясыны? ?аза? жерiндегi отарлау саясаты ?аза? ру-тайпаларын «т?мен м?дени», я?ни дала айма?тарына ы?ыстыруды к?здедi. Петропавловск, Павлодар, Усть-Каменогорск, Семипалатинск, Верный бекiнiстерi ?алалар?а айналып, аума?тарында православл шiркеулерi мен еврей синагогалар бой к?тердi. 1865 жылы Орал, Сiбiр ж?не Жетiсу казактары Ташкенттi алысымен, ?аза? толы?ымен ?з ша?арларынан айырылды. ?лы Жiбек жолы ??лдырап, оны? ?стiнен жо??ар шап?ыншылы?ы о?т?стiктегi ?алаларды ?лсiреткеннi? ?стiнен, орыс патшалы?ы жа?а ?алалар салып, ?аза?тарды ?йреншiктi мешiт-медреселерiнен шектеттi. К?не шежiре мен ??ран-кiтаптарына толы кiтапханалар, з?улiм мешiттер, тере? рухани бiлiм беретiн медреселер бiртiндеп жойылды.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/mu-htar-bak-ytu-ly/mak-alalar-zhinag-y-56080233/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Мұхтар Бақытұлы
Тип: электронная книга
Жанр: Общая история
Язык: на русском языке
Издательство: Издательские решения
Дата публикации: 24.09.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Кітапта Мұхтар Бақытұлының әр жылдары баспаларда жарияланған, Ұлытау тарихы тақырыптағы тарихи тұлғалар мен оқиғалар туралы мақалалары жинақталған.