Главная страница | Языкознание | Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

?анатты с?з – ?азына. 2-кiтап
Ке?ес Оразбек?лы
«?анатты с?з – ?азынаны?» 2-кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здердi? 700-ден аса бiрлiгiн жинап, ?амтыды?. Оларды? шы?ып-?алыптасу тегiн танымал жазушылар, этнографтар, тарихшылар мен журналистердi?, та?ы бас?а маманды? иелерiнi? халы? салт-д?ст?рлерi мен этнографиясы, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне ?атысты ой-т?йiндеу, мысал-деректерi ар?ылы д?лелдеп к?рсетiп, ?р ?айсысыны? ма?ыналарын ашып, т?сiндiрмелерiмен толы?тырып отырмыз.

?анатты с?з – ?азына
2-кiтап

Ке?ес Оразбек?лы

© Ке?ес Оразбек?лы, 2020

ISBN 978-5-4498-8981-2 (т. 2)
ISBN 978-5-4498-7632-4
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Ке?ес Оразбек?лы

?анатты с?з – ?азына

2 -кiтап

?анатты с?зге байланысты ой-т?йiндеулер мен мысал-деректердi жинап, ??растыр?ан, м?н-ма?ынасын т?сiндiрген Ке?ес Оразбек?лы Д?йсен.

«?анатты с?з – ?азынаны?» б?л екiншi кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi?, т?лiмдi с?з тiркестерiнi? 700-ден аса ?зiндi-?лгiлерiн жинап, ??растырып берiп отырмыз. Оларды? шы?у тегiн танымал жазушылар мен этно-графтарды?, тарихшылар мен журналистердi?, та?ы бас?а маманды? иелерiнi? халы? салт-д?ст?рлерi мен этнографиясына, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне, ру шежiрелерi мен таби?и ??былыстар?а ?атысты ой-т?йiндеулерiнен, мысал-деректерiнен ?зiндiлер келтiрiп, ?р ?айсысын т?сiндiрмелермен толы?тырып отырмыз.
Б?л кiтап та ?аза? о?ырманыны? ?уанып табысатын, д?ркiн-д?ркiн с?йсiне ?олына алып, онда?ы ойларды ?мiрлiк ба?дарына айналдырып, ?р ша?ыра?ты? ?ымбат рухани ?азынасыны? ?атарына ?осар деп сенемiз.
Жина? балалар мен ш?кiрт жастар?а, ?стаздар мен к?пшiлiк о?ырман?а арнал?ан.

«Кейде д?у iрi ?араны пыша??а жы??ан отбасы бiр ая?ын жыл?ы етiне немесе жыл?ы сой?аны сиыр етiне алмастыратын. Осылайша ел iшi жыл?ы етiнен де, сиыр етiнен де ауыз тиетiн. Ал ?а?тар-а?пан айларында ауылды? ?лкендерiн ша?ырып, «со?ымнан д?м тат?ызу», «шеке жегiзу» деген жорал?ылар жасалатын. Келген ?она?ты? б?рi: «Со?ымдары?ыз ш?йгiн болсын», – деген тiлек айтатын. С?йтiп ауыл болып бiрiн-бiрi ?она??а ша?ыру ?ыс бойы жал?асатын едi. Б?л халы?ты? бауырмашыл, бiрлiктi де берекелi болуына жа?сы ?рдiс бастамасы десек ?ателеспеймiз. Со?ым басына келе алма?ан сыйлы адамдарды? сыба?аларын анам сарымайдай са?тайтын. «Ескерсе? ескi асы?нан са?та», – деген с?з осыны ай?а?таса керек. ?ысты к?нi ж?ре алмайтын кемпiр-шалдарды? сыба?аларын анам жеке-жеке дорба?а салып, оны шана?а байлап, бiр пара? ?а?аз?а керектi м?лiметтердi жазып, осы кiсiлердi? ?йлерiне апарып бер дейтiн. Б?л м?ртебелi шаруа?а менi ж?мса?анына м?з болып, бар?ан жерiме: «Сыба?а ?келдiм», – деп ма?танышпен ?сынатынмын. Разы бол?ан ?арттарды? баталарын алып, ?олыма ?стат?ан т?ттi м?мп?силерiне тойып ?айтатынмын. Шiркiн, ?аза?ты? со?ымы ?за? ?ыста таусылмайтын мейрам едi. ?азiр б?рi ?згеше…». (А. Сексенбаева, 37.).
Сый-??рметi?, сыба?а? ?зiлмесiн, ?арым-?атынас жасап т?р деген ма?ынада ??ынылады.

А
АБЫЛАЙ АСПАС АСУ
(Екiншi н?с?а) *

«Абылай хан „Жайыл ?ыр?ынын“ жаса?ан со??ы жоры?ында ?аза? пен ?ыр?ызды? на?ты шекара сызы?ын белгiлеп, ащы iшекше созылып бара жат?ан ?оныс дауын т?бегейлi шеше алды. Б?л ж?нiнде Халел Досм?хамбетов « Кенесарыны? со??ы к?ндерi» атты шы?армасында:
«?оныс?а таласып ?ыр?ыздармен де бiр мезгiл со?ысты. А?ы-рында ?ыр?ыздармен келiс ?ылып, жердi? шегiн айырды. Алатауды? ?ыры екi а?айынды ж?рт?а шекара болды. «Абылай аспас асу» деген с?з сонан ?алды» (Х. Досм?хамбетов. «Кенесарыны? со??ы к?ндерi» 1994. Жалын. №9 – 10) дейдi». (М. Исахан, Р. Оразов,50.29.10.2009.).
«Абылай аспас асу» дегеннi? ма?ынасы, б?л асу шекара, одан Абылай ханны? ?зi аса алмайды, оны? ар жа?ына Абылайды? б?йры?-?кiмi ж?рмейдi деген с?з.

АДАЙДЫ? БЕЙІТТЕРІН К?РГЕНДЕ ?ЛГІ? КЕЛЕДІ

«Кiшi ж?з ру-тайпаларыны? арасында, ?сiресе, адайлар арасында бейiт со?у, мола салу, ??лпы тас орнату д?ст?рi айры?ша дамы?ан. ?стiрт ?стiндегi, Арал т??iрегiндегi байта? ?орым-пантеондар ?аза?-ты? молалы?-с?улет ?нерiнi? озы? ?лгiлерi болып табылады. ?йгiлi т?л?аларды даралап жерлеу, сын тастарды ?улет-ата мен ру-тайпа бойынша к?шелеп орнату, ?ыз-келiншектерге о?шау шо?ыр етiп там со?у сия?ты ежелден бастау ал?ан д?ст?р назар аударарлы?.
?ара?алпа?станны? ?о?ырат ауданында?ы Д?уiт ата ?орымында адай ?ыз-келiншектерiне бiрiнен-бiрi ?сем а?ша??ан к?мбездер шо?ыры б?лек со?ыл?ан.
М?ндай молалы? – с?улет ?нерiнi? ?лгiлерiнен байыр?ы наным-сенiмнi? белгiлерiн ай?ын бай?ау?а болады. Жергiлiктi ?лутас сия?ты ??рылыс материалдары д?ст?рлi наным-сенiмдi айры?ша кие т?тып, адам ы?ыласыны? заттана к?рiнiс табуына мол м?мкiндiк берген». (А. Сейдiмбек, 93. 626-бет).
Б?л с?з тiркесi бiр жа?ынан адайларды? б?секелестiкпен салын?ан бейiттерiне та?данысты бай?атса, екiншi жа?ынан ?зiнi? де басына осындай бейiт орнар ма екен дегендей а?сарлы ойды жеткiзедi.

*«?анатты с?з-?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АДАМ – ?РІ ЖОЛ, ?РІ ЖОЛАУШЫ

«Сопылар „адам – ?рi жол, ?рi жолаушы“ дейдi. Кез келген адамны? жетiстiк ?рi ?ателiктерiмен ?зi басып ?тер ?мiр жолы бар. Ол – соны? жолы, я?ни адамны? ?зi – жол. Сонымен бiрге отырса? да, т?рса? да, ?йы?тап жатса? да, сен б?л п?ниге уа?ытша келген жолаушысы?. Б?рiмiздi? баратын, то?тайтын межемiз – бiр. Сон-ды?тан ?летiн-?лмейтiн кезiн пенде бiлмейдi. Б?л бiр Алла?а аян». (Б. Момыш?лы, 15.71-б.)
И?, ?р адам ?зiнше жол, артында отбасылы?, ел iшiлiк ?мiр ?олта?балары ?алады. Ат?ар?ан е?бек н?тижелерi, шы?армашылы?, ?ылыми е?бектерi ?алады дегендей.
Сондай-а? Б. Момыш?лы айт?андай ?р адамны? ?з жолы, ?з та?дыры бар, я?ни, ?р адам ?зiнше бiр жат?ан жол. Ол жолды ?анша ?аласа да бас?а адам ?айталай алмайды, с?ре алмайды. Сондай-а? ?р адам аумалы-т?кпелi, ащылы-т?ттiлi ?мiрдi?, та?дырды? иесi, ?зынды-?ыс?алы шым-шытыры? ?мiр жолыны? жолаушысы. Оны бас?а адам ?анша ?аласа да алмастыра алмайды. Адамны? ?рi жол, ?рi жолаушы болатыны, адамдарды? бiр-бiрiн ??рметтеп, ба?алап, жолдарын ?ия кеспеуi тиiстiгiн осылайша ??ындырып т?р емес пе.

АДАМЗАТТЫ? Б?РІН С?Й БАУЫРЫМ ДЕП

«Абай гуманистiк к?з?арасты насихаттады. Ол адам атаулы жаратылысында бiрдей деп ?арады. ?зiн ?згеден арты? санай-тындарды с?гiп, „менiмен сен те? бе деп ма?танасы?, бiлiмсiздiктi? белгiсi ол бая?ы“ дедi „Адамзатты? б?рiн с?й бауырым деп“; „Атаны? баласы болма, адамны? баласы бол“ дейдi. Ол жалпы адамзатты т?гел с?юге ж?не оларды те? к?руге ?ндейдi, ?те-м?те ауыр азап ар?ала?ан мазл?мдар?а* жанашырлы? iстеп, iш к?йдiрудi д?рiптейдi. „Мазл?м?а жаны? ашып, iшi? к?йсiн, ?аракет ?ыл, пайдасы к?пке тисiн“ дейдi». (М. ?ани,55. 348-б.).
«Адамзатты? б?рiн с?й бауырым деп». Былайша айт?анда, ?з ту?аны?мен, бауыры?мен ?андай ?атынаста болса?, ?зге адамдармен де сондай ?атынаста бол деген ойды жеткiзiп т?р. Абайды? ?лкен гумманист а?ын екенi осы с?зiнен-а? а??арылып т?р?андай.

А?АЙЫННЫ? АТЫ ОЗ?АНША,
АУЫЛДАСТЫ? ТАЙЫ ОЗСЫН

«Жазда болатын ас-тойларды? бiр ?ызы?ы б?йге. Ж?йрiк аттары жор?аларын, с?йг?лiктерiн баптап жарататын. Аты б?йгеден келген ?аза?ты? ?уан?аннан т?бесi к?кке жеткенддей болады. Онда?ы б?йгеге келген ж?лде емес (кейбiр астарда бiрiншi б?йгеге ж?з ?ара?а дейiн, кейде одан да к?п ж?лде тiгiлетiн) – ата?ы. Ж?лдеден ат иесi ?зiне ырым?а деп бiрде?е алып ?ал?аны болмаса, негiзi оны ауылдастары, ту?ан-туыс?андары, жолдас-жораларына б?лiп беретiн. « А?айынны? аты оз?анша, ауылдасты? тайы озсын» деген ма?алды? шы?уына осы д?ст?р де себеп болуы м?мкiн. Б?л- ?аза?ты? ?лтты? мiнезiнi? бiр к?рiнiсi». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.104-б.)
Б?л ма?ал ауылдас?а, к?ршiге, дос-жаран?а деген тiлектестiк ниеттi бiлдiру, бай?ату ?шiн айтылады.

А?АЙЫН ТАТУ БОЛСА АТ К?П,
АБЫСЫН ТАТУ БОЛСА АС К?П
(Екiншi н?с?а) *

«А?айынды жiгiттердi? ?йелдерi бiр-бiрiне «абысын» болады. Абысындар ?зара жа?ын, сырлас, м??дас болады, бiрiгiп, ынтыма?ты ж?мыс iстейдi. Бiр-бiрiнi? ?кпе, назын, ?зiл ?алжы?ын кектемеуi керек. ?аза?та «А?айын тату болса ат к?п, абысын тату болса ас к?п» деген с?здi? философиялы? ма?ынасы осындайдан шы??ан. Абысындарды? ?лкенi «шешей», кiшiсi «келiн» деп аталады.
Халы?ты? та?ылымында «абысын асы» деген д?ст?р бар. Ерi жол?а шы??анда, олар абысындарын ша?ырып, дастар?ан жайып, ??гiме-д?кен ??рады. Б?л д?ст?р оларды? сыйласты?, татулы?, бiрлiк-ынтыма?ыны? белгiсi ?рi ?лтты? т?рбиенi? бiр т?рi» (С. Кенжеахметов, 43. 202-203-б.).
Я?ни, а?айын мен а?айын, абысын мен абысын тату, ынтыма?ты болса, ?йлерiне береке байлы?, молшылы? та келедi деген ойды бередi.

*«?анатты с?з-?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

А?АЙЫННАН ЖАТ ЖА?СЫ – СЫЙЛАСА АЛСА,
АР?ЫМА?ТАН ЖАБЫ ЖА?СЫ – ШАБА АЛСА

«Бiреудi? жанына екiншi бiреу к?шiп келгенде, оны? керегесiн жайысып, ша?ыра?ын к?терiп, уы?ын шаншысу – ?аза??а б?лжы-майтын т?ртiп. Жа?а к?ршiнi? ?йi тiгiлiп бол?ан со?, к?мектескен к?ршiлер бiр-бiр малын сойып, оны ?й iшiмен ас?а ша?ырады. Б??ан ауыл болып м?ре-с?ре болады. „К?ршi ха?ысы – т??iр ха?ысы“ деп т?сiнетiн ?аза?та, мiне, осыдан бастап ?зара к?мек, ?ормалды?, сенiм басталады. Алым-берiм ж?редi. М?ны? негiзгi ?йыт?ысы – ?йелдер. Б?лар бiр-бiрiмен етене болып кетсе, ерулiктi? жал?асы берекеге ?ласады. К?ршiлерде той-томала?, ?лiм-жiтiм орта? ат?арылады. Бiрге ?уанып, бiрге ?ай?ырады. Содан келiп „А?айыннан жат жа?сы – сыйласа алса, ар?ыма?тан жабы жа?сы – шаба алса“ дегендi ?аза? осыдан шы?ар?ан». (А. Ж?нiс?лы, 9. 13.04.1995.)
А?айындарымен, жа?ын дос-??рбыларымен араласып-??раласып, барысып-келiсiп сыйласуды бiлмейтiн т?йы?, жатбауыр адамдарды сына?анда айтылады.

А?АСЫ БАРДЫ? ЖА?АСЫ БАР,
ІНІСІ БАРДЫ? ТЫНЫСЫ БАР

«?аза?та а?аны ар?а, iнiнi медет т?тады. Содан: „А?асы барды? жа?асы бар, iнiсi барды? тынысы бар“ деген ма?ал тара?ан». (М. Р?стемов, 86.75-б.).
Б?л – бiрге ту?ан бауырлар немесе жа?ын, а?айын адамдар бiр-бiрiне ?арайласып, к?мектесiп т?рады. Сондайда а?асы iнiсiне с?йенiш, ?ор?ан болады, iнiсi а?асына ?ол?абыс етiп, ?олын ?зартады, тынысы болады дегенi.

А?Ы БАРДЫ? – БА?Ы БАР

«С?ттен ?ымыз, ш?бат, айран, ?аты?, сары май, iрiмшiк, ??рт, с?збе, ?айма? сия?ты iшетiн, жейтiн, сусындайтын алуан т?рлi та?ам ?зiрлейдi. „А?ы барды? – ба?ы бар“ деп ?аза? хал?ы с?т та?амын ба?ыт несiбесi деп бiлген». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57. 67-б.)
Я?ни, сиыры, сауын малы бар ?йдi? ба?ы бар дегендi бiлдiредi. Бiр сиыр бiр ?йлi жанды, тiптi артылып бара жатса, к?ршi-?ола?ды а?пен жарыл?ап, с?тiн сат?анны? ?зiнде тиын-тебенiн айырып, к?н к?рiсiне сеп болмай ма.

АЗДЫ? АТАСЫ БІР

«?рпа? саба?тасты?ы ?зарып, т?пкi атадан ?рбiген ?рiм -б?та?ты? арасы бiрнеше буын?а ?ласады. Алайда, ?рпа? ?аншалы?ты ?сiп-?нсе де ?зiнi? этнотегiн, ?сiресе, т?пкi атасын ?мытпайды. С?йтiп, бiрнеше ауыл ??райтын жетi ата?а дейiнгi ?улеттер жиынты?ы аталастар ретiнде ай?а?талады. Аралары жетi ата?а тол?ан аталастар ?зара ?ыз алысып, ?ыз берiскенiмен, ?мiрдi? бiр ?уаныш, бiр ?кiнiш с?ттерiнде бiр-бiрiне ?арайлас болып отырады. Ал, д?ст?рлi ?мiр-салтта болып т?ратын ж?т, iндет, жаугершiлiк сия?ты н?убеттер салдарынан селдiреген аталастар, ?детте т?пкi ата-тегiн тiрек ете отырып, ?зара ?айтадан кiрiге т?сетiн бол?ан. «Азды? атасы бiр» деген м?тел с?зi? м?нiсi осында. (А. Сейдiмбек, 93. 132-б.).
Адамдар ?зара к?ш бiрiктiрiп, ?ор?аныс, шабуыл?а дайындал?анда немесе бiр iске жабыла ж?мыл?анда, «Азды? атасы бiр» деп, осы м?телге ж?гiнген. Я?ни, «бес сауса? бiрiксе, бiтпейтiн iс жо?» дегендей ма?ынаны бередi.

АЗ ТАМА??А БАУЫРШЫНЫ? КЕРЕГІ ЖО?

«Бауыршы – ХIV-?асырларда Дештi —?ыпша? ?лкен м?жiлiс-терiнде ет турау?а шебер, ?ста адамдарды арнайы ?ста?ан. Б?ларды „бауыршы“ деп ата?ан. Ибн Баттута саяхатнамасында ?збек ханны? м?жiлiсiнде бол?анда, б?л туралы былай деп жазыпты: М?жiлiстер бол?анда бауыршылар келедi. Б?рi арнайы жiбек киiм киiп келедi. Олар еттi ?са?тап турайды. Ет турауды? на?ыз майталмандары», – дейдi.
Бауыршы ескi т?ркi тiлiнде бар с?з. ?аза?та «Аз тама??а бауыршыны? керегi жо?» деген ма?ал бар». (Н. ??лмаханбетова, 52. 221-б.).
Аз iске, ша?ын шаруа?а к?мекшiнi?, арты? адамны? ?ажетi жо?, ?зiм-а? тындырамын деген ма?ынада ??ынылады.

АЙБИКЕ АУЫЛЫНА ?ОН?АНША,
Н?РБИКЕНІ? К?ШІП КЕТКЕН Ж?РТЫНА ?ОН

«Шежiре деректерiнде ар?ын iшiндегi ?аракесектен (Болат?ожа) ?рбiген аталарды? бiрi – Шаншар абыз. Шаншарды? ?ызбике (?ызданбике деп те атайды), Айбике, Н?рбике деп аталатын ?ш ?йелi бол?ан. ?ызбике ?рпа?ы селдiр, ?сiп-?не ?ойма?ан. Айбикеден – Келдiбек, Тыныбек, Есiркеп, Ж?нiбек туып, «т?рт бек» атанып, оларды? жетi ?рпа?ына дейiн билiк пен бектiк дары?ан. М?селен, Келдiбек, ?азыбек, Бекболат, Тiленшi, Алшынбай, М?ди – б?лар исi ?аза??а ?йгiлi т?л?алар.
Ал, Н?рбикеден – Тiлеуке, Бертiс ту?ан. Б?ларды? ?рпа?тары да ?сiп-?нiп, небiр жа?сы-жайса?дар мен бай-ба?ыландар шы??ан. ?арт Б?генбаймен ?зе?гiлес бол?ан Жарыл?ап батыр, д?улескер к?йшi Т?ттiмбет, жиырма мы? жыл?ы бiткен д?улеттi байлар Адамбай, Т?рсын осы Н?рбике ?рпа?тары». (А. Сейдiмбек, 93.)
М?тел с?зге келетiн болса?, м?ны на?ашылы-жиен, а?айын-туыс арасында?ы ?зiл-оспа? деп ба?амда?ан ж?н.

АЙ?ЫРКІСІ

«…Со??ы кезде жыл?ы к?рсек болды, жазушы Несiпбек Д?утаев есiмiзге т?сетiндi шы?арды. Алдымен ежелгi грек мифологиясында?ы кентавр деген ??ымны? жайын айтайыншы. Жартылай жыл?ы, жартылай адам деген ма?ынаны бiлдiретiн к?рiнедi. Б?л ?зi са?тарды? жаса?ан жоры?тарына байланысты ту?ан ??ым деген де ??гiме бар. Аттан т?спейтiн адамдар, атпен бiрге жарал?ан адамдар та?iлеттес. ?лмейтiн, ?шпейтiн осы а?ызды Несiпбек Д?утаев бiздi? ??ымымыз?а та?ы бiр жа?ындатып ?ойды. Кентаврды б?рын „адамат“ деп те аударып ж?ргенбiз, Несiпбек Д?утаев „ай?ыркiсi“ деген баламаны сарт еткiздi». Ж. ?ор?асбек, «А? желкен» журналы, №10, 2017ж.
Энциклопедиялы? басылымдарда былай т?сiндiредi: Кентавр – к?не грек мифологиясы бойынша, басы мен кеудесi – адам, ?ал?ан т?р?ы жыл?ы кейiптес, тау-тас пен ормандарда жасайтын жабайы, ажалды пенде. Б?л образ терiстiк тараптан келген скиф, кассит сия?ты к?шпелi тайпаларды? салт атты жауынгерлерiн ал?аш к?ргенде (мiнiс жыл?ыларын т???ыш рет к?рген), та? ?алып, ?рейленгеннен пайда бол?ан. Сонды?тан да оларды мейiрiмсiз, ?атал мiнез-??лы?ты кiсiай?ыр немесе ай?ыркiсi т?рiнде елестетедi.

АЙ К?РДІМ АМАН К?РДІМ,
БАЯ?ЫДАЙ ЗАМАН К?РДІМ.
ЕСКІ АЙДА ЕСІРКЕДІ?
ЖА?А АЙДА ЖАРЫЛ?А

«…Ал?аш?ы адамдар Айды, К?ндi, ж?лдыздарды немесе таби?ат ??былыстарын жанды зат есебiнде санап, ?здерiнi? та?дыры, болаша?ы, iстеген iсiнi? с?ттi немесе с?тсiз болуы соларды? мейiрбандылы?ында деп ???ан. Б??ан мысал дiнге сенушi ?арттарды? жа?а Ай ту?анда: „Ай к?рдiм аман к?рдiм, бая?ыдай заман к?рдiм. Ескi айда есiркедi?, жа?а айда жарыл?а“ – дейтiнi д?лел бола алады». (С. М??анов, 77.43-б.).
Хал?ымыз к?не заманнан келе жат?ан жорал?ы бойнша, ?ткен к?ндерiне ш?кiршiлiк, т?уба етiп, болаша? к?ндерден к?п ?мiт к?ткен. Сол сенiм бойынша жа?а ту?ан ай?а ?арап, ала?ан жая отырып, жо?арыда?ы т?рт жол ?ле?дi ?айталап, алда?ы ?мiрлерiне жа?сы тiлек, лебiздер айтып, бата ?айыруды д?ст?рге айналдыр?ан. Сол д?ст?р ?лi де ?мытылмай келедi.

АЙ ?ЫРЫНАН ТУСА, АЙБАЛТА?ДЫ САЙЛА,
АЙ ШАЛ?АСЫНАН ТУСА, К?РЕГІ?ДІ САЙЛА

«…Онан со?:
Ай ?ырынан туса, айбалта?ды сайла,
Ай шал?асынан туса, к?регi?дi сайла,
деген де ма?ал бар. Б?л ертеректе, шап?ыншылы? заманда шы?-?ан ма?ал. Ай ?ырынан (тiгiнен) туса, жаз шы?а бастайды, жоры??а аттану да к?бейедi. Ал шал?асынан ту?аны ?ысты? белгiсi». (Х. ?бiшев, 18. 36-б.).
Б?л ма?алды б?гiнде былайша келтiредi:
Айды? тiк т?р?аны
?зiне жайсыз, халы??а жайлы.
Шал?асынан ту?аны
?зiне жайлы, халы??а жайсыз.
Я?ни, Ай тiгiнен туса, ауа райы шаруа?а жайлы, жылы болады. Ал, Ай шал?асынан жатса, ай суы?, жайсыз болып ?тедi. Оны к?рген адам: «Ай шал?асынан жатыр, ?скiрiк болады десейшi», – деп ?рейленедi.

АЙ М?ЙІЗДІ АЛТЫ К?Н,
?А?АРЛЫ КЕЛСЕ – ?АТТЫ К?Н,
?ЫРЫНА АЛСА – ?ЫРЫ? К?Н

«Кейбiр жылдары, мысалы а? ?оян жылы ?ыс ?атты болып, к?пке дейiн к?ннi? са?ы сынбай т?рады. Мал?а жайсыздау тиетiн м?ндай кездегi амалды „ай м?йiздi алты к?н, ?а?арлы келсе – ?атты к?н, ?ырына алса – ?ыры? к?н“ дейдi». (Н. У?ли?лы. 9.).
Б?л ?ыс мезгiлiнде, ?сiресе а?пан айында келетiн ?арлы-боранды амалды? бiрi. Б?л амал кей жылдары а?паннан наурыз?а дейiн созылып кетедi. ?ыс ?атты бол?ан жылдары ж?т?а ?рындыруы м?мкiн.

АЙНАЛАЙЫН
«К??iл хошын бiлдiретiн осы бiр с?з к?не заман?ы салттан ?ал?ан, б?л салт бойынша нау?ас адамды емдеу ?шiн оны? басынан бiр н?рсе айналдыратын, сонан со? оны – мал болса, соятын, зат болса, кедейлерге сада?а?а беретiн бол?ан», – деп жазады да (?. Диваев – К.О.), д?лелi ретiнде Будаговты? с?здiгiне с?йенедi…
Б?л жерде автор б?рын ауруды? басынан айналдырып ?кетiлген малды не затты сада?а етiп берудi? бол?анын ме?зейдi, расында да «айналайын», «сада?а? кетейiн» деген с?здер, с?з тiркестерi осындай ?деттен ту?ан болса керек». (Ф. Оразаева, 30.27-б.).
Сол мал сия?ты айналып, сада?а? болайын деген ойды? ?ыс?ар?ан м?нi.Б?гiнде б?л с?з тiркесi еркелету, ерекше жа?сы к?ру ма?ынасында ??ынылады. ?аратпа с?з ретiнде де айтылады.

АЙЛЫАДЫР

«Айлыадыр (Айдадыр) – Ма??ыстау ?аза?тарыны? тiлiндегi Т?рiкменстанны?, сондай-а? т?рiкмендердi? атауы.
«…Елдi? арты – Айладыр.
Айладырды аударып,
Ма??ыстауды? ?ара ойын
Адай хал?ы жерлеген…»
(С?ттiг?л «Досан батыр»).
Т?рiкменстан территориясыны? негiзгi б?лiгiн ??мды жертараптар (ландшафтар) алып жатыр, сонды?тан да т?рiкмен тiлiнде ??м?а ?атысты жа?ырапиялы? атаулар к?п. Ма??ыстаулы?тар бархан деген ??мды бедердi? ?аза?ша баламасы болма?анды?тан, оны? сырт?ы пiшiнiне ?арап «айлы», «айпiшiндi» деп, ал жалпы ??м бетiнi? ойлы-т?белi тегiс еместiктерiн ?атты тiлiмделген «адырлар?а» балап, т?тас айма?ты «Айлыадыр» деген поэтикалы? атаумен ата?ан». (С. ?он-дыбаев, 9. 6.10.1994.)
Бархан деген с?здi? орнына «айлыадыр» деп ?олдану?а болатын сия?ты.

АЙ ТОЛ?АНЫН БІЛМЕС, ЖІГІТ БОЛ?АНЫН БІЛМЕС

«Жырау со?ында ж?рген кiсi Ай?а к?зi т?сiп кеткенде:
Ай тол?анын бiлмес,
Жiгiт бол?анын бiлмес, —
деп айды? ортасы болып ?ал?анына, уа?ытты? тез ?тiп бара жат?анына та?ыр?айды. Ай 15-iнде толып, одан кейiн орталап, кеми бередi.
…Ортасы (15-i) кезiнде Ай тура к?нге ?арама-?арсы т?рады да, бiзге тол?ан Ай болып к?рiнедi. Мiне, сонды?тан б?л мезетте – Айды? 15-iнде К?н де батады (?ясына ?онады), Ай да туады. К?н батып бара жат?анда, Ай туып келе жатады, сонда оны? шарасы толы? болады». (Х. ?бiшев, 18. 37-б.).
?мiр ?ткiншi, айды? ?алай лезде ?ткенiн, ??лдыра?дап ойнап ж?рген баланы? ?алай ер жетiп, азамат, жiгiт бол?анын а??армай да ?аласы? дегенге ме?зейдi.

АЙЫБЫНА – МЫНАУ,
?ИЫБЫНА – МЫНАУ

«…Сондай-а?, „айыбына – мынау, ?иыбына – мынау“ деген фра-зеологиялы? тiркес те кездеседi. С?йтсек, м?нда?ы „айыбы“ – материал да, „?иыбы“ – моральды? шы?ын екен. Демек, м?нымыз „материалды? – моральды? шы?ын“ дегеннi? ?аза?ы н?с?асы болып шы?ады». (Н. У?лиев, 9.).
«Б?лтiрiк шешен Сыпатай батыр?а б?рылып:
– Батыр, келген шаруа?ызды айта отыры?ыз! – дейдi. Сонда Сыпатай батыр:
– Б?лтiрiк батыр, келген ж?мысымды айтайын. ?рiстегi екi биемнi? жо?ал?анына бес жыл бол?ан едi. Сол екi биенi сенi? Жант?гел туыс?аны? ?рлапты. Жа?ында бiздi? екi жыл?ышы келiп, ауылы?ны? жыл?ысыны? iшiнен танып алып келдi. Сол екi биенi сенi? к?зi?е к?рсетiп алайы? деп жетектей келдiк – ?не, байлаулы т?р, – дейдi.
– Батыр-ау, ма?ан не ?ыл дейсi?? – деп ??ра? ?шады Б?лтiрiк.
Сыпатай батыр:
– «?зi? ?шiн туыпсы?, елi? ?шiн к?йiпсi?» деген сенi? ?з аузы?нан шы??ан с?з емес пе? Екi биенi? бес жылдан бергi ?сiмiн есепте, айып-?иыбын ?осып, бiр ?йiр жыл?ыны алдыма тездетiп саласы?! – деп ?а?арланыпты». (Б?лтiрiк ?лмен?лы, 20.71-72-б.).
Жо?арыда?ы екi мысал бiр-бiрiн толы?тырып, айып-?иып деген с?здi? б?гiнгi материалды?-моральды? шы?ын екенiн ай?ын жеткiзiп т?р.

АЙЫРЫЛАР ДОС ЕРДІ? АРТ?Ы ?АСЫН С?РАЙДЫ

«?аза?ы ерде алды??ы ж?не арт?ы ?ас болады. Алды??ы ?ас iлгерi ?арай с?л кергiтiп, тiктеу ?ойылады. Арт?ы ?ас?а ?ара?анда с?л биiктеу келедi. Арт?ы ?ас с?л аласа, ?стi ке?. ?ялы, орны?ты, шал?а?тау ?иыл?ан. ?асты? мiндетi к?п. Б?рiнен де ?стiнде отыр?ан адам не ал?а, не арт?а о?ыс ло?ып, сыпырылып т?спеуi ?шiн ?ажет. ?сiресе, арт?ы ?асты? орны б?лек. Оны? ?асиетiн «Айырылар (айыр-ылысар) дос ердi? арт?ы ?асын с?райды» деген ма?ал д?лелдейдi. (Ж. Бабалы??лы,23.).
Ер б?лiнбейтiн б?тiн б?йым. Ендеше б?лiнбейтiндi б?лемiз деп, «ердi? арт?ы ?асын с?ра?аны», досты?тан кетiсемiз дегенi.

А? БАТА, ?ЫЗЫЛ ?АН

«Д?ст?р бойынша, алдымен а? жол тiлеп, ??далы? берiк болу ?шiн бiр мал шалынады. Оны? бауыздау ?анына ?ол батырып, бата б?збау?а серттеседi. О баста бауыздау ?аны ??йыл?ан бата ая??а екi жа?ты? с?зiн с?йлейтiн бас ??далар найзаларыны? ?штарын батырып, ?аннан д?м тату ар?ылы ж?зеге асырыл?ан б?л ырым «?ан?а ?ан ?осылды, ендi туыс болды?» деген ишаратты бiлдiрген». (Х. Ар?ынбаев. «?аза? хал?ында?ы семья мен неке», А., 1973, 184-бет). Тiлiмiздегi «А? бата, ?ызыл ?ан» деген с?з оралымында осы салтты? жа??ыры?ы са?тал?ан. Сондай-а?, ??да арасында ренiш, кикiлжi? туса, не у?де б?зылса, «Сендерге не болды? А? бата, ?ызыл ?ан шы?ар?ан ??да емессi?дер ме?» – деп басу айту да к?неден келе жат?ан с?йлеу ?лгiсi. Д?улетiне ?арай к?йеу ?кесi бата ая??а бата арнап, бiр жыл?ы не т?йе, болмаса т?лiктердi бiр-бiр то?ыз?а толтырып бередi. Мал бауыздал?анда бата берген ??да «бауыздау ??да» деп аталады». (Б. ?лiм??лов, 21.).

А? ?ОЙДЫ? КЕЛДЕСІ,
?АРА ?ОЙДЫ? КЕЛДЕСІ,
МЕН ??ДАЙДЫ? ПЕНДЕСІ

«?лкендерден естуiмiз: ?аза?тар ертеректе (шамасы XVIII ?асыр?а дейiн болса керек) намазды? шартын, д??алы?тарын бiлмеген ша?та, намаз?а „А? ?ойды? келдесi (басы), ?ара ?ойды? келдесi, мен ??дайды? пендесi“ деп жы?ыла берген». (С. М??анов, 77.50-б.).

А? Т?ЙЕНІ? ?АРНЫ ЖАРЫЛ?АН К?Н

«Кеудесi алтын санды? К?л?нда Б?кешова апамнан:
– «А? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деген с?з не ма?ына бередi? – деп с?радым.
– Жалпы ?ай малды алып ?араса? та, с?йегiнен сылып алын?ан с?рып етi ?з ?арнына т?гел сыйып кетедi екен. ?йiрлеп жыл?ы, табындап сиыр ?ста?ан ау?атты отбасы майды т?йенi? ?арнына жинайтын бол?ан. Сонда оны? iшiне ?анша май кететiнiн ?здерi?-а? жобалай берi?дер. К?нделiктi пайдаланатынын б?лек ?стап, т?йе ?арынды м?здай жерде м?ртын б?збай са?та?ан.
Сол ша?ыра?та тор?алы той боларда к?ршi-к?лем жиналып:
– Б?йбiше, ел болып асы?а к?ткен ерте?гi ?уанышта а? т?йенi? ?арны жарылатын шы?ар? – деп ?ол?а салатын?а ??сайды.
?арын?а пыша? тигiзу р?сiмiн де ауыл?а беделдi аналар ат?ар?ан. «А? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деген с?з осыдан ?алса керек, – деп ??гiмесiн ая?тайтын ?р с?зi бiр ?аралы? ?айран апам». (?. ?бiл, 31. 30.07. 2008.).
«А? т?йе – ?аза?ты? к?не салты бойынша, ерекше ?лкен жиын-той салтанатта сойылатын т?йенi а? т?йе деп ата?ан.
Се? ж?редi к?ктемде астан-кесте?,
А? т?йенi? бауырын ар?ан кескен.
?лы к?нi ?лысты? бас ?ос?анда,
?ле?i?дi айт, ??рбыжан, ?атар ?скен, – деп ?аза?ты? ?ара ?ле?iнде айтылатындай, ?аза?тар ?здерiнi? ?уанышты к?ндерiн «а? т?йенi? ?арны жарыл?ан к?н» деп айт?аны белгiлi. ?ары? боп ?алды, ит басына iркiт т?гiлдi. А? жарыл?анып ?алды? деген с?здер осындайда айтылса керек». (Д. Т?лебаев, 9.)
«А? т?йенi? ?арны жарылды» – айры?ша, ерекше к?н, к?птен к?ткен той, ?лы о?и?а деген ма?ынаны бередi.

А?ПАНДА К?Н АТ АДЫМ ?ЗАРАДЫ

«А?пан ая?ында аяз айылын жиып, ?ыс ?а?арынан айырылады. «А?панда к?н ат адым ?зарады» (м?тел). (Ж. Кейкiн, 42.153-б.).
Б?л с?з тiркесiнi? толы? н?с?асы «?а?тарда к?н ?ар?а адым, а?панда ат адым ?зарады» болуы керек. И?, к?н мен т?ннi? ?за?ты?ы желто?сан айыны? 22-сiнде те?елетiнi белгiлi. Ал желто?санны? 23-iнен ары ?арай к?н жайымен ?зара бастайды. Содан ?а?тар айында аздап, секондтап ?зара т?скен к?н а?пан айында минуттап, белгiлi д?режеде ?зарып, ай?ын бай?алады. Хал?ымыз к?ннi? осы ?заруын бейнелi т?рде бере бiлген.

А?ПАН-ДА?ПАН АЛТЫ К?Н,
АЯЗЫМЕН ЖЕТІ К?Н

«Ал, бiздi? жа?та (Батыс ?аза?стан – К.О.) а?пан – осы а?пан айында келетiн бiр амал. Себебi, „А?пан-да?пан алты к?н, аязымен жетi к?н“ дейдi. Б?л жетi к?н на?ыз ?ыс ортасында келедi. Б?л к?ндерi ?ар жауып, жел т?рып, боран, б?р?асын болады, аяз к?шейедi». (Р. ??дайбергенов, 9. 21. 02. 1990.).
«Он бiр то?ыста?ы (16.12 – 11.01 к?ндерi) ?а?тарды? ?арлы бораны деген амалдан со?, то?ыз то?ыста (12.01 – 8.02) ?тетiн аязды к?ндердi ай м?йiздi алты к?н немесе а?пан-то?панны? (да?панны?) аязы деп атайды (орыстарда б?л аязды к?ндер „крешенские морозы“ делiнедi)». (Н. У?ли?лы, 9.).
А?пан айында ?тетiн алты-жетi к?ндiк аязды к?ндердi айтады. Оны хал?ымыз а?пан-то?панны? аязы дейдi.

А?СА? ТЕМІР К?РЕГЕН,
АУЗЫН АЙ?А БІЛЕГЕН

«Елдi? да??ын ерi шы?арады, ердi? да??ын елi шы?арады» деген ?ой. Оны? ата?-да??ын аспан?а к?теруiне с?белi ?лес ?ос?ан ?мiр Темiр. Ол басына кесене салып (?ожа Ахмет Иассауи мавзолейi – К.О.), ?ожа Ахметтi? атын ас?а?татты. Кесене да??ы жер жар?ан ?атал хан ?мiр Темiрдi? атына «к?реген, а?ылды» деген с?здi ?осты. Ел арасында «А?са? Темiр к?реген, аузын ай?а бiлеген» деген на?ылды тудырды.» (М. Жыл?айдар?лы, 11. 19. 09. 1999.).
«Темiр есiмiне „к?реген“ с?зiнi? неге жал?ан?анын бiлесiз бе?! Т?ркi елiнi? тегеурiнiн д?ниеге е? со??ы рет мойындат?ан ?мiр Темiр тек алысты болжа?ыш талантты ?олбасшы ?ана емес, ол ?ажайып т?с к?ргiш, к?рген т?сiн ?атесiз жори алатын ?руа? ?он?ан киелi адам бол?ан. Сонды?тан да „?мiр Темiр“ есiмi со?ынан „к?реген“ деген ?осымша ла?аб жал?ан?ан. Б?л ?деттегi ?дебиетте айтылып ж?ргендей Шы??ыс хан ?рпа?ынан ?ыз ал?ан со? та?ыл?ан „жезде, не к?йеу“ ма?ынасын бiлдiретiн титул ?ана емес». (Х. К?кт?ндi, 45. 6-б.).
Ол да Шы??ысхандай «аузын ай?а бiлеп», б?кiл д?ние ж?зiн жаулап алуды к?кседi. Дегенiмен, жаулап ал?ан ?а?анатты? ?ызы?ын ?зi де, ?рпа?тары да к?ре алмады.

А?СЕРКЕ МЕН ??ЛЖАН ?ЛІП ТЕ
ТАРА?ТЫ ЕЛ БОЛ?АН

«Бай?озы ?лгеннен кейiн де Тара?тыдан батырлы? ?зiлмеген. „А?серке мен ??лжан ?лiп те Тара?ты ел бол?ан“ дейтiн м?тел бар. Оны? м?нiсi былай. Тара?тылар орыс отаршылдарына ?арсы ?лт-азатты? к?ресiне белсене атсалыс?анын тарихи фактiлер растайды. Ал?аш?ыда олар Саржан ?асымовты?, кейiн Кенесары ханны? ?оз?алысын ?олдайды. Шамамен, 1830 жылы Тара?ты А?серке мен ??лжан (Бай?озыны? немересi) ж?не То?а Б?йтелi батырлар мы? ?олмен Шо?ны? ?ара?ашы деген жерде (?ара?анды облысыны? Жа?аар?а ауданыны? б?рын?ы „Рассвет“ совхозыны? ма?ы) полков-ник Шубиннi? солдаттарымен со?ысады. От ?арулы отаршылар?а т?теп бере алма?ан к?терiлiсшiлер к?п ?ыр?ын?а ?шырайды. Сол со?ыста А?серке мен ??лжан батырлар шейiт болады». (С. Арын?лы, 9. 11—17.06.2015.)
Б?л м?тел ел арасында кейде «А?серке, ??лжан ?лiп те ел бол?анбыз» деп ы?шамдалып айтылады.

А?ТАБАН Ш?БЫРЫНДЫ
АЛ?АК?Л С?ЛАМА

«1724—1725 жылдары жо??ар феодалдарыны? шап?ыншы ?скерлерi Сырдария алабында?ы отыры?шы егiншi ауылдар мен ?алаларды ойрандап, ?аза? ханды?ыны? астанасы Т?ркiстан ?аласын ж?не ?аза? ханды?ына ?арасты Ташкент, Сайрам, т.б. ?алаларды басып алып, талан-тараж?а ?шыратты ж?не ?иратты…
Жасан?ан жауды? т?т?иылдан жасал?ан жой?ын жоры?ынан есi шы?ып, бас ??рып тойтарыс беру м?мкiндiгiнен айырыл?ан ?аза?тар тоз-тоз болып жосып, Сырдария ?зенiнi? ар жа?ына ?ттi. Орта ж?з бен ?лы ж?з ?аза?тарыны? бiр б?лiгi Шыршы? ?зенiнен ары кеттi. ?аза?тарды? бiразы Ал?ак?л ма?ынан Б?хара мен Самар?ан?а ?арай а?ылды. Ал кiшi ж?з ?аза?тары Сауран ?аласын айналып, ?азiргi Шиелi, ?ызылорда т?сынан Хиуа?а ?арай беттедi.
Б?л ауыр о?и?а ?аза? тарихында «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» деп аталады. М?ны? былай аталуы: жаудан ?ашып жаяу ш?быр?ан ?алы? ?ауым ?рi болдырып, ?рi ашаршылы?тан б?ралып, Ал?ак?л к?лiнi? жа?асына келiп с?лап жат?анда, к?п iшiнен бiр а?са?ал шы?ып: «Адам баласы ?мiрде к?рген жа?сылы? пен жаманшылы?ты? б?рiн ?мытпауы керек. Бiз осы к?рген к?нiмiздi не деп атаса? болар?!» – деп с?рапты. Сонда та?ы бiр ?ария орнынан т?рып: м?ны? аты: «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» болсын дептi. М?ны? м?нiсi: атамекен, мал-м?лкiнен айрылып, жаяу-жалпы, аш-жала?аш бос?ан ел ш?быра-ш?быра табаны а?арып, азып-тозды деген с?з екен». (М. ?ани, 55. 273-б).
«Ал?ак?л – ?ызылорда облысыны? солт?стiк-шы?ысында орналас?ан Телiк?лдi? б?рын?ы тарихи атауы («?СЭ», 7-том, 84-бет). ?аза? тарихында «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» деген ?анды ?ыр?ын д?уiрдi бiлмейтiн адам кемде-кем. ?алма? ойранынан босып, ?аратау ас?ан халы?ты? келiп тiзе б?ккен жерi осы к?лдi? жа?асы делiнедi.
Ал?ак?л – ?анды ?асiреттi? ?ана емес, ел iшiндегi алауызды? пен же?iлiстердi? халы? есiнде ?ал?ан жал?ыз нышаны, сол сия?ты екi ?асыр?а созыл?ан кейiнгi боданды?ты? да р?мiзi болып табылады». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)
Айналасында?ы б?лiнген, астан-кесте?i шы??ан д?ниенi бейнелеп айту ?шiн адам осы с?з тiркесiн ?олданады.

А? ?Й АМАНАТ

«Тарихымызда „А? ?й аманат“ берген екен деген с?з бар. Жаугершiлiк замандарда екi жа? м?мiлеге келiп, бiтiмгершiлiкке то?та?анда, осы салт бiткен iстi? ай?а?ы ретiнде ж?рген. М?ндайда кiн?лi жа? же?iлгенiн мойындап, бар с?н-салтанатымен, д?ние-жи?азымен а? ?й аманат ?келiп тапсыр?ан. Ол тек же?iлгендiктi? ай?а?ы емес, же?ген елдi мойындауды?, ендiгi татулы?ты? кепiлi деп санал?ан. Оны б?зу – ?лкен к?н? бол?ан». (М. Жа?ып).
«Б?генбай батырды? жо??арлар?а к?йрете со??ы берiп, ?аза? елiн т?бегейлi же?iске жеткiзген ай?ас 1750 жылы Ая? деген жерде болып, жо??арлар же?iлгендiктерiн мойындап, ?аза? батырларына а? отау тiгiп, а? т?лпар шалып, досты? нышаны ретiнде сойыл?ан т?лпарды? басын тартып, б?дан былай ?аза? хал?ымен жауласпау шартына ?ол ?ой?ан келiсiм жасалады. С?йтiп, ?аза? хал?ы ?асыр бойы созыл?ан к?ресiн же?iспен ая?тайды». ?. Баталов, «?зiмдi ?зiм тани бiлсем…». Алматы, 2001ж,134б.
Жо?арыда?ы екi мысалдан бай?а?анымыздай, жаулас?ан екi елдi? бiтiм, келiсiмге келiп, «А? ?й аманат» деп ?й орнат?аны – жою мен ??ртуды? емес, ??руды?, ?сiп-?ну, орта?тасып ?й т?р?ызуды?, досты? пен бейбiтшiлiктi? ескерткiш р?мiзiндей к?рiнедi.
Осы орайда жеке адамдар?а байланысты мына бiр салтты да еске т?сiре кетейiк: сол ескi замандарда же?ген жауды? алдына барып, белдiктi мойын?а салып, тiзерлеп т?рып сау?а с?райтын жорал?ы да бол?ан.

А?ЫЛ – ЖАСТАН, АСЫЛ – ТАСТАН

«Сырым батыр Тайб?рi к?лi (?а?па?ты к?лi) суыны? ?адiр-?асиетi мен ба?асына бiрде-бiр ?зен-к?лдi те?естiрмесе керек. К?л бара-бара суалып, ел баласына сусын керек ететiн к?ндер болар деп жорамал жасап, оны? суыны? н?рiн молайта т?судi м?рат т?тады. Осы ойын iске асыру ?шiн сонау Ойылды? бiр ?алтарысынан б?гет салып, су арнасын Тай б?рiге б?рып жiберудi к?здейдi. Су б?гетке тiрелiп, Ойыл ?зенiнi? ?алтарысында?ы су де?гейi к?терiледi. Осы с?ттi о?тайлы пайдалана бiлген Сырым бабамыз б?геттен елу ша?ырымдай жердегi биiк орналас?ан ??ма? жердi жырып жiбередi. Осы кезде жа?а арна пайда болады. Оны? атауын ел Жарыпшы??ан деп ата?ан. Мiне, д?л осы Жарыпшы??ан арнасы Тайб?рi к?лi суыны? тартылып кетуiнен ?ор?а?ан.
Сырым батыр б?л б?геттi 1797 жылды? к?ктемiнде т?р?ыза бастайды. Сол мезгiлде су тасып кетiп, б?геттi т?р?ыза алмай амалдары таусылып, ?инал?ан сарбаздарына Сырым ойнап ж?рген ауылды? бiр топ балаларын н?с?ап: «Не айтып, ?андай ойын ойнап ж?ргендерiн бiлiп кел», – деп бiр сарбазын ж?мсапты.
К?п кешiкпей жiберген сарбазы балалар да тас?ын суды б?гей алмай, «Шым сал да – ??м сал, ??м сал да – ??рым сал», деп дау-ры?ып ойнап ж?ргендерiн айтады. «А?ыл – жастан, асыл – тастан» деген емес пе. Бiз де солай жасауымыз керек деп б?йры? берген екен. Елден ??рым киiз, а?аш ?йдi? ескi туырлы?тарын жинатып, б?гет салу iсiне кiрiскен. Мiне, б?геттi? негiзi осылай т?р?ызылыпты. Содан б?л «Сырым б?гетi» аталып кеткен». (Т. ??сайн, Ж. Ш?же??л, 31. 26.11.2014).

А?ЫННЫ? ??ЛА?Ы ?ЗІНЕН
?ЫРЫ? ЖЫЛ Б?РЫН ТУАДЫ

«…Алайда от?а да т?скен, су?а да т?скен сол Махамбеттi? заманында ?араорман елi де бол?ан, ш?райлы жерi де бол?ан. ?рiс толы малын шетiнен кертiп жеп отырса, кiм ?ой дер едi. Солай бола т?ра ж?мыр басын б?йгеге тiккенi ?алай? ?айда салса да ?айтпай, а? алмастай ?иып т?сiп, шамыр?анса шарт сынатын ??дiретi неде? Оны? Абай?а дейiнгi а?ын-жыраулар?а ?ара?анда ?ркештенiп, айбынды к?рiнiп т?ратын себебi: ??р бос?а шынды?ты айтып шыр?ырай бермей, а?и?атты? с?зiн с?йлеп, хал?ына тiзе батырып, ?а??а?сатып жылат?ан ?арау к?штерге ?арсы майдан аша бiлгенiнде; „Исатай – басшы, мен – ?осшы“ деп, ?ала бердi б?гiнгi кейбiр ?ры ?лы?тар секiлдi халы?ты? нанын жемей, ?амын жеп, ашы? ай?ас?а шы??ан к?зсiз ерлiгiнде; „?абыр?асын ?аусатып, Бiр-бiрiндеп с?ксе де, ?аба?ын шытпас ер керек Бiздi? б?йткен б?л iске!“ деп кiле? арыстан айбат, жолбарыс ж?ректi жiгiттердi iрiктеп, к?реске баста?ан к?к серек азатшылды?ында; ?зi ?мiр с?рген ??iрдi? ??былмалы тiршiлiгiне ?арап, алда?ы к?ннi? жа?сылы?, жаманды?ын сезе бiлетiн к?рiпкелдiгiнде. Но?айбай шешен: „А?ынны? ??ла?ы ?зiнен ?ыры? жыл б?рын туады“ деп, м?мкiн осы?ан ?арап айт?ан шы?ар, кiм бiледi». (Р. Ниязбек, 9. 21—27.08.2014.).
?детте а?ын-жазушылар мен жалпы ойшылдарды? интел-лектуалды? ?абiлетi жо?ары болатынын, тарихи ?ткендi тере? бiлiп, соны? ар?асында болаша?ты да болжай бiлетiн к?рiпкелдiк ?асиетiн Но?айбай шешен д?л т?йiндеп бере бiлген.

А?ЫРАП, ?АУЫС, К?РІ – ??РТА?ДЫ ТАУЫС

«?ауыс амалы ?арашаны? 20—25 жа?асына дейiн созылады. Б?л – араб тiлiнен енген с?з. Осы мезгiлде жерге ?ар т?сiп, т??iректi т?гелдей а? ?лпа жабады. Же?iл, ж?мса? ?ар. Осы?ан байланысты ?азеке? б?л амалды а? ?ар деп те ата?ан. ?ауыс негiзiнен, ?аза? т?рмыс-тiршiлiгiне ?ауiптi, ?а?арлы амал санал?ан.
«А?ырап, ?ауыс, к?рi-??рта?ды тауыс» деген ма?ал ж?йден-ж?й айтылмаса керек. М?ны? ма?ынасы «а?ырап» (?азан), ?ауыс (?араша) айларында к?н сал?ындайды, к?рi, а?са?-то?са? малдары?ды жара-татын уа?ыт болды» дегендi бiлдiрсе керек. Мiне, осы ?ауыс амалы кезiнде к?н суытып, б?р?а?, ?ткiншi жа?быр жауатын бол?ан». (07. 20.11.2014.)
«А?ырап а?ырын келдi, ?арлы боранын ша?ырып келдi» деген с?з тiркесi де б?л ай, амалды? ?андай ?асиетке ие екенiн ай?ындап т?р.

А?ШАНЫ? С?ЗІНІ? ?ЫНЫ БАР,
К?НТУДЫ? С?ЗІНІ? ??НЫ БАР,
ЫСТЫНЫ? ?ЫЗЫЛДАН ДАМБАЛЫ БАР

«А?ша батыр, А?ша елi, А?шаны? ?улы?ы, „А?ша то?ан“, А?шаны? бiр ер-то?ымы бiр кiсiнi алда?аны жайлы а?ыз ??гiмелер ?шан-те?iз. А?ша батырды? шы??ан ортасы жайлы бiрер с?з. А?шалар ?уа?ы, ?а?па с?зге ?ста келедi екен. Ел iшiнде „А?шаны? с?зiнi? ?ыны бар, К?нтуды? с?зiнi? ??ны бар, Ыстыны? ?ызылдан дамбалы бар“ деген б?рын?ылардан с?з ?ал?ан. Олай дейтiнi А?шалар ?у тiлдi, К?нтулер ?р н?рсенi д?п басып тауып айтады екен, ал Ыстылар шетiнен батыр, ?рi с?н?ой бол?ан. Олар ертеде ?ызыл бараттан дамбал киiп, с?нденiп ж?ретiн к?рiнедi». (О. Хатит?лы, 48. №4, 2001.)
Б?л с?з тiркесiндегi А?ша, К?нту, Ысты – ?лы ж?здi? ??рамына кiретiн рулы? м?нге ие бол?ан аталар. (М?селен, А?ша Суаннан, К?нту Шымыр Дулаттан, Ысты Сары?йсiннен тарайды). Ру-аталарды? ерекше ?асиеттерiн д?рiптеуден с?з тiркесi ту?ан.

АЛА ЖІПТІ АТТАМА

«?аза?та «ала жiбiнен аттау» деген с?з бар, ол – ?рлы? жасау ж?не бiреуге ?иянат жасау дегендi бiлдiредi. Ал ар?ы танымды? – мифтiк м?нi ?алыптас?ан шектен, нормадан шы?ып кету, я?ни, белгiлi бiр т?ртiптi? шекарасы осы – ала жiп, мысалы, екi дауласушы жа?ты? арасына ала жiп тасталады не керiлiп ?ойылады. Б?л да шекара, т?решi ?шiн а? пен ?араны? шектесу айма?ы – а? пен ?ара арасы-да?ы орта д?ние.
Ала жiп жас баланы? ая?ына т?сау ретiнде де пайдаланылады, б?л жа?дайда баланы? о д?ниеден (?аза?та ту?ан адам ?ыры? к?нге, не бiр-?ш жыл?а дейiн «?лi б?л д?ниелiк емес» деп есептелiнген) ?тiп, тiрi адамдар ?атарына ?осылуы, ала жiптi ?иып, шекарадан ?туi болып табылады». (С. ?ондыбаев, 62.).
«…Есiгiне ??лып салмай, ала жiппен байлан?ан. „Ала жiбi?дi де атта?ан жо?пын“, – деген с?з осыдан шы??ан». (С. М?дiмар?лы, 73.).
?аза? баласын с?здi естiп ??а алатын, айт?анды ептеп iстейтiн кезiнен – т?сауы кесiлгеннен бастап ?рлы??а, зорлы??а, жырын-дылы??а барма, жолама деп баулиды. Бiреудi? ала жiбiн аттама, б?лiнгеннен б?лдiрге алма дегендi ?у бастан-а? ??ла?ына сi?iстi етедi.

АЛА ЖІПТІ КЕСІСТІ

«Бiреудi? ала жiбiн аттамау» деген с?з кiсiге ?иянат жасамау ма?ынасында ?олданылады. Адамдарды? бiрiн-бiрi к?рместей болып араздасуы – бейнелеп айт?анда, «ала жiптi кесiстi» делiнедi. Б?л да жо?арыда айтыл?ан ишара-белгiден келiп шы?ады. ?асиеттi киелi жiптi ?зу, д?шпан?а ?лiм тiлеу ма?ынасында да ?абылдан?ан. Кiсiлер арасында?ы ?арым-?атынасты то?тату да ишараланып, ала жiптi ?зу ар?ылы к?рсетiлген. Жалпы, ала жiп ?зiлсе, ?асиетi кетедi деп есептелiнген». (Г. А?панбек, 6).
?зара ренжiсiп, ?кпелесiп кеттi деген ма?ынаны бередi.

АЛА? КЕЛЕ МЕ,
АЛАШ КЕЛЕ МЕ

«?аза?ты? „Алаш“ атан?анынан хабардарсы? ?ой, ?? Б?л с?з сонау Шы??ыс хан т?сынан бастау алады, – дедi жазушы (?абит М?сiрепов – К.О.). – Шы??ыс хан бар м?лiктi т?рт баласына б?лiп бергенде, Дештi ?ыпша?ты, Сiбiрдi? к?н батыс жа?ын, осы к?нгi Сарыар?аны, Едiл-Жайы? ?лкесiн ?лкен баласы Жошы?а берген деседi. Ол к?нде Жошы ?лысына ?ара?ан алты рулы ел бар екен. Сол алты руды? ??р-?айсысына Шы??ыс алты ?ран берiптi, ??р ру?а б?лек та?ба, а?аш ?ос берiптi. Сол к?нде б?кiл Жошы ?лысыны? ?раны „Алаш“ болыпты. Жошы ?лысында алты ру бол?анды?тан, „Алты Алаш“ болады. „Алаш“ деген с?здi? ал?аш?ы ма?ынасы – Отан кiсiсi (соотечественник) деген с?з десетiн б?рын?ылар. Ж?не ?аза?та „Ала? келе ме, Алаш келе ме“ деген бiр м?тел с?з бар. Сонда?ы Ала? – шет елдi? кiсiсi, Алаш – Отан ма?ынасында алын?ан. Тiптi сол заманда Жошы хан?а „Алаши“ деп ла?ап ат ?ойыл?ан ?ой. Алаши – алашты? басшысы (глава соотечества) деген с?з». (?. С?рсекеев, 31. 21. 03. 2012.).
Б?л жаугершiлiк заманнан ?ал?ан с?з, я?ни, жастарды к?н салып ?аратып, «Ала? келе ме, Алаш келе ме?» деп с?райды, м?нысы: жау келе ме, ?з ?андасымыз келе ме дегендi а??артады.

«АЛАШ» АЛАШ БОЛ?АНДА,
АЛАША ХАН БОЛ?АНДА

«Аламан деген ханны? бiр ?лы анасынан алапес болып туыпты. Соны ?натпа?ан хан, атын «Алаша» ?ояды да, ?асына ж?з жiгiт ?осып, шешесi мен Алашаны ?лытаудан асырып тастайды. Сонда ержеткен Алаша ?з бетiмен ханды? ??рып, ел болып кетедi. Алаша ?лгенде ?лытаудан а?атын «?ара ке?гiр» ?зенiнi? бойына к?мiлiп, ?абiрiнi? ?стiне мазар салынады. Сол «Алаша хан» атты ?демi жасал?ан мазар ?лытауда?ы Ке?гiр бойында ?лi к?нге дейiн ?аз-?алпында са?таулы.
?аза?та «Алаш алаш бол?анда, Алаша хан бол?анда» деген де с?з бар. Соны? ма?ынасы ?ылым ж?зiнде бертiнде ашылып, ?аза?стан ?ылым академиясыны? баспасы, «?аза?стан эпиграфикасы» деген атпен шы?ар?ан кiтапта белгiлi тiл ?алымы ?айнетдин М?сабаев «Кеген жазуы» деген е?бегiнде тастан жасал?ан м?сiнге ж?не к?не жазу?а с?йене отырып, «алаш» ж?не «алаша» деген с?здерге талдау жасайды. ?айнетдиннi? баяндауынша, ?аза?ты? «алты алаш» деген с?зi «алты ел» деген ??ымды бiлдiредi деуi шынды??а жатады. Демек, ?аза? сол алтауды? бiрi ?ана. ?зге бесеуi: ?ыр?ыз, ?збек, т?рiкпен, ?ара?алпа? ж?не баш??рт. Б?ларды? ?азiргi аттары мен халы? болып б?лiнуi со??ы мы? жылды? орта т?сынан басталды. Сонды?тан ?аза?та бар руларды? к?пшiлiгi оларда да бар. Кей халы? ?здерi ба?ын?ан хандарды? есiмдерiмен аталып кеткен. Мысалы, ?збек, но?ай, т.б.
?айнетдиннi? жорамалынша, «алаш» ханды?ы ??рылып, «Алаша» ханны? билеуi, шамасы б?дан екi жарым мы? жылдай б?рын болса керек». (С. М??анов, 77..29-30-б.).

АЛАШ АЛАШ БОЛ?АНДА,
АЛАША ХАН БОЛ?АНДА,
?ЙІМІЗ А?АШ, ?РАНЫМЫЗ АЛАШ БОЛ?АНДА,
?Ш Ж?ЗДІ? БАЛАСЫ ?АЗА? ЕМЕС ПЕ ЕДІК
(Екiншi н?с?асы)

«Халы?ты? ауызша тарихнамасында ?ш ж?з ?аза?ты? т?п аталары Байшора, Жаншора, ?арашора, ендi бiрде А?арыс, Жанарыс, Бекарыс деген кiсiлерден тарайды. Олар бiрде бiр кiсiнi? балалары болса, ендi бiрде ?ш ата?ты бидi? балалары болып саналады. Т?ркi халы?тарыны? тiлiнде «шора», «арыс» атты с?здер белгiлi бiр басшы?а (хан?а) немесе батыр?а «?скери серiк, к?мекшi жiгiт» деген ма?ына бередi. Айталы?, шора (кейде ?аза?ша дыбысталуы «жора») – ?аза?, ?ыр?ыз, баш??рт, татар тiлдерiнде «жолдас, жiгiт» дегендi бiлдiрсе, «арыс» с?зiнi? ма?ынасы «тiреу, тiрек» деген ??ым?а тiреледi. Арбаны? ат?а жегiлетiн белдiгi «арыс» деп аталады, я?ни ол арбаны атты? ?амытына жал?астыратын тiрек, тiреу. Шежiрелiк а?ыздарды? баяны бойынша, ?аза?тарды? ?ш ж?зге (?ш арыс?а) б?лiнуi анадан ала болып ту?анды?тан, елден ?уыл?ан хан ?лы Алашаны Май?ы би баласы Алшындарды? ?зара бiрiге отырып орталарынан хан к?теруiмен байланысты ?алыптас?ан. «…Бастап?ы бiр келген ж?з жiгiттi? ?олбасы, мырзасы ?йсiндi «?лы ж?з ?йсiн» атады. Т?п?азы? салы?шы болсын. Жау?а шап?анда б?лар шаппасын, тас т?йiн боп т?рсын дестi. Ортаншы келген ж?з жiгiт ?олбасы, мырзасы Болат?ожа б?л ж?з жiгiт тос?ауылшы орта буында ж?рсiн, ханны? ба?ташысы есептi болсын деп, оны Орта ж?з «А?жол» атады. Со??ы келген ж?з жiгiт ?олбасы, мырзасы Алшынды бетi ?айтпа?ан жауж?рек, жан ?адiрi? бiлмейтiн кезуiлшi деп, ?арсы алдында ж?рiп жау?а шабат??ын да осылар болсын деп, Кiшi ж?з «Алшын» деп ат ?ойды. Кезуiлшi ?ашса тос?ауылшы?а, тос?ауылшы ?ашса, салы?шы?а барады, салы?шы ?ашпайды. Т?р?ан-т?р?ан жерiнде ?лiп ?алу?а бар, к??дiмбай, к?нтерiлердi ?ойса керек. ?аза?ты? ?ш ж?з атал?ан жерi – осы. Б?рын?ы заманда ?аза?ты? Ж?з деген де аталарыны? аты болса керек. Алаш деген де аталарыны? аты болса керек. «Ж?з» атты ?ру?а, «Алаш» деген атты ?ран?а ?ойып, жау?а шап?анда, «Алаш, алаш деп шабы?дар! «Алаш, алаш» демегендi ?ке? де болса ?рып жы? деп бата ?ылысыпты. Кеше «Алаш алаш бол?анда, Алаша хан бол?анда, ?йiмiз а?аш, ?ранымыз Алаш бол?анда ?ш ж?здi? баласы ?аза? емес пе едiк» деп айтыл?ан с?з содан ?алды». (А. Сейдiмбек, 32. 21-бет.)
?аза?ты? ?лы ж?зi «А?арыс», Орта ж?зi «Бекарыс», Кiшi ж?зi «Жанарыс» болып аталып, ?зын саны он екi ата (кейде то?ыз) болып келетiн ру-тайпаларыны? топтасуы – орталы?тан?ан ж?йеге – ханды??а тiреу болу?а талпынысыны?, «бiр жа?адан бас, бiр же?нен ?ол шы?аратын» бiрлiкке ?мтылысыны?, ел-ж?рт болып ?алыптасу тарихыны? халы? санасында?ы жа??ыры?ы.

АЛДЫНА АС ?ОЙДЫМ,
ЕКІ ?ОЛЫН БОС ?ОЙДЫМ

Тама? ал, же деген ??ымдарды бередi.
«Ертеректе ?аза? балы??а ?а?алып ?лсе, туыстары оны балы?пен сыйла?ан адамнан ??н с?райды екен. Сонды?тан ?аза? ?она??а балы? асса, „ал, же“ деп айтпайды екен. „Алдына ас ?ойдым, екi ?олын бос ?ойдым“ деген с?з де, тегi, балы?шылардан шы??ан болуы керек. „Балы? жеген ба?ыспас, жан-жа?ымен ?а?ыспас“ деген с?зi де балы?шылы?ты? ?аза? арасында к?п тарал?анды?ын д?лелдейдi». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57. 121-б.).

АЛДЫ??Ы АРБА ?АЛАЙ Ж?РСЕ,
СО??Ы АРБА ДА СОЛАЙ Ж?РЕДІ

«?аза?ты? арбаны ерте заманнан пайдалан?аны тарихи деректерден м?лiм. Арба к?шi-?онда да, со?ыс ??ралы т?р?ысында да ?олданыл?ан. Б?л жа?дайды? екеуiнде де ?ркiм ?з арбасымен ?ала?ан уа?ытында ?ала?ан жа?ына ?арай ж?ре бермеген. Белгiлi т?ртiп, ж?йе бойынша ?оз?ал?ан. К?шi-?онда к?ш бастаушы бол?ан, ол алды??ы арба. ?ал?аны соны? со?ынан ередi. „Алды??ы арба ?алай ж?рсе, со??ы арба да солай ж?редi“ деген с?з сол заманда ?алыптас?ан болар ма деп жорамалдаймын. Ал, оны? до??ала??а ауысуы с?здi? кейiннен ту?ан баламасы болса керек. („Алды??ы до??ала? ?алай ж?рсе, со??ы до??ала? та солай ж?редi“). Тiлiмiзде екi т?рi де ке?iнен ?олданылады. М?н-ма?ынасын бiр десе де болады». (С. Ш?кiр?лы, 9.).
Ата-баба мен ?рпа?ты?, а?а буын мен кiшi буынны?, ?лкен мен кiшiнi? арасында жал?асты? болады, жолы бiр болады дегендi а??артады.

АЛ?АТСА? АЛ?АТ ?ЫЗЫ?ДЫ,
А?ТАР ОЛ Д?М-Т?ЗЫ?ДЫ

Ал?ату – еркелету, арда?тау, ?олпаштау. Со??ы кезде с?здiк ?ордан шы?ып барады. «Ал?атса? ал?ат ?ызы?ды, а?тар ол д?м-т?зы?ды». (М?тел). (Б. ?ыдырбек?лы, 69. 35-б.).
?ызы?ды арда?тап, ?кiлеп, ар-?ятын биiк ?стап т?рбиелей бiл, ол ет жа?ын жанашыры? болып, е?бегi?дi, д?м-т?зы?ды а?тайды деген м?нде ??ынылады.

АЛТАЙ МЕН АТЫРАУДАН,
АР?А МЕН АЛАТАУ?А ДЕЙІН

«Алтай-Атырау – ?дебиет пен баспас?зде, теледидарда ?те жиi ?олданылатын тiркес. Батыстан Шы?ыс?а бiрнеше мы? ша?ырым?а созылып жат?ан ?аза?стан ?шiн б?л ке?дiктi?, байта?ты?ты? к?рсеткiшi болып ?ала бермек». (С. ?ондыбаев. 9. 6.10.94.)
Негiзiнен С. ?ондыбаевты? б?л келтiрген тiркесi толы??анды емес. Халы? аузында «Алтай мен Атыраудан, Ар?а мен Алатау?а дейiн» деген де тiркес бар. Я?ни, Алтай мен Атырау – елiмiздi? ке?дiгiн к?лдене?iнен немесе Батыстан Шы?ыс?а дейiнгi белдеуiн сипаттаса, Ар?а мен Алатау – тiгiнен немесе Солт?стiктен О?т?стiкке дейiнгi ау?ымын к?рнекi т?рде к?рсетедi.

АЛТАЙ – МЕНІ? МЕКЕНІМ,
ЕЖЕЛГІ ЖЕРГЕ ЖЕТЕМІН

«Жо??арларды? бетiн ?айтар?аннан кейiн-а?, ?аза?ты? бiр б?лiм рулары сол жо??арлар басып ал?ан ежелгi атамеккенге табан тiреудi ма?сат етiп, шы?ыс?а бет ал?аны тарихтан м?лiм. Айдарынан жел ескен ?абанбай сынды ?олбасылар баста?ан ?аза?ты? ?алы? к?шi осылайша ата?оныс?а табан тiредi. Осыларды? бiр д?лелi – найманны? ?ызай руыны? 1757 жыл?ы „Мамырсу бiтiмiнен“ кейiн Есенгелдi батырды? бастауымен Тарба?атай?а, одан ары ?азiргi ?оныстары Іле ал?абына к?шуi. Б?дан со? Ер Ж?нiбек баста?ан Аба? Керейлердi? „Алтай – менi? мекенiм, ежелгi жерге жетемiн“ деп аттан?ан д?бiрлi к?шi де ?оз?алды. ?аза? елi осылайша Абылайдай кеме?гер дипломат басшысыны? ж?ргiзген саясатыны? ар?асында ежелгi мекенге керегесiн жая бердi. Б?л жерде Абылай ханны? Аяг?зде ?ткiзген бiрнеше ма?ызды кездесулерi, ?азiргi к?нi ол жа?та ?мiр кешiп жат?ан 2 миллион ?аза?ты? орны?уына, ?аза? – ?ытай арасында?ы халы?аралы? сауданы? басталуына, екi елдi? б?дан былай бейбiт ?мiр с?руiне тiкелей себеп болды десек, арты? айт?анды? болмас.» (Е. Айтм?хаммед?лы. 50. 2. 06. 2011.)
И?, осы т?ста айта кетейiк, найман, керей, ?йсiн, ?а?лы руларыны?, тiптi ханды? мемлекеттерiнi? ежелгi т?ркi заманынан берi (? – ?І) осы Алтай тауы т??iрегiн айнала ?оныстанып мекен еткенiн, кiндiк кескен атаж?рты екенiн тарихи, археологиялы? деректер де растап келедi. К?ш иелерiнi?: «Алтай – менi? мекенiм, ежелгi жерге жетемiн» деп айтып отыр?аны да сол ата-бабадан жал?асып келе жат?ан жад.

АЛТАЙ – Т?РКІЛЕРДІ? АЛТЫН БЕСІГІ

«А?иы? а?ын М. Ж?мабаевты? «Алыста?ы бауырыма» деген ?йгiлi жырында:
Кел, кетейiк Алтай?а,
Ата мирас – Алтын та??а, —
деген жолдар бар. Я?ни, Алтайды? к?ллi т?ркi-мо??ол?а орта? мекен екенiн ай?а?тап т?р. Бiра?, б?гiнде т?рт мемлекет – ?аза?стан, ?ытай, Ресей мен Мо??олияны? аума?ына кiретiн ?асиеттi тауды? т?рт жа?ында да ?аза?тар мекен етiп отыр. ?р Алтайда да, Таулы Алтайда да, ?обда бетiнде де, Батыс Алтайда да – киелi мекендердi? б?рiнде де ?аза?тар отыр. Демек, бiз Алтайдан кiндiгiмiздi ?збеген, ?ара ша?ыра??а ие болып отыр?ан ж?ртпыз». Д. ?ыдыр?лi. «?аза?стан тарихы» порталы.
«?. Сал?ар?лы б?дан ?рi т?рiк атауыны? шы?у т?ркiнiн iздейдi. „Т?рiк“ атауыны? ?ай кезде пайда бол?анды?ын к?рсететiн ай?а?тар жо??а т?н, на?тылы? жетiспейдi. Зерттеушi сонды?тан жанама деректердi де назардан тыс ?алдырмайды. Жазба дерек бойынша – „т?рiк“ деген христиан эрасынан кейiнгi ?І ?асырда Алтайда пайда бол?ан халы?ты? ж?не оны? тiлiнi? атауы. „Алтай – т?рiктердi? алтын бесiгi“ деген ??ым осыдан шы??ан». (А. Ысым?лы, 31. 29.05.2013).
Т?ркi тектес халы?тар бiздi? жыл санау д?уiрiмiзден б?рын?ы ежелгi замандарда Алтай тауыны? баурайында ел болып ?йысып (Ергене?он), Т??iр тауы (Алтай) жоталарыны? айналасын бойлай мемлекет (?а?анат) болып дамып-?ркендегенi белгiлi. Ол мемлекеттер ыдырап, ?з ара ?а?ты?ысып, бiздi? жыл санау д?уiрiмiздi? ал?аш?ы ?асырларында шар тарап?а жайыла ?оныс теуiп, ?лы к?штi де бастап берген. Бiра? олар ?лемнi? ?ай тарабында ?мiр с?рсе де, ?лы отандары – Алтайды ?мыт?анжо?. Алтайды олар т?ркiтектiлердi ?йыстыр?ан Алтын бесiк деп ??рмет т?тып, к?термелеп келедi.Сонды?тан да б?л с?з тiркесiн кейде «Алтай – к?к т?рiктi? ?ара ша?ыра?ы», «К?к т?рiктi? кiндiгi – Алтайда», «Алтай – к?к т?рiктi? Алтын та?ы» деп те т?рлендiредi.
Жо?арыда?ы с?здердi о?ып отыр?анда, ойы? ?ияндар?а шары?тап, шабыт жетегiне ересi?: сол атаж?рт Алтай т??iрегiнде «Алтай – к?к т?рiктi? алтын бесiгi» атты ?ажайып ертегi ?алашы?ын, «Ергене?он», «?тiкен» ?лкелерiн орнатып, сонда жыл сайын халы?-аралы? т?ркi фестивалiн ?ткiзiп т?рса, ?андай ?анибет болар едi! Онда к?кпар, ат сайыстары, т?ркiлердi? ?скери ?нерi, ?лтты? ?ол?нерi, ойын-сауы?, к?рес, айтыс, то?ыз??мала?, асы? ойындары ж?не т. б. ?йымдастырып, Тонык?к. К?лтегiн, Бiлге ?а?ан тас ??лпытастары макеттерi мен ескерткiштерi орнатылса, Алтай ??iрi туристiк Алтын Орда?а айналмас па едi!

АЛТЫ АРЫС ЕЛ

«?аза? шежiрелерiнде ?лы ж?здi алты арыс (тайпа) ел дейтiн де дерек бар. Олар: Б?йдiбектi? бiрiншi келiнiнен ту?ан Сар?йсiн – бiрiншi арыс, екiншi келiнiнен ту?ан Шапырашты, Оша?ты, Ысты – екiншi арыс, ?шiншi келiннен ту?ан Албан, Суан, Дулат – ?шiншi арыс, ??рамына Шаныш?ылы мен ?ата?анды ?осып ал?ан ?а?лы – т?ртiншi арыс, Жалайыр – бесiншi арыс, Сiргелi – алтыншы арыс. Шежiре деректерiнде Б?йдiбектi? а?асы Байд?лладан тарады делiнетiн Ша?шам ?рпа?ы саныны? азды?ына байланысты тайпалы? ?реге кейiндеу жеткен. Орта ж?з де алты арыс ел – Ар?ын, Найман, ?ыпша?, ?о?ырат, Керей, Уа?. Тара?ты тайпасы Т?уке ханны? «но?та а?асы» институтын енгiзуiне байланысты кейiн даралан?ан сия?ты»…Кiшi ж?здi? он екi ата Бай?лы да алты-алты тайпадан екi бiрлестiктi? ?осылуы ар?ылы ??рал?аны бай?алады. ?лiм бiрлестiгi де алты арыс ел. Шежiре деректерiнде Жетiру бiрлестiгiнi? де ал?аш?ыда алты арыс ел бол?аны, Тама тайпасыны? Жетiру бiрлестiгiне кейiн ?осыл?аны айтылады». (А. Сейдiмбек, 93. 86-б.).
Бiр ?ауым ел деген ма?ына?а жа?ын.

АЛТЫ ЖАСАР БАЛА ЖОЛ Ж?РІП КЕЛСЕ,
АЛПЫСТА?Ы ШАЛ БАРЫП АМАНДАСАДЫ

«Жалпы ауыл адамдары ?за? сапардан келген а?айын?а жиылып келiп амандасу немесе алыс сапар?а аттан?алы жат?ан адам?а жиылып барып» «жол болсын»деп тiлек айту д?ст?рi бол?ан.» Алты жасар бала жол ж?рiп келсе, алпыста?ы шал барып амандасады» деген м?тел соны? ай?а?ы. (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 75.34.)
«Алыстан ?она? келсе – ауыл адамдары о?ан мiндеттi т?рде с?лем бередi ж?не ?йiне ша?ырады. „Алыстан алты жасар бала келсе – алпыста?ы адам барып с?лем бередi“ деген ?аза?ты? ?ажап ?дептiлiк м?телi бар». (С. Кенжеахмет?лы, 43.).

АЛТЫН К?РЕК

«Алтын к?рек – к?ктем желi. Ар?а ж?ртында к?ктем желiнi? бiрнеше атауы бар. К?ктемгi ?ар ерiтер ?атты желдi т?тастай ?кпек жел дейдi. Оны? аса ?атты, екпiндей со??ан с?ттерiн Атанжы?ар деп те атайды. Б?л жел ?ткiр, сал?ын бол?анымен, ?арды ?атырмайды, ерiтедi. ?кпек жел кей мезгiлде ?ар аралас жа?бырлы да болып келедi, кейде ?ара жа?бырлы болады. Осы желдi? с?л ж?мса?тауын Ебiнi? желi дейдi. Ар?а ж?рты к?ктемгi к?н мен т?ннi? те?есуiн „Самар?анны? к?к тасы еритiн к?н“, к?ктемнi? басы деп, осы кеште наурыз к?же деп к?ршiлiк ?она?асы бередi. Мiне, на? осы т?ста о?т?стiктен со?атын жылы желдi – Алтын к?рек деп атайды. Б?л атау ?арды ?ндiрте ерiтуiне ?арай ?ойыл?ан. Алтын к?рек желi шынында да, к?реп таста?андай, жердi ?ардан тез-а? аршып тастайды». (С. Ш?кiр?лы, 9. 23.08.2001.)
Б?л с?з тiркесiн негiзiнен о?т?стiк ?лкенi? адамдары ?олданады, со?ан ?ара?анда о?т?стiкке т?н жылы, ?арды к?реп ерiтетiн желдi? т?рi болса керек.

АЛТЫН АЗБАЙДЫ, ДАУ ШІРІМЕЙДІ

«Алтын азбайды, дау шiрiмейдi», – дейдi хал?ымыз. Яки, д?угерлер жетi атадан бергi дауды да ?уып, биге жiгунуге ха?ылы». (М. Та?ыберген?лы.).
М?нда?ы айтылма? ой, алтын – асыл металл, сонды?тан ол б?лiнбейдi, тозбайды. Дау ескiрмейдi.

АЛТЫН ЕРІ? АТ?А БАТСА,
АЛТЫНЫН АЛ ДА ОТ?А ЖА?

?анша асыл, ба?алы д?ние болса да, бiреуге немесе ?зi?е зиян, залалы тиетiн болса, одан ??тыл, сада?а, ??рбанды??а бер деген ма?ынаны бередi.
«Ел а?асы атан?ан сыйлы адамдарды а?ындар:
Бiр тайпа елдi? басы едi,
Алтын елдi? ?асы едi, —
деп ма?та?ан. Кейбiреулерi музейлерде са?тал?ан ондай т?рман-дар н?зiк шеберлiктi? ку?сi iспеттi. Алайда халы?ты? ?астерлейтiнi с?ндi алтын т?рманы емес, аты бол?ан. Сонды?тан: «алтын ерi? ат?а батса, алтынын ал да от?а жа?» деген ма?ал ?ал?ан». (С. М??анов, 77. 126-б.).

АЛТЫН К?РСЕ, ПЕРІШТЕ ЖОЛДАН ТАЯДЫ

«Алтын к?рсе перiште жолдан таяды». Б?л т?мсiл сонау заманда да бар екен. Бiреудi? д?ние??марлы?ын ?шкерелегенде айтылса керек. Перiште жолмен келе жатады. Жол жиегiнде алтын жатыр екен. Соны алма??а бола перiште жолдан шы?ады дейдi. Ж?ртты? б?рi осылай т?сiнедi. Ал б?дан 60—70 жыл б?рын атам Н?рс?лтан ма?ан б?л т?мсiлдi м?лде бас?аша айтып едi.
Перiште келе жатады. Жолында алтын жатыр. Алтынды алмау, о?ан жоламау ?шiн перiште жолдан таяды. Менi?ше т?рбиелiк м?нi бар на?ыз т?мсiл осы болма?». (Ж. Н?рмахан, 9. 25—31.08. 2011.).
«Зерделей келгенде, б?л ма?ал алтын к?рген перiште оны айналып ?ту ?шiн тура жолынан б?рылу?а м?жб?р болады деген ма?ынаны бередi екен. Шынды?ында да жолда жат?ан алтынны? б?рiн ??ша?тай ??ласа, оны? ?ай жерi перiште?
Сонды?тан да а?и?ат жолынан ауыт?ып ж?ргендер осы ма?алды малданып, ?здерiн перiштеге апарып те?еп ?уре болмай-а? ?ойсын…» (?. ?бiл, 31. 30. 07. 2008.).
Ал б?л ма?алды? ?азiргi ма?ынасы: Егер бiреу, алтын, байлы?, а?ша ?сынып жатса, перiштедей таза адамны? ?зi ?дiлеттiлiктi белден басып, тура жолдан таяды, а?ша?а, мол тегiн байлы??а ?ызы?пай ?оймайды деген ма?ынада ?олданады. Адамдарды? д?ние??марлы?ын, д?ние?о?ызды?ын ?шкерелегенде айтылады.
Бiр ?кiнiштiсi, Жанаш ата келтiрген екiншi т?мсiлдегi м?нiнен айырылып ?ал?ан.

АЛТЫ САН АЛАШ

«Сан. Санды? ??ым ?аза? хал?ында ерте кезде тек мы?ды??а дейiн ?ана жа?сы дамы?ан. Т?рмыс-тiрлiкте одан жо?ары, к?рделi сандарды ?олдануды? ?ажетi де шамалы бол?ан. Сонды?тан „миллион“, „миллиард“ сия?ты терминдердi пайдаланба?ан. Есеп мы?нан ас?ан жа?дайда „т?мен“ (туман) деген терминдi ?олдан?ан. Бiр т?мен он мы??а те?. Ал егер есеп ж?з мы?нан асса, „сан“ терминiн пайдалан?ан. Бiр сан – ж?з мы??а те? бол?ан. Тiлiмiзде „Алты сан алаш“ деген тiркес бар. Ол ?азiргi есеппен „алты ж?з мы? алаш“ дегендi бiлдiредi. ?аза?ты? е? к?п есебi „мы? сан“ бол?ан, ол – ж?з миллион?а те?». (Д. Ж?нiсов, 9. 1—6.05.2014.).
Ал, «алты сан алаш» деген тiркес к?п сан халы?, ?аза?ты? ??рамы к?п, т?рт к?зiмiз т?гел деген ма?ыналарды бiлдiредi.

АЛТЫ САН АЛАШ,
?ЫРЫ? САН ?ЫРЫМ

«Халы? ?дебиетiнде ежелден келе жат?ан „Он сан оймауыт, то?ыз сан – тор?ауыт, сегiз сан – сейiлхан, жетi сан – жем (бойында?ылар, келiмсiктер), алты сан – Алаш, ?ыры? сан – ?ырым“ деген ??ымдар бар екендiгi белгiлi. Соларды? шешуiне келсек: он сан оймауыт дегенiмiз – но?айлы елi, но?ай хал?ы, то?ыз сан тор?ауыт – ?алма?тар, сегiз сан сейiлхан – сегiз арыс т?рiкпен хал?ы, алты сан Алаш – ?аза? хал?ы. М?ны? кейде Т?рiк ханнан тара?ан алты халы? ма?ынасын беретiнi бар. Осыларды? б?рi жиналып, кезiнде ?ыры? сан ?ырым атал?ан. ?ырымымыз – ?азiргi ?ырым т?бегi. Демек, ?ырым ерте замандарда аталмыш елдердi? б?рiнi? орталы?ы бол?ан?а ??сайды. Со?ында ?ыры? сан халы? б?лiнiп-б?лiнiп, ?рбiр ?лт, ?р ел ?з алдарына еншi алып кеткен деген жорамал бар». (М. Жаданов, 9. 1.10.1993.)
«А? Орда ??рамына кiрген тайпаларды? iшiндегi алты арыс ел – ?ыпша?, жалайыр, найман, ?о?ырат, ?аракесек (ар?ын), алшындар – Шы??ысханны? батыс?а жаса?ан жоры?ыны? ал?аш?ы кезiнде- а? «алты сан алаш» деген атпен Жошы ?лысына енген. Жошы хан оларды ?йсiн Май?ы би ар?ылы бас?ар?ан. «Алты сан алашты? ол кездегi ?оныстан?ан жерi – Алтай мен Каспий те?iзiнi? аралы?ы, бiр шетi Тобыл мен Сыр бойы, Жетiсу ?лкесi. 13-?асырды? екiншi жартысында б?лар ода? бол?ан iзiмен Алтын Ордадан б?лiнiп, А? Орда атты мемлекет бол?ан». (М. ?ани, 55. 209-б.).
Б?л с?з тiркесi кейде «Алты алаш» деп те аталады. Алты алаш туралы ел аузында ?р т?рлi пiкiрлер айтылады. Оны? бiрiнде б?л санат?а алты ?лтты кiргiзсе, ендi бiрiнде жо?арыда айтыл?андай, ?аза?ты? ?з iшiндегi тайпалар бiрлестiгi жат?ызылады. Соларды? бiр-екi варианты мынадай:
а) 1.?аза?. 2.?збек. 3.?ара?алпа?. 4.Баш??рт. 5.Но?ай. 6.Татар.
?) 1. ?збек 2.?аза?. 3. ?й?ыр. 4.Т?рiкпен. 5.?ыр?ыз. 6.?ара?алпа?.
Бiр ?лт, халы?ты? ?зi бiрнеше ру, тайпадан ??ралады немесе бiрнеше ру, тайпа жиылып бiр халы?ты ??райды деген ма?ынаны бередi. «?ыры? сан ?ырым» тiркесi ?аза?ты? «?ырымны? ?ыры? батыры» эпосты? батырлар жырын да еске т?сiретiндей.

АЛТЫ ТАСПА Б?ЗАУ ТІС,
БЫЛЖЫРАМАЙ АТТАН Т?С

«?сiлi, мы?ты ?амшы?а е? керегi он екi таспа. Он екi таспадан ?рiлген ?рiм алты ?ырлы болып т?седi. ?амшыны? б?л т?рi к?зге де с?лу к?рiнедi, ?рi ат?а мiнеген адам?а айбат беретiн ?ару есебiнде болып келедi. Одан кейiнгiсi сегiз таспа т?рт ?ырлы болып шы?ады. Ал, алты таспадан ?рiлген ?амшы д??гелек болып т?седi. Оны б?зау тiс ?амшы деп те жатады. Б?л ендi кез келген адам ?стайтын ?амшыны? же?iлдеу, ?арапайым т?рi. „Алты таспа б?зау тiс, былжырамай аттан т?с“ деген с?з содан ?ал?ан». (Ш. Екеев.).
Ел, жер ?ыдыр?ан ?ыдырымпаздар мен хабаршыларды, ?ыр к?рсетiп ма??азсын?ан адамдарды сабасына т?сiрiп, мысын басу ?шiн айтылатын на?ыл с?з.

АЛТЫ Т?ТАМ АТ ?АМШЫ,
ЖЕТІ Т?ТАМ ЖЕР ?АМШЫ

«Егер, ?ажеттi материалы?, я?ни, тобыл?ы, ?айыс был?ары ж?не ?ткiр б?кi? мен же?iл ?айра?ы? даяр т?рса, бiр ?амшыны бiр са?атты? м?лшерiнде жасап шы?ару?а болады. Сабы тобыл?ыдан жасалады. Тобыл?ыны? сабыны? ?зынды?ы алты т?там болуы тиiс. Ел iшiнде „Алты т?там ат ?амшы, жетi т?там жер ?амшы“ деген де с?з бар. Ал, б?йгеге шабатын шабандоздар мен балалар ?стайтын ?амшыны же?iлдеу болсын деп, оны? сабын т?рт т?там тобыл?ыдан жасайды. Б?рын?ы уа?ытта ?ыз балалар ?стайтын ?амшыны? тобыл?ысыны? ?стiн ?айыспен ?ос са?иналап басады екен. ?азiргi к?нi б?л ??рып ?мтыл?ан десе де болады». (Ш. Екеев.).
?амшыны сипаттап, ерекше ?асиетiн ашып к?рсетерде айтылады. Екiншi сы?арын кейде «Жетi т?там «жез ?амшы», «Жетi ?рiм ?амшы» деп те айтады.

АЛЫП АНАДАН ТУАДЫ

«Ана ??рса?ында?ы жан иесi то?ыз айды? iшiнде, тiршiлiктi? ?р сатысында?ы таби?атта бар он сегiз мы? ?аламды? жолын басып ?тедi. Былайша айт?анда, бiр клеткалы? „?арапайым тiршiлiк“ кезiнен бастап, адам?а дейiнгi жетiлу баспалда?тарын басып ?тедi. Б?л таби?ат жаратылыстарыны? iшiндегi аса к?рделi ??былыстарына кететiн миллионда?ан жылдарды адам баласы анасыны? ??рса?ында жат?ан то?ыз айда-а? басып ?тетiндiгi, тек таби?ат ше?берiнi? ?ана ??дiретiне сыйса керек. Олай болса, адам ??мырыны? е? ?за? та ауыр жолы ана ??рса?ында ?алыптасады екен. Мiне, осынау ?су сатысында, жан иесiнi? ж?рек т?рбиесiн тек ана сезiмi ?ана д?рыс ба?ыттап, жетiлдiрiп отырады. Тап осы кезе?де адамшылы?ты? алтын дi?гегi болып саналатын, к?ллi т?рбие атаулыны? ар?ауы – ж?рек т?рбиесiнi? мазм?ны ?алыптасады. Мiнеки, осындай ?те н?зiк, таби?ат ??былыс-тарын тере?iнен тартып т?сiне ал?ан халы? даналы?ы: „Алып анадан туады“ деп т?жырымда?анын зор ма?танышпен айту?а болады. Мейiрiмдi ананы? парасаты мен дар?ан мiнездi ?женi? шапа?аты д?ниеге келген с?бидi халы?ты? т?лiмнi? ?асырлар бойы ?алыптас?ан алтын бесiгiмен тербеп отырып ер жеткiзедi». (13).
Б?л с?з тiркесiнi? толы? н?с?асы: Ат – биеден, аруана – т?йеден, алып – анадан» болуы м?мкiн.

АНА МЕН БАЛА КІНДІКТЕС

Ана мен баланы? ?зара жа?ынды?ын, ысты?ты?ын, ?ымбатты?ын бейнелегенде ?олданылады.
Атамыз ?аза?та: «Ана мен бала кiндiктес» деген с?з бар. ?йткенi, ??рса? к?терген ?рбiр ананы? к??iл к?йi iште жат?ан н?рестеге тiкелей ?сер етедi. Анам жары?ты?: «Бала? жа?сы болсын десе?, ?немi жа?сы н?рсеге к?з то?татып, жа?сылы?ты ?ана ойла» дейтiн. Ана баласын емiзгенде ?зiн салма?ты ?стап, емiренсе, емшегi иiп, с?тi к?бейiп, бала?а ж??ымдылы?ы артады. Бала ра?аттанып, терлеп-тепшiп емедi. Тыныш емген бала а?ылды болады. Баланы емiзiп отыр?ан ана ашуланса, дауыстап с?йлесе, бала шошынып ?алады. Жас с?бидi? мiнезiнi? ?згеруiне ол да ?сер етпей ?оймайды». (Н. Ырысбекова.).

АПАМ ?ЙІ – А? ЖАЙЛАУ

«?аза?та бауырларыны? шал?ай елге ?затылып кеткен апаларын ер жеткен со? iздеп бару салты бол?ан. Са?ынтып келген бауырымен ?ауыш?ан апаны? ?уанышын айтып с?з жетпес. ?ткеннен де, кет-кеннен де ата-анасы, бауырларыны? аманды?ын с?рап, са?ыныштан ?бден ??саланып, зары?ып ж?ргенде, iнiсiн к?рiп к?зайым болып, ?шкенi жанып, ?лгенi тiрiлгендей к?й кешедi. ?айран апа бауырына к??iлi тойып, мау?ын баса алмай, ертелi-кеш айналып-тол?анып, барлы? т?ттi-д?мдi, жылы-ж?мса?ын соны? алдына жайып, аузына тосады екен. Сiр?, „Апам ?йi – а? жайлау“ деген с?з де осындайдан ?ал?ан болса керек». (М. Ниязбеков, 82.10-б.).
Б?л с?з тiркесiн кейде ер кiндiктi бауырларына ?аратып, «А?ам ?йi – а? жайлау» деп айтатыны да бар.

АРАЛ МЕН СЕМЕЙ ?АСІРЕТІ

«Арал мен Семей – ХХ ?асырда?ы ?аза? хал?ыны? басына т?скен н?убет-тау?ыметтердi? жиынты? образдарына айнал?ан топонимдер. Те?iздi? тартылуы – ойсызды? пен ж?нсiз ?мiршiлдiктi? (Ке?естiк тоталитаризм кезе?iндегi – К.О.), ал Семей полигоны (ядролы? сына? полигоны – К.О.) – т?тас халы??а iстелiнген ?иянатты? е? танымал ескерткiштерi». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)
«Арал мен Семей ?асiретi» дегенде бiз тартыл?ан те?iз табанынан к?терiлген т?зды ша?ны?, полигонда?ы ядролы? сына?тан жер бетiне ш?гiп ?ал?ан радияцилы? с?уленi? зардаптарын айтып отырмыз. Олар сол ??iрлердегi таби?ат пен т?р?ын хал?ына ?атты ?сер етiп, талай адамдар денсаулы?тарынан айрылды, м?гедектiкке ?шырады, ?ай?ы-?асiретке тап болды. Мiне, осындай экологилы? зардаптарды? таби?ат?а, адамзат?а тигiзген ?серiн Арал мен Семей ?асiретi деймiз.

АРАМЗАНЫ? ??ЙРЫ?Ы БІР-А? Т?ТАМ

«?ойды? т?лi – ?озы. ?ойлар к?ктемсiз т?лдемес ?шiн, ?ош?ар?а к?з айларында к?йек* байлайды. ?ыс туатын ?озылар «арамза» аталады. Ол ж?деубас болады. «Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там* (кiшкене ма?ынасында) деген ма?ал содан». (С. М??анов, 77. 83-б.).
«?аза?тар иттi? а?, сары, шым?ай ?ара (ме?сiз ?ара) т?стiсiн ?натпайды. Ор ж?не т?ртк?з иттi ?ол?а м?лдем ?стамау?а тырысады. Онан г?рi т?бел, а?т?с, алая?, аласын „иесiне адал серiк“ ретiнде арты? ба?аласа, ??йры?ыны? ?шында ?ана кездесетiн а?ын „арамза“ деп танып, оны? бiр т?тамдайын кесiп тастайды. „Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там“ деген тiркес осы?ан ?атысты тууы ы?тимал». (Б. ?иянат?лы. 9. 30. 11. 1995.).
Арамды? пен ?улы?ты?, ?тiрiктi? ?мiрi ?ыс?а, ерте ме, кеш пе оны? жайы ашылады, ?шкере болады дегендi а??артады.

АРАНДАП ?АЛДЫ

«Жым – а?дарды? ?здерiнi? ?алы? б?та арасына салып ал?ан жолы. Сенен т?ра ?ашса, жым?а кiрiп кетедi. Сен кiре алмай ?аласы?. Соны „жым“ дейдi. Жым?а ?аза? „аран“ ??рады. Анау тар жер ?ой, те?селiп, иреле?деген сондай бiр ?рымтал жерге iстiктi ?ойып, а?аш?а бекiтедi. Ана жа?тан ?уаласа?, ?рiккен а? ентелеп келген бетiмен, к?кiрегiмен ?адалады. Соны ?аза?тар „аран“ дейдi. Немесе аранны? екiншi т?рi бар. Жолбарыс, аю секiлдi iрi а?дарды ?стау?а арнал?ан. Жердi ?аз?ан со?, ?стiн б?тамен, ш?ппен жауып, ?азыл?анын бiлдiрмей ?ояды. Ал ш???ырды? iшiнде ?лкен-?лкен ?азы?тар болады. А?дар ш??ыр?а т?ссе болды, ?лгi ?азы?тарды? бiрiне ?адалып, сол жерде ?алады. Б?л т?сiлдi со?ыста да пайдаланады. Ертеректе к?дiмгi а?ашты? басын жонып, ?аламны? ?шы секiлдi етiп, ?шкiрлеп к?мiп, аран жаса?ан. ?аш?ан жауды? ?скерi келiп ?адалатын бол?ан». (Ж. Бабалы??лы,24..204-295-б.).
Бiреудi? ?улы?-с?мды?ына сенiп, алданып ?алды. ?кiнiштен «?ап» деп, санын со?ты. Бiреудi? алдап со??ан ?а?панына т?стi дегендей ма?ыналарды бередi.

К?йек* – алжап?ыш сия?ты, бiра? одан ана??рлым кiшiлеу, ?ош?ар-ларды? жыныс м?шесiн жауып т?ратын мата жап?ыш.
Т?там* – бес сауса?пен т?т?анда?ы к?лемге шамалас, 4—5 елiге те? жуанды? ?лшемi.

АР?ЫМА? АТ?А К?П МІНДІМ,
САДА?А КЕТСІН БУДАННАН.
ЕР ЖІГІТПЕН ДОС БОЛДЫМ,
САДА?А КЕТСІН ТУ?АННАН

?арабайыр мен т?ркiмен ар?ыма?ынан ту?ан жыл?ыны будан деп ата?ан. «Ар?ыма? ат?а к?п мiндiм, сада?а кетсiн буданнан. Ер жiгiтпен дос болдым, сада?а кетсiн ту?аннан», – деген атам ?аза?. ?йткенi, буданны? бiр т?п жусан – азы?ы, бiр т?п жусан – ?азы?ы. Будан ат екi т?п жусанмен басы?ды жаудан ??т?арады. Ол к?й та?дамайтын-ды?ымен, т?зiмдiлiгiмен, ж?йрiктiгiмен ба?алы». (С. Шаухаманов. 31.31. 07. 2002.).
Б?л с?з тiркесi ?зiмiздiкiнен сада?а кетсiн немесе ?зiмiздiкiне еш н?рсе жетпейдi деген м?нде айтылады.

АР?ЫН А?А БАЛАСЫ

«?аза?ты? этно??рылымды? ж?йесiнде ?алыптас?ан д?ст?р бойынша, ж?здiк де?гейдегi но?та а?алары: ?лы ж?зде – жалайыр, Орта ж?зде – тара?ты, Кiшi ж?зде – табын тайпалары. Д?л сол сия?ты, а?а балалары: ?лы ж?зде – оша?ты, Орта ж?зде – ар?ын, Кiшi ж?зде – ?лiм (?аракесек) тайпалары. Ал, ?ара ша?ыра? иелерi: ?лы ж?зде – албан, Орта ж?зде – ?ыпша?, Кiшi ж?зде – ш?мекей тайпа-лары. Осындай м?ртебелер рулы?, аталы?, ?улеттiк де?гейде де бар». (А. Сейдiмбек, 93.143-144-б.).
Б?гiнде м?нi ескiрсе де, б?л тiркестердi? м?н-ма?ыналарын ??ын-дыра кеткендi ж?н к?рдiк.
Но?та а?асы – ел iшiнде жол, ж?н бастау?а ???ылы деп, оларды? орнын ерекшелеп, к?термелеп, арнайы сый-сияпаттар к?рсетiп отыр?ан.
О?ан С. М??ановты? мына т?сiндiрмесi д?лел: «Ат басына ауыз-ды?сыз кигiзiлетiн т?рман – но?та. О?ан шылбыр бау ?ана… та?ылады да, то?та?анда, атты онымен байлайды. ?аза?та (но?та а?асы» – ?лкен, басшы ма?ынасында ?олданылады. Олай дейтiнi, к?не заманда ?ке балаларына еншi бергенде, к?ш алдында ж?ретiн но?талы т?йенi ?лкен ?л жетектеген.
Содан «но?та а?асы» атан?ан». (С, М??анов, 77. 125-б.).
А?а баласы – ?лкен (?ара) ша?ыра?ты? ?лкен ?лынан тара?ан ?рпа?. Жасы ?лкен-кiшiлiгiне ?арамай, жолы ?лкен деп ерекше ??рмет к?рсетiп, к?термелеген.
Ша?ыра? иелерi – ?лкен (?ара) ша?ыра?ты? кенже ?лынан тара?ан ?рпа?. ?детте ?ара ша?ыра? кенже ?л?а м?ра?а ?ал?ан. Жасы ?лкен-кiшiлiгiне ?арамай, келген кiсi, ?она?тар алдымен соларды? ?йiне т?сiп, ?лкен ша?ыра? деп ??рмет к?рсетiп, дастар?андарынан д?м татуды мiндет т?т?ан.

АР?АЛАНЫП КЕТТІ

«Со??ы кездерде, ?сiресе, ?нер адамдары туралы айтыл?анда немесе жазыл?анда, «аруа?танып кеттi», домбыраны немесе ?обызды «бiраз тарт?аннан со? аруа?танып шы?а келдi» деген с?з тiркестерi жиi айтылатын болды. М?ндай кезде «ар?аланып кеттi», «ар?аланып шы?а келдi» деу ж?н. Тегiнде ?нер адамдарын «ар?асы бар екен» демейтiн бе едi?
Шынында «аруа?»* деген с?з ?лген адамны? рухы деген ??ымды бермей ме? Д?рiптеп отыр?ан адамымыз «аруа?танып кетсе», ?лiп ?ал?аны ма? Осы тiркестi тек адам?а ?ана емес, мал?а да ?олданатын болды?.
?аза? ?лкен бiр iс бастарда аруа??а сыйынатын, медет с?ра?анда, аруа??а табынатын, жапа шеккенде аруа? ша?ыратын. «Аруа?» деген с?здi орынсыз ?олданбайы?, аруа?ты сыйлайы?, аруа?пен ойнамайы?, а?айын». (Е. Бейсенбек. 9. 18.11.1993).
И?, расында да «Аруа??а сиынды, табынды», «аруа? аттады», «аруа? (?рды) атты», «аруа? ?ысты», «аруа? ?олдады», «аруа? (демесiн, жебесiн) ?олдасын», «аруа??а шет болма», «аруа? жар бола к?р» ж?не т.б. тiркестер ата-баба аруа?ын ме?зеп т?р?ан жо? па.

Аруа?* – араб с?зi, «рух» дегеннi? к?пше т?рi: дiни сенiм бойынша, к?зге к?рiнбейтiн, таби?аттан тыс к?штер, ?лген кiсiнi?, ?лы адамны? (?улиенi?) «жаны» ма?ынасында ?олданылады. Ата-бабамызды? аруа?ы, аруа? ?он?ан кiсi т?рiздi тiркестер де бар.

АРМЫСЫЗ!

«…Бiздi? ?аза?та да, менi?ше, ?р заманда ?р?алай амандасып ж?рдi. М?селен, Ислам дiнi бiздi? даламыз?а жайылмас б?рын бiзде «ассалаума?алейкум!» «уа?алейкумассалам!» деген амандасу т?рi бол?ан жо?, ?рине. ?здерi?iзге м?лiм, «ассалаума?алейкум!» деген с?з «са?ан Алланы? н?ры жаусын!» деген с?з. «Уа?аллейкумассалам!» дегенi «сiзге де Алланы? н?ры жаусын!» дегендi бiлдiредi. Демек, б?л – таза дiнге байланысты амандасу. Ал о?ан дейiн к?шпелi халы?тар, оны? iшiнде ?аза?тар: «Армысыз!» деп амандас?ан екен.. Сiз а?са?ал?а: «Армысыз, а?са?ал!» деп амандасса?ыз, ол кiсi сiзге: «Бар бол, балам!» деп жауап ?айтаратын бол?ан.
Ал ендi мына ке?ес д?уiрiнде дiнге тыйым салынды да, м?сылманша амандасу, кiтаптарда?ы, кейбiр ?ле?, ауыз ?дебиетiнi? н?с?аларында?ы «Алла» деген с?здi алып тастады. Соны? ы?палымен ?алалы?тар «с?леметсiз бе» -ге к?шiп алды. Ал ?ытайда?ы ?аза?тар ?ытайша «ни? хау маны?» ?аза?шасын ?олданып («хау ма» – сiз жа?сымысыз» дегенi), «жа?сымыз» дейдi. ?азiр «ассалаума?алейкум!» деп те, «топ орта?а бiр с?лем!» деп те амандаса беремiз». (?. Ж?мадiлов, 31. 15.10.2014).
«Армысы?» деген амандасу с?ра?ына адам «бармын» деп жауап берiп амандасады. Сонда ?азiргi «ассалаума?алейкум» мен «уа?алейкумассаламны?» орнына ?ткен ?асыр ?аза?ы осылай деп амандасып, ??гiменi «ардан» баста?аны ?ой.
«Армысы? ба» деген с?ра?ты «сен арсы? ба» деген с?ра? екендiгiн бiлемiз, о?ан «ия, бармын», я?ни «арым бар» деп жауап бередi. ?арап отырса?, «ар» деген бейне бiр «киелi зат, н?рсе» сия?ты, адам ?зiн адаммын деп есептеуi ?шiн оны? осындай «?асиеттi б?йымы» – ары болуы керек екен, ?лгi амандасу с?ра?ы адамны? е? басты н?рсе ретiнде осы арды? бар-жо?ын аны?тау болып т?р. ?аза? нашар, ?яты жо?, к?ргенсiз, е? алдымен намысы жо? адамды арсыз адам дейдi, адамны? ары болмауы – адамды хайуан деумен бiрдей. ?аза?та?ы «жаным – малыны? сада?асы, арым – жанымны? сада?асы» (бас?а айтылу варианттары да бар) (Мысалы, «Малым – жанымны? сада?асы, жаным – арымны? сада?асы» – К.О.) деген ?ран боларлы? с?здi? м?нi – жан ?шiн, жер бетiнде тiрi болып, ?мiр с?ру ?шiн барлы? мал мен байлы?-д?ниенi ??рбан етуге болады, ал ар – жаннан-?мiрден де ?ымбат, сонды?тан ар ?шiн ?мiрiмдi ?ию?а бармын дегендi бiлдiредi. Арлы болу да, арлану да жа?сы ?асиет екенiн де бiлемiз». (С. ?ондыбаев, 62. 140-б.)
«Сонымен арийлiк – на?ты ай?ындал?ан рух – арий рухы ретiнде мойындалуы тиiс. Арий болуды? мемлекеттiк ма?ызы бар едi, арийлiктер ?останай ?аласыны? жанында орналас?ан Сынтаста ж?не Ар?айым ?алалары ?ркениетiн ??рушылар болып есептеледi. Арийлердi? рухы ?аза?тар?а да т?н едi. ?аза?тарды? ?лкен ?ауым?а немесе к?п болып жинал?ан халы??а „Армысыздар“ деп iлтипат к?рсетуi тегiн емес ?ой. Б?л я?ни бiз арлар арлар?а с?лем бердiк дегендi бiлдiредi ?ой. Радио тiлшiлерi ?аза? тiлiндегi хабарларын д?л осылай бастайды. Бiра? ?кiнiшке ?арай, со??ы уа?ытта с?лемдесудi? м?ндай т?рi сирек ?олданылып ж?р». Е. Омаров, 308-бет.
Сондай-а? ?аза? тiлiнде «ар» т?бiр тiркесiн ??райтын с?здер жиiлiгi Ш. Шаяхметов атында?ы «Тiл – ?азына» ?лтты? ?ылыми-практикалы? орталы?ы мамандарыны? зерттеуi бойынша, бас?а ?рiп тiркестерiне ?ара?анда е? жо?ары (600 мы?нан аса) к?рсеткiшке жетiп отыр?аны к?п н?рсенi ??тыр?андай. М?селен, ?аза? тiлiндегi ар, ар-?ят, ар-ождан, арда?, арты?, ардагер, ар?ау, арыс, арыстан, ар?ын, арман, аран, арсыз, арай, аралас, ар?ыма?, арда, ару, аруана, ар?а, арал, арша, араша, ар?ан, ары?, олар, б?лар ж?не т. б. с?здерден арийлiк иiс а??ып т?р?ан жо? па.

АРУА? АТТА?АН, О?БАС*

Аруа?ты ?орлады, ар-?ятын ая??а басты, ?дет-??рыпты б?зды, ондай адамны? жолы болмайды, о?байды деген ма?ынада.
«Т?ркiтiлдес халы?тарды? iшiнде ата-баба аруа?ын пiр т?т?ан, оны сыйлап, сыйынып отыр?ан бiздi? бабаларымыз екенi – шынды?. Аруа? сыйлау б?рын?ы ?ткен зиялы адамдарды? – а?ындарды?, батыр-ларды?, ру, тайпа к?семдерiнi? аруа?тары ?инал?ан кезде желеп-жебеп ж?рсiн, ма?сат-м?ратымыз?а жетуге себепкер болсын деген ??ымнан туындаса керек. ?аза? аруа?ты айт?анда ?шатын б?ркiттей ?омданып, е?сесi к?терiлiп ?алады. Бас?а у?жге то?талмаса да, аруа??а то?тайды.
«Мен о?ан аруа?ымды ?орлатпаймын», «Аруа? атта?ан, о?бас» та?ы да бас?а осындай ?анатты с?здер хал?ымызды? ата-баба аруа?ына деген шын пейiлiнен, ысты? ж?регiнен ту?ан». (Ж. Бабалы??лы, 24. 305-б.).
«Аруа? ?олдасын» деген с?здi аузынан тастама?ан ата бабамыз тек б?л с?здi жай ?ана ?олдануды немесе шексiз фанатты?пен табынуды емес, ?ткенмен ?арым-?атынасты ?амтамасыз ететiн, ?лтты? шабыт пен жiгердi? т?тасты?ынан «жiпсiз жал?ан?ан» тылсым байланысын ?збеудi? т?сiлi деп айта аламыз. Мiне, намыс пен жiгер, ?лтты? пен отаншылды?ты? жауынгерлiк рухы бiздi? дiлiмiзде осы Аруа? ша?ырудан тiкелей туындайды. Егер бiз оны шари?атта айтылма?ан деп дiлiмiзден алып тастайтын болса?, онда ?лтты? жауынгерлiк рухтан да ?ол ?земiз деген с?з». (Берiк Аташпен с??баттан. 47. 12.04.2013.)
Батыр бабаларымыз жау?а шап?анда, жиын-тойда отыр?ан би-шешендер бiр ерек iстi бастарда, «Аруа? ?олдасын» деп ата-баба рухына ж?гiнiп, бойларына рух, ?уат жинайтын бол?ан. Б?л ?ран б?гiнгi к?ндерi де ма?ызын жой?ан жо?.

АРЫСТАНБАБ?А Т?НЕ,
?ОЖА АХМЕТТЕН ТІЛЕ
(Екiншi н?с?асы) *

«?ожа Ахметтi? ?стазы Арыстанбабты 33 мы? сахабаны? бiрi деп айту?а болатын сия?ты. ?йткенi, дiн а?ыздары бойынша, Арыстанбаб Пай?амбарды? к?зiн к?рiп, оны? ?лы ?асиетi – М??жизасына ку? ж?не аманатына адал бол?ан ?улие. Ел пiрiне санал?ан кие – дана. Сонды?тан халы? «Арыстанбаб?а т?не, ?ожа Ахметтен тiле» деп текке айтпаса керек. ?улиенi? ?асиетiне байланысты «Баптарды? бабы Арыстанбаб» деп ерекше д?рiптеледi. Сыр бойында к?не Отырар жерiнде мазары
т?р?ан ?улиеге деген ??рмет пен та?зым ке?естiк д?уiрде де то?та?ан жо?. Кейбiр деректерде есiмi м?сылман елдерiне етене жа?ын ?улие к?птеген дiндердi бiлiп, оларды зерттеп, д?рыс-б?рысын сарала?ан ??лама ретiнде танылады». (О. ?ау?абаев.).
Егер ?ожа Ахметтi? басына барып, зиярат етiп, тiлек тiлегi? келсе, е? алдымен оны? ?стазы Арыстанбаб ?улиенi? алдынан ?т немесе т?неп, ?ибадат ет. Сонда ?ибадаты? толы??анды болып, тiлегi? ?абыл болады деген ма?ынаны бередi.

* «Ар?аланып кеттi» та?ырыпшасын ?ара?ыз.
* «?анатты с?з – ?азына», бiрiншi кiтабын ?ара?ыз.

АРТ?Ы АЙЫЛДЫ? БАТ?АНЫН
ИЕСІ БІЛМЕС, АТ БІЛЕР,
А?АЙЫННЫ? АУ?АНЫН
ЖА?ЫНЫ БІЛМЕС, ЖАТ БІЛЕР

Я?ни, «Сырт к?з – сыншы» деген ма?ына?а жа?ын с?з.
«Екi айылдан (тартпадан) ат?а к?бiрек бататыны – ?арыннан тартылатын шап-айыл. „Арт?ы айылды? бат?анын иесi бiлмес, ат бiлер, а?айынны? ау?анын жа?ыны бiлмес, жат бiлер“ деген ма?ал осыдан ту?ан болу керек. Шап?анда болмаса, шап айылды ?аза? бос ?стайды. Т?с айыл ?немi ?атты тартылады. ?йткенi, ол ?аусыратын т?ста тынысты ?ор?айтын т?с с?йек бар». (С. М??анов, 77. 125-б.).

АС ИЕСІМЕН Т?ТТІ

«?о?ан ханды?ына ?аза?тан елшi бар?анда, оларды ?лтiрмек боп алдына у себiлген ас ?ояды. Шыдамсыздау бiреуi астан бiр- екi асап, ?лiп кетедi, аман ?ал?аны ?ашып ??тылады. Осыдан кейiн бейтаныс елге бар?ан ?аза?тар алдында?ы асты ?уелi ?й иелерiне алдырып, уланба?андарына к?здерi жеткен сон ?ана жейтiн бол?ан екен. „Ас иесiмен т?ттi“ деген с?з сондай сенiмсiздiктен туып, содан ?ал?ан болса керек… … бiра? бертiн келе ол б?рын бай?алма?ан жа?а м?нге ие бол?ан». (?. Диваев, 30. 27-б.).
Б?гiнде б?л м?тел ?й, ас иесi дастар?ан басында бiрге отыр?анда ?ана дастар?анны? с?нi кiредi, ас д?мдi болады, дастар?анда ??гiме-с??бат ??рып отыр?анда, ас бой?а жа?сы сi?едi деген ма?ынада айтыл?ан.

АСЫ?Ы АЛШЫСЫНАН Т?СТІ

Кiмнi? са?асы алшы т?ссе, бiрiншi ату кезегi со?ан тиедi. Тiлiмiз-дегi «асы?ы алшысынан т?стi» деген т?ра?ты с?з тiркесi осылай ?алыптас?ан. ?детте б?л с?з бiреудi? жолы болып олжалы бол?анда, б?йге, сыйлы? ал?анда, ?тыс шы??анда т. с. с. жа?дайларда айтылады». (Д. Шо?пар?лы, 9. 17.02.94).
Жолы бол?ыш, олжалы адамдар?а ?аратып айтылады.

АСЫ? ОЙНА?АН АЗАР,
ТОБЫ? ОЙНА?АН ТОЗАР,
Б?РІНЕН ДЕ ?ОЙ БА?ЫП,
??ЙРЫ? ЖЕГЕН ОЗАР

«?азiр к?пшiлiк „Асы? ойна?ан азар, доп ойна?ан тозар“ деп ж?р. Б?л заманны? талабына орай ?згерген тiркес болса керек. О баста „Асы? ойна?ан азар, тобы? ойна?ан тозар. Б?рiнен де ?ой ба?ып, ??йры? жеген озар“ деп айтыл?ан. Ойын баласы ?ай ойынды да аз?анша ойнау?а ?зiр. Содан ата-ана баласын к?ндiз-т?нгi ойыннан шектеп, бас?а да пайдалы iс-?рекетке тарту ма?сатында осындай тiркестi шы?арса керек. Ал, тобы? деген ?андай ойын? Тобы? – малды? арт?ы ая?ыны? с?йегi. ?зi асы?тай ?ана. М?жiлген тобы? с?йегiн ?аза?тар ?зара б?стесу ??ралына айналдыр?ан. Егер бiреудi? ?андай да бiр затын ал?ысы келсе немесе бiр зат?а б?стескiсi келсе, онда екiншi адам?а осы тобы?ты жасыруды ?сынады. Б?стесушi адам тобы? жасырушы?а „мен тобы?ты с?ра?анда, та?дайы?нан алып бер“ деп шарт ?ояды. Талап ?р т?рлi болуы м?мкiн. Бiрi „с?ра?анда жан?алта?нан алып бер“ десе, ендi бiрi „тiлi?нi? астынан беретiн бол“ дейдi. Ойын мерзiмi шектеусiз. Б?стесушi ?алайда же?у ?шiн о?тайлы с?ттi к?тедi. Б?стен же?iлмес ?шiн, тобы? жасырушы да бiраз ?уреге т?серi аны?. ?йткенi, ойлама?ан жерден ?лгi б?стескен адамы алдынан шы?а келуi м?мкiн ?ой. Б?стi? шартын ?немi ?мытпай ж?ру о?ай шаруа емес, ?рине. Екiншi жа?ынан, тобы?ты та?дай?а салып, тiлдi? астынан алып беремiн деп ж?рiп, тама?ына ?арай кетiп ?алса ?айтедi? Мiне, сол ?шiн „тобы? ойна?ан тозар“ деген с?з ?ал?ан». (К. Елемес. 102. 20.03.2013.).
Б?гiнде б?л ма?алды? м?нi ескiргенi сондай, ?айта керiсiнше, мына компьютер, теледидар заманында балаларды дала?а шы?арып ойната алмайтын жа?дай?а жеттiк ?ой.

АСЫРА СІЛТЕУ БОЛМАСЫН,
АША Т?Я? ?АЛМАСЫН

«РКП (б) Орталы? Комитетi ?аза?стан?а арнайы жiберген Ф. Голощекин 1925 жыл?ы желто?санда ?ткен ?лкелiк партия конферен-циясында «Ауылда шынайы ке?ес ?кiметi жо?, тек байды? ?стемдiгi мен ру билiгi бар» деп шола? ?айырып, ?аза? сахарасында «Кiшi Октябрь» идеясын ж?зеге асыру?а негiз ?алады. «Кiшi Октябрьдi» ж?зеге асыру ниетiмен ?уелi 700-ге жуы? байды? бар малын тартып алды.
?алы? ел к?шiп келе жат?ан жолында?ы ?он?ан жерiне к?штеп ?оныстандырылды. Не суы, не нуы, не баспанасы жо?, ш?лде мал т?гiлi адамдар ?ырыла бастады. ?алада да, далада да алба-ж?лба, аш-жала?аш бос?ындар к?бейiп кеттi. Бая?ы ?о?амдастырыл?ан 40 миллион мал жем-ш?бi, су-суаны, к?нделiктi к?тiмi болма?анды?тан жаппай а? с?йекке ?шырап, 1932 жылды? ая?ында оны? 4 миллиондайы ?ана ?алды. ?зегi тал?ан халы? сiр? «асыра сiлтеу болмасын, аша т?я? ?алмасын» деген ?ранды на? осы т?ста м?телге айналдырып жiберсе керек». (103).
1930 жылдарда?ы ?аза?станды коллективтендiру д?уiрiнде ту?ан «Асыра сiлтеу болмасын, аша т?я? ?алмасын» ма?алы сол кездегi сола?ай саясат пен ?рда жы? белсендiлердi? асыра сiлтеуiнi? н?тижесiнде, керiсiнше орындалды: Бай-кулактармен бiрге орта шаруаларды? да, тiптi кедей-кепшiктердi? де мал-м?лкi аяусыз т?ркiленiп, ел жаппай ашты??а, ?ыр?ын?а ?шырады. Сол алма?айып д?уiрдi? к??iл-к?йi бейнелеп айт?анда, осы «Асыра сiлтеу болмасын, аша т?я? ?алмасын» деген с?зге т?йiнделiп, тарих ?асiретiне айнал?андай.

АСЫР САЛЫП ОЙНАУ

«?аза?ты? д?ст?рлi баспаналарыны? бiрi – асыр. Оны алып, ?лкен шатыр десе де бол?андай. Асырды к?бiнде жаушылы?, жоры??а шы?анда, ?лы тойлар iстегенде пайдаланады. Ертеде жаугершiлiк кезде к?п ?скермен жоры??а шы??ан хандар асырда, ал ?скерлер ?арапайым кiшкене шатырларда т?р?ан. Асырды тiгу ?шiн жерге бiлектей а?аштарды ?а?ып отыр?ызып, т?ртб?рыштап, кергiштеп, шатырлап, „с?йегiн“ т?р?ызып алып, сыртын ?шекейленген киiзбен немесе берiк, асыл п?лдармен жабатын бол?ан. Асыр?а ?скер басылары жиналып, ??гiме, жиналыс жасауы ?шiн ке?, ?олайлы iстелетiн бол?ан. Асырды ?лы, ?лкен тойларда да тiгедi. Асырды той?а тiгетiндiктен ?аза?та „Асыр салып ойнау“ деген де с?з тiркесi кездеседi». (Б. К?м?лаш?лы, 40.15-б.).
Б?гiнде б?л с?з тiркесiн шат-шадыман, к??iлдi, думандатып ойнап ж?рген балалар?а ?аратып айтады.

АТ – АСПАННАН (АЛЛАДАН),
САНА – С?ЛЕМНЕН,
ИМАН – ?ЛІПТЕН

«…Сондай-а?, «Балам ба?ытты болсын десе?, ?уелi ?демi ат ?ой, с?би санасына «с?лем» дарыт, ж?не тiлiн Алланы? атымен шы?ар» (с?бидi ??нда?ынан ?оз?а?анда, бесiктi? бетiн аш?анда с?лем бер), дейдi (Имам Термизи риуаты). Демек, ?аза?ты? «Ат – аспаннан (Алладан), сана – с?лемнен, иман – ?лiптен» дейтiнi осыдан…
«Ат – аспаннан» дегеннен еске т?седi, а?ын Сараны? «Найманда ?аракерей, сыбан, м?рын, Жетi ата Жолымбетке ??й?ан н?рын», – деп Бiржанны? алдына салатын Жолымбет дейтiн бабамыз бол?ан. Жары?ты? 135 жас жасапты. Кенжесi 117 жасында туыпты. Екi ?артты? кенжесiне Жа?сыбай дейтiн абыз:
?осм?рат болсын бала аты,
?атайсын, ?ссiн ?анаты.
Ат – аспаннан дейт??ын
Б?рын?ыны? санаты.
Алланы? берген баласы,
Пенденi? жо? шарасы.
Ж?з жаста к?п жан алжиды —
Ж?руге келмей шамасы.
Ас?анда ж?зден ?л берген
??дiретке ?арашы.
С?биге с?лем берейiк,
Бiр Алла болсын панасы.
?осм?рат ?алы? ел болсын!
Налыма ендi, на?ашы!
– деп ат ?ойыпты. ??мырында 125 отауды? ша?ыра?ын к?терiп, жарты мы??а жуы? ?рпа??а батасын дарыт?ан дана баба ?осм?ратын ?йлендiрiп, ?ара ша?ыра?ты тапсырып барып, к?з ж?мыпты. ?осм?рат ?азiр жетi Жолымбеттi? е? ?лкен руы». (У. ?ыдырхан?лы, 31. 15.10.2014.)
Жер астында?ы, ?стiндегi, к?ктегi, тiптi шексiз ?аламшарда?ы барлы? зат, ??ым атаулыны? аты, есiмi бар. О?ан жер бетiндегi ма?л?хат, набатат атаулы, ?лi-тiрi таби?и денелер мен ??ымдар, адам аттары да жатады. Д?ниедегi барлы? зат, ??ым атаулы?а ат жабыс?ан. Атам ?аза?ты? ат – аспаннан, Алладан дейтiнi сонды?тан болар.
Адам мен адам арасында?ы с?з, ??гiме саба?тасуды? б?рi с?лемнен бастау алады. Тiптi бесiктегi с?бидi? де шымылды?ын с?леммен ашады. Жазу т?спеген а? ?а?аздай с?би санасы осы с?лем ар?ылы ал?аш т?йсiк т?сiп, бiрте-бiрте толысып, дамыса керек.
Ал иманны? ?лiптен болатыны, иманны? негiзi – исламны? бас кiтабы – ??ран К?рiмде, ??ран кiтабы араб ?рпiмен жазыл?ан. Б?л ?лiппенi бас ?рiп – ?лiптен бастап игередi. Иманны? ?лiптен дейтiнi содан болар. Та?ы бiр астарлы ма?ынасы, адам бойына иман мен адамгершiлiк ?асиеттерi кiшкентай с?билiк кезден бастап бiрте-бiрте бой?а сi?едi дегенi болса керек.
Дегенiмен, атам ?аза?ты? осындай ?шан-те?iз ф?лсафалы? т?сiнiктi алты-а? ауыз с?збен т?йiндеп бере бiлгенi ?андай ?ажап!

АТ АЙНАЛЫП, ?АЗЫ?ЫН ТАБАР

Кетсе, ?айтып оралады, т?птi?-т?бiнде келетiн жерi ?ой, деген ма?ынаны бередi.
«Атты мiнуден босат?анда оттамасын десе, тiзгiнiн шо?ты?ына ?а?тарып (байлап) жiбередi, бос отта?анда ?зап кетпес ?шiн алды??ы ж?не арт?ы бiр-бiр ая?ына ?ре салады; тiптi жа?ында оттасын десе, ?ш ая?ына шiдер, секiрiп аттасын десе алды??ы екi ая?ына ?ана т?сау салады; ашы?пай айнала оттасын десе, ?а??ан ?азы??а ар?андайды. „Ат айналып ?азы?ын табады“ деу содан шы?са керек». (С. М??анов, 77.125-б.).

АТ БАСЫНА К?Н ТУСА,
АУЫЗДЫ?ПЕН СУ ІШЕР,
ЕР БАСЫНА К?Н ТУСА,
ЕТІГІМЕН СУ КЕШЕР

Ер жiгiт ?иынды??а тап болса, т?зедi, ?йренiп, к?ндiгедi немесе ?андай ауыр iс, ?ауiп-?атер, ?иыншылы?тан да ?оры?пай, бiлек сыбана кiрiседi деген ма?ынаны бередi.
«Мiнген атты еркiне к?ндiру, оны? басын ?ала?ан жа??а б?ру ?шiн ?олданылатын т?рман – ж?ген. Оны? темiрден жасал?ан шы?ыршы?, iлгек, ауызды? т?рiздi б?лшектерi болады. Оларды тек жол ж?ргенде ?ана пайдаланады. Онымен ат жем жеп, су iше алмайды. Сонды?тан да „ат басына к?н туса, ауызды?пен су iшер, ер басына к?н туса, етiгiмен су кешер“ дейдi ?аза? ма?алы. Расында да, жайшылы?та ауызды? су iшуге б?гет жасайды… Ауызды?пен ат айдаушыны? ?олын жал?астыратын бау – „тiзгiн“ аталады. „Ж?генсiздiк“ деген с?з адам?а ?атысты айтыл?анда, бетiмен кетушiлiк, т?ртiп б?зушылы?, д?рекi мiнездi ма?ынасында ?олданылады». (С. М??анов, 77. 125-б.).

АТ БОЛАТЫН ТАЙ САЯ??А ?ЙІР,
АДАМ БОЛАТЫН БАЛА ?ОНА??А ?ЙІР

?она?жай, ?она??а ?йiр балаларды ерекшелегенде осы с?зге ж?гiне-дi.
«Ат болатын тай сая??а ?йiр, адам болатын бала ?она??а ?йiр» дейдi ?аза?. Сая? – ?зге жыл?ылар?а жоламай, б?лек жайылатын аттар». (С. М??анов, 77.76-б.)

АТ ЖАЛЫН ТАРТЫП МІНДІ

«Байталды? кекiлiнi? т?бiн ?ынап, ?шын тегiстейдi. ??йры?ын ??ндызды?ынан (??йры?ты? т?бi, ??йыс?анды?тан т?тамдай т?мен) бiр, орта т?сынан екiншi рет бунап к?зеп, ?шын ?ыр?ып ?ояды.
«??нанны? кекiлiн т?бiнен, ??йры?ын ??ндызды?ынан с?л ?ана ?ынайды да, бас?а жа?ына тиiспейдi. Ал екеуiнi? де жалын т?бiнен сыпыра к?зеп, шо?ты?ты? алды??ы жа?ынан (жалды? бiткен жерiнен) бiр т?там жал ?алдырады. Ат?а мiнерде кiсi, ая?ын ?зе?гiге сал?ан со?, сол ?олымен содан ?стап, о? ?олымен ердi? арт?ы ?асынан ?стап к?терiледi. Сiр?, ?аза?ты? „Ат жалын тартып мiндi“, – деген с?зi осыдан шы??ан болар». (Н. ?азыбеков, 56. 71-б.).
Б?л с?здi? ма?ынасы ер жеттi, жiгiт, азамат болды деген м?нде ??ынылады.

АТА ?АР?ЫСЫНА ?ШЫРА?АН ?Л О?БАЙДЫ
(Екiншi н?с?асы) *

«…Бата-тiлек ??дайды? ??ла?ына шалынбай ?оймайды, ата-ананы ренжiткен ?л мен ?ызды? к?сегесi к?гермейдi, жолы болмайды, жаманшылы??а ?шырайды» деп т?сiнген халы?ты? дiни сенiмi ауыз ?дебиетiнi? асыл ?лгiлерiнен де орын ал?ан. Мысалы, «?ыз Жiбек» жырыны? бiр н?с?асында Т?леген батыр ?ыз Жiбектi? ауылын iздеп барма? болып, ?кесi Базарбайдан р??сат с?ра?анда; «?зiмнi? ??да т?суге к??iлге ал?ан жерiм бар. Едiл-Жайы? бойында ?ыз ??рып ?ал?андай, алыстан ?ыз iздеп, ант б?зып аттанамын дегенi? ?ай к?ргенсiздiк», – деп р??сат бермейдi. Жiбекпен у?де байлас?ан Т?леген ?кесi Базарбайды? наразылы?ына ?арамай аттанба? болады.
Ата салтын б?зды? деп назалан?ан Базарбай баласы Т?легеннi? жанына ешбiр жолдас ертпей, алыс сапар?а жал?ыз жiбередi. Т?леген аттанарда Базарбай терiс батасын бередi. Терiс бата алып, «ата назасына» ?шыра?ан Т?леген сол сапардан оралмай, жолда ?апылыста Бекежан ?ара?шыны? ?олынан ?аза табады. Жырды шы?арушы а?ын-жыраулар осы ар?ылы ата-ананы ренжiтпеу керек, «Ата ?ар?ысына ?шыра?ан ?л о?байды» деген ой-пiкiрдi уа?ыздап отыр». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.182-183-б.).
«?ке-шешенi ренжiту дiнде – к?н?, ?о?амда – ?ылмыс, ?мiрде – ?ят. Ата-ананы? ?кпе, наласына ?шыра?ан адамдарды? жолы болмайды. „Ата-анасы ?ар?а?анды т??iрi ?ар?айды“ делiнген Пай?амбар хадисiнде». (С. Кенжеахмет?лы, 43.196-б.).
Б?л – ата-анасына ?арсы келгендi ??дай да ??птамайды деген м?ндегi ауыр с?з.

*«?анатты с?з – ?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АТ ?ОЙЫП, АЙДАР ТА?У

«Жас баланы? ал?аш ж?ректiлiк к?рсетiп, к?зге т?скен уа?ытта к?рсеткен ерлiгiне сай ?зiне ат алатынды?ы туралы к?не т?ркiлiк ?ызы?ты деректер де ?алымдар?а м?лiм. Осы д?ст?рдi? жа??ыры?ындай тiлiмiзде «Ат ?ойып, айдар та?у» деген бейнелi с?з са?тал?ан. Айдар – жыл?ыны? ??йры?-жалына алтында?ан зер ?осып, жi?iшке ?ып ?рiлген бау. Оны осы бiр айтулы к?нi бас?а ж?рттан ата тегiн айырып, ай?ындап к?рсету ?шiн жiгiттi? кежегесiне та?ады. Ал кежеге дегенiмiз – т?рiк бабаларымызды? желкесiне т?сiрген жуан бiр ?рiм шашы. Осы?ан орай тiлiмiзде «кежегесi керi кету», «кежегесi кейiн тарту» секiлдi с?з оралымдары са?тал?ан. (Б. ?лiм??лов, 21.).
«Ат ?ойып, айдар та?у» дегенде, жо??арлармен ай?ас?ан ?йгiлi батырларды? бiрi – ?аракерей ?абанбай батыр есiмiзге т?седi. Оны? шын есiмi – Ерасыл, ал ?абанбай – кейiн ер жете келе айдар болып та?ыл?ан аты. Бала кезiнде бiтiмi кесек, т?л?алы Ерасылды же?гелерi «Нар бала» десе, жезделерi ?айрат-к?шiне, батылды?ына с?йсiнiп, «?абан» атайды. Ер жете келе жой?ын к?шiмен, ал?ырлы?ымен, ?айтпас ?айсарлы?ымен таныл?ан батырды серiктерi «?абанбай» атап кетедi. Ел-ж?рт?а да сол «?аракерей ?абанбай» деген атпен м?ш??р болады.
Ал «Кежегесi* керi кету», «кежегесi кейiн тарту» деген с?з тiркестерiнi? ауыспалы ма?ынасы – бiр iске зуа?ы со?пады, мойны жар бермедi, тартынша?тады, ?зiне сенбедi деген м?нде ??ынылады.

*Кежеге – бас с?йектi? желке т?сы.

АТ ??ЙРЫ?ЫН КЕСТІ

?айта айналып келместей болып ренжiп, ?кпелеп кеттi деген ма?ынаны бередi.
«… „?ара ?ылды ?а? жар?ан“ немесе „айттым – бiттi, кестiм – ?злдi“ деген тiркестер осы билер шешiмiмен тiкелей байланысты. Ендi „ат кекiлiн кестi“, „ат ??йры?ын кестi“ деген с?здердi? „байланысын ?здi“, „ренжiсiп кеттi“ дегеннi? ар жа?ында?ы тасалан?ан ма?ынасын ?арастырайы?. Кейде, ?сiресе, ??н дауымен байланысты жа?дайларда бидi? шешiмiмен келiспейтiн де жа?дайлар болады. Оны ??н даулаушылар ?детте былай бiлдiредi: м?селен, жа?ыны кiсi ?олынан ?аза тап?ан адам ал?алы топ?а сол ?лген туысыны? атын жетелеп келедi де, к?птi? алдынды оны? кекiлiн, ??йры?ын кесiп, т?лдайды. С?йтiп, „бiз б?л шешiмге риза емеспiз, б?рiбiр кегiмiздi ?айтарамыз, ?арсы жа?, со?ан дайын болы?дар“ дегендi а??артады…» (Н. У?ли?лы, 9.).

АТАЛАСТЫ? АТЫ ОЗ?АНША,
АУЫЛДАСТЫ? ТАЙЫ ОЗСЫН

Б?л – к?ршiлердi?, ауылдастарды? ?зара ысты? сыйласты?ы, бауырласты?ы негiзiнде ту?ан ма?ал.
«Кейде ?лкен рулар мен аталастарды? ?оныстары бiр болады. Ал, кiшi руларды?, ?сiресе, аталастарды? ?онысы мiндеттi т?рде т?тас келедi.
?р ауыл негiзiнде бiр атаны? баласы бола т?ра, iшiнде ?зге, кейде алыста?ы аталар мен рулардан келетiн «кiрме» дейтiндер де болады. Оларды «?о?сы» деп те атады… Аталы? пен ?о?сы арасы ?рыс-жанжалда к?рiнедi. Аталы?тар – басым, ?о?сылар – ?ор?анша?. Дегенiмен, аталы?тар «К?ршi а?ысы, т??iр а?ысы» десе де, «отты к?сей берсе? ?шедi, к?ршiнi ?уалай берсе? к?шедi», «Аталасты? аты оз?анша, ауылдасты? тайы озсын», деп ?о?сыны сыйлайды». (С. М??анов, 77. 68-б.).

АТ?А ?ОНДЫ

«Ат?а отырды – б?л с?з тiркесiн де жиi ?олданатын болды?. О заман да б? заман, ат?а отырмайды, мiнедi. Тiптi „жаппай ат?а ?онды“, – дейдi. Орынды??а, та??а, арба?а к?бiне отырады дейдi. Б?л орысшадан тiкелей аударма болса керек. Орыс тiлiнде: „Он сел на коня“ немесе „Сесть на коня“ делiнедi ?ой. Орыс тiлiнде ат?а мiну деген с?з жо?. Ат?а отыру дейдi. Бас?а тiлге иек с?йей бермей, ?зiмiздi? ??дай берген татымды да ш?райлы тiлiмiзде с?йлеп, жаз?анымыз ж?н». (Е. Бейсенбек. 9. 18.11.1993.).
Осындайда «Ат – ердi? ?анаты» деген м?тел еске т?седi. Я?ни, хал?ымыз атты ?ш?ыр ??с?а те?ейдi. Содан ат?а мiнудi де «ат?а ?онды» деп ??с?а лайы?ты метафоралы? термин с?збен ата?ан.

АТ-ШАПАН АЙЫП ТАРТУ

«Шапанны? ?о?амды? ?атынаста ?олдануды? да та?ы бiр жолы – жазалы адамны? „ат-шапан айып тартуы“. Б?рын?ы кезде т?рлi ?ылмыс iстеп, не ?ателiк жасап кiн?лi бол?ан адам айыбыны? т?лемi ?шiн малмен бiрге мiндеттi т?рде шапан т?леуге тиiс болды. Б?л мысалдан шапанны? х??ы?ты? ?атынасты белгiлеуге де ?олданыл?анын к?ремiз». (?. Ахметжанов, 9. 4.08.94.)
Айыбын ?тедi, ат шапан айып?а iлiктi деген м?нде.

АТТЫ?А ЕРЕМ ДЕП
ЖАЯУДЫ? ТА?Ы (АЙЫРЫЛАДЫ) ЖЫРТЫЛАДЫ

Ма?ынасы «?лiн бiлмеген – ?лек» деген м?телмен м?ндес.
«…Атты?а ерем деп жаяуды? та?ы жыртылады» деген ма?ал к?ш келмейтiн iске жармасатын адамдар жайында айтылады. Та? – сан мен с?бенi?* т?йiскен т?сы». (С. М??анов, 77.).

*С?бе – ?абыр?а етегiне бiткен майлы ?алы? ет.

АТТЫ? ЖАЛЫНДА,
АТАННЫ? ?ОМЫНДА

Б?л с?з тiркесi б?гiнде ?й-к?йсiз, жа?дайсыз, т?рт ??быласы те? емес жа?дайда жасал?ан, дайындал?ан д?ниенi сипатта?анда, т?сiн-дiргенде ?олданылады.
«Атты? жалында, атанны? ?омында*» деген м?телдi де б?за-жара ?олданып, «атты? жалында, т?йенi? ?омында» деп ж?рмiз. Б?ндай ?ом—майды? жиналуы к?бiне атандар?а ?ана т?н. Барлы? т?йе ?ом жинай бермейдi. Атан т?йе ат сия?ты, ?гiз сия?ты к?ш к?лiгi. Б?л ы??айсызды?ты, асы?ысты?ты бiлдiретiн, ?аза?ты? ертеде бiр жерде т?ра?тамай ?дере к?шуiнен туында?ан м?тел болуы м?мкiн». (Ж. Омаров, 85.).

АТ ?СТАР

«Бала ту?анда баланы? ?кесiнен, атасынан немесе на?ашы ж?ртынан с?йiншi с?рай алдынан шы??ан адам ?л болса, „Ат ?стар“ деп, ?ыз болса „к?йлек тiгер“, „?ыры? жетi“ деп хабарла?ан. Кейiнгiсi ?ызды ?алы? мал?а беруге, „жат ж?ртты? адамы“ деп ?арау?а байланысты ту?ан ой-пiкiрлердi? к?рiнiсi», (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.14-б.).
Ат ?стар – ?йдi? иесi, м?рагерi дегендi а??артады.

АТЫНЫ? СЫРЫ ИЕСІНЕ М?ЛІМ

«Осы т?ста ?аза?ы жыл?ыны? iшiнде ?рт?рлi жаратуды с?йетiн жыл?ыларды? болатынын ескере кеткен ж?н. Бiрi то?жарау к?йiнде жа?сы шапса, ендi бiрi ?бден же?iлдеп жара?анда ?ана жа?сы шабады. «Атыны? сыры иесiне м?лiм» дегендей, на?ыз атсейiс ?олында?ы с?йг?лiктi? тiлiн бiлуге тиiс. М?ндайда, жаратар атты? ?ара еттiлiгiн, май еттiлiгiн жазбай танитын атбегiнi? ?апысыз танымы ?ажет. Онсыз жоны тырсиып т?р?ан ?ара еттi жыл?ыны жаратамын деп, жiлiк майын ?зiп алу немесе олпы-солпы болып т?р?ан май еттi жыл?ыны ж?деу екен», – деп кем жаратып алу оп-о?ай». (А. Сейдiмбек, 92.).
Мiнез-?асиетiне, ерекшелiгiне ?аны? деген м?нде ??ынылады.

*?ом— т?йе ?ркешiнi? т?п жа?ында?ы т?таса бiткен жота майы.

АТЫМТАЙ ЖОМАРТ
(Екiншi н?с?асы*)

«?аза? арасында Атымтай (арабша Хатимтай) к?бiрек аталады. Себебi, ол байлы?пен емес, мырзалы?пен (жомартты?пен) атын шы?арады. Бiреу Атымтай?а: „Мен де сендей жомарт болам“ дейдi. Бiра? ал?аш берген адамы сол к?нi екiншi рет келгенде: „Мана алып едi? ?ой“ дептi. Ба?са, с?раншы болып ж?рген ?ыдыр (ырысты? атасы) екен. Сонда ?ыдыр: „Сен ?алай Атымтай бола аласы?? Ол к?нiне неше барса? да бетi?дi ?а?пайды, ал, сен, екi келгенде сара?ды? жасады?!“ – дептi-мiс». (С. М??анов, 77.150-б.).
Ке?пейiл, ?олы ашы?, жомарт кiсiлердi д?рiптегенде, осы Атымтай жомарт?а те?ейдi.

АТЫ ЫРА?ДАП,
АДАМЫ ТЫРА?ДАП

«Аты ыра?дап, адамы тыра?дап» деген ма?ал?а т?сiнiгi (С. М??анов «?мiр мектебi» – К.О.) мынадай: «Ыра?» деген с?здi бiздi? ел ма?ал?а ?ос?анымен, не екенiн бiлмейдi. Ол ш?птi? бiр т?рi екенiн мен бертiнде, Жетiсу елiнен ?ана естiдiм». (?. ?лiм, 31. 03. 02. 2011).
Аты – оттап, жайылып, ?зi ?й?ы со?ып ?лек деген ?зiл-?а?ытпа. Астарлы ма?ынасы: Адамдар ?рi-с?рi к?йде болып, шаруалары ж?рмей, бетiмен кеткен ?жым, шаруашылы?тарды сына?анда айтылады.

АУЗЫН АРАНДАЙ АШЫП

Аш?ара?ты?, тойымсызды?, ?ома?айлы? таныт?ан адамды осылайша бейнелейдi.
«Ерте заманда аран, керен деген м?йiз сыртты ма??лы? болыпты деседi к?нек?з ?ариялар. Ол екеуi де жемiне шап?анда аузын ашып алып ж?гiрсе керек-тi. Шамасы, ?ома?ай, аш?ара?ты?ы шы?ар. „Аузын арандай ашып“ деген тiркес содан ?ал?ан деседi». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.).
Ел арасында айтылатын «Аузын керiскедей ашып» деген с?з тiркесi де жо?арыда?ыдай ??ымда ?олданылады. Со?ан ?ара?анда, керiске де сондай алып а?ны? (сусиыр, м?йiзт?мсы? сия?ты) бiрiнен болса керек.

* «?анатты с?з – ?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АУЗЫНДА ?ЗІЛІ ЖО?ТЫ?
?ОЛЫНДА ШО?ПАРЫ БАР

«?алжы?ды кек алу?а, кекетiп келемеждеуге, кемсiтiп са?ын сындыру?а ?олданса, ?адiрi кетедi. Ол ?алжы? емес, т?белестi? басы болады. ??ры?анда к??iлде ды? ?алады. Сонды?тан ?зiлдi орнымен келiстiрiп айта да бiлу керек, ж?йесiмен т?сiнiп, ?арымды жауап ?айтара да бiлу керек. ?зiл-?алжы?ны? ?асиетi – тап?ырлы? пен шапша?ды?та. ?демi ?зiл а?ылдан шы?ады. „Аузында ?зiлi жо?ты? ?олында шо?пары бар“ дейдi. ?зiл-?алжы?ды т?сiнбейтiндердi? к?бi а?-?араны ажырата алмайтын топастау келедi. ?алжы??а бола ерiн бауырына алып, тiк шапшитындар?а с?здi ?ор етпеген абзал. Ал бiрiн мы??а балап ж?ретiн к??iлi к?л, жаны жайса? адамдар болады. Олар айналасына к?лкi сыйлап, ?згенi жадыратып, ?зi жар?ырап ж?редi». (Б. Момыш?лы, 15. 29-б.)
?зiл-?алжы? с?зге ?зiлмен, тап?ырлы?пен жауап берудi? орнына, ?алжы? айт?ан кiсiге ренжiп, ?кпелеп, кейде ж?дыры?ын ала ж?гiретiн, ?зiлдi т?сiнбейтiн топастау кiсiлер болады. Жо?арыда?ы ма?ал сондай кiсiлердi ?шкерелегенде ?олданылады.

АУРУДЫ? ЕМІ – САУДЫ? С?ЛЕМІ

«– Пенде шiркiн асы?ын к?нде алшы т?сiрсе де, басы ауырып, балтыры сыздамай т?рмайды. Ауырмайтын адам жо?. „Ауруды? емi – сауды? с?лемi“ дейдi. Е? бiр сауабы ?лкен с?лем – сыр?ат адамны? ?олын алып с?лемдесiп, к??iлiн с?рау. Жаны мен т?нi бiрдей ?иналып, „?лде?алай болам“ деп к??iлi к?птi, ж?регi ?аяу тартып жат?ан кiсiге жылы-жылы с?з айтып, рухын к?теру ауру адамны? к??iлiне – медет, бойына ?уат бередi. „Жа?сы с?з – жарым ырыс“ деп тегiн айтлыма?ан. Сол ауру адам, Алла емiн салып жазылып кетсе, сенен ж?рдем к?ргендей кездескен жерде ы?ыласы ерекше болады да ж?редi. Неге десе?, жайшылы?та?ы с?лемнен нау?ас кездегi с?лемнi? орны ерекше, ж?нi б?лек сезiледi. Жаман айтпай жа?сы жо?, б?л д?ниедегi татар д?мi таусылып, ?азаны т??керiлсе, тiрi кезiнде с?лем берiп, к??iлiн с?рап т?р?аны? ?шiн, тiрлiгiнi? со??ы к?ндерiнде тiлдесiп ?ал?аны? ?шiн ?зi?е риза боласы?. „?ттеген-ай, сонда неге бармадым“ деген ?кiнiштi? уыты ж?регi?дi езбейдi». (Б. Момыш?лынан. 15.70-71-б.)
Ауруды? к??iлiн с?рап, арнайы барып с?лем беру ар?ылы оны? к??iлiн к?терiп, жайландырасы?. Рухына дем берiп, сауы?уына сенiм ?ялатасы? деген м?нде ??ынылады.

АУЫЗДЫ?ЫМЕН АЛЫСТЫ

«Ауызды?ымен алысты» деп асау, бас бiлдiрмеген, бой?а ?йрет-iлмеген аттар?а айтылады. «Ауызды?ын ?арш-?арш шайнап, ауызды?ымен алысып т?р» деймiз кейде». (Ж. Бабалы??лы, 24. 273-274-б.).
Алас?рып, жанын жедi, ж?л?ынды деген ма?ынада.

АУЫЗДЫ?ТАУ

«Ауызды? – ж?геннi? ат аузы iшiнде т?ратын б?лiгi. Ауызды? екi б?лшек сауса?тай ж?мыр темiрден жасалып, бiр-бiрiне шы?ыршы?ты, ?збелi, ?оз?алмалы етiп т?йiстiрiледi. Екеуi бiрiккенде бiр с?йемдей болады. Ауызды?ты? екi басы екi сулы??а бекiтiлген. М?ны? б?рi де ?оз?алмалы б?лшектер. Ер-то?ым, айыл-т?рман жабды?тары iшiнде е? керектi б?лiгi ж?ген болса, ал ж?геннi? барлы? абырой, ата?ы ауызды??а байланысты. Асау, тарпа?ды ыр?ына к?ндiру ауызды?тау ар?ылы к?ндiру, т?ртiпке ша?ыру ма?сатымен адам?а ?атысты да айтылады». (Ж. Бабалы??лы, 24.275-б.).

АУРУ?А ЕМ, САУ?А ?УАТ, Д?РІ – ?ЫМЫЗ

«Жамбыл атамыз: „ауру?а ем, сау?а ?уат, д?рi – ?ымыз“ – дегендей, сары ?ымыз дертке шипа, денеге к?ш. ?ымыз ерекше д?мдi, ??нарлы, адамны? жан сарайын ашып, зау?ын келтiретiн хош иiстi ж?не ?те сi?iмдi сусын. Оны? б?лай болу себебi, жыл?ы жануарды? ?зiне ?ана т?н асыл ?асиетiнен болса керек». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.71-б.).
?ымызды? ерекше ?асиеттерiн сипаттап, т?йiндеп берген осы с?з тiркесiнде ?андай ?лкен м?н жат?анын ?лi т?сiнбей келемiз.

АУЫЛДЫ? АЛТЫ АУЗЫ

«Сойыл?ан малды асаба алдымен ?она?тар отыр?ан ?йдi? боса?асына ?келiп бата тiлейдi. ?она?тар бата жаса?ан со? мал сойылып, ет асылады. Ет пiскенше меймандар?а ке? дастар?ан жайылып, дастар?ан?а ??рт, iрiмшiк, бауырса?, жент, сары май ?ойылып, ?айма?та?ан шай ??йылады. Шайдан со? жаздыг?нi болса ?ымыз, ?ыстыг?нi болса езген ??рт берiледi. Осы мезгiлде ?детте ?й иесi жа?ынан домбыра шертiлiп, к?й тартылып, ?н айтылады. Б?л „ауылды? алты ауыз“ деп аталады. Одан со? кезек меймандар?а келедi. Меймандарды? ?н шыр?ап, ?исса-дастан, яки ертегi айтуы керек. Егер айта алмаса, т?рлi ?зiл-?алжы?дар iстеледi». (М. ?ани, 55..385-б.)
?н-к?й тарту, ?нер к?рсету кезегi меймандар?а берiлгенде, оны «?она?к?де» деп атайды.

АУЫЛ ИТІНІ? ??ЙРЫ?Ы ?АЙ?Ы

«?аза? ??ымында: „Ит жетi ырысты? бiреуi“, „Иттi тепкен – ырысты тебедi“, „Иесiн сыйла?анны? итiне с?йек сал“, я?ни тама?тандыр, т.б. айтылады. Иттi б?лай ?адiрлеу мал шаруашылы?ымен ш??ылдан?ан к?шпелi елде ?ажет-а?. ?йткенi, ит – адамны? ?йде де, т?зде де сенiмдi серiгi. Сонды?тан „иттi иесiмен ?инасын“ деген. Ал „Ауыл итiнi? ??йры?ы ?ай?ы“ деген ма?ал ?р ит ?з ауылында к?штi деген ж?не бас?а да астарлы ??ымды бiлдiрген». (С. М??анов, 77.).
Б?гiнде б?л м?тел к?бiне кейбiр адамдарды? ерекше мiнез-?асиеттерiн сипатта?анда айтылады.

АЯЗ ?ЛІ?ДІ БІЛ,
??МЫРС?А ЖОЛЫ?ДЫ БІЛ
(Екiншi н?с?асы) *

«Аяз би ?зiнi? зеректiгi, тап?ырлы?ы, а?ылдылы?ы ар?асында у?зiр болады. Халы? аузында Май?ы бидi? ?асынан орын ал?ан екi бидi? бiреуi (екiншiсi – ??мырс?а) деген а?ыз бар. Оны? даналы?ын, досты??а адалды?ын сертке, берiктiгiн, ?дiлдiгiн хан да, ?ара да мойында?ан. Хан бол?ан Аяз би ?зiнi? ?ой ба??анда?ы жырты? шапанын хан сарайы боса?асына iлiп, со?ан к?зi т?скен сайын т?убесiне келген дейдi. Содан халы? аузында: „Аяз ?лi?дi бiл, ??мырс?а жолы?ды бiл“ деген дана с?з ?ал?ан». (54.).
?ркiм е? алдымен ?зiн-?зi кеше кiм едi, б?гiн кiм болып отыр?анын, билiк-мансап?а ?олы ?алай жеткенiн, я?ни ?з ?мiр-болмысына сын к?збен ?арап, ?ткенiн естен шы?армауын ескертiп т?р.

* «?анатты с?з – ?азына», 1 – кiтабын ?ара?ыз.

?
?ДЕТ ?ДЕТ ЕМЕС, Ж?Н – ?ДЕТ

«К?неден келе жат?ан ж?н-жоба, ?дет (за?) бойынша Керей ханнан кейiн ханды? билiктi? тiзгiнi а?а баласы ретiнде М?рынды??а тиесiлi бол?ан. Солай деп Мырза М?хаммед Хайдар да жазады. (М?хаммед Хайдар Дулати „Тарих-и Рашиди“ – Алматы, 2003, 306 бет). Алайда ?аза? ханды?ыны? ша?ыра?ын к?терiсiп, туын ?адас?ан т?т?а ретiнде жол Ж?нiбекке берiлген. М?рынды? даланы? жазылма?ан за?ы – ж?н-жоба?а то?та?ан. „?дет, ?дет емес, ж?н – ?дет“ дейтiн ма?ал с?з осындай ?исында айтыл?ан. ?аза?ты? ?ария с?здерi, шежiре деректерi осылай дейдi». (А. Сейдiмбек, 93. 326-б.).
Б?гiнде ежелден ?алыптас?ан ?дет, д?ст?рдi кейбiр адамдар жа?дайына ?арай ?зiнше ??былтып, б?зып-б?рмалап, кейде барлы?ын, байлы?ын танытып ?спеттеп жiберетiнi жасырын емес. Сондай жа?дайларда ж?н бiлетiн адам оларды осы м?тел ар?ылы жол-жоба?а салады.

?З БОЛМАЙ, М?З БОЛМАЙДЫ

«Хал?ымызды? таным-наным болжамы бойынша к?н мен т?н тепе-те?дiкке жеткен кезде ?уеде ?ажайып бiр дiрiл мен гуiл естiледi, сол ?ндi „?з“ дейдi. ?з ?ткенде б?кiл жан-жануар, к?ллi ?сiмдiк д?ниесiнде, жалпы тiршiлiк ?лемiнi? бойына ?ан ж?гiрiп, ?айта т?леп жа?арады, ескiнi? ауырлы?ы кетедi. ?здi? ж?ргенi ?детте бай?ала бермейдi, оны? ?ткенiн ?ой алдымен сезедi екен. ?ой аспан?а ?арап жамырай ма?ырап, т?рып ?алатын к?рiнедi. Соны к?рген малшы „жаз хабары келдi“ деп ?уаныпты. „?з болмай, м?з болмайды“ немесе „?з болмай жаз болмайды“ дейтiн на?ыл с?з содан шы?ыпты». (З. Ахметова, 16. 326-б.)
«?аза? тiлiнi? т?сiндiрме с?здiгiнде» (1-том, 583—584б. «?ылым» баспасы, 1974ж.) «?з» деген с?здi? екi т?рлi ма?ынасын берiптi. Бiрiншi ма?ынасы – со?ыр, к?р, екiншi ма?ынасы – ?азиз, арда?ты, жа?сы. Ал, жо?арыда?ы м?телдегi «?з» с?зiнде осы екi т?рлi ма?ынаны? арасында?ы бiр ??пия белгi бар сия?ты к?рiнедi. Ол ?андай белгi, ?асиет-?уатына тере?дей бойлау, т?сiну ?иын.
?здi? 22-наурыз?а дейiн ?тетiнi к?н мен т?ннi? те?елген с?тiн бай?атса керек. Содан кейiн к?н бiрте-бiрте ?зарып, ауа райы жылына бастайды. Ендеше, м?телдi? ма?ынасы к?н мен т?н те?елмей, ауа райы жылынбайды, м?з болмайды дегендi а??артса керек.

?З Т?УКЕНІ? «ЖЕТІ ЖАР?ЫСЫ»

«…Атал?ан екi за? („?асым ханны? ?ас?а жолы“, „Есiм ханны? ескi жолы“) ?лы хан ?з Т?уке т?сында (XVII?. ая?ы мен XVIII?. басы) одан ?рi жетiлдiрiледi, жа?а ???ы? тараулары енгiзiледi. Ол б?кiл ?аза? ж?ртына белгiлi ?дiлеттi за? ретiнде „Жетi жар?ы“ деген атпен танылды. ?з Т?уке Хан ке?есi мен Билер ке?есiн ??рды. Жыл сайын ??рылтай ?ткiзiледi. Осындай мемлекеттiк, ???ы?ты?, азаматты? ережелер негiзiн жасау?а ата?ты ?йсiн Т?ле би, ар?ын ?аздауысты ?азыбек би, алшын ?йтеке би, ?нет бабалар ?атынасты. Б?рын?ы бес тараудан т?ратын Ережеге жесiр дауы мен ??н дауы ?осылады. Атал?ан за? ?а?аз?а т?скен, т?спегенi ?лi белгiсiз. Бiра? м?ны елдi? батыр, билерi, а?са?алдары, шешендерi ??рандай жаттап, кейiнгi ?рпа??а жткiздi». (С. Кенжеахмет?лы, 43.8-10-б.).
«?ас?а жол» мен «Ескi жол» за?дары 17-?асырды? ая? кезi мен 18-?асырды? басында ?айта толы?тырылып, елеулi ?згерiстер енгiзiлiп, дамытылды. Т?уке хан (1680—1718) т?сында «К?лт?бенi? басында к?нде ке?ес» ?ткiзiлiп, «?ас?а жолды?» б?рын?ы бес тарауына та?ы да екi тарау ?осылып, «жетi жар?ы» («жетi за?») деп аталды. Б?л жа?адан ?осыл?ан екi тарау: жер дауы туралы за? мен ??н дауы туралы за? едi. Т?уке хан т?сында ?аза? ханды?ыны? шы?ыс жа?ында?ы жайылымдарды ойрат-жо??ар фоедалдарыны? басып алуына байланысты жердi? таралуы, мал жайылымдарына талас?ан жанжалдардан адам ?лiмiнi? жиi болуы себептi жер дауын м?лiк за?ынан б?лiп алып, жеке-жеке тарау енгiзуге тура келдi.
«Орыс департаментiнде» б?л за?дар «Т?уке ханны? за?дары» деп аталды». (М. ?ани, 55.319-б.).
Ел арасында б?л «жар?ы» «Т?уке ханны? жетi жар?ысы» деген атпен танымал.
Б?л б?гiнгi бiздi? Ата за?ымыз сия?ты ханды? д?уiрдегi мемлекет ??рушы басты за? ?а?идаларыны? бiрiнен санал?ан.

?КЕ К?РГЕН О? ЖОНАДЫ,
ШЕШЕ К?РГЕН ТОН ПІШЕДІ

«?аза?та: «?ке к?рген о? жонады, шеше к?рген тон пiшедi» деген ?те орынды с?з бар. Б?л с?з мынадан шы??ан: ?аза? тарихы жаугершiлiкке толы. Сонды?тан ?аза? ?л д?ниеге келген к?нi «бiр сарбаз ?осылды, жаса? молайды, жауды жайратады б?л» деп ?уан?ан. Сонды?тан да ?лдан к?тетiн ал?аш?ы ?мiтi – ел мен жердi жаудан ?ор?айтын бiр батыр ?аза?ты? ма?дайына бiтсе екен деу. ?йткенi, оны? ?кесi, ?кесiнi? ?кесi ар?ы бабасы да о? жонып, сайысып ?ткен. Е? негiзгi ма?сат отаншылды? рух?а т?рбиелеу бол?анды?тан, о? пен сойыл?а, сада? пен бос мойын шо?пар?а балаларын баулы?ан.
Ендi «тон пiшедi» -ге келсек – ертедегi ?аза?та мата то?итын, киiм тiгетiн ?ндiрiс орны дегендер болма?ан. ?рмек ??рып, шекпендi то?ы?ан да, терiнi илеп, тон мен iшiктi тiккен де, киiздi басып, баспананы жаса?ан да, жаба?ыны жiпселеп, к?ктеп, к?пiнi тiккен де —?йел. Былайша айт?анда, б?рын?ы ?аза?ты? ?стi-басын б?тiндеген, с?ндеген де —сол. «Ана к?рген тон пiшедiнi» ?аза? осы?ан бола айт?ан». (А. Ж?нiс?лы. 9.).
Ер бала – ?кесiне, ?ыз бала – шешесiне ??сап, тартады, солардан к?рiп-то?ы?анын iстейдi, ме?гередi деген ??ымды бередi.

?КЕСІ ??РДАСТЫ? БАЛАСЫ ??РДАС

«Жездесi мен балдызыны?, же?гесi мен ?айнысыны?, бажаларды?, ??рдастарды? арасында?ы ?алжы? ерсi емес. Кейбiр жiгiттер ?кесiнi? ??рдастарымен де ретi келген жерде ?лкен адамны? жасын сыйлауды ?мытпай зiлсiз, же?iл ?алжы?дасып ж?редi», «?кесi ??рдасты? баласы ??рдас» дегенiмiз – осы». (М. Ниязбеков, 105.31).
«??рдастарды? ?йелдерi де ??рдас болып есептеледi. „?кесi ??рдасты? баласы ??рдас“ деп, оларды? балалары да ?зiлге араласып отырады. ??рдасты? ?алжы?дар бас?а т?ркi халы?тарыны? арасында кездесе бермейдi». (С. Кенжеахмет?лы, 43.217-218-б.).
?зiл-?алжы??а жуы? ж?ретiн хал?ымыз со?ан iлiк iздегенде, осы ма?ал?а ж?гiнедi. «?зiлi? жарасса, ата?мен ойна» ма?алы да содан ту?ан.

?КЕСІНЕ БАЛАСЫ КЕРУІШ ?ЙРЕТІПТІ

Б?л – ?кесiне баласы а?ыл ?йретiптi дегенге саяды.
«Керуiш – музыка аспабы (оны? пошымы сада??а ??сайды, астында жасты? а?ашы, екi басын шал?асынан кере тартып т?ратын б?рау а?ашы бар. Оны? шегi к?дiмгi шуда жiп бол?ан. Керуiштi „адырна“ деп те ата?ан. „?кесiне баласы керуiш ?йретiптi“ деген ма?ал содан ?ал?ан. Керуiшпен шабуыл?а ша?ыратын, жау?а шап?анда да соны азынатып, ай?ай-?и?у?а басатын». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.).

?ЛЕМНІ? ЖЕТІ КЕРЕМЕТІ

«?аза? хал?ы ?ана емес, ?лем халы?тары да жетi санын ?астерлеген. Бiздi? жыл санауымыздан ?ш ?асыр б?рын ?лы ?олбасшы патша Александр Македонский (Ескендiр З?л?арнайын) Кiшi ж?не Орта Азияны, Египеттi, О?т?стiк Индияны, т.б. елдердi жаулап алып, сол ??iрлерде ?зi к?рiп тамашала?ан ерекше с?улет ?нер ?лгiлерiне аса жо?ары ба?а берген. Кейiнгi заманда олар „?лемнi? жетi кереметi“ атан?ан». (Ж. Кейкiн, 42.).
Сол уа?ыттары «?лемнi? жетi кереметi» дегенде, мынандай с?улет ?нер ?лгiлерi ауыз?а iлiгетiн:1.Мысыр пирамидасы. 2.Вавилон-ны? аспалы ба?ы.3. Ертедегi Артемида храмы.4.Олимпиада?ы Зевстi? м?сiнi.5.Галикарнаста?ы Мавсол патшаны? табытханасы.6.Жерорта те?iзi аралында?ы Гелиосты? (К?н ??дайы) ?оладан жасал?ан м?сiнi. 7. Александрия манары.
Б?гiнде бiр та??ажайып ??рылыс?а ба?а бергенде, «?лемнi? жетi кереметiнi? бiрi» деп та?дай ?а?атынымыз содан ?ал?ан.

?ЛЕМНІ? СЕГІЗІНШІ КЕРЕМЕТІ

«?лемнi? жетi кереметi» деген ??ымды бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi III ?асырда Жерорта те?iзi жа?алауында?ы халы?тар ?алыптастыр?ан екен (?ара – «?лемнi? жетi кереметi»). ?асиеттi де тылсым жетi санымен байланыстырылып, ежелгi д?ниенi? ау?ымымен ?лшен-генiмен, б?л ??ым к?нi б?гiнге дейiн ?згерiссiз жетiп отыр.
?йткенiмен, жетi кереметтi? ?атарына ?лемнi? бас?а б?лiгiндегi, я?ни, Азия, Еуропа, Америка, Африка ??рлы?тарында?ы к?птеген ?ажайып, ау?ымды ??рылыстар кiрмей ?ал?ан. Америкада?ы инктердi? пирамидаларын, ?лы ?ытай ?ор?анын, ?ндiстанда?ы Т?ж – Махалды, Александрия кiтапханасын, ?лы?бек овсерваториясын, Пальмира, Петербург, Венеция ескерткiштерiн ж?не та?ы бас?аларды да кереметтердi? ?атарына жат?ызу?а болар едi. Ал ?зiмiздегi а?ыз?а айнал?ан Отырар кiтапханасы, ?ожа Ахмет Иассауи мавзолейi де сондай ?ажайыптарды? ?атарында емес пе.
Сол себептен де ?рбiр елдi? жергiлiктi т?р?ындары ?здерiндегi та??ажайып ескерткiштердi ?лгi ретiнде ба?ала?ысы келгенде, оларды жо?арыда?ы жетi кереметтi? ?атарына ?ойып д?рiптейтiн бол?ан. Содан барып «?лемнi? сегiзiншi кереметi» деген т?ра?ты тiркес ?мiрге келген екен.

?Л – МИСА?ТАН БЕРІ М?СЫЛМАНМЫН

Б?л с?з тiркесi «?лiмса?тан берi…» деп те айтылады. Д?ние жаратыл?аннан, бая?ыдан берi немесе д?ние есiгiн аш?аннан, ту?аннан берi… дегендi бiлдiредi.
«Б?л о?и?а адамдар ?лi ф?ниге келмей т?р?анда Алла к?ллi адам рухтарын жинап алып, «Мен, сендердi? Раббылары? емеспiн бе? – деген с?тте олар: «И?, ?лбетте» деген. (Сонда Алла) ?иямет к?нi: «Б?дан хабарымыз жо? деме?дер», – дейдi (А?раф, 9/172). Я?ни, сол кезде барлы? рухтар перде болар т?ндерi болма?анды?тан, Алланы айдан аны? к?рiп мойынс?н?ан. ?аза?та «?л-миса?тан берi м?сылман-мын» деген с?з осыдан ?ал?ан». (99.).

?ЛІПТІ? АРТЫН БА?

Бiр iс-шараны? н?тижесiн к?т, асы?па, сабырлы бол дегендi ??ындырады.
«Араб алфавитiнде «а» орнына ?олданатын бас ?рiп «алиф» аталады. Бiз оны ?аза?шалап «?лiп» деймiз. ?ыпша?тарды? «?лiп» аталатын рулы? та?басы осы араб ?лiбi десек (солай деушiлер бар да), онда ?ыпша? руы Орта Азия?а арабтарды?, олармен бiрге ислам дiнiнi? келуiнен ?лде?айда б?рын ??рал?ан ел болып шы?ады. Олай болса, ?ыпша? «?лiбiн» арабтан алынды деудi? ?исыны жо?. Ендеше, ?ыпша?тiкi ?ай «?лiп»?
К?не т?ркiлерде «?лiп», «да?», «жеке» ма?ынасында да айтыл?ан. Мысалы, бал ашатын ??мала?ты? саны 41 болады. Сонда, ?ыр?ын ж?п?а, бiреуiн да??а санайды. Балды (болжауды) «ж?п» емес, «да?» шешедi. ??мала?шы 41??мала?ты ?шке б?ледi де, т?рт-т?рттен б?лшектеп, со??ы б?лшектен «ма?дай» аталатын ?стi?гi ?атарын, ортасынан «белдеу» аталатын орта ?атарын, т?меннен «ая?» аталатын со??ы ?атарын шы?арады. Солай б?лшектегенде «?лiп» ?ай ?атарда т?рса, ??мала?шы балды со?ан ?арап айтады. ?аза?ты? «?р iстi? а?ырын к?т» деудi? орнына «?лiптi? артын ба?» деуi осыдан. ?ыпша?тарды? ?лiбi осы болуы м?мкiн». (С. М??анов, 77.).

?ЛІПТІ ТАЯ? ДЕП БІЛМЕЙДІ

«…Ол кездегi ?аза? алфавитi арабша едi ?ой, оны? ал?аш?ы «а» ?рпiн «?лiп (алиф) деп атайтынбыз, «?лiп» – жо?арыдан т?мен ?арай тiк тарт?ан сызы? та (?аза?ты? о?ыма?ан адамды «?лiптi тая? деп бiлмейдi» деуi содан…» (С. М??анов, 78. 99-б.).
Сауатсыз деген ма?ынаны бередi.

?Р БАЛАНЫ? ?ОЛЫНДА БІР ША?ЫЛДА?

«Ша?ылда? – екi асы? жiлiктен жасал?ан ойыншы?. «?р баланы? ?олында бiр ша?ылда?». (Б. ?ыдырбек?лы, 69. 95-б.).
Б?л м?тел балалар ойыншы??а ?ары? болыпты ?ой деген ойды а??артады.

?РБІР БАЛА АНАСЫНЫ? БІР ТІСІН АЛАДЫ

«Тол?а? ?ыс?анда, ?йелдi? бiр м?шесiн ерекше ауырта келедi. М?селен, оны? тiсi ауруы м?мкiн. Тiлiмiздегi «?рбiр бала анасыны? бiр тiсiн алады» деген ма?ал осыдан ту?ан. Б?л – «тiс тол?а?» деп аталады. Осылайша анасыны? тiзесi ауырып белгi берсе, «тiзе тол?а?, желкесi ауырса, «желке тол?а?, т.с.с. ?шырасады». (Б. ?лiм??лов, 21.).
?рбiр бала анасына бейнет те ?келедi деген ма?ынада ??ынылады.

?Р ХАННЫ? Т?СЫНДА БІР С?Р?ЫЛТАЙ

«Жетiсуда Шы??ыс ?улетiнен т?релiк еткен Тезек т?ре а?ынды??а, ?нерге бой ?р?ан адамны? бiрi бол?ан. Оны? С?йiнбаймен айтысында:
Т?сында Абылайды? Б??ар жырау,
Хан ?бiлдi? кезiнде Т?бек т?р-ау.
«?р заманны? бар дейдi с?р?ылтайы»,
С?р?ылтайым менi? де екен мынау, —
дейдi.
?аза?та «?р ханны? т?сында бiр с?р?ылтай» деген м?тел бар. Хал?ымызды? ?олдан?ан «с?р?ылтай» с?зiнi? ма?ынасы «ханны? ке?есшiсi, а?ылшысы, с?зiн с?йлейтiн дiлмар, а?ыны» дегендi бiлдiредi. Б??ар жырау – Абылай ханны? а?ылшы-ке?есшiсi, с?р?ылтайы болса, Тезек т?ренi? айтуына ?ара?анда, ?дiл ханны? с?р?ылтайы Т?бек жырау бол?ан. М?н-ма?ынасы м?лдем к??гiрт тартып кеткендiктен, казiргi жазушыларды? бiр?атары м?ны жа?ымсыз адамды сипаттайтын с?з ретiнде ?олдан?андары бай?алады. Тiптi б?л с?здi сын есiм (оны да жа?ымсыз сипатты бiлдiретiн) ретiнде ?олданушылы? та бар». (Р. Жарыл?асынов, 51.).
Б?гiнде б?л с?з тiркесi ?рбiр елбасшы, ?кiм, басты?ты? т?сында бiрен-саран халы??а жа?ымсыз, нашар, ата?-д?режесiне лайы?сыз ?кiмсыма?тар болатынын ме?зеп, керi ма?ынасында айтылып ж?р.

?СЕМПАЗ БОЛМА ?Р НЕГЕ,
?НЕРПАЗ БОЛСА? АР?АЛАН.
СЕН ДЕ БІР КІРПІШ Д?НИЕГЕ,
КЕТІГІН ТАП ТА, БАР ?АЛАН!

«Д?ние бiр алып ??рылыс, о?ан ?рбiр адам ?з ?лесiн ?осу керек деп т?жырымдайды: „?семпаз болма ?р неге, ?нерпаз болса? ар?алан, Сен де бiр кiрпiш д?ниеге, кетiгiн тап та, бар ?алан!“ дейдi. Абай а?ыл-парасатты д?рiптеп, ?ылым мен а?арту иделарын насихаттайды. Абайды? философилы? ой-пiкiрiнi? ?леуметтiк ма?ызы мен ал?а басарлы? м?нi, мiне, осында». (М. ?ани, 55.348-349-б.)
Ал, бiздi? ж?рт б?гiнде ?р кiмге бiр елiктеп, ?семпаз болу?а тырысатын сия?ты. Б?л т?рiмiзбен ?айда барып, не о?дырма?пыз?

Б
БАЙАНА, ?МАЙ АНА, МАЙ АНА

«Б?л та?ырып?а кейiннен келген Л. П. Потапов ар?уларды ар?ын руымен жа?ындастырады: «Прежде всего о племени аргу, в среде которого (ХІв.) бытовало слово baуat в значении «бог». Этнографиялы? деректер т?ркi-мо??ол халы?тарыны? Байана, ?май ана, Май ана деп атап ж?ргендерiнi? бiр ?ана ана ??дайы екенiн аны?тайды.
?аза?ты? iшiнде са?тал?ан «ой-бай» с?зiнi? семантикалы? ма?ынасы тек Байана ??ымы ар?ылы ?ана т?сiнiктi болады. «Ойбай» с?зi Байананы к?мекке ша?ыру, жалбарыну, толы? н?с?асы «Ой-бай-ана». Байана атыны? ?мтылуына ислам дiнiнi? тiкелей ы?палы бар екенiн к?ремiз. Шынды?ында да Сiбiр т?ркiлерiнi? ?лi к?нге есiнде ж?рген «Байана» ?аза?ты? iшiнде тек «Баян с?лу» немесе ода?ай «ойбай» т?рiнде са?талуы ислам дiнiнi? тiкелей ы?палыны? н?тижесi…
Байат – ??дай деген ма?ынада ар?у тiлiнде ?олданылады екен, кейiн б?л с?здер ?арахан ?а?анатыны? ?деби тiлдерiне енген… Байат, байата – еркек ??дай, ал байана ?йел ??дай ретiнде ?олданыл?ан болар.
К?не заманда «байана» ??ымыны? географиялы? ж?не этникалы? шекарасы Еуразия ??рылы?ын т?гел ?амтып жатты. Б?л ??ым тек т?ркi-мо??ол ?ана емес, ?ндi-еуропа, фино-угор, семито-хамит, т. б. тiл семьияларында ке?iнен тара?ан. Орыстар ?здерiнi? жырауларын «байан» деп атады емес пе? Бiра? с?здi? толы? м?нiн тек Орталы? Азия халы?тары са?тап ?алды». Е. Омаров, 180—181б.
К?не т?ркi мифологиясы бойынша, ?май ана – ?лы Даланы мекендеген т?ркi тiлдес халы?тарды? ?рпа? жал?астырушысы, береке-молшылы? т??iрiсi бол?ан. Ертеде ж?не б?гiнгi заманда да хал?ымыз келiн т?сiргенде, ?йелдер босан?анда, б?бектер мен аналарды? жебеушi пiрi ретiнде сыйынады: «Май ?улие! Майсыз барса? есiркер ?ай ?улие», «Менi? ?олым емес, Бибатпаны? ?олы» деген тiркестер соны? ай?а?ы.

БАЙ БОЛ, МОЛДА БОЛ!

«Бала кезде ?лкендердi? ?олына су ??й?анда, оларды? к?бiсi: «Бай бол, молда бол, балам!» – деп бата берушi едi. Ке?ес д?уiрiнде бiлiм алып, «Бай мен молданы ?ойдай ?у ?амшымен» деген с?здердi жаттап ?скеннен бе, «?п-?лкен кiсiлердi? м?нысы несi?» – деп а?-та? ?алушы едiм. ?се келе т?йсiнгенiм: бай бол дегенi – миы?да да, ?йi?де де бар болсын, т?рт ??была? сай болсын дегенi екен. Молда бол дегенi – бiлiмдi бол, а?ылды бол дегенi екен. Байды сара?, молданы арам деп насихатта?ан ке?ес идеологисы ?анша мы?ты болса да, ?аза?тар ?з балаларына Баймолда, Ба?тыбай, Молдабай секiлдi есiмдердi тегiн ?ойма?ан шы?ар-ау.
?рине, байлы? – м?рат емес, кедейлiк – ?ят емес. Жан байлы?ына не жетсiн». (А. ?ожа?лы. 9. 02.02.95).
И?, автор д?рыс ?орытынды жасайды, жан байлы?ына не жетсiн.

БАЙ?О?ЫР – ?АРЫШ АЙЛА?Ы

«Бай?о?ыр – ?стiмiздегi ?асырды? (ХХ-?асыр – К.О.) к?п атауларыны? бiрi – ?арыш ?асыры деп аталса, сол ?асырды? р?мiзi – осы Бай?о?ыр. Б?л р?мiзде екi?дайлы? ай?ын к?рiнедi. ?ткен мен келешек, ескi мен жа?а м?дениет, ?ылым мен ата д?ст?р осы мекенде ?штасады, оларды? арасында?ы ?айшылы?тар да осы жерде к?рiнедi. ?ыр?ыз жазушысы Ш. Айтматовты? „Боранды бекет“ повесiнде осы екi?дай сезiм барынша д?л бейнеленген». (С. ?ондыбаев, 9. 6.10.94.)
«Бай?о?ыр – ?арыш айла?ы» дегенде бiздi? к?з алдымыз?а шексiз ?арыш пен жердi? арасында?ы жолдарды? т?йiскен т?сы, бекетi елестейдi. ?ркениет ?зегi, ?а?пасы орталы?ы бiздi? ?асиеттi жерiмiзде екен ?ой. Тек соны ел игiлiгiне пайдалана алса? игi.

БАЛА ЖЕТІГЕ КЕЛГЕНШЕ
ЖЕРДЕН ТАЯ? ЖЕЙДІ

«– Бала деген жы?ылады, с?рiнедi, жердi? ?аттылы?ын бiледi, ?ауiп-?атер бар екенiн ??ады. Ысты? пен суы?ты сезiнедi, ащы мен т?ттiнi ажыратады, с?йтiп ж?рiп айналасын таниды. „Бала жетiге келгенше жерден тая? жейдi“ деп ?аза? соны айтады». (Б. Момыш?лы. 15.308-б.)
Бала с?рiнiп жы?ыл?ында, ??лап, жыла?анда, оны? ата-ана, жа?ын туыстарын осы м?телмен ж?батады.

БАЛА КІНДІК ШЕШЕГЕ ТАРТАДЫ

«?аза?та ерекше бiр ?адiрлi, ?згеден орны б?лек жанны? бiрi – кiндiк шеше. Сонды?тан да „Бала кiндiк шешеге тартады“ деп, с?бидi? кiндiгiн кiмнi? кесуi керек екенiне тал?аммен ?ара?ан. Бойында ж??ымсыз ?ылы?ы бар, немесе ауру-сыр?аулы, дiмк?с адамдар?а кiндiк кестiрмеген. Кiндiк шеше болу ?шiн келiншектi? енесiмен бiрдей жауапкершiлiк мiндеттердi мойнына алатын, ж?рiс-т?рысы ?дептi, ?олы iсмер, ?нерлi, мiнез-??л?ы жа?ымды болуы керек делiнедi. Б?л тiптi ?азiр, медициналы? т?р?ыда д?лелденген. ?йткенi, с?бидi? кiндiгiн кескен кiсiнi? био?рiсi бала?а берiледi екен. Я?ни, с?бидi? болмыс-бiтiмi кiндiк шешеге тартуы м?мкiн деген с?з б?л. Б?лкiм, со??ы кездерi ?аза? хал?ыны? генефондыны? ?згерiске ?шырауы кiндiктi ?зге ?лт ?кiлдерiнi? кестiргенiнен болса керек. ?йткенi, перзентханада кiндiк шешенi та?дап жатпайды ?ой. Бiра?, ?лт болаша?ын ойлайтын болса?, с?билерiмiздi? кiндiгiн ?зiмiздi? ?аза?ты? ?йелдерi кесу ?ажет екенiн де ойластыр?анымыз абзал». (13.)
Б?л м?телдi аналар босанатын ?йлерге iлiп ?ойып, д?рiгерлер тарапынан ?ада?аланып отырса болар едi.

БАЛА Т?РБИЕСІ – БАРША?А ОРТА?

«С?лем беру мен амандасу ?дептiлiктi? е? ал?аш?ы ?лiппесi. Н?ресте с?лем берiп, амандас?анда ?лкендер аман-с?лемдi жай ?ана ?абылдай салмайды. «Таудай азамат бол! К?п жаса!» – ал?ыстарын жаудырады.
М?ны? ?зi баланы ынталандыра, ??лшындыра т?седi. Ол ендi с?лем беруде, амандасуда ?ате жiбермеуге тырысады. ?лкендердi? жа?сы лебiзiн естуге ??мартады.
Егер бала с?лем берудi немесе амандасуды м?лт жiберiп алса, онда ?лкен кiсi жайлап ?ана ескерту жасап, аман-с?лем жасау?а м?жб?р етедi. ?азiргi кезде к?п айтылатын «Бала т?рбиесi – барша?а орта?» – дейтiн с?здi? т?п т?ркiнi осында болса керек. С?йтiп, ?аза? даласында бала т?рбиесi тек ?з ата-анасыны? ?ана мiндетi емес, д?йiм ж?ртты? орта? iсiне айнал?ан». (2).
Осы с?з тiркесiнi? м?нiне тере? ??iлмей, к?бiмiз ат?стi ?араймыз. ?кiнiштi-а?.

БАЛА ТІЛІ – БАЛ

«Бiр ?ызы?ы, … ?ытай деректерiнде: „Т?ркiлер баласын iске шалымды болсын деп, ?рбiр iсте алымды болсын деп, жа?а ту?ан с?бидi? та?дайына бал тамызады“, – деген жазбалар кезiгедi. „Бала тiлi – бал“, „та?дайынан бал там?ан“ деген с?здер бiзге к?не т?ркiлерден жеткенiнi? д?лелi, мiне осы». (М. Ахет. 47.4—15. 12. 2009.).
Былдырлап жа?а с?йлей баста?ан с?билер мен балдыр?андарды? тiлiнде ?лкендер ?шiн ?ызы?ты, к?лкiлi болып келетiн с?з ?олданыс-тары жиi кездеседi. Сол себептi оларды? к?лкiге кенелтетiн с?йкiмдi с?здерiн т?ттi бал?а те?еп, «Бала тiлi – бал» дейдi.

БАЛАНЫ Ж?РГЕГІНЕН БАУЛЫ

«Бесiк жырыны? б?рiнде ананы? ма?сат-м?ддесi негiзгi нысана ретiнде ?амтылады. Ана тiлiнен, ана арманына асатын ?лы м?рат жо?. Осы с?йiспеншiлiк бала ??ла?ына бесiгiнен енедi. Ер жетiп, ат жалын тартып мiнгенде баласыны? ?андай азамат болып ?суi – ана жырыны? ?айнары. Сол арман баланы ?ана емес, ты?даушыны да елiктiредi. ?лкен-кiшiнi? ж?регiне iзгiлiк ?ры?ын себедi. ?аза?ты? „Баланы ж?ргегiнен баулы“ дейтiнi содан». (?. Толыбаев, 95.201-б.).
Б?л м?телдi? «Баланы – бастан», «Баланы бесiктен баулы» деген н?с?алары да бар. Б?рiнi? ма?ынасы бiр, я?ни, бала т?рбиесiне ерте бастан к??iл б?л, жастайынан баулып-т?рбиеле деген ма?ынаны бередi.

БАЛАЛЫ?Ы? ?СТАСА, НА?АШЫ?А БАР

«?ай кезде де на?ашы мен жиеннi? ?зiлi жарасып отыр?ан. М?ндайда „Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар“ дейдi. Бай?а?анымыздай, на?ашы ж?рт жиеннi? еркелiгiн де, тентектiгiн де к?тере бiлген. На?ашылары да жиенiн ?т?ыр ?зiлмен т?йреп, жарасымдылы?ты, туыстар арасында?ы татулы?ты к?рсете бiлген». (А. Д?йсенбай?ызы, 9. 27.06—3.07.2013.)
«На?ашылы-жиендiлер кездескен жерде бiр-бiрiмен ?зiлдесiп, ойнап-к?лiп жатады. Жиен м?ндайда ?зiн еркiн сезiнедi. „Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар“ деген осыдан шы??ан». (С. Кенжеахмет?лы, 43. 207-б.)
Жиеннi? бал-балалы? ша?ы мен еркелiк д?уренiне на?ашы ж?ртты? ку?гер болып келетiнi рас. Дегенiмен б?л жерде на?ашы ж?ртты? жиен алдында?ы ысты? ы?ыласы мен ке? пейiлдiгi д?рiптелiп т?р?анын бай?ау?а болады. Осы орайда б?л тiркестi? «Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар, Жiгiттiгi? ?стаса, ?айны?а бар» деген толы? н?с?асын да айта кетейiк.

БАЛАПАННАН БАРШЫН?А ЖЕТТІ?

«– Б?ркiттi? е? ал?аш?ы ту?анын „балапан“ дейдi. Екi жасарын – „?ант?бiт“, ?ш жасарын – „тiрнек“, т?рт жасарын – „таст?лек“, бес жаса-рын – „м?збала?“, алты жасарын – „к?кт?бiт“, жетi жасарын – „?ана“, сегiз жасарын – „жана“, то?ыз жасарын – „майт?бiт“, он жасарын – „бар?ыт“, он бiр жасарын „баршын“ деп атайды. Тiлiмiздегi „бала-паннан баршын?а жеттi?“ деп жататын с?з – адамны? ?сiп-жетiлiп, кемелденуiн образды т?рде осылай те?еп айт?аны». (Б. Момыш?лы, 15.125-128-б.)
Негiзiнен ?ыздарды? бой жетiп, толыс?анын да осы с?з тiркесiмен д?рiптейдi.

БАЛ?АН, БАЛ?АН, БАЛ?АН ТАУ,
О ДА БІЗДІ? БАР?АН (К?РГЕН) ТАУ

«…?зiрше, ?аза? ауыз ?дебиетiнде са?тал?ан, мейлiнше ?аза?ты? скиф – са? д?уiрiне ?атысы бар бiр-екi на?ыл ж?мба? с?здерге то?тала кетейiк.
«Бал?ан, Бал?ан, Бал?ан тау, о да бiздi? бар?ан тау – дейтiн на?ылды, „?лы? ?рым?а кетсiн, ?ызы? ?ырым?а кетсiн“ дейтiн ?ар?ысты к?нi б?гiнге дейiн екi ?аза?ты? бiрi бiледi. Б?л „м?телдер“ бiз с?з ?ып отыр?ан заманнан берiректе шы?уы м?мкiн. ?йткенi скиф – са? ?рпа?тары варвар деген жалпы атпен кейiнiректе Бал?ан?а да, Римге де бiрнеше рет жоры?пен барып ?айт?ан». (Б. Адамбаев, 1.263-б.).
?иян т?кпiрдегi бiр елдi-мекенге немесе алыс шет елге барып, к?рiп-бiлгенiн жеткiзерде осы ма?ал?а с?йенедi.
Ал «?лы? ?рым?а кетсiн, ?ызы? ?ырым?а кетсiн» деген м?тел б?гiнде бас?а жа?а м?н-ма?ына?а ие болып, «?лы? – ?рым?а, ?ызы? – ?ырым?а» деген ?згерiске ?шыра?ан. Я?ни, ?л-?ыз ?сiрiп, оларды жетiлдiрген, ?йлендiрiп, жеке ша?ыра? к?терiп, шал?ып ?мiр с?рген отбасыны д?рiптегенде немесе той-?уаныштарда iзгi тiлек, бата ретiнде айтылады.

БАЛТА Т?СКЕНШЕ,Б?РЕНЕ ЖАЛ ТАБАР

«Б?л ма?алды „Балта шауып ?лгергенше, б?рене тыныс ала т?рады“ деген ма?ынада ??у керек». (М. ?лiмбаев.).
Б?л ма?ал ойлану?а, ке?есуге, а?ылдасу?а м?рсат, уа?ыт бар деген м?нде айтылады.

БАЛЫ? АУЛАЙ АЛМА?АН СУДЫ ЛАЙЛАЙДЫ

«Адамзат т?рмыс-салтында мал ба?ып, егiн егудi ?йренбей т?р?анда-а?, а?шылы?пен ?атар балы? аулаумен айналыс?ан. ?уелi балы?ты т?йы? жерге ?уып ?амап, ?олмен ?стап, шаныш?ы, найзамен т?йреп ?стаса, со?ынан ?айы?ты ойлап тауып, ?арма?пен аулауды, тор салуды ?йренедi. „Балы? аулай алма?ан суды лайлайды“ деген ма?ал ертеден ?ал?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.120-б.).
?олынан iс келмейдi, ?айта б?лдiредi деген ойды бередi.

БАР?АН ЖЕРІ? БАЛ?АН ТАУ—
ОЛ ДА БІЗДІ? К?РГЕН ТАУ
(Екiншi н?с?асы) *

Бiз бар?ан, барып к?рген жер деген ма?ынаны бередi.
«Бал?ан тау. ?аза? а?ыздарында кездесетiн а?ызды? тауды? аты.
Бар?ан жерi? Бал?ан тау —
Ол да бiздi? к?рген тау.
Б?л ?ле? жолдары а?ызды? ??гiмелерде жиi кездеседi, бiра?, ежелгi мифтiк ма?ынасы белгiсiз. Сарыар?ада осы аттас тау бар делiнедi.
Т?ркiлiк тарихи ареалда бiрнеше Бал?ан таулар бар. Бiрi – Солт?стiк-батыс Т?рiкменияда?ы Балхан таулары, екiншiсi – о?т?стiк европалы? Балкан таулары, ?шiншiсi – баш??рт жерiнде, Асылык?л ма?ында, Давлекан ауданында, т?ртiншi – Челябi облысында, Дема ?зенi а??арында, Куншак ауданында. Бал?антау туралы баш??рт эпосы – «Заят?лек пен Сус?луда» айтылады. М?нда?ы Бал?ан – байлы? символы, м?нда а?ны? барлы? т?рi мекен етедi, жiгiт пен ?ызды? молалары осы тауды? басында делiнедi.
Бал?ан – мифтiк жер?йы?, космосты?, таза ке?iстiктi?, жалпы ?аламны? моделi…». (С. ?ондыбаев, 62.16-б.).

БАРСАКЕЛМЕСКЕ КЕТТІ

«Барсакелмес – ?аза?станда осы аттас сор да, арал да („Барссакелмес“ ?оры?ы – К.О.) бар. Сондай-а? ертегiлерде б?л жер атауы жиi ?шырасады. Барсакелмес – ?мiр с?руге м?мкiн болмайтын, адам ?мiрiне ?ауiптi немесе ?те алыста орналас?ан жерлердi? жалпы образды? баламасы. К?нделiктi тiлiмiзде алыс?а, ?за? сапар?а кеткен адамды ?зiлдеп, „Барсакелмеске кеттi“ дейтiнiмiз де сонды?тан». (С. ?ондыбаев. 9. 6.10.99.)
Б?л с?з тiркесiн кейде ?аза бол?ан адам?а ?аратып та айтады.

БАРСА? СЫМБЫЛ ДА ЖО?

«Сымбыл – сыр?ауыл. Сыр?ауылдан айырмасы, жi?iшке ж?не к?сiпке ы??айлап дайында?ан а?аш. К?бiне уы? жасау?а ы??айлап, жас беректерiн, бостандарын ?ыр?ып, сопа басын ?ана ?алдыр?ан ?ш-т?рт жыл?ы б?та?. Берек, бостан – а?аш б?та?ы, ?рiмi. К?бiне теректi?, ?ара?айды? бостаны делiнедi. Талды? б?та?ы, тобыл?ыны?, алманы? берегi дейдi ?аза?. Б?л к?ндерi бостан да, берек те, ?рiм де ?мытылып, тiлiмiзде жал?ыз ?алып барады. Терек осал а?аш, оны? б?та?ыны? бостан аталуы да, б?лкiм, сонды?тан болар. «Бостаны бар-ды теректi?, болаты бар-ды беректi?» (Шалкиiз).
Терек пен кегейдi? ?ай т?рi болса да м?ндай к?сiби шаруашылы??а жарамайды. Сымбылды? сымбалдан айырмасы жал?ыз а?ашты?ы. «Барса? сымбыл да жо?» деген осыдан ?ал?ан». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.89-б.).
Б?л м?тел кейде «Барса? ба?ыр да жо?» деп айтылады. Барса? т?к жо? деген ма?ынаны бередi.

*Бал?ан, Бал?ан…» та?ырыпшасын ?ара?ыз.
.
БАТА

«Тiлiмiздегi «бата» с?зiнi? араб тiлiне де, ислам дiнiне де ?атысы жо?. Кейбiр зерттеушiлерiмiз б?л с?здi ??ранны? «фатиха» атты бiрiншi с?ресiнi? ?аза?шалан?ан т?рi дейдi. Б?лай деудi? ма?ыналы? т?р?ыдан да, дыбысты? ?згеру за?дылы?ы т?р?ысынан да ?исыны келмейдi. Байыр?ы араб тiлiнде «фатиха» – «кiтап ашар», «с?з басы», «??ранны? негiзi» деген ма?ына бередi. Ал ?аза? тiлiндегi «бата» с?зiнi? ма?ынасы м?лде б?лек.
Батаны ?детте ?арт адам, ?лкен орында?ы адам, жолы ?лкен адам бередi. М?ны? ?зi бата берудi? ислам дiнiндегi р?сiм-?алыбынан г?рi, к?шпелiлердi? Т??iрiлiк наным-сенiммен туында?ан д?ст?рiне жуы?тау. Аруа??а сыйыну, аруа?ты? назасына ?шырамау, сол ?шiн тiлек айту, ол тiлектi сол аруа?ты орында?ы адамны? айтуы к?шпелiлердi? байыр?ы кiсiлiк ?алыбыны? д?ст?рi екенi ай?ын. М?ны? д?лелiн ?згеден емес, сол «бата» с?зiнi? тiлiмiздегi ?олданысынан бай?ау?а болады: бата, батаг?й, батаг?йлiк, батадай, баталас, баталастыру, баталасу, баталы, батасыз, баташыл, терiс бата т. б. Мiне осы ??ымдарды «фатиха» с?зiмен шендестiрiп ?олдануды? ?исыны жо?. М?селен, «фатихалас» («баталас»), «фатихаласу» («баталасу»), «фатихадай» («батадай») деген тiркес-??ым ислам ?алыбына м?лде жат…
Демек, байыр?ы салт-д?ст?рiмiздi, кiсiлiк ?алыптарымызды ?ит етсе болды ислам дiнiнi? ?анжы?асына б?ктере салу, т?птен келгенде, ?зiмiздi ?зiмiз жабайы етiп, тексiз, д?ст?рсiз етiп к?рсетудi? бiр т?рi болып шы?ады. Т??iрiлiк наным-сенiм ?зге дiндерге ?ара?анда ?мiр-дегi моральды?-этикалы? дегдарлы?ымен, ?леуметтiк-экологиялы? ?мiрмен ?ндес демократиялы? сипатымен ерекшелiнедi. Бiздi? халы?ты? рухани болмысы ?асырлар бойы осындай ?рдiс негiзiнде т?рбиеленген». (А. Сейдiмбек, 94. 87-88-б.)
Бата с?здi? ислам дiнiне дейiн де халы? д?ст?рiнде бол?анын фольклоршы ?алым С. Нагимовты? келтiрген мына дерегi де растай т?седi: «Бата с?з тек ?аза? ж?ртында ?ана емес, т?ркi-мон?ол халы?тарында ба?зы заманда д?ст?рге, салт?а айнал?ан. Бурят елi м?ны «юролы», ал алтайлы?тарда «ал?ышы» немесе «ал?ыш сос», мон?олша «еролы» деп аталады…
Мон?ол хал?ыны? салт, жорасында, атап айтса?, киiз басу, ж?н ??деу, а??а шы?у, ??да т?су, ?ыз ?зату, келiн т?сiру, некелесу, отау тiгiп, ша?ыра? к?теру, жа?а ??рыл?ан киiз ?йдi жабды?тау – бата с?зсiз ?тпейдi екен…
«Мон?олды? ??пия шежiресi» кiтабында?ы:
Ас?ар таудай алып бол,
Атпа? к?ндей жары? бол, —
деген жолдар да жа?сы лебiзге, iзгi сезiмге толы». «А? бата», «Жазушы», 1992ж., 7б.
Жо?арыда атал?ан халы?тарды? б?рi ?аза?тармен к?неден келе жат?ан ?оныстас, к?ршiлес елдер. Со?ан ?арамай оларды? дiндерi ислам?а жуы?тамайды: буряттар мен мон?олдар – будда, лама дiнiнде, алтайлы?тар – христиан. Ал, «Мон?олды? ??пия шежiресi» – ислам дiнiнi? «иiсi м?рнына барма?ан» Шы??ысхан, шаманизм заманында?ы кiтап.
Ал, бата, тiлек – б?рiнде орта?. Ендеше, бата, тiлектi? негiзi ?айда жатыр?

БАТЫР БІР О?ТЫ?,БАЙ БІР Ж?ТТЫ?

«?ой шаруашылы?ында, жалпы мал шаруашылы?ында е? ?иын, ?ауiптi кезе? ?ыс кезе?i, оны? е? ?атерлiсi – ж?т деген жа?дай. ?ар ?алы? т?сiп, арты жа?быр?а айналып, со?ынан к?н суытып кетсе, ?арды? бетi м?з болып ?атып ?алады. ?ой ?з бетiмен жайыла алмайды да, ашты??а ?шырайды. Б?л жа?дайда ?уелi жыл?ыны жаяды, оны? т?я?ы мы?ты, ?арды б?зып, ол же?iл ж?т?а ?иналмайды. Жыл?ыны? со?ынан ?ойды жаяды, с?йтiп, малды ?ыстан аман алып шы?ады. Бiра? аяз ?атты болса, б?л амал да жарамайды. Онда к?шуге тура келедi. Егер к?шiп, ш?бi мол жерге жетсе, ол жа?сы. Ал о?ан шама келмей, ж?т ауыр болса, ?аза?ты? малы ж?тты? ??рбаны болады. Мы??ыр?ан байлар барлы? малдан айырылып, жалшылы??а жалданып кететiн жа?дайлар кездескен. „Батыр бiр о?ты?, бай бiр ж?тты?“ деген ма?ал осыдан ту?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.).
Мына алма?айып д?ниеде б?гiн бар болса?, ерте? жо? болуы? о?ай деген ма?ынада айтылады.

БАТЫРДАН – САУ?А,А?ШЫДАН – СЫРАЛ?Ы

Бiреудi? олжасы мен табысынан сый д?меткен жа?дайда, осы с?з тiркесiн ауыз?а алады.
«Батырлар олжалы орал?анда, оларды? ?олында?ы олжаны? бестен бiрi хан?а тиесiлi болады да, ?ал?аны со?ыс?а ?атыс?андар?а ?лестiрiледi. Со?ыс?а, жоры??а ?атыс?андар олжадан сау?а с?рап алады. Немесе т?т?ын?а т?скен адамдарды? бiрiн, т?т?ын батырларды да ?арсы жа?ты? адамдары сау?а с?рап, оларды бас бостанды??а шы?арып алу м?мкiндiгi мен х??ын пайдалан?ан. М?ны сау?а с?рау дейдi. Кейде же?iлген жауынгер ?з басын ?стiп с?рап алып, бостанды??а шы??ан немесе ауыр жазасын же?iлдеткен. Басын аман алып ?алуды? б?л жолын бас сау?алау дейдi.
Ал а?-??с аулап, олжалы орал?ан а?шыдан олжасыны? бiр б?лiгiн с?рап алу салтын – сырал?ы деп атайды.
«Батырдан – сау?а, а?шыдан – сырал?ы» деген с?з содан ?ал?ан». (-)

Б?ЙТЕРЕК

«Б?йтерек. ?алам моделiнi? бiр на?тыланып к?рсетiлген н?с?асы ж?не ?аламны? ?ш д?ниесiнi? кiндiк – осi, жал?астырушысы.
?азiретi ?али тауында
Дара? деген а?аш бар. (?аша?ан).
«Ертегiлер» жина?ынан бiз б?йтерекке ?атысты то?ыз рет ?айталанатын трафареттiк сюжеттi есептеп шы?арды?. Сол сюжеттер бойынша б?йтеректi? образын аз да болса жина?тап к?рсетуге болады.
Бiрiншiден, б?йтерек ?аламны? орталы?ы болып табылатын киелi жерде, киелi б?ла? ?асында орналасады. Ол ?ш д?ниенi жал?ас-тырушы, т?бесi – аспанда, тамыры – жер асты д?ниесiнде орналас?ан. Екiншiден, б?йтеректi? екi полюсiнде алып ?ара??с пен жылан – айда?ар бар, олар дуалистiк ?арама-?арсылы?ты? т?л?алануы болып табылады. ?шiншiден, б?йтеректi? т?бiнде белгiлi бiр мифтiк – киелi процесс ?тедi, б?л – шаманды??а байланысты. Осы жерге батыр келiп жыланды ?лтiрiп, ?ара??с балапандарын ??т?арады, сол е?бегi ?шiн ?ара??с батырды бас?а д?ниеге ?ткiзедi. Б?л т?р?ыда б?йтерек – ?аламдарды? есiгi болып табылады. Б?йтерек ?аламды? а?аш ретiнде бас?а мифтiк д?ст?рлерде де тара?ан. Мысалы, скандинав мифiнде осындай а?аш Иггдрасиль, саха – якуттарда пай?айы? деп аталады. Б?йтерек с?зiнi? этимологиясы б?й – «байыр?ы, т?пкi, ал?аш?ы, бiрiншi», терек – «тiрiг» с?здерiнен ??ралып, «?мiр берушi», «ал?аш?ы ?мiр» дегендi бiлдiредi.
Балама атаулары – дара?, дарау, дара». (С. ?ондыбаев, 62.18-19-б.).
?азiргi кезде б?йтерек ??ымы – мы?ты дi?гегiмiз, тiрегiмiз, ?йыт?ымыз деген ма?ынаны да бередi.

Б?ЛЕДЕН МАШАЙЫ? ?АШЫПТЫ

«Б?леден машайы? ?ашыпты». Б?л арада?ы машайы? с?зi араб тiлiндегi «шейх» -тi? к?пше т?рi. Ал машайы? «?арт, ?ария» («Арабско-русской словарь». М., 1962, 533-бет). ?збек тiлiнде машойих – «дiн ?ызметкерi», ?ыр?ызша машайы? – «та?уа, дiн т?рбиесiн ?стаушы (адам)». ?аза? тiлiнде де сол ма?ыналарды ж?не «?улие-?нбиелер жерленген к?не мазарларды? шыра?шысы, к?тушiсi» деген ма?ынаны (?ар. Ш. У?лиханов. Шы?., 129) бiлдiредi. Белгiлi диалектолог ?алым Ж. Болатов Семей облысыны? Абай, Ш?бартау аудандарында шай?ы – «?ожанасыр кiсi», «ала??асар», шай?ы мiнез тiркесi – «мiнезi ш?лкес, ?ия??ы» дегендi бiлдiредi деп к?рсетедi. (?. Керiмов, 51.).
Б?л м?тел бiреуге тиiскiсi кеп, т?ртiншектеп ж?ретiн ?ия??ы, к?п с?здi мылжы?, п?ле?ор адаммен айтысып-тартысып жатудан г?рi, к?зiне к?рiнбей, ?ашып ??тыл?ан абзал деген ауыспалы ма?ынаны бiлдiредi.

БЕЗІ ЖО? ЕШКІ ПЫША?ТЫ ТАБАДЫ

«Бабаларымыз малды? к?йлiлiгiн сауырына, бауырына, жауырына ?арап айыр?ан. Жай уа?ытта ешкiнi? семiздiгiн айыру м?мкiн емес. Оны ешкi ба?ушы шекшектер жа?сы бiлген. Ешкiнi? б??асында екi безi болады. Жай уа?ытта ол к?зге к?рiнiп т?рады. Ал мал семiргенде ?олды? ж?дыры?ындай май?а к?мiлiп кете барады. „Безi жо? ешкi пыша?ты табады“ деген м?телдi? тура ма?ынасы осындай». (Т. Майбас, 31. 25.06.2014.)
Безi жо? семiз, ?о?ды ешкi со?ым?а кетедi, сою?а жарайды деген ма?ынаны бередi.

БЕЙШАРАНЫ Ж?НДЕЙ САБАПТЫ

«…Киiз басу дегенi? ?лкен бiр мереке болатын. ?уелi ауылды? ?ыз-келiншектерi киiз басатын ?йге ж?н сабау?а жиналады. ?р?айсысыны? ?олында жi?iшке ?ат?ан ыр?айдан не тобыл?ыдан алын?ан екi сабау болады. Орта?а терi тула?ты т?сеп, ?стiне бiр ??ша? к?зем ж?ндi тастайды. Содан со? ?ыз-келiншектер айнала тiзерлеп, ал?а-?отан отыра ?алып, ?ос ?олында?ы сабаумен тула?ты? ?стiндегi ж?ндi сабау?а кiрiседi. ?аза?та ?лдекiм бiреуден тая? жеп ?алса, „бейшараны ж?ндей сабапты“ дейтiн с?з осыдан ?ал?ан». (Н. ?азыбеков, 56. 96-б.).
Киiз бiрт?тас, бiртегiс болып шы?у ?шiн, о?ан арнал?ан ж?н-ж?р?аны алдымен сабап, т?тiп ж?мсартып, ?опсытып алатыны да белгiлi. Содан келiп, момын, ?ор?ансыз адамдарды ?рып-со??анда немесе ?рсып жер-жебiрене жеткенде «ж?ндей т?ттi», «ж?ндей т?тiп жедi» деген с?з тiркестерi де пайда бол?ан.

БЕРГЕН ?ЙДЕ – БЕРЕКЕ,
БЕРМЕГЕН ?ЙДЕ БІТЕ БАР

«Жо??а ж?йрiк жетпейдi, бар болса, берген жа?сы. „Жасыр?аны? жо?алар, бергенi? оралар“, – деп отырушы едi ?жем мар??м. Ол кiсi: „Берген ?йде береке бар. „Берекем“ деген – перiштенi? аты. Бермейтiн ?йде бiте бар, „бiте“ деген – шайтанны? аты. Пи?ылы т?зу адал адамны? бергенiнi? есесiн Алла ?зi толтырады. Кiргеннi? берекесiн перiштелер ?ор?ап т?рады. Пейiлден ортайма?дар, м??таж?а ?ол созудан танба?дар“, – деп отырушы едi рахметлiк. Айналып келгенде м?ны? б?рi – хал?ымызды? даралы?ы мен дар?анды?ы»… (Б. Момыш?лынан. 15.67-68-б.)
М?нда?ы бiте деп отыр?аны к?нерiп ескiрген, т?рып ?ал?ан киiм мен ж?нге, м?лiкке т?сiп, оларды кемiрiп б?лдiретiн ж?ндiк – к?йенi, ??ртты (моль) айт?аны. И?, «бермейтiн ?йде» жат?ан ондай зат, м?лiктерге бiте, к?йе т?сетiнi рас ?ой.

БЕС БИЕНІ? САБАСЫНДАЙ

«Жа?сы ?рi ?лкен деген саба* бес жыл?ыны? терiсiнен жасалады. Зор денелi не еттi-же?дi адамды «бес биенi? сабасындай» екен деген с?з осыдан шы?са керек.
«Т?рт жыл?ыны? терiсiнен сабаны? т?рт ?абыр?асы шы?ады, оны сабаны? бойы деп атайды. Сабаны? бойы трапеция т?рiздi пiшiледi. Ал бесiншi жыл?ыны? терiсiнен сабаны? т?бiн шаршылап тiгедi.
Болып-толып, кемелiне келген адам?а «сабасына келiптi», ал ашуы басыл?ан адамды «сабасына т?сiптi» деген те?еу бар тiлiмiзде. Ал сондай-а? осы?ан байланысты хал?ымызда «Жал?ыз а?аш пана болмас, жал?ыз бие саба болмас», «Бес биенi? сабасы, бес к?н сауса? толмайды, жаманды ?анша ма?таса?, жа?сылардай болмайды» деген м?тел болса, Б?хар жырау: «Б?йбiшеге жарасар емiздiктеген сабасы, келiншекке жарасар емшектегi баласы», – деген екен. (Д. Шо?пар?лы, 9.).

БЕС ЖА?СЫ

Бес жа?сы – ?алы?мал немесе кiсi ??ны ретiнде т?ленетiн д?ние-м?лiктi?, малды? е? ба?алы, басты деген бес т?рi. «Бес жа?сыны» кейде «бас жа?сы» деп те атайды. Б?л «жа?сыларды?» т?рi ?р жерде ?р т?рлi: бiр жерлерде о?ан нар т?йе, ж?йрiк ат, ?алы кiлем, алмас ?ылыш, б?л?ын iшiк енсе, екiншi бiр жерде т?зу мылты?, берiк сауыт, б?йге аты, малда?ы арты? т?йе ж?не бiр сырт киiм жатады. Кейде м?ндай жа?сы аттар болма?ан жерде ?р жа?сыны? орнына т?рт iрi ?араны немесе келiсiм бойынша бас?а малды да, б?йымды да ата?ан…

*Саба – ж?нiн ?ыр?ып, ыс?а салып, жыл?ы терiсiнен жасал?ан ?ымыз ашытатын ыдыс.

БЕС ТА?БАЛЫ ?ЫПША?

Орта ж?з ?ыпша? тайпасыны? ??рамында?ы ?зын, торы, к?лдене?, б?лты?, ?арабалы? руларынан ?рбiген ?рпа?ты жина?тап, «Бес та?балы ?ыпша?» деп атайды. Шежiре дерегi бойынша ?ыпша?тан – С?лiм алып, одан – К?бек алып, одан – М?йiздi, одан – Сары абыз, одан – «бес та?балы ?ыпша?» атан?ан ?зын, Торы, К?лдене?, Б?лты?, ?арабалы? ту?ан.
Шежiре дерегiнi? келесi бiр н?с?асы ?ыпша? – Атансопы – ??л-ан-?ытай – С?лiм алып – М?йiздi Сары абыз – То?тарбай – ?обылан-ды – Б?генбай – ?аншошай – ?арад?? – ?арамерген деп келедi де, осы ?арамергеннен бес та?балы ?ыпша?ты ?рбiтедi. Б?л деректегi адамдарды? басым к?пшiлiгi ?аза? фольклорында?ы (жыр, ертек, а?ыз) белгiлi кейiпкерлер екенi назар аударады». (А. Сейдiмбек, 93. 434-б.)

БЕС?ОНА?

«Белгiлi бiр ж?лдызды? батуынан келесi жыл?ы батуына дейiнгi уа?ытты олар (есепшiлер) бiр жыл деп алды. Б?л аралы?та 365 к?н болатынын есепшiлер жа?сы бiлдi. Осында?ы 360 к?ндi шартты т?рде 12 ай?а б?лiп, ?р айда 30 к?н болады деп белгiледi. ?ал?ан 5 немесе 6 к?ндi он екi ай?а ?оспай, бала? к?н немесе бес?она? деп атады». (М. Ыс?а?ов, 104. 220-221-б.).
Бес?она? ж?лдыздар ауысар кезде ?тетiндiктен, бiр к?н боран, бiр к?н сыр?ыма, ?атты жел болып, ауа райы ??былып т?рады. Сол себептi бес?она? кейiн келе амал атына айналып кеткен.
?ыс пен жазды? ?а? ортасында?ы (17—21 – наурыз аралы?ы) «т?ске дейiн м?йiз, т?стен кейiн киiз» болып т?рып алатын «бес?она?ты» есепшiлер «Жуанны? жi?iшкерер, жi?iшкенi? ?зiлер т?сы» деп т?сiндiрген. ?аза? б?рын осы ?лараны ?ткiзбей жолаушы ж?рмеген, к?шпеген, жиын-той жасама?ан, мал сойып, ?она? ша?ырма?ан.

БЕС ТО?ЫСТЫ? БЕТ ЖУАРЫ

«Наурызды? со?ында шаруа?а жайлы жа?дай ту?ызар 5—10 к?ндiк жауын-шашынды амал – Бес то?ысты? бет жуары. Б?л ай – ит шуа?, кемпiр шуа?, ескек желдi ай. Наурызда ?ркер туа та? атады». (Ж. Кейкiн, 42.).

БЕСІКСІЗ ?ЙДЕ БЕРЕКЕ ЖО?

Б?л – баласыз ?йде береке жо? дегенi.
«?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етедi. Себебi, бала – ?мiрдi? жал?асы, отбасыны? жемiс берер г?лi, берекесi, ерлi-зайыптыларды? тiреу-дi?гегi. Сонды?тан да ?аза? хал?ы „Бесiксiз ?йде береке жо?“ деп ой топшыла?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.).

БЕТКЕ ?СТАР

«Ендiгi ??гiме мейлi ханзада Сы?лы немесе Нулы болсын, бiз айтып ж?рген еш ?аза? тайпаларыны? ??рамында аты жо? са? ханзадасы болсын, ?йтеуiр б?гiнгi ?абыр?алы ?аза? хал?ыны?, д?ниеж?зi м?дениетi алдында бетке басар байлы?ы, ?лтты? ма?танышы, рухани азы?ы, алтын тамыры екендiгi аны?». (С. ?мiрбек?лы, Г. Айтжанбай, «Ай?ын», 09. 01. 2015.).
«Бетке басу» с?з тiркесi, «адамны? айыбын, мiнiн, кемшiлiгiн бетiне айту, к?зiнше ашы? м?лiм ету» деген ма?ынаны бiлдiредi. ??гiмеге ар?ау болып отыр?ан ханзадаларымыз бiздi? бетке басар мiнiмiз, кемшiн т?сымыз емес, тамыры тере? тарихымызды паш ететiн ?лтты? ма?танышымыз. Ендеше, б?л жерде «бетке басар» емес, керiсiнше, «?лгi т?тар, ма?тан етер» деген о?ан кере?ар ма?ынада ж?мсалатын «бетке ?стар» тiркесi ?олданылу?а тиiс едi. ?аламы т?селеген, к?п жылды? т?жiрибесi бар, тiлдi т?уiр бiледi деп саналатын белгiлi журналист ?рiптестерiмiздi? осы с?з тiркестерiнi? ма?ынасын айырмады деуге сену ?иын. Алайда, газет бетiне тай?а та?ба бас?андай жазыл?ан с?тсiз ?олданыс к?зге ?рып-а? т?р». (Ш. ??рманбай?лы, 9. 5—11. 11. 2015.).

БЕТІНЕН БОЗДА?Ы А?ЫП Т?Р

«Бозда? к?ктемде ж?нi к?зелген т?йе жануарыны? терiсi ?стiне к?с?ыртысы сорланып, т?з т?рiздi бiр зат бетiне жа?ыл?андай к?рiнедi. Т?йе терiсiнi? к?с?ыртысында?ы осы ре?дi ?аза? тiлiнде бозда? деп атайды. Адамны? ?арны ашып, к?йi кетiп, ?лсiреген кезде, бет ?лпетi, ??-т?сi ?згерiп, ?аны ?ашып, бозарып, с?рланып, бетi ша?ыттанып, бет т?гi ?рпиiп к?рiнген сол с?тiн ?аза?тар „бетiнен бозда?ы а?ып т?р“ дейдi. Б?л жал?аннан ?ыршын кеткендердi „бозда?“ дейдi. Бозда? – кiн?сiз, кiршiксiз жас, таза жастар, с?ттен а?, судан т?ны?тар». (Ж. Бабалы??лы, 24.222-223-б.).
Бетiнен бозда?ы шы?ты деген т?рi де бар. Т?р-кескiнi б?зылып, ??i ?ашып, жа?дайы болмай т?р деген ма?ынада.

БЕТІ? ТІЛІНСІН

«Империя болып ?асырлар бойы дамы?анды?тан, Хун ордасында ?ата? т?ртiп бол?ан. Кiмде-кiм ?рлы? ?ылса, ?лде бас?а бiр ?ылмыс жасайтын болса, б?дан былай ондай iстi жасамас ?шiн ?лгi айыпты адамны? бетiн тiлетiн бол?ан. Тiлiнген жер ?мiр бойы тырты? болып ?алады, демек бiр кезде жаса?ан ?ылмысы мен ?иянаты б?кiл ?мiрiнде к?рiнiп ж?редi. Ондай адам екiншi ?ылмыс жасау?а батылы бармайды, себебi келесi жаза – ?лiм. Сонды?тан осы к?нге дейiн ?аза? арасында ?рыс?анда, ?ар?а?анда „бетi? тiлiнсiн“ деп айтады. Мiне, сол заманмен тiкелей жал?астырып т?р?ан ?дет-??рыпты? бiрi – осы». (С. ?тенияз, 84.48-б.).
Ашу, ызалы жа?дайда негiзiнен ?йелдер тарапынан айтылатын с?з.

БОЗДЫ ЖЕРДЕ БОЗ ЖЫЛ?Ы СЕМІРЕР

«Боз от – бидайы?, бетеге, ?о?ырбас, изен, ебелек, та?ы бас?а шабынды? ш?птердi? жалпы атауы. „Бозды жерде боз жыл?ы семiрер“ деген ма?ал осыдан шы??ан. Бетегелi жондар, ?ауданды ойпаттар жыл?ы?а ?олайлы». (Ж. ?мiрханова, 37.).
Б?л ма?алды «бозды жерде боз жыл?ы ?ана семiрер деп тура ма?ынада емес, жалпы жыл?ы малы бозды жерде семiредi, ?о? жияды деп ??у керек.

БОЗ?ЫРАУДЫ? АМАЛЫ

«Боз?ырауды? амалы. ?аза? с?здiгi бойынша „боз?ырау“ деп, ?ара к?зде а?ащты? б?та?тарында, ш?птi? бетiнде болатын ?ырбы?ты айтады. ?азан айыны? 20-21-лерi шамасында к?н райы сал?ындай бастайды. Б?л суы?та ал?аш рет к?ктi ?сiк шалып, су бетiне ?айма? м?з т?рады. Осы айды? 20-25-i шамасында?ы ?арды? к?рiнуiн „?ш?ын“ деп ата?ан. ?ыс ?за??а созылатын жылдары ?арашаны? 4-5-iнде ?ар т?сiп, жатып ?алады. Осы айды? 17-19-ы шамасында ?ай жылы болмасын жылымы? болып, кейде жа?быр жауатынын халы? есепшiлерi к?нi б?рын ел-ж?ртты хабардар етiп отыр?ан». (Г. Исаева, 9. 24—30.09.2015.).

БОЙ ЖАСАДЫ

Адамны? ?айтыс болар, ?зiлер алдында?ы к??iл к?терiп, сергек ?алып?а т?суi.
«…?лген адамнан келер ешбiр ?ауiп жо?, тiрi адамнан ?ор?у керек. Жаны ?шып кеткен мар??м тiрiлердi? ?ам?орлы?ына м??таж болып ?ана жатады. Мен майданда ?лiмдi к?п к?рдiм. ?лiмнi? бетiне тура ?арап ж?рдiм. Талай бозда?тар к?з алдымда жан ?здi. Жаралы болып ?ансырап жатса да, алда ?мiрi бар адам мен татар д?мi таусыл?ан адамны? к?з?арастары екi б?лек болады. Мен соны ???ан адаммын. ?аза?та „бой жасады“ деген с?з бар. К?п адамдар ба?и?а аттанарда бiр к?н бе, бiр са?ат па, бiр с?т пе – былай?ы адамдар?а т?уiр бола баста?андай к?рiнедi. Мен еш?андай с?уегейлiк жаса?ан жо?пын, ??ты? ба?..» (Б. Момыш?лы.15. 318-б.)

БО?ЫРАУ

«Бо?ырау – к?здi? ?ар жауып, суы? т?се баста?ан кезi. К?здi? б?л мезгiлi Сары ж?лдызды? (Есек ?ыр?ан) к?кке к?терiлiп, жер-к?ктi? суыта бастайтын, жер бетiне ал?аш ?ырау т?сетiн кез. Мал ая?ы ?ыстау?а iлiгiп, к?йекке т?сетiн уа?ыт. ?аза?станны? кейбiр айма?-тарында (Орталы?, О?т?стiк облыстарда) б?л мезгiлдi „мал к?йектейтiн ша?“ деп те атайды». (Г. Исаева. 9. 24—30.09.2015.)

БОЛАТ КЕЗДІК ?АП Т?БІНДЕ (ЖАТПАС) ЖАТПАЙДЫ

«Б?л м?тел жайында ел арасында талас та, д?рыс айтпаушылы? та к?п. С?зiмiз д?лелдi болу ?шiн баспас?з бетiнде жариялан?ан екi мысалды ?ана келтiрейiк.
«Ана тiлi» 2005 жыл?ы мамырды? 26-сы. Та?ырып: «Алмас ?ылыш ?ын т?бiнде жатпайды» (?) деп жазды.
Б?л м?лде д?рыс емес! ?йткенi, ол ?ылыш туралы емес, ол: «Алмас пыша? ?ап т?бiнде жатпайды!» деп айтылады. Д?рысы сол! Ендi ?ылыш туралы: бiрiншiден, ?ылыш алмастан жасалмайды, екiншiден, ?ылышты? ?абы ?ын емес, ?ынап! ?ын пыша?ты?, кездiктi? ?абы. Бiр метр ?ылыш бiр ?арыс ?ын?а ?алай сияды? Мiне, бiлмей, бiлуге де талпынбай жаза салу деген осы». (?. Тастанбеков, 9. 10—16.07.2014.).
«Болат кездiк ?ын т?бiнде жатпайды» делiнген на?ылымызды: бiрi «алтын кездiк», бiрi «асыл кездiк», ендi бiрi «алмас кездiк» деп «аны?тап» ?лек. ?аза? кездiктi алтыннан да, алмастан да емес, болаттан жаса?ан. Сондай-а?, б?л «аны?та?ыштарды?»: «Алмас ?ылыш ?ын т?бiнде жатпайды» дейтiнiн ?айтерсi?. ?ын-пыша? пен кездiктi? ?абы, ал ?анжар, ?ылыш, семсердi? ?абы – ?ынап». (?. ?абыш?лы. 47. 19.09.2014.).
Ал б?л м?телдi? та?ы бiр н?с?асын белгiлi а?ын, этнограф ?тебай Т?рманжанов «?аза?ты? ма?ал-м?телi» жина?ында (Алматы-1980, 121-бет) «Болат бiз – ?ап т?бiнде жатпас» деп келтiрiптi.
Бiздi? ойымызша, ?исын, логика?а келетiнi: «Болат кездiк ?ап т?бiнде (жатпас) жатпайды» деген н?с?асы болар. ?йткенi, ?зiне сайланып жасал?ан ?ында т?ра?тап т?ратын ?ткiр кездiк ?апты? т?бiне тастаса, оны тiлiп т?сетiнi белгiлi ?ой.
Ал ендi м?телдi? ма?ынасына келсек, бойында талап-жiгерi, ?нер-?рiсi бар адам ??р бекер жатпайды, елге, ж?рт?а пайдасын тигiзедi, бойында?ы сегiз ?ырлы ?нерiмен, ?ткiрлiгiмен жар?ырап шы?ып, елге атын танытады деген ойды бейнелейдi.

БОТА ?АЛЖЫ?

«?аза? – малжанды халы?. Таби?атында?ы жарасымды бiр мiнез-??лы??а зер сала ?араса?, т?рт т?лiк малынан да бай?алады. М?селен, ел iшiнде бота ?алжы? деген с?з бар. Жас бота бiр-бiрiмен ойна?анда ерке баладай ?ылы?танады. Ауыздарын майма?датып, ендi болмаса опырып тiстеп алатындай ы??ай бай?атады. Жануар, ол еркелiгiн иесiне де жасайды. Шыбы?тай б?рал?ан тiзесiмен ?а?ып ?алатын да ?детi бар… С?йтiп же?iл ойын?а, ?алжы??а ша?ырады. ?аза?ты? „бота ?алжы?“ деген с?зi осыдан ?рбiсе керек». (Д. ?онаев, 61.303-304-б.).
«Бота ?алжы?» – же?iл, зiлсiз, ойна?ы ?алжы? дегенi. ?аза? арасында м?ндай ?алжы? ?сiресе достар мен ??рдастар, на?ашы мен жиен, жезде мен балдыз арасында жиi айтылады.

Б?ГЕЛЕГІ ?УРА?АН

«?аза?та отбасы с?зiнi? ауыспалы ма?ынасы – ша?ыра?. ?ара ша?ыра? б?кiл ?улеттi ай?а?тайды. Себебi, жо?ар?ы ?лемнен ??т-несiбе ша?ыра? ар?ылы ?йге ??йылады. Сонды?тан оны? тура астына ?азан тосылады. Ша?ыра??а кепкен т?стiк, ?рген ?арын iлiнедi. Ерт?стiктi? анасы сол т?стiктi жеген со? оны ту?анды?ы ертегiде айтыл?ан. Ша?ыра?ты? к?лдiреуiштерiн бекiте т?су ?шiн кесе-к?лдене? байланатын кесiндi а?аштарды б?гелек деп те атайды. Жалпы, к?шпелiлер т?ндiктi, ша?ыра?ты, ба?анды ?рпа?ты? ?мiрге келу салтымен к?п ?штастырады. М?селен, бала к?термеген ?йелдi „б?гелегi ?ура?ан“ деп те жаз?ыратын бол?ан». (А. Тойшан?лы.).

Б?РІСЫР?А?

«?лы даланы мекен еткен ж?ртты? ?р айма?та ?р айда болып ?ткен уа?и?а?а байланысты, сол ай?а ?осымша ат та?а салуы да бол?ан. А?пан-То?пан ??гiмесi соны? бiр ?ана к?рiнiсi деп ?арастыр?ан ж?н болар. Б?л айда?ы бар ?аза??а белгiлi ?ыс амалы а?панны? 17-23-i арасында ?тетiн „Б?рiсыр?а?“ бораны. Осы боранда даланы? к?кжалдары ж?птасып, 62 к?ннен со? б?лтiрiктерiн туады».
Халы? аузында б?рiсыр?а? боранды-шашынды амалдарды? бiрi. Б?л амал кезiнде боран-шашынмен ?йыт?ып сыр?а? ж?редi. Ал сыр?а? деп б?рша?тан кiшi м?зды ?ар т?йiршiктерiн айтады.

Б??ЫНЫ? МОЙЫН ЖУАРЫ

Жауын-шашынды к?ндер.
«?азан айыны? со?ында, ?арашаны? бас кезiнде 5—10 к?ндiк жауын-шашынды кезде б??ы маралмен насай-топыр ??рады. Он бес то?ыс?а с?йкес келетiн б?л амал – «б??ыны? мойын жуары». (Ж. Кейкiн, 42.14—6.).
«?азанны? 20-жа?асынан Б??ыны? мойын жуары амалы басталады. Б?л мезгiлде б??ыны? т?гi т?сiп, ?бден семiредi. Мойны жуандайды. Б?рын?ылар б??ыны? осы ?згерiстерiн негiзге алып, осы мезгiлдi б??ыны? мойын жуары деп ата?ан сы?айлы. Та?ы бiр дерек, б?л атау б??ыны? тау басында?ы ?ар?а мойнын с?йкеп жу?анын мегзейдi дейдi. Кей ??iрлерде б??ыны? мойын жуандауы деп те атайды.
Жыл есепшiлерi б??ыны? ?йiрге т?суiне ерекше к??iл б?лген. Егер б??ылар ?йiрге ерте т?ссе, ?ыс ая?ы созылады деп топшыла?ан. Осы амал кезiнде б??ылар жарай бастайды, б?л ?йiрге т?судi? ал?аш?ы дайынды?ы есептi». (7.).

Б?Л МЕНІ? ?ОЛЫМ ЕМЕС,
ЖА?ЫП ПАЙ?АМБАРДЫ? ?ОЛЫ

«??мала? б?лу – ??мала?ты о? ?ол мен сол ?олды? к?мегiмен ?ш топ?а жiктеу. ??мала?шыларды? айтуына ?ара?анда, ?ыры? бiр ??мала? т?тас к?йiнде киелi саналады. Оны ?шке жiктеген кезде б?лiнбеймiз деп дау шы?арады екен. Сонды?тан да, оны б?лген кезде, „Б?л менi? ?олым емес, Жа?ып пай?амбарды? ?олы“, – деп б?лу керек дейдi. ??мала?ты бас?а, ж?рекке ж?не ?кшеге деп ?ш топ?а ыдыратады». (Т. Мiштай?лы, 9. 28.03.91.)
??мала?шыларды? бал аш?анда, сыйынатын пiрлерi Жа?ып пай?амбар болса керек. ??мала?шылар мен балшылар осы с?здi айта отырып, ?здерiнi? ??мала?тары мен балына ?асиет дарытады.

Б?ЛА? К?РСЕ?, К?ЗІН АШ

«Бала кезiмiзде б?ла?ты? к?зiн тазалауды парыз деп бiлдiк. ?сiресе, наурыз кезiнде. Ата-?желерiмiз: „Б?ла?ты? к?зiн ашу – Меккеге сапар шеккендей сауабы ?лкен, ?асиеттi iс. Су бар жерде тiршiлiк бар, б?ла?ты? к?зi ашылса, су мол болады. Су мол болса, ш?п те, г?л де жай?алып ?седi, егiн бiтiк шы?ады. Адамдар мен жан-жануарлар то? болады, олар то? болса, бiр-бiрiне ?асты? жасамай, бейбiт ж?редi. Бастау – б?ла?тарды? к?зiн аш?андары? – ?мiр-тiршiлiктi? де к?зiн аш?андары?,“ – дейтiн едi. Осыны естiгенде тiршiлiктi? тiрегi бiзге ?арап т?р?андай ?анаттанып, бiрде-бiрiмiз ?алмай б?ла?тар мен т?нбаларды? к?зiн ашып, су а?атын жыл?аларды? жолын тазалау?а кетушi едiк. Б?л – бiз ?шiн ?зiнше бiр ?ажайып серуен секiлдi едi ?рi таби?атты аялауды?, ?ор?ауды? тал?амы мол тамаша ?лгiсi, халы? ?негесi болатын». (3.)
Ауыспалы ма?ынасы: Талапты жас к?рсе?, ?олдап-?уаттай бiл, бiлiм бер, ?йрет, баулып, к?зiн аш дегенге келедi.

Б?Л НЕ ОТТАП ОТЫР

Мылжы?дап бос с?йлеп кеттi, к?п с?йлеп, адамны? берекесiн алды деген кейiстiктi бiлдiредi.
«?аза? даласыны? таби?аты от?а мол, кейбiр жерi су?а тапшы. „От“ дегенi „ш?п“. Малды? ш?п жеуiн ?аза? „оттау“ дейдi. Бос немесе терiс с?з айтатын адамдарды да ?аза? „б?л не оттап отыр“ дейдi. Онысы адамды адам?а емес, хайуан?а те?егенi». (С. М??анов, 77.86-б.).

Б?ГЕ-ШІГЕСІНЕ ДЕЙІН

Б?ге немесе Б?к – асы?ты? д??ес бетi жо?ары ?арап жатады.
Шiге немесе Шiк – асы?ты? б?гесiне ?арама- ?арсы ш???ыр ?апталы. Тiлiмiздегi – «Б?к т?сiп жатыр», «Б?ге-шiгесiне дейiн» деген с?з тiркестерi осыдан ?алыптасса керек». (Д. Шо?пар?лы, 9. 17.02.94.)
Егжей-тегжейiне дейiн немесе б?лтарыс-?алтарысына дейiн (?арады, аны?тады) тексердi дегендi бiлдiредi.

Б?ЙРЕКТЕН СИРА? ШЫ?АРАДЫ

«?ыс?ы азы??а, я?ни со?ым?а iрi ?ара мал сойыл?ан. ?сiресе со?ым?а жыл?ы малы к?птеп сойылады. Орта д?улеттiлер бiрен-сарандап, ал т?тас жыл?ы сою?а ?лi келмейтiндер бiрiгiп бiр жыл?ыны? етiн жартылап немесе сира?тап алатын бол?ан. Т?тас малды? етiн жарты?а б?лу о?ай да т?сiнiктi, ал сира?тап б?лу дегенiмiз – т?тас малды? етiн т?ртке б?лу. М?ндай б?лiске жататын мал етiн алушыларды риза ?ылатын ?асапшылар. Олар ?з iсiнi? шебрi саналады. Сонды?тан ?аза? шеберлiк жайы с?з бол?анда немесе с?зiн ж?ндеп с?йлей бiлмейтiндердi кекесiн ретiнде „б?йректен сира? шы?арады“ деуi осыдан». (С. М??анов, 77.117-б.).
Бар н?рсенi б?лдiредi, болайын деп т?р?ан iстi б?гедi, т?зу, ж?н iстi? шыр?ын б?зды деген м?нде ?олданылады.

Б?К НЕ ШІК Т?СТІ

«Асы?ты? д??естеу ар?а жа?ыны? ?стiне ?арап етбетiнен т?суiн б?к немесе б?к т?стi деп атайды. Ал егер д??естеу ар?а жа?ы жер жастанып, ш???ыр болып келген кiндiк т?сы ?стiне ?арап шал?асынан жатса, оны шiк немесе шiк т?стi деп атайды. Асы?ты? осылай б?к, не шiк болып жаты? т?суiнен «Б?к не шiк т?стi» деген с?з тiркесi пайда бол?ан. Б?л с?з тiркесi екi жа? болып б?стескенде, ?зара жеребе таста?анда айтылады. Оны? орысша баламасы – «орел и решка». Олар металл те?гелердi? т?суi ар?ылы жеребелерiн аны?таса, ?аза?тар асы? ар?ылы «Б?к не шiк т?стi» деп аны?та?ан. Жеребе тастауды? б?л ?лтты? н?с?асын ?лтты? спорт т?рлерiне ке?iнен пайдаланса, игi болар едi.

Б?ЛІНГЕН ЕЛДЕН Б?ЛДІРГЕ АЛМА

«Б?лдiрге – ?амшы, найза, сойыл, т.б. ?ару-жара?тарды бiлекке iлiп алу ?шiн ?айыстан немесе был?арыдан та?ылатын жi?iшке бау. Халы? шеберлерi б?лдiргенi к?бенесе iске жарамсыз сыдырынды ?айыстан та?ады.
«Б?лiнген елден б?лдiрге алма» ма?алында б?лдiрге т?кке т?рмайтын «арзан» зат ретiнде ?олданылып отыр. Я?ни, халы? даналы?ы: «Б?лiнген елге з?редей, иненi? жасуындай ?иянат келтiрме, зиян iс жасама», – деп отыр емес пе?!» (Д. Шо?пар?лы, 9. 1992.).
Б?гiнде б?л с?з тiркесi жер сiлкiнiсi, су тас?ыны сия?ты таби?ат апаттарынан ?ира?ан, ?рт жалма?ан ?йлерден зат, д?ние-м?лiк алу?а ?ызы?па, оларды? иесiнi? ?ай?ысына ?иянат жасама деген м?нде ?олданады.

Б?РКІТ ?АРТАЙСА, МОЛА БОЛАДЫ

«?артай?ан б?ркiт ерiншектенiп, iрi а?дар?а ж?ндi т?спей, ?са?ына ?мтылады. „Б?ркiт ?артайса тыш?аншы болады“ деу сонды?тан. Тым ?артай?ан б?ркiттi еркiне жiберу салты бар». (С. М??анов, 77..95-б.).
«?аза?та „б?ркiт ?артайса, тыш?аншы болады“, „б?ркiт ?артайса, мола болады“ деген с?здер бар. Тiсi пыша?тай т?лкi мен т?я?ы пыша?тай ?о?ыр а?дарды алу?а шамасы жетпейтiнiн шамала?ан ?ыран ?артайып, ?лден тай?анда, „тыш?аншы“ болма?анда не iстейдi. Икемдiлiгi жетсе, иек артпадан сарт етiп бiр тыш?анды ?ол?а т?сiре алса, одан ?лкен олжа бар ма. Тыш?ан ?оры??а жа?ындау жерден мола?а ?онып, моладан ?шпаса, „мола да“ атанбас едi. Осыны? б?рi де ?ыран ?мiрiнi? е? со??ы кездерiн ба?ыла?ан ??сбегiлердi? сарапты т?жырымынан шы??ан ?те орынды айтыл?ан д?лелдi с?здер». (Ж. Бабалы??лы, 23.76-77-б.).
Б?л ма?ал адам?а ?аратылып та айтылады. Я?ни, адам ?артайса, к?ш-?ажыры азайып, ?арым-?абiлетi т?мендеп, б?ркiт сия?ты iс-?арекетi майдалап кетедi дегендi ??тырады.

БІЗ АТСА?, ТАС?А ТИЕДІ,
ЖА?ЫПБЕРДІ АТСА, БАС?А ТИЕДІ

Б?л с?з тiркесi адамны? мергендiгiн, ?бжiлдiгiн д?рiптегенде ауыз?а т?седi.
«Ата?ты ?ар?ара к?терiлiсiнi? батыры, ?лмеректi? ?рпа?ы Тазабек бидi? немересi Жа?ыпбердi ас?ан мерген бол?ан. Ат?ан о?ы м?лт кетпейтiн ?олмергенге ?атысты ??гiме, дерек к?п.
?улы? тауында Жа?ыпбердi жаса?тарымен атыс?ан ГПУ-дi? ?скерi: «Бiз атса?, тас?а тиедi, Жа?ыпбердi атса, бас?а тиедi» деп одан ?рейленедi екен. Батырды? серiгi, Жа?ыпбердiмен бiрге атыл?ан ?уезхан а?ын «Тас т?рмеде ту?ан жыр» атты дастанында Жа?а?ны? Айырлы асуында жал?ыз о?пен аэропланды атып т?сiргенi баяндалады». (О. ?ау?абаев, 31. 29.05.2013).

БІЛГЕНГЕ – МАРЖАН,
БІЛМЕГЕНГЕ – АРЗАН

Не н?рсе болсын оны? сыр-м?нiсiн бiлмесе?, ая?ы?ны? астында жатса да, керек ?ылмайсы?, жерден к?терiп те алмайсы?, тас ??рлы ??ны да болмас едi.
Ал егер оны? сыр-м?нiсi са?ан белгiлi болса, я?ни ?асиет-сырын бiлетiн болса?, оны iздеп, керегi?е жаратып, пайда?а асырар едi?. «Керек тасты? ауырлы?ы жо?» деп, жерден к?терiп алып, ба?алайтын да едi? деген ма?ынада ??ынады.
«Ерте кездi? ?зiнде ?йдi? ауасын тазарту?а адыраспан т?тiнiн пайдалануды? екi т?рлi пайдасы бар екен. Бiрiншi – ?йдi? ауасын тазартып, иiс-?о?ысты кетiрсе, екiншiсi – ?й iшiн жылан-шаян, ?ара ??рттарды? жолауына кедергi жасайды екен. Бабалар осыны? б?рiн ?мiр т?жiрибесi ар?ылы пайдалан?ан. Адыраспанны? емдiк ?асиет-терiн бiздер де пайдаланса?, еш арты?шылы?ы жо?. Т?птеп келгенде, бiлген iстi? зияны жо?. Сол ?шiн бабалар: „Бiлгенге – маржан, бiлмегенге – арзан“ деп ?орыт?ан». (З. Мейiрманов, 76. 81-б.).
Бiлiп, таны?ан н?рсенi? бiр пайда?а, ?ажетi?е жаратасы?, сонды?тан да ол – ??нды, ба?алы, ?адiрлi. Ал сыр-??пиясы белгiсiз н?рсенi ?анша ба?алы болса да керегi?е жарата алмайсы?. Демек, оны? ??ны к?к тиын, тегiн берсе де алмайсы?. Мiне, «Бiлгенге – маржан, бiлмегенге – арзанны?» м?нiсi сол.

БІЛМЕСЕ?, БІЛДІРЕМ,
БІЛСЕ?, Б?ЛДІРЕМ

«А?пан – «а? ы?па» с?зiнен шы??ан. Б?л ай iшiндегi ауа райыны? аумалы-т?кпелi, ??былмалы сой?анды?ын бiлдiредi.
?а?тар – аяз айы, а?пан – боран айы,
?а?тар б?гет салады, оны а?пан б?зады,
А?пан – ?айталаманы? а? бораны,
А?пан: «Бiлмесе?, бiлдiрем, бiлсе?, б?лдiрем» —
дейдi». (Ж. Кейкiн, 42.153-б.).
Б?л с?з тiркесiн тек а?пан айына ?ана емес, сел, су тас?ыны сия?ты таби?ат апаттарына ?аратып айту?а да келетiндей.

БІЛСЕ БАРЫМТА,
БІЛМЕСЕ СЫДЫРЫМТА

«?аза?ты? жесiр дауы барымта?а со?тыр?ан. Барымта ж?бiрлiк к?рген елдi? (руды?, атаны?) ж?бiрлеген елден (рудан, атадан) зорлы?пен мал, ?сiресе жыл?ы айдап алуы. ?детте, б?л ?рекет т?н мезгiлiнде жасалады. Ж?бiрленушiлерден бiр топ салт атты ж?бiрлеушiлер елiне т?н жамылып барады. „Барымта“ ру намысына жататын ??ым. Ол намыс?а шаппайтын а?айын ?алма?ан. Олар ?здерiне ?арсылас елдi? кез келген жыл?ысын айдап ?кете берген. Оны бiлдiрмей сi?iруге тырыс?ан. ?аза?ты? „Бiлсе барымта, бiлмесе *сыдырымта“ деуi содан». (С. М??анов, 77.64-б.).

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ken-es-orazbeku-ly/k-anatty-soz-k-azyna-2-kitap-55559737/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.