Келечекке умтулуу. Опыт подъема сельского хозяйства и общего уровня жизни в Тянь-Шаньском районе Нарынской области, 1975—85 гг.
Келечекке умтулуу. Опыт подъема сельского хозяйства и общего уровня жизни в Тянь-Шаньском районе Нарынской области, 1975—85 гг.
Арзымбек ?с?ров
За достижения и успехи на руководящей должности Арзымбек Осоров был награжден тремя орденами «Знак Почета», двумя орденами «Трудового Красного Знамени», медалями «За трудовую доблесть», «За доблестный труд», Почетными грамотами Верховного Совета Киргизской ССР.Был члены ЦК КП Киргизии, избирался депутат Верховного Совета Киргизской ССР 6—10 созывов.
Келечекке умтулуу
Опыт подъема сельского хозяйства и общего уровня жизни в Тянь-Шаньском районе Нарынской области, 1975—85 гг.
Арзымбек ?с?ров
© Арзымбек ?с?ров, 2024
ISBN 978-5-0062-8603-0
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Автордун эмгек жолу
Арзымбек ?с?ров 1928-жылынын аягында Кыргызстандын т?шт?г?нд?г? Ленин районундагы (азыр Дж-Абад обл. Ноокен р-ну) Ноокент сельсоветинин Бирке айылында кедей-дыйкандын ?й-б?л?с?нд? туулган. Кыргыз. Кушчу уруусунан болот.
Эмгек жолун согуш мелгилинде 14-жашынан Ноокент сельсоветинде эсепчи, учетчик кызматынан баштайт.
1950-жылы Жалал-Абаддагы мугалимдер институтун б?т?рг?нд?н кийин Жалал-Абад областтык «Большевик жолу» гезитинде б?л?м башчы болуп иштейт, андан кийин Советтик Армиянын катарында кызмат ?т?г?н.
1951-жылы КПССтин катарына кабыл алынган.
Демобилизациядан кийин Ленин райондук «Же?иш жолунда» гезитинин редактору болуп иштеген.
1953-жылдан партиялык иште: Ленин-Жол МТСинин зонасы боюнча Кыргызстан Компартиясынын Ленин райкомунун уюштуруу белумунун башчысы, секретары.
1959-ж. ыргызстандын Борбордук Компартиясынын партиялык органдарынын жооптуу уюштуруучусу тарабынан бекитилди.
1961-ж. КПСС тын Жогорку Партиялык мектебин бутурген.
1962-ж. эмгекчилер депутаттарынын Ош райондук Советинин аткаруу комитетинин председатели, Кыргызстан Компартиясынын Ош райкомунун биринчи секретары болуп иштеген.
1962-1967-жж. эмгекчилер депутаттарынын Кара-Суу райондук Советинин аткаруу комитетинин председатели.
1967-1970-жж. Кыргызстан КП Ош обкомунун б?л?м башчысы болуп иштеген.
1970- 1975-жж. – Кыргызстан Компартиясынын Ош областынын Ноокат райондук комитетинин биринчи секретары.
1975-1985-жж. – Нарын облусунун Тянь-Шань райондук партия комитетинин биринчи катчысы.
1985-1989-ж. – Кыргыз ССР КП БКнын Ош облусу боюнча партиялык к?з?м?л комиссиясынын т?рагасы.
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин мучелугуне кандидат,
Кыргыз ССР Жогорку Советинин 6-10-чакырылышынын депутаты,
Уч жолу «Ардак Белгиси» ордени, эки жолу «Эмгек Кызыл Туу» ордени, «Эмгектеги каармандыгы ?ч?н», «Каарман эмгеги ?ч?н» медалдары, Кыргыз ССР Жогорку Советинин Ардак грамоталары менен сыйланган.
06.11.2001 д?йн?д?н кайткан.
Трудовая биография на фото
В 1950 годах Арзымбек Осоров служил в рядах Советской Армии, в воинской части Красноярского края. После демобилизации работал в редакции районной и областной газет, после чего был выдвинут на руководящую хозяйственную работу такими видными деятелями страны, как Торогул Балтагулов и Исхак Раззаков.
«Каждый творит свою судьбу сам, но и окружающая обстановка и люди, вносят свои коррективы. Но в какой бы ситуации ни оказывался человек, он должен стремиться к самореализации. А насколько это удастся ему, об этом уже будут судить и давать оценки потомки…» А. Осоров.
Выпуск Дж-Абадского Учительского института, 1950 г. Осоров – третий во втором ряду слева. Пятый в первом ряду – Ж. Мавлянов, шестая – В Калашникова, ставшие позже известными людьми в стране.
На полевом стане. В середине на заднем плане – Юрий Беляк, известный хозяйственный руководитель страны.
На отдыхе вместе с семьей А. Суюмбаева.
Встреча с передовиками труда. В середине Т Кулатов, председатель Верх. Совета Кирг ССР.
С коллегами по Ошскому обкому партии. (Внизу) С деятелями культуры из России.
В 5-раз Арзымбек Осоров был избран депутатом Верховного совета Кирг. ССР по Он-Арчинскому избирательному округу Нарынской области.
Келечекке умтулуу
КИРИШ СОЗ
Биздин ?лк?б?з к?нд?н-к?нг?, жылдан-жылга ?рк?нд?п бара жатат. СССРдин бардык элдери бир туугандык улуу биримдикте ийнине ийин тирешип, жер ж?з?нд?г? э? адилетт??, э? гумандуу коомго коммунизмди к?зд?й бара жатышат. Ата Мекенибиздин же?иштери – бузулгус монолитт?? дос туктун бир туугандык т?й?н? менен бекемделиши Советтер Союзунун бардык элдеринин к?чт?р? менен таланттарынын г?лд?ш?н?н айкын-ачык к?босу болот. Совет бийлигинин жылдарында Кыргызстан таанылгыс болуп ?зг?рд?, ал жогорку ?н?кк?н, экономикалык жактан кубаттуу социалисттик республикага айланды. Совет бийлигинин жылдарында кыргыз эли башка советтик элдердей эле алдынкы, социалисттик улут болуп т?з?л?п, экономикалык жана маданий турмушунда зор социалдык ?зг?р??л?рду турмушка ашырды, ?з?н?н улуттук мамлекетине ээ болду.
Мурда упурап жок болуу алдында турган, падышалык Россиянын колониалдык элети болгон кыргыз эли ?з?н?н б?г?нк? к?нд?г? эбегейсиз зор жетишкендиктери менен Коммунисттик партияга, анын Лениндик Борбордук Комитетине, ?лк?б?зд?н б?тк?л элдеринин достугуна, ?зг?ч?, бир туугандык жардамын дайыма жоомарттык менен к?рс?т?п жаткан улуу орус элинин достугуна милдетт??.
Формасы улуттук, мазмуну социалисттик, духу жана багыты боюнча интернационалисттик маданияттын г?лд?п ?с?ш?, жумушчулар менен колхозчу дыйкандардын союзунун бекемделиши, революцияга чейин дээрлик болбогон улуттук интеллигенциянын т?з?л?ш? партиябыздын Лениндик улут саясатынын жана элдердин бузулбас достугунун эбегейсиз зор жетишкендиги болуп саналат.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын программасында мындай деп айтылган: «Социализм социалдык улуу проблеманы чечти эксплуататордук таптарды жана адамды адам эксплуатациялоону туудуруучу себептерди жок кылды. СССРде достош эки тап жумушчу табы менен дыйкандар табы калды. Ошону менен бирге бул таптардын ?зд?р? да ?зг?рд?. Социалисттик менчиктин эки формасынын жалпылыгы жумушчу табын жана колхозчу дыйкандарды жакындатты, алардын союзун чындады, алардын достугун бузулбас кылды. Эл арасынан чыккан жана социализмге берилген жаны интеллигенция ?с?п чыкты. Шаар менен айыл-кыштактын ортосундагы, акыл эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы мурдагы карама-каршылык жоюлду. Жумушчулардын, дыйкандардын, интеллиген- циянын т?пк? таламдарынын жалпылыгынын базасында совет элинин социалдык-саясий жана идеялык бузулбас биримдиги т?з?лд?»
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын экономикалык саясатынын э? башкы максаты -элдин турмуш жыргалчылыгын жогорулатуу. Коммунизмди куруу доорундагы чечиле турган социалдык башкы проблемаларга бардык таптардын жана социалдык топтордун ?з ара жакындашы, шаар менен айыл-кыштактын, акыл эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы айырмачылыктарды бара-бара жоюу, калктын ар кандай катмарынын эмгек жана турмуш тиричилик шартын, маданиятын тендештир?? сыяктуу маселелер кирет.
Марксизм-ленинизм ар тараптан ?с?п жетилген жеке адамды калыптандыруу алардын материалдык жана рухий талаптарын канааттандыруу менен ишке ашырылат деп ?йр?т?т. Буларды толук аткаруу албетте, белгил?? материалдык шарттарга байланыштуу.
Совет элинин дайыма ?с?п жаткан материалдык жана рухий керект??л?р?н канааттандыруу, к?нд?лук ж?р?ш-туруштары, жашап жаткан экономикалык ?н?г??г?, жала? эле материалдык шарттарга таасир этпестен, социалисттик коомдун маданияты- нын бардык спецификалык ?зг?ч?л?г?н?, ?тк?нд?н, учурдун жана келечектин диалектикалык байланышы катары каралат.
Социалисттик коом, – деп к?рс?тк?н В. И. Ленин коомдун бардык м?ч?л?р?н?н толук жыргалчылыгын жана алардын эркин ?н?г?ш?н камсыз кылат. Социализмдин тушунда керект?? байлыктарын ?ст?р??, мунун ичинде материалдык байлыкты ?ст?р?? эч бир максатсыз эле ишке ашырыла бербейт.
?н?кк?н социалисттик коомго, жала? гана эко- номиканын жогору болушу эмес, анда жетилген социалдык-саясий мамилелер, а?-сезимд??л?кт?н жогорку де?гээли, илимдин, маданияттын, турмуш-тиричиликтин ар тараптан г?лд?п ?с?ш? да м?н?зд??. Ошондуктан Совет адамдарынын а?-сезиминдеги, турмуш-тиричилигиндеги ?тк?нд?н калдыктары, саркындылары менен келишпес к?р?ш ж?рг?з?? партиялык, советтик, чарбалык жана коомдук уюмдардын биринчи баскычтагы маанил?? милдеттери болуп саналат. Бул ?т? маанил??, актуалдуу проблемалык милдеттерди учурунда чеч?? коммунисттердин, комсомол жаштардын, активисттердин, интеллигенттердин к?чт?р?н бириктир?? менен гана ж?з?г? ашырууга болот.
Айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын жогорулатууда, калк жашаган пункттарды б?г?нк? к?нд?г? тейл??н?н талабына карата ын?гайлаштырууда, жашоонун шартын жакшыртууда, эмгекчилердин эмгектен??с?н, эс алуусун уюштурууда, адамдардын а?-сезиминдеги жана ж?р?ш- турушундагы ?тк?нд?н калдыктарын, саркындыларын жоюуда Тянь-Шань районунда бир кыйла тажрыйбалар топтолгон.
Бул китепчеде де?из де?гээлинен 2000 метрден бийик турган тоо арасындагы райондун эмгекчилеринин социалдык турмушунда, маданиятында болуп ?тк?н ири ?зг?р??л?р ж?н?нд?, турмуштун социалисттик образынын орношу ж?н?нд? с?з болот.
Бул брошюрада айылдык турмуштун бардык ч?йр?с?н кайра куруунун негизги факторлору: эко- номиканы ?н?кт?р??, соода, медициналык жактан айылдык эмгекчилерди тейл??н?н, маданий агартуу мекемелеринин иштеринин де?гээлин жогорулатуу, калктын турмушуна жа?ы салттарды киргиз??, айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р?? боюнча партиялык, коомдук уюмдардын ж?рг?з?п жаткан иштери баяндалат.
Совет коомунун ?н?г?ш?н?н азыркы этабында коммунисттик партиянын жетекчи ролу ?с?п жаткандыгы м?н?зд??. Ошондуктан жергиликт?? партиялык иштин к?нд?л?к практикасын ?йр?н??, жыйынтыктоо, илимий анализ бер?? менен алдынкы, пайдалуу тажрыйбаларды жайылтуу объективд?? зарылчылык болуп саналат. КПСС Борбордук Комитетинин Генеральный секретары, СССР Жогорку Советинин Президиумунун Председатели жолдош Л. И. Брежневдин тарыхый зор мааниси бар «Кичи жер», «Кайра жаралуу», «Дын жер» деген эмгектери, айыл-кыштактагы социалдык ?згер??л?рд?, партиялык иштин негизги участогу болгон райондун экономикасын, эмгекчилердин турмуш-тиричилигин, маданиятын жогорулатууда ж?рг?з?лг?н жумуштарды изилдеп ?йр?н??д?, авторго эбегейсиз зор жардам к?рс?тт?.
Райондун жана областтын масштабында ж?рг?з?л?п жаткан иштерди жана тажрыйбаларды жалпылап-жыйынтыктаган эмгектер республиканын китеп басмасынан кийинки мезгилдерде к?б?р??к чыга баштады. Бул эмгектер район аралык тажрыйба алмашууда ?т? маанил?? экени белгил??. Алардын ичинен 1974-жылы жарык к?рг?н Т. К. Кошоевдин «Социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылуу боюнча эмгекчилер депутаттарынын Советтеринин иши» аттуу китебинде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууда советтик уюмдардын жургузг?н иштери ж?н?нд? окурмандар менен кенири пикир алмашат. Шаар менен айыл-кыштактын, акыл
эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы журуп жаткан жакындашуу жагынан, советтик адамдардын турмушунун маданий де?гээлин к?т?р?? жагынан областтагы топтолгон тажрыйбалар ж?н?нд? баяндалат.
Социалисттик Эмгектин Баатыры К. Акназаровдун 1976-жылы басылып чыккан «Биздин башкы камкордук деген китеби жерди сарамжалдуу пайдалануу, интенсификациялоо менен жалпы эле Дыйканчылыктын маданиятын жогорулатуудагы жетишкен ийгиликтери жана аны камсыз кылууда партиялык, советтик уюмдардын ж?рг?зг?н иштери ке?ири баяндалган.
Бул эмгектерде баяндалган ?рн?кт?? иштер, алдынкы тажрыйбаларды эске алуу менен ушул китепчении автору Тянь-Шань районунун ?зг?ч?л?г?н? байланышкан проблемаларды чеч?? тажрый баларынан, тоолуу райондун ?з?н?н ?н?г?? жолундагы ?лг?л?? эмгектеринен, жетишкен ийгиликтеринен жана келечекке карата умтулууларынан баян бер??г? аракет жасалды.
Ал эми Тянь-Шань районунун айрым алдынкы чарбаларынан экономикалык, талдоого алынган, б. а. колхоздук маданий ?с?шт?р? жыйынтыкталып-жалпыланган бир катар эмгектер масштабда республикабыздын басмасынан жарык к?рд?. Тянь- Шань районунун Октябрь революциясы орденд?? «Жаны-Талап» колхозунун председатели Э. Дайракуновдун 1972-жылы жарык к?рг?н «?с?? жолунда», деген китепчелери 1976-жылы басмадан чыккан «Колхоздогу эмгекчилердин авангардында» колхоздун экономикалык ?с?ш?нд?г? жетишилген ийгиликтер тууралу, аны ж?з?г? ашыруунун башында турган коммунисттердин иштери ж?н?нд? баяндалган. Ы. Турсунов 1970-жылы «?н?г?? жолунда» деген китепчеси аркылуу ушул райондун Куйбышев атындагы колхозунун экономикалык ?с?шу ж?н?нд? с?з козгогон. Ушул жогорку эки колхоз ж?н?нд?г? эмгектерде райондун калган чарбалары тууралу, жалпы эле Тянь-Шань районунун буткул экономикалык ?н?г?ш?, социалдык ?н?г??догу шарттар, айрыкча маданий-тиричилик жагындагы к?рд??лд?? ?зг?р??л?р ж?н?нд? с?з болгон эмес.
Ошондуктан бул китепчеде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууга, селолук калктын турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р??д?г? жаратылган ийгиликтерге жана райондун алдында турган милдеттерге токтолуу, бул багытта эмгекчилерди тарбиялоодо саясий-идеялык иштердин жолго коюлушу ж?н?нд? белгил?? ?лч?мд? талдоо ж?рг?з??г? аракет жасалды.
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи секретары жолдош Т. У. Усубалиев «Ленинизм элдердин достугунун жана туугандаштыгынын улуу булагы» деген эмгегинде мындай деп жазат. «Кыргызстандын эмгекчилери закондуу т?рд? да?ктуу же?иштердин жана жетишкендиктердин басып ?тк?н жолуна сыймыктануу менен к?з чаптырышат. Социалдык экономикалык жана рухий турмуш жактан 50 жыл ичинде алардын же?ип алгандары чынында да укмуштуудай чо?.
Биздин республикабыздын ар биринин коомдук ?нд?р?шт?н жана маданияттын белгил?? бир жагынан жетишкен к?р?н?кт?? ийгиликтери ушул республиканын жумушчуларынын, колхозчуларынын, интеллигенциясынын к?ж?рм?н эмгегинин гана натыйжасы болбостон, ошону менен бирге б?ткул совет элинин биргелешкен эмгегинин да натыйжасы болгонун абдан баса белгилеп кет?? керек. Биздин жалпы ийгиликтерибиз бардык улуттардын жана элдердин эмгекчилеринин социалисттик ?з ара жардамдашуусунун аркасында, алардын бузулбас саясий, социалдык-экономикалык жана идеялык жалпылыгынын аркасында м?мк?н болуп олтурат».
Тоо койнунда жайланышкан Тянь-Шань району нун айыл-кыштактарында Совет бийлигинин жыларында болуп ?тк?н социалдык-экономикалык ?зг?р??л?р жана маданий жагындагы т?п-тамырынан берки кайра куруулар биздин Родинабыздын бардык райондорунда эле кездеш??ч? жетишкендиктерден экендиги талашсыз.
ТОО КОЙНУНДАГЫ СОЦИАЛДЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК ?ЗГ?Р??Л?Р ЖАНА МАДАНИЙ КАЙРА КУРУУЛАР
Улуу Октябрь социалисттик революциясынын же?иши, адамдарга чыныгы эркиндикти бер?? менен ошол эле убакта коомдук мамилелердин бардык системаларын т?п-тамырынан бери ?зг?рт??н?н башталышы болду.
Революцияга чейинки Кыргызстандын социалдык т?з?л?ш? жагынан к?п укладдуулугу революциячыл кайра т?з??л?рд?н ж?р?ш?нд? бир катар татаал проблемаларды койду жана аларды чеч?? айыгышкан тап к?р?шт?рд?н кырдаалында ?тт?. Кыргызстандагы эксплуататордук таптын басымдуу б?л?г?н т?зг?н феодалдар жердин Октябрдын алдында, ?нд?р?ш каражаттарынын дээрлик бут баарын ээлешип, дыйкандар массасы а?осуз эзилип келген. Бул коомдук-социалдык мезгилдеги феодалдык-патриархалдык, структура ар т?рд?? урук-туугандык сыяктуу татаал, ар кандай чиелешкен мамилелер революциячыл кайра т?з??л?рд?н ?зг?ч? кырдаалда ?т?ш?н шарттаган.
Совет бийлигинин биринчи жылдары Кыргызстанда турмуш-тиричилик укладынын ?зг?ч?л?г?, революциячыл кайра куруулардын тере?деши, экономикалык, социалдык, маданий жана турмуш-тиричилик проблемаларын чеч??н?н ж?р?ш?нд? таптык к?чт?рд? тере? дифференциялоо жана поляризациялоо зарылдыгын талап кылды.
Социалисттик кайра куруулардын темпи жана революциянын андан аркы салтанаттары кыргыз элинин экономикалык жана маданий жактан артта калуучулугун тарыхый кыска м??н?тт?н ичинде жоюуга алып келди.
Бул багытта В. И. Лениндин коомду маданий жактан кайра курууга арналган чыгармалары зор роль ойногон. Маданий революция ж?н?нд?г? лениндик окуу б?т?нд?й идеялардын, акыл-ойдун, теориялык корутундулардын системасы болуп, массанын арасындагы агартуу иштеринин методдоруна жана принциптерине чейин камтыган.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын бул багыттагы революциялык кайра куруу иштеринин натыйжасы ?н?кк?н социалисттик коомдун толук ишке ашырылышы болду.
Советтик коом – бул б?г?н кубаттуу социалисттик индустриянын жана ?н?кк?н айыл чарбасынын, жумушчулардын, колхозчулардын, интеллигенциянын моралдык-саясий улуттар менен элдердин бир туугандык достугунун, биримд??л?г?н?н, бардык эмгекчилерди жалпы элдик мамлекетти башкарууга катыштырган социалисттик демократиянын, советтик илимдин жана маданияттын, пролетардык жана социалисттик гуманизмдин идеяларынын салтанат курушу.
Ал эми б?г?нк? Кыргызстан жогорку ?н?кк?н ?н?р жайлуу, ири механизацияланган айыл чарбасы бар, г?лд?г?н маданиятка ээ болгон Советтик социалисттик республика болуп эсептелет.
«Коммунисттик партиянын жана анын Лениндик Борбордук Комитетинин жетекчилиги астында, орус эли жана биздин ?лк?н?н башка элдери менен бир туугандык биримдикте Кыргызстандын эмгекчилери бир муундун ?м?р?н?н ичинде кылымдардан бери артта калуусун бир?т?ло жойду, экономиканы жана маданиятты ?н?кт?р??д? зор ийгиликтерге жетишти, коммунисттик курулушка татыктуу салымын кошууда».
Революцияга чейин Тянь-Шань районунун территориясында, бирин-серин ылайдан согулган там ?йл?рд? (жер кепелер) эсепке албаганда турмуш образы боюнча к?чм?н болгон. Бул жерде жашагандар Кыргызстандын башка аймагындагыдай эле революцияга чейин жакырчылык, туташ сабатсыздык ?к?м с?рг?н, эмгекчи массалар ырайымсыздык эз??г? дуушар болушкан.
Жергиликт?? эл к?чм?нд?? болгондуктан мал чарбасы менен кесип кылган. Ошол убакта к?ч?п ж?р??г? к?ч унаасы, саап ич??г? колунда бирин-экин малы, баш калкалоого ?йл?р? (боз ?й) жок гана кедейлердин айрымдары отурукташкан. К?пч?л?к кедей-кембагалдар бай-манаптарга жалда нып, алардын малын багып, ?й оокатын жасап, эптеп к?н?мд?к тамак-аш ?ч?н алар менен бирге к?ч?п, малай болуп ж?р?шк?н.
Отурукташкан кедейлер ы?гайлаштырылган орок, кетмен, айрымдары гана жыгач буурусундун жардамы менен жерди иштетишип, анча-мынча т?шум алып турушкан. Алынган т?ш?м ?й-б?л?с?н тамактандырууга, келерки жылдагы т?ш?мг? жетишчу эмес. Негизги айдоо жана сугат жерлер, жайлоолор жергиликт?? бай-манаптардын колунда болуп, чарба ж?рг?з?? артта калган.
Эл уруу-уруу болуп отурукташкан. Алсак, Он- Арча суусу менен Нарын суусунун ортосунда «ты- нымсейит», Нарын суусунун чыгыш тарабына «мо?олдор ал эми Он-Арча суусунун батыш тарабы- на «сарбагыш» уруулары жайгашкан дешет карыялар. Азыркы областтын жана райондун борбору Нарын шаары да ал кезде ?р??нд?р?н байланыштырып турган соодагерлердин Кашкар менен Ч?й конуп ?т??ч? бекети (жайы) болгон.
Архивдеги материалдарга караганда 1913-жылы Нарында бир жарым ми? адам жашаган. Кол ?н?рч?л?рд?н беш майда д?к?н? болгон. Бир орус-туземдик мектеп болуп, анда эл??г? жетпеген балдар окушкан. Ал кездеги жергиликт?? эл билим алуу дегенди билишкен эмес. Бул ж?н?нд? Карл Маркс атындагы колхоздогу карыя коммунист Сарымсаков Абдырай мындай деп эскерет: «1920-жыл. Кеч к?з. Жан-Булак айылында бирин-экин саман кепелер Кара-Тоо коктусунун Нарынга чыга беришине жайгашкан. Кепелерге канатташ тигилген кара алачыктар. Алма-Атада окуган «илимпоз» келиптир деген кабар д?? дей т?шт?. Айылдын четинде бир топ тестиер балдар ойноп ж?рг?н ма?дайдагы д?б?г? чуркадык. Ал д?б?н? «Ке?еш д?б?» деп ко? турган эле. Эрте? менен кечинде айылдагы «Ак сакалдардын баарысы ?тк?н-кеткенден кеп салышып ошол д?б?д? отурчу. М?мк?н ошондон улам «Ке?еш д?б?» аталып калган болуу керек.
Биз ошол д?б?г? чогулган учурда айылдын четиндеги Жутаке деген аксакалдын боз алачыгынан бир киши д?б?н? карай ж?н?д?. Жакын келгенде жашы отуздарга барган ак саргыл, орто бойлуу, биз мурда эч качан к?рб?г?н кара кемсел кийген жигит экен.
– Балдар! – деди, ал бизге кайрылып: – Мен сиздердин жердеши?ер Жутакенин баласы Абылкасым деген боломун. Алма-Атадагы мугалимдик курсту б?т?р?п келдим. Силерди окутамын.
Мына ошондон тартып айылдан обочороок жерде саман менен чопо аралаштыра салынган жалгыз б?лм? тамда 15 баланы чогултуп окуу ?тк?р? баштады. Абылкасымдын к?н сайын биринчи сабагы улуу Ленин ж?н?нд?, ал т?зг?н Большевиктер партиясы ж?н?нд?, жыргалдуу заман жана бактылуу келечек ж?н?нд? болор эле. Анын ошол кездеги жомок катарында айткандарын мына б?г?н биз ?з к?з?б?з менен к?р?п олтурабыз. Ошондогу биринчи мугалимибиз Абылкасым Жутакеев кийин «Ленин кошогу», «?ч доор» поэмалары менен элге ке?ири белгил?? болгон акын».
Мал чарбачылыгы дагы начар болгон. Тянь- Шандын каардуу суугу, жайкы кургакчылыгы малдын башын ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к берген эмес. Тоюттун дээрлик жоктугунан малдын басымдуу б?л?г? жутта кырылууга учурап турган. Тянь-Шань ?р??н?нд? аба ырайы улам бат алмашып, айрым учурда суук катуу болуп, жаз эрте келсе, экинчи бир жылы кар калы? т?ш?п, жаз кеч келип, май, июнь айларында кар жааган мезгил болуп турат. Ошондуктан эл арасында «Нарын менен Жанызакка ишенбе» деген макал калган. Уламыштарга караганда бул макалдын пайда болушунун ?з?нч? тарыхы болгон. «Нарынга ишенбе» дегени, мезгилдин кайсыл учуруна карабай аба ырайынын улам кескин ?зг?р?п, кала берсе май, июнь айларында кар жаап малды жутка учурата тургандыгына байланыштуу болсо, ал эми «Жанызакка ишенбе» дегени илгери бир айылда Жанызак деген бай болуп, ал ары-бери ?тк?н жолоочуларды кеч курун ?й?н? кондуруп, ми?ген аттарына уу ч?п бердиртип коюучу. Ал ч?пт? жеген ат бир аз ж?рг?нд?н кийин уугуп жатып калуучу. Аны байкап турган Жанызак: «Конокко кыйын болуптур, аты мурт ?л?мг? дуушар болгон турбайбы! Кана балдар, тезирээк союп жибербесе?ер б??д? арам ?л?м болот» – деп жигиттерине буйрук берип, ал жолоочуну ж?? кетир??ч? экен деп айтылат. Демек мында ошол кездеги бай-манаптардын амалк?йл?г?, башкаларга жасаган ач к?зд?г? баяндалат.
Бардык жерде туташ кайра куруу б?тк?л ?лкед?г?д?й эле Тянь-Шань районунда да Улуу Октябрь социалисттик революциясы же?генден кийин башталды. Бай-манаптар, бийлер талкалангандан кийин райондун айыл-кыштактарында жа?ы турмуштун курулушу ке?ири кулач жайды. Колхоздук туз?л?ш дыйкандардын турмушундагы кылымдардан берки келаткан патриархалдык укладды с?р?п чыгарып социалисттик укладдын орношун камсыз кылды. Ошонун натыйжасында к?чм?нд?? мал чарбачылыктан жана примитивд?? иштет??д?н механизациялашкан, жогору ?н?кк?н чарбага секирик жасап, талаачылыктын жана мал чарбасынын маданияты к?т?р?лд?. Социалдык турмуш образы туп тамырынан бери ?зг?р?ш?н?н улам социалисттик коомдун бардык м?ч?л?р? толук эмансипацияга ээ болду.
Социалисттик кайра куруу мезгилинде айылдык турмуштун б?тк?л уклады т?п-тамырынан бери ?з- г?рд?, к?п кылымдан бери дыйкандардын майда жеке менчикчил нравалары жана адаттары сакталып калган турмуш-тиричилиги кулады.
Маданий революциянын ж?р?ш?нд? социалисттик, чыныгы элдик маданият т?з?лд?. Эмгекчилердин миллиондогон массасынын социалисттик а?-сезиминин т?з?л?ш? маданий революциянын э? улуу жетишкендиги болду.
Айыл-кыштактын маданиятын жогорулатуудагы жана айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилигин кайра куруудагы негизги факторлор болуп партия менен ?км?тт?н акылман жетекчилиги жана к?нд?л?к камкордугу астында колхоз, совхоздордун экономикасынын тынымсыз ?с?ш?, коомдук байлыктын барган сайын к?б?й?ш?, ошонун негизинде эмгекчилердин ?зд?к доходдорунун кыйшаюусуз ?с?ш? болуп эсептелет.
Республиканын айыл чарбасын райондоштуруу боюнча Тянь-Шань району мал чарбачылык зонасына кирет. Бул зона ?з?н?н климаттык шарты жагынан мал чарбасын, анын ичинен кой чарбасын ?ст?р??г?, ал ?ч?н мол тоют топтоого ынгайлуу. Райондун чарбаларына 804424 гектар жер аянты бекитилген. Структуралык жагынан: 26780 гектары айдоо аянтка, 517256 гектары жайыттарга, 5713 гектары ч?п чабындыларга тийишт??.
Мал чарбачылыгынын ичинен, жогоруда белги ленгендей кой чарбасына басымдуу экономикалык орун таандык. Партиялык, советтик органдардын, коммунисттердин, комсомолдордун, колхозчулардын, совхоздордун жумушчуларынын зор демилгеси менен жетишилген ийгиликтер райондун айыл чарбасынын ?н?г?ш?н? айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? м?мк?нд?к т?зд?.
Азыркы этаптагы айыл чарбасынын ?с?ш?, партиянын ХХ? съездинин, КПСС Борбордук Комитетинин андан кийинки Пленумдарынын чечимдерин турмушка ашыруу ?ч?н ж?рг?з?лг?н уюштуруучулук жана саясий иштер, ири экономикалык иш-чаралар айыл чарба ?нд?р?ш?н?н кошумча м?мк?нч?л?кт?р?н ачууга, коомдук ?нд?р?шт?н ?с?ш? учун чарбалардын, айыл-кыштак эмгекчилеринин кызыкчылыгын, демилгелерин арттырууга к?мекчу болду.
Айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н жыл сайын капиталдык салым- дар к?п жумшалып жатат. Колхоз-совхоздор тракторлор жана транспорт каражаттары, жер семирткичтер, уу химикаттар, гербидциттер менен талап кылынган ?лч?мд? камсыз кылынып жатат.
Район Нарын дарыясынын боюна жайланышканына карабастан суу баскан аянт ?т? аз болуп, жаратылыштын «ырайымын» гана к?т??г? туура келген. Жерди сугаруу боюнча ке?ири кулач жай ган иштер ж?рг?з?л?п, боз топурак болуп жаткан жерлер ?зд?шт?р?л??д?.
Куйбышев атындагы колхоздун ветераны 1921-жылдан бери КПССтин м?ч?с?, 83 жаштагы карыя Борсунбаев Жунус мындайча эскерет: «1930-жылдары колхоздоштуруунун алгачкы мезгили баш- талды. Алды менен ТОЗго биригиштик. Анда биздеги болгон байлык 150г? жакын теше жер, 50 куч ат, 15—20 т??, ми?ге чукул кой-эчки болгон. Буурусун менен айдап, ага кол менен ?р?н сээп, маласын чычырканак менен тартучубуз. Ырас, ал кезде жерди ж?нд?п иштет??н? билбеген, жаратылыштан гана «ырайым» к?тк?н дыйкандарыбыз азыркы учурда мол т?ш?м ?ст?р??н?н устаттары болуп чыга келишти. Эзели суу к?рб?й бозоруп жаткан ми?деген гектар жер аянттары кулпурган бакчага айланат деп ким ойлоптур. Колхоздоштуруунун алгачкы мезгилинде жаан-чачындуу жылдары ар гектар аянттан 3—4 центнерден т?ш?м алганга с?й?нс?к, эми 40—50 центнерден т?ш?м алып жатышкан дыйкандарыбыз ондоп саналат.
Б?г?нк? к?нд? райондун айыл чарбасы к?п тармактуу, жогорку ?нд?р?мд??, азыркы замандагы техника менен жабдылган чарбалардан болуп калды.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын Борбордук Комитетинин март (1965-жыл) Плену- мунун жана КПССтин ХХII, XXIV, XXV съезддеринин, партиянын Борбордук Комитетинин кийинки Пленумдарынын чечимдеринде белгиленген иш-чараларды, б. а. айыл чарба ?нд?р?ш?н механизациялоонун, электрлештир??н?н, химиялаштыруунун жана мелиорациялоонун негизинде айыл чарба ?нд?рг?ч к?чт?р?н андан ары ?н?кт?р??н? ишке ашыруу алда канча олуттуу т?рд?г? сапаттык жылыштарга алып келди. Бул мезгилдин ичинде райондун чарбасын ?н?кт?р??г? каралган капиталдык салымдардын к?л?м? да бир кыйлага ?ст?.
Орто Азияда жер сугартуу: «баарынан к?п керек жана крайды баарынан к?п кайра т?з?т, аны кайра жаралтат, ?тк?нд?г?с?н бир?т?ло орду тобу менен жок кылат» деген В. И. Лениндин к?рс?т- м?л?р? б?г?нк? к?нд? да биздин тоолуу край ?ч?н ?зг?ч? маанил??. Улуу к?с?мд?н бул к?рс?тм?с?н? ылайык суу чарба курулушу районубуздун аймагында тынымсыз ке?ейтилип жатат.
Республиканын бардык райондорундай эле Тянь-Шань районунда да сугат аянты к?б?й??д?. Райондун айдоого жарактуу аянттары улуу Нарын дарыясынын боюна жайгашкандыгына карабастан, буга чейин суудан ?т? эле кемчил болуп келген. Ми? жылдар бою не бир жайык талаа-т?з??д?р шор басып жаткандыктан, азыркы г?лд?п жаткан Куланактын талаасын «Туздун талаасы» деп ата-бабаларыбыз ?кс?? менен айтып келишкен.
Райондун сугат жерлерин к?б?йт?? 1941-жылы чо? Нарын каналын куруу менен башталды. Шаар- ды аралап зоока-таш, жар бойлоп кеткен бул каналдын сыйымдуулугу 2,5 куб. м/сек. суудан ашпагандыгына карабастан, аны куруу ?т? татаал болгон. Каналдын курулушуна к?пч?л?к эл катышып, кыска м??н?тт? б?тк?р?лг?н. Натыйжада азыркы Карл Маркс атындагы колхоздун 1595 гектар аянтын сугарууга м?мк?нч?л?к т?зд?. Муну менен катар Каптал-Арык, Топон-Арык, Байдулу, Кажырты, Жа?ы-Арык, Алыш, Узун-Арык, Он-Арча каналдары биринин артынан бири жалпы элдик кыймылдын негизинде б?тк?р?л?п, сугат аянттары к?б?й? баштады.
Айрыкча сугат системасындагы бурулуш «Куланак» насостук станциясы менен «Он-Арча» насостук станциясынын биринчи жана экинчи кезектерин б?т?р??д?н кийин болду. 15 млн. сомдон ашык капиталдык салымдардын жумшалуусу менен бул эки насостук станция райондун «Куланак», Куйбышев атындагы, «Коммунизм», «Эмгекчил» кол хоздорунун бозоруп жаткан талааларын к?к жашыл ?р??нд?рг? айландырды.
Азыркы багыт Со?-К?лд?н суусун пайдаланууга жумшалууда. Ошентип ми?деген жылдар бою какырап жаткан Кара-Талааны ?зд?шт?р?? ?ч?н 4,664 млн. сомдук каражат жумшалуу менен Кажырты насостук станциясы курулуп жатат. Бул насостук станция ми? гектар кара топурактуу Кара-Талааны ?зд?шт?р?п, тажрыйба станциясына Тянь-Шань мал чарба жана «Жа?ы-Талап» колхозуна жаны сугат жерлерди кошот.
Кийинки кездерде майда ирригацияны пайдалануу, к?чм? насостук станцияларды куруу, табигый булактарды пайдалануу иши кызуу ж?рг?з?л?п жатат. Азыркы кезде 28 к?чм? насостук станция иштеп, «Ленинчил жаш» жана «Тешик» деген суу сактоочу к?лм?л?р курулууда.
Райондун сугат аймактарынын ке?ейиши менен бирге айыл чарбасынын д?н продукциясы ?с??д?.
К?р?лг?н бардык чаралар колхоздордун жана совхоздордун жумушчуларынын, адистердин берилип иштешкен зор жумуштары, партиялык, советтик уюмдардын уюштуруучулук иштери, партия менен ?км?тт?н к?н сайын берген жардамы дыйканчылыктын маданиятын к?т?р??г? м?мк?нч?л?кту т?з?п, мурда к?чм?н болуп келген тоо айылында жерди агротехникалык жетишкендиктердин негизинде ишт??г?, б. а. илимий дыйканчылыкка багыт алынды.
Жогорку таблицадан к?р?н?п тургандай айдоо аянтты к?б?йт?? менен дандын д?н т?шуму жогорулай баштады.
Тармактык жалпы территориялык б?л?шт?р??де Тянь-Шань району республикада мал чарбачылыгын ?ст?р?? жана анын продукциясын ?нд?р??г? багытталган ири район болуп эсептелет. «Ак-Сай», «Арпа», «Со?-К?л», «Кара-Кужур», «Солтон-Сары» сыяктуу атактуу жайыттарга ээ болгон Тянь-Шань районунда 500 ми?ге жакын койлор, 12 ми?ден ашык бодо мал, 10 ми?ден ашык жылкылар ?ст?р?л?т. Мамлекетке эт, ж?н сатуу боюнча республиканын ири райондорунун бири.
Айыл чарбасынын тармактарын адистештир??ну туура айкалыштыруу айыл чарбасынын бардык системасын ?н?кт?р??н? к?ч?т??н?н негизин т?з?т. Райондо айыл чарба ?нд?р?ш?н?н туура адистештирилиши коомдук эмгекти ?н?мд?? пайдаланууга, ?нд?р?лг?н продукциянын бирдигине аз чыгым жумшоого жана продукцияны ?нд?р??н?н к?л?м?н ?ст?р??г? ке?ири м?мк?нч?л?к ачат. Мунун ?з?, эмгек чыгымдарын ж?к ташуудан ?н?мд??н?н, айрыкча айрым айыл чарба ?с?мд?кт?р?н жана мал чарбасынын тармактарын туура жайгаштыруунун, райондо бул маселелер ?ч?н ы?гайлуу жаратылыш жана экономикалык шарттардын болушунун натыйжасында жетишилет. Биздин райондун шартында адистештир?? маселелерин ?йр?н?? жана киргиз?? бардык чарбалардан мал чарбасын, айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? адистештир??н? туруктуулук менен талап кылды.
Тянь-Шань районунда 1930-40-жылдарга чейин кылчык ж?нд?? кыргыз кара койлор ?ст?р?лг?н. Ошол жылдарда азыркы Октябрь революциясы орденд?? «Жа?ы-Талап» колхозуна (беш колхоздон ирилештирилген «Тогуз-Булак» колхозуна) бир короо меринос тукумундагы ак койлор алынып келинген. Аны Ч?к?таев Исакка (азыр пенсионер, коммунист) ?тк?р?п беришкен. Жа?ыдан келген койлор жа?ы жерден жакшы конуш алды. Кыргыздын кылчык ж?нд?? койлоруна караганда т?лду жана ж?нд? арбын берди. Исак жакшы к?рс?тк?чт?рг? жетишип, Москвадагы айыл чарбасынын алдынкыларынын К?рг?зм?с?н? катышты. Анын ?з аты калып, айылдаштары Ч?к?таевди «Ак-койчу» деп аташкан.
Б?г?нк? к?нд? ал кездеги биринчи келип конуш алган ак койлордун саны 500 минден ашты. Эгерде республикада ар бир колхозго 26 ми? баш кой туура келсе, биздин чарбаларга 47 ми? баш кой туура келет.
Мал чарбасын асыл тукумдаштырууга, малдар ды тоюттандырууга жана кармоого карата багытталган иштер жогорку продукциялуу асыл тукумдагы малдардын санын кескин ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к т?зд?. 1977-жылы колхоз-совхоздордогу уян ж?нд?? койлордун саны 19,6 процентке, жарым уян ж?нд?? койлордун саны 80,4 процентке жетти.
Райондо Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы иштеп, ал малдардын породалык составын жакшыртуу боюнча тийишт?? иштерди ж?рг?з?т. Малдарды жасалма уруктандыруу методу колхоз-совхоздордо ке?ири колдонулат.
Бийик тоолуу жайыттарды эффективд?? пайдалануу менен кой чарбасынын продуктуулугун андан ары жогорулатуу жана Борбордук Тянь-Шандын колхоздорунун, совхоздорунун экономикасын к?т?р?? максатында Кыргызстандын мал чарба жана ветеринардык илим-изилд?? институтунун кызматкерлери Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станция-ынын адистери менен бирдикте 1938—1966-жылдарда койдун жаъы «Тянь-Шань» жарым уян жунд?? эт, ж?н багытындагы т?р?н табышкан.
Бул кой ?з?н?н тез ?с?п жетил??с?, бийик тоолуу климатка жана жайыттагы тоютка ы?гайлашкан эт-ж?н бер?? багытындагы кой болуп эсептелет. Жергиликт?? куйруктуу
койлор Новокавказье меринос жана Вюргенберский, ал эми кийинчерээк Линкольнами тибиндеги кочкорлор менен аргындаштырылып алынган. Кочкорлордун салмагы 100—110 килограммды т?з?п, тубар койлор 60—70 килограммга жетет. Жайытта багылган соъ союлгандан кийинки салмагы («убойный выход») 54—60 процентти т?з?т. Бул койлор жалтылдаган ак ж?н?, бышыктыгы жана чыъдыгы менен айырмаланат. Аларды жыл бою жайытта кармоого ылайык келгендиктен, айрыкча тоолуу шарттарда ?т? жакшы ?с?т.
«Тянь-Шань» жарым уя? ж?нд?? эт жана ж?н багытындагы койлордун породасын чыгаргандыгына байланыштуу анын авторлору Кыргызстан мал чарба жана ветеринария илим изилд?? институтунун илимий кызматкерлери Т. Э. Друженьков, В. С. Друженькова, Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын мурдагы директору К. Жангабылов, чабандар С. Абакиров, К. Жамгырчиев 1974-жылы Кыргызстан мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болушкан.
Койлордун «Тянь-Шань» породасынын пайда болушу Кыргыз ССРде таптакыр жаны, ?т? баалуу эт, ж?н берген кроссбредд?? койлордун чыгышын камсыз кылды.
Породалуу мал ?ст?р??ч? чарба Ленин орденд?? эксперименталдуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы Борбордук Тянь-Шань тоолорунун 2500—3000 метр бийиктигинде жайланышкан, анын Кара-Кужур ?р??н?н? караган бети дениз де?гээлинен 3000—4000 метрге бийик туруп, т?б?л?к кар катмары менен капталган.
Жогоруда белгиленгендей «Тянь-Шань» тукумундагы койлору, ?з?н?н жогорку этт??лугу жана тоолуу жайыттын карлуу шартында кармоого ылайыкташтырылгандыгы бул тармакты кирешелуу чарбага айландырууга зор ?б?лг? т?з?т.
Ордендуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары ар бир кочкордов 9,7 килограммга чейин ж?н кыркып алышкаан Академик А. И. Николаевдин айтуусу боюнча «Тянь- Шань» тукумундагы койлорун кроссбред жуну, дуйнолук эталон болуп эсептелген Жа?ы Зелландиялык койлордун жунун?н кем эмес. Ал д?йн?д?г? бийик тоолуу шартка ынгайлашкан эт-ж?н багытындагы тукум болу саналат.
Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары мисалы, 1978-жылы Усубалиев Асан, Туюкбаев Тынчтык ар ж?з тубар койдон 130—140дан козу алышкан.
«Тянь-Шань» тукумундагы ж?н бер??ч? койлордун райондо ?ст?р?л?ш- жана Тянь-Шань району ?ч?н эмес, республиканын бийик тоолуу райондорунун колкоздорунун жолдорунун экономикасын к?т?р??г? ке?ири жол ачат.
Коомдук малдарды чыктуу, кесек, концентраттык тоюттар менен толук кылуу проблемасы жылдан-жылга жакшырууда. Кесек топтоо 1978-жылы 1970-жылга салыштырганда 21 процентке ?ст?, же 61,6 ми? тоннадан 90 ми? тоннага жеткирилди. К?п жылдык ч?т?н т?ш?мд??л?г? 38,7 центнерден 55 центнерге жогорулады.
Колкоз, совкоздор малдарды багуу ?ч?н тийиш туу шарттары бар темир бетондуу кашарларды, типтуу короо сарайларды курушту. Койлор 100 процент электромеханикалык жол менен кыркылып, механикалаштырылган купкадан ?тк?р?л?т.
Партиянын агрардык саясатынын к?р?г?чт?г? жана акылмандуулугу бардык райондордой эле биздин райондун мисалынан да ?зг?ч? к?ч менен к?р?нд?. Партия менен ?км?т айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н орчундуу чараларды к?рд?. Жыл сайын жа?ы тракторлор, автомашиналар, айыл чарба техникалары, минералдык жер семирткичтер берил??д?. Электр энергиясын пайдалануу толук чечилди. Мына ушунун бардыгы айыл чарба ?нд?р?ш?н жогорулатуу ?ч?н бекем негиз т?з??г? жана жаратылыштын стихиялык к?чт?р?н?н анын к?з карандылыгын азайтууга толук шарт тузду.
Дан эгиндеринин орточо т?ш?мд??л?г? 25 центнерге, коп жылдык ч?пт?р 55 центнерге жетти. Ар бир уйдан с?т саап алуу 2 ми? килограммга, ж?н кыркуу ар бир койдон 3 килограммга жетти. 1965-жылдагы март Пленумунан кийинки ?тк?н 12 жыл ичинде Тянь-Шань районунун эмгекчилери мамлекетке эт, ж?н сатууну кескин к?б?йтт?. Же болбосо 1965-жылы 3226 ми? тонна эт, 1387 тонна ж?н сатылса, 1977-жылы 8197 тонна эт, 2082 тонна ж?н сатылды, же эт 2,5 эсе, ж?н 1,5 эсе ?ст?.
Ж?зд?г?н алды?кылар жана б?т?нд?й чарбалар чынында эле э? сонун натыйжаларга жетишишти. ?ст?р??д?, айыл чарба Айыл чарба ?нд?р?ш?н продуктыларынын даярдоо пландарын орундатуу- да, мелиорациялык жумуштарды ж?рг?з??д? же- тишкен ийгиликтери, ?нд?р?ш процесси боюнча натыйжалуу илимий изилд??л?рд? иштеп чыкканды- гы жана айыл чарба ?нд?р?ш?нд? колдонгондугу учун Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы 1967-жылы 25-майда Ленин ордени менен сыйлан- ган. Ал эми «Жаны-Талап» колхозу айыл чарба жана беш жылдык ?нд?р?ш?н ?рк?нд?тк?нд?г? планда белгиленген мамлекетке мал чарба жана талаачылык продукцияларын сатууну ашыра орундаткандыгы ?ч?н 1971-жылы 25-январда Октябрь революциясы ордени менен сыйланган. Тянь-Шань району 1974-жылы Кыргызстан Коммунисттик пар- тиясынын Борбордук Комитетинин, Кыргыз ССР Министрлер Советинин, Кыргызсовпрофтун жана Кыргызстан ЛКСМ БКнын Эстелик Туусун алуу- га татыктуу болду.
Атактуу дыйкандар «Куланак» колхозунан Со- циалисттик Эмгектин Баатыры Абдылдаева Расия, Жданов атындагы колхоздун механизатору Ленин жана Эмгек Кызыл Туу ордендеринин кавалери Мамырканов Асанакун, белгил?? данчылар Ад??- л?т?в Ниязбек, Имеров Бейшенбек, Арыкова Жума- б?б?, Мамбетисаева Сайраке, Садыков Абдыкапар лар жерди ?зд?шт?р?? боюнча ?з ишинин устатта ры болуп чыгышты.
Мал чарбасын ?ст?р??д? Социалисттик Эмгек- тин Баатырлары чабан Исаев Шарше, жылкычы- лар Эликбаев Аалы, Кулумбаев Жусубалы, Кыргызстандын мамлекеттик сыйлыгынын лауреаттары Жангабылов Намазбек, Абакиров Сабыр, Жамгыр- чиев Качаган, Ленин ордендеринин кавалерлери Акматова Сонунб?б?, Мамбетаитов Жумагул, Курманов Каамыт, Октябрь революциясы орденинин кавалери, «Баатыр эне» Сулайманова Алтындар к?п эмгектер си?иришти. ВЛКСМ Борбордук Ко- митетинин м?ч?с?, Карл Маркс атындагы колхоздун чабаны Ишеналиев Жолболду жаштарды тарбиялоодо, кой чарбасын ?ст?р??г? жаштарды тар- тууда ченемсиз эмгек жасап жатат.
Ишеналиев Ж. 1972-жылы Жан-Булак орто мектебин ийгиликт?? б?т?р?п чыккандан кийин 75 жашка келип жана оорулуу болуп калган чо? атасы Турдакундан баш чабандыкты ?тк?р?п алат.
Колхоз т?з?л?ш?н?н биринчи к?н?н?н бери кой багып мал четинде келген Турдакун абышка ?ч?н койду таштоо бир кыйла кыйын болгондугу ме нен ?з?н?н небересинин «оор ж?кт? колдон алып, чабан боломун, ата кесибин улантамын» оюна ыраазы болуп, ишинде мындан аркы зор ийгиликтерди каалап, чабандыкты ?тк?р?п берген. Алгачкы к?нд?р? Жолболдуга к?б?нч? ишене
албай, кой четинде аны менен бирге болуп, иштин ал-жайын т?ш?нд?р?п ж?рд?. Кийинчерээк уулу нун бул кесипти чындап каалагандыгына к?з? же тип, анын дилгирлик, берилгендик, тынымсыз аракет менен эмгектенип жаткандыгын к?р?п: «эмге гим талаага кетпейт экен, Жолболду ?з кесибин с?йг?н, иштерман малчы болот экен» – деп карыя санаасын тынчыткан эле.
?тк?н 6 жылдын ичинде Жолболду э? ж?н?к?й жаш малчыдан тажрыйбалуу, районго гана эмес республикадагы э? мыкты чабандар менен ат салышкан азаматтын бири болуп чыкты.
Ушул жылдын ичинде ал ?з?н? бекитилген койлордун ар ж?з тубарынан жылына орточо 127ден козу, ар башынан 3,620 килограммдан жун кыркып алып турду, же болбосо колхозго 5 миъ козу, 14 тоннага жакын ж?н берди. Бул к?рс?тк?чт?р айтууга арзан болгондугу менен бир кыйла оор жана к?ж?рм?н эмгек жумшоо аркылуу айрым гана ак ниет адамдар жарата тургандыгы талашсыз.
Азыркы к?нд? Жолболду чабандык кесипти Кыргыз айыл чарба институтунун зоотехникалык факультетинин ІІІ курсунда сырттан окуу менен улантып жатат. Ал ?з?н?н э? ж?н?к?й, элпек жана кичи пейил м?н?з?, ишти терен билгендиги, ?нд?р?штук жана коомдук иштердеги активд??л?г? менен райондун коомчулугунун алдында зор кадыр-баркка ээ.
Жолболду партиянын Тянь-Шань райкомунун, эл депутаттарынын райондук Советинин аткаруу комитетинин м?ч?с?, ошондой эле комсомолдун Нарын обкомунун бюро м?ч?с?. Жолболду ВЛКСМдын Х?ІІІ с?ездинин делегаты жана анда ВЛКСМ БКга м?ч?л?кк? шайланды.
Айрым жолдоштор Жолболдунун коомдук иштеринин к?п экендигин айтышат. Бирок аракетчил- диги, демилгеси э? башкысы жогорку а?-сезимд??л?г? жана эмгекчилдиги аркылуу ?нд?р?шт?к татаал ишти да, коомдук иштерди да жогорку ден гээлде аткарууга жетишип жатат.
Жолболдунун эмгеги ?км?т?б?з тарабынан жогору бааланып Ардак белгиси ордени менен сый- ланган. Ал Б?тк?л союздук эл чарба к?рг?зм?с?н?н катышуучусу. Онунчу беш жылдыкты 4 жылда аткаруунун ?ст?нд? иштеп жаткан демилгечилердин бири. Анын б?г?нк? к?нд?г? ?з?рл?? иши эмгек жолун жа?ыдан баштаган ондогон улан-кыздарга, районубуздагы б?тк?л малчыларга с?зс?з ?рн?к боло алат.
Райондогу да?азалуу чабандардын катарына «Куланак» колхозунан Сулайманова Алтынды ко- шууга болот. Алтын «Кыргыз ССРинин мал чар- басына эмгеги си?ген мастер», он бир баланы тар- биялап ?ст?рг?н «Баатыр эне», Эмгек Кызыл Туу жана Октябрь революциясы ордендеринин кавалери. Партиянын Нарын обкомунун, Тянь-Шань райкомунун м?ч?с?. Мына ушулардын ?з? Алтындын эмгегин да?азалап, анын коомдук жана ?нд?р?штук иштердеги ж?з?н к?рг?з?п олтурат.
Районубузда Алтындын жолун жолдогон бир канчалаган кыздар ?з алдыларынча чабандык кесипке отуп к?пч?л?г? ?з?рл?? эмгектенип жатышат. Буларга Акматова Бурулду, Омушова Бурулсунду Султанова Светаны, Кытапова Жумаг?лд? жана башкаларды кошууга болот.
Социалисттик мал чарбасынын мастери, Эмгек Кызыл Туу орденд?? Куйбышев атындагы колхоздун жылкычысы Бакасов Шо?ко он эки жыл бою ар ж?з тубар бээден 100ден кулун алуу менен областтын жылкычыларынын ичинде алдынкы орунду бербей келе жатат. Э? алыскы кыштоолордун бири болгон Оорук-Тамда Жданов атындагы колхоздун кой фермасынын башчысы Алсеитов Абышка, Ак-Сай ?р??н?н мекендеген Жданов атындагы колхоздун ферма башчысы Такырбашов Д?йш?накундар ж?н?нд? жылуу с?з айтуу кубанычтуу.
Колхоздук ?нд?р?шт?н областтын аймагынан тышкары таанымал жетекчилери: 20 жыл башкармалык постуда келе жаткан Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин м?ч?л?г?н? кандидат, Кыргыз ССР Жогорку Советинин эки жолку депутаты, «Жа?ы-Талап» колхозунун председатели Дайракунов Эсенаалы, областтык Советтин депутаты, «Куланак» колхозунун председатели Калназаров Кайып, ветеринардык илимдердин кандидаты Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын директору Касымбеков Бейшебай, Он-Арча селолук Советинин председатели Суранова К?м?ш, Чет-Нура селолук Советинин председатели Бекжанов Бейшенаалы, «Коммунизм» колхозунун председатели Усупбеков Садык, Жданов атындагы колхоздун партиялык комитетинин секретары Мамытов Акимша жана колхоздун башкармасынын председатели Какематов Зайдин колхоздук ?нд?р?шт? жогорулатуунун, массаны мобилизациялоонун таланттуу уюштуруучулары болуп эсептелишет.
Айыл чарбасын к?т?р??д? адистерге зор роль таандык. Ондогон айыл чарба адистер ондуруштун чыныгы уюштуруучулары, иш билги ке?ешчилери, оз ишинин билермандары болуп калышты. Алардын катарына инженерлер: Абдыкеримов Токтосун, Мусалиев Кутпидин, зоотехниктер: Шамырканов Абыласан, Айдарканов Керимбек, Мырзабаев Калыбек, ветврачтар: Абдыраимакунов Тургунбек, Куленбеков Кырманчы, Кыдырмаев Канатбек, агрономдор: Жумабаев Сыдыкбай, Азыкбаев Мукаш, Кудашов Жумаалы, экономисттер: Нурмуханбетов Курманбек, ?м?ракунов Айнике, Мамбетаитов Турсуналы, Жумагулов Барыктабас жана башка ондогон адистерди кошууга болот.
Онунчу беш жылдыкты 4 жылда орундатуу ?ч?н к?р?ш?п жаткан чабандар: Мамыров Чаки, Ибраев Раимкул, Торубаев Сокубаш, Кытапова Жумаг?л, Бейшеева Зинаг?л, Жаанбаев Чокубай, Усубалиев Асан, саанчылар: Дуйшеев Жапар, Барктабасова Жа?ыл, Айткулиева Шарипа, жылкычы: Байм??к?ев Мукаш, бадачылар: Шаменов Торегелди, Маатканов Керимдердин эмгеги мактоо- го татырлык.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70622932?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Арзымбек ?с?ров
За достижения и успехи на руководящей должности Арзымбек Осоров был награжден тремя орденами «Знак Почета», двумя орденами «Трудового Красного Знамени», медалями «За трудовую доблесть», «За доблестный труд», Почетными грамотами Верховного Совета Киргизской ССР.Был члены ЦК КП Киргизии, избирался депутат Верховного Совета Киргизской ССР 6—10 созывов.
Келечекке умтулуу
Опыт подъема сельского хозяйства и общего уровня жизни в Тянь-Шаньском районе Нарынской области, 1975—85 гг.
Арзымбек ?с?ров
© Арзымбек ?с?ров, 2024
ISBN 978-5-0062-8603-0
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Автордун эмгек жолу
Арзымбек ?с?ров 1928-жылынын аягында Кыргызстандын т?шт?г?нд?г? Ленин районундагы (азыр Дж-Абад обл. Ноокен р-ну) Ноокент сельсоветинин Бирке айылында кедей-дыйкандын ?й-б?л?с?нд? туулган. Кыргыз. Кушчу уруусунан болот.
Эмгек жолун согуш мелгилинде 14-жашынан Ноокент сельсоветинде эсепчи, учетчик кызматынан баштайт.
1950-жылы Жалал-Абаддагы мугалимдер институтун б?т?рг?нд?н кийин Жалал-Абад областтык «Большевик жолу» гезитинде б?л?м башчы болуп иштейт, андан кийин Советтик Армиянын катарында кызмат ?т?г?н.
1951-жылы КПССтин катарына кабыл алынган.
Демобилизациядан кийин Ленин райондук «Же?иш жолунда» гезитинин редактору болуп иштеген.
1953-жылдан партиялык иште: Ленин-Жол МТСинин зонасы боюнча Кыргызстан Компартиясынын Ленин райкомунун уюштуруу белумунун башчысы, секретары.
1959-ж. ыргызстандын Борбордук Компартиясынын партиялык органдарынын жооптуу уюштуруучусу тарабынан бекитилди.
1961-ж. КПСС тын Жогорку Партиялык мектебин бутурген.
1962-ж. эмгекчилер депутаттарынын Ош райондук Советинин аткаруу комитетинин председатели, Кыргызстан Компартиясынын Ош райкомунун биринчи секретары болуп иштеген.
1962-1967-жж. эмгекчилер депутаттарынын Кара-Суу райондук Советинин аткаруу комитетинин председатели.
1967-1970-жж. Кыргызстан КП Ош обкомунун б?л?м башчысы болуп иштеген.
1970- 1975-жж. – Кыргызстан Компартиясынын Ош областынын Ноокат райондук комитетинин биринчи секретары.
1975-1985-жж. – Нарын облусунун Тянь-Шань райондук партия комитетинин биринчи катчысы.
1985-1989-ж. – Кыргыз ССР КП БКнын Ош облусу боюнча партиялык к?з?м?л комиссиясынын т?рагасы.
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин мучелугуне кандидат,
Кыргыз ССР Жогорку Советинин 6-10-чакырылышынын депутаты,
Уч жолу «Ардак Белгиси» ордени, эки жолу «Эмгек Кызыл Туу» ордени, «Эмгектеги каармандыгы ?ч?н», «Каарман эмгеги ?ч?н» медалдары, Кыргыз ССР Жогорку Советинин Ардак грамоталары менен сыйланган.
06.11.2001 д?йн?д?н кайткан.
Трудовая биография на фото
В 1950 годах Арзымбек Осоров служил в рядах Советской Армии, в воинской части Красноярского края. После демобилизации работал в редакции районной и областной газет, после чего был выдвинут на руководящую хозяйственную работу такими видными деятелями страны, как Торогул Балтагулов и Исхак Раззаков.
«Каждый творит свою судьбу сам, но и окружающая обстановка и люди, вносят свои коррективы. Но в какой бы ситуации ни оказывался человек, он должен стремиться к самореализации. А насколько это удастся ему, об этом уже будут судить и давать оценки потомки…» А. Осоров.
Выпуск Дж-Абадского Учительского института, 1950 г. Осоров – третий во втором ряду слева. Пятый в первом ряду – Ж. Мавлянов, шестая – В Калашникова, ставшие позже известными людьми в стране.
На полевом стане. В середине на заднем плане – Юрий Беляк, известный хозяйственный руководитель страны.
На отдыхе вместе с семьей А. Суюмбаева.
Встреча с передовиками труда. В середине Т Кулатов, председатель Верх. Совета Кирг ССР.
С коллегами по Ошскому обкому партии. (Внизу) С деятелями культуры из России.
В 5-раз Арзымбек Осоров был избран депутатом Верховного совета Кирг. ССР по Он-Арчинскому избирательному округу Нарынской области.
Келечекке умтулуу
КИРИШ СОЗ
Биздин ?лк?б?з к?нд?н-к?нг?, жылдан-жылга ?рк?нд?п бара жатат. СССРдин бардык элдери бир туугандык улуу биримдикте ийнине ийин тирешип, жер ж?з?нд?г? э? адилетт??, э? гумандуу коомго коммунизмди к?зд?й бара жатышат. Ата Мекенибиздин же?иштери – бузулгус монолитт?? дос туктун бир туугандык т?й?н? менен бекемделиши Советтер Союзунун бардык элдеринин к?чт?р? менен таланттарынын г?лд?ш?н?н айкын-ачык к?босу болот. Совет бийлигинин жылдарында Кыргызстан таанылгыс болуп ?зг?рд?, ал жогорку ?н?кк?н, экономикалык жактан кубаттуу социалисттик республикага айланды. Совет бийлигинин жылдарында кыргыз эли башка советтик элдердей эле алдынкы, социалисттик улут болуп т?з?л?п, экономикалык жана маданий турмушунда зор социалдык ?зг?р??л?рду турмушка ашырды, ?з?н?н улуттук мамлекетине ээ болду.
Мурда упурап жок болуу алдында турган, падышалык Россиянын колониалдык элети болгон кыргыз эли ?з?н?н б?г?нк? к?нд?г? эбегейсиз зор жетишкендиктери менен Коммунисттик партияга, анын Лениндик Борбордук Комитетине, ?лк?б?зд?н б?тк?л элдеринин достугуна, ?зг?ч?, бир туугандык жардамын дайыма жоомарттык менен к?рс?т?п жаткан улуу орус элинин достугуна милдетт??.
Формасы улуттук, мазмуну социалисттик, духу жана багыты боюнча интернационалисттик маданияттын г?лд?п ?с?ш?, жумушчулар менен колхозчу дыйкандардын союзунун бекемделиши, революцияга чейин дээрлик болбогон улуттук интеллигенциянын т?з?л?ш? партиябыздын Лениндик улут саясатынын жана элдердин бузулбас достугунун эбегейсиз зор жетишкендиги болуп саналат.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын программасында мындай деп айтылган: «Социализм социалдык улуу проблеманы чечти эксплуататордук таптарды жана адамды адам эксплуатациялоону туудуруучу себептерди жок кылды. СССРде достош эки тап жумушчу табы менен дыйкандар табы калды. Ошону менен бирге бул таптардын ?зд?р? да ?зг?рд?. Социалисттик менчиктин эки формасынын жалпылыгы жумушчу табын жана колхозчу дыйкандарды жакындатты, алардын союзун чындады, алардын достугун бузулбас кылды. Эл арасынан чыккан жана социализмге берилген жаны интеллигенция ?с?п чыкты. Шаар менен айыл-кыштактын ортосундагы, акыл эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы мурдагы карама-каршылык жоюлду. Жумушчулардын, дыйкандардын, интеллиген- циянын т?пк? таламдарынын жалпылыгынын базасында совет элинин социалдык-саясий жана идеялык бузулбас биримдиги т?з?лд?»
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын экономикалык саясатынын э? башкы максаты -элдин турмуш жыргалчылыгын жогорулатуу. Коммунизмди куруу доорундагы чечиле турган социалдык башкы проблемаларга бардык таптардын жана социалдык топтордун ?з ара жакындашы, шаар менен айыл-кыштактын, акыл эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы айырмачылыктарды бара-бара жоюу, калктын ар кандай катмарынын эмгек жана турмуш тиричилик шартын, маданиятын тендештир?? сыяктуу маселелер кирет.
Марксизм-ленинизм ар тараптан ?с?п жетилген жеке адамды калыптандыруу алардын материалдык жана рухий талаптарын канааттандыруу менен ишке ашырылат деп ?йр?т?т. Буларды толук аткаруу албетте, белгил?? материалдык шарттарга байланыштуу.
Совет элинин дайыма ?с?п жаткан материалдык жана рухий керект??л?р?н канааттандыруу, к?нд?лук ж?р?ш-туруштары, жашап жаткан экономикалык ?н?г??г?, жала? эле материалдык шарттарга таасир этпестен, социалисттик коомдун маданияты- нын бардык спецификалык ?зг?ч?л?г?н?, ?тк?нд?н, учурдун жана келечектин диалектикалык байланышы катары каралат.
Социалисттик коом, – деп к?рс?тк?н В. И. Ленин коомдун бардык м?ч?л?р?н?н толук жыргалчылыгын жана алардын эркин ?н?г?ш?н камсыз кылат. Социализмдин тушунда керект?? байлыктарын ?ст?р??, мунун ичинде материалдык байлыкты ?ст?р?? эч бир максатсыз эле ишке ашырыла бербейт.
?н?кк?н социалисттик коомго, жала? гана эко- номиканын жогору болушу эмес, анда жетилген социалдык-саясий мамилелер, а?-сезимд??л?кт?н жогорку де?гээли, илимдин, маданияттын, турмуш-тиричиликтин ар тараптан г?лд?п ?с?ш? да м?н?зд??. Ошондуктан Совет адамдарынын а?-сезиминдеги, турмуш-тиричилигиндеги ?тк?нд?н калдыктары, саркындылары менен келишпес к?р?ш ж?рг?з?? партиялык, советтик, чарбалык жана коомдук уюмдардын биринчи баскычтагы маанил?? милдеттери болуп саналат. Бул ?т? маанил??, актуалдуу проблемалык милдеттерди учурунда чеч?? коммунисттердин, комсомол жаштардын, активисттердин, интеллигенттердин к?чт?р?н бириктир?? менен гана ж?з?г? ашырууга болот.
Айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын жогорулатууда, калк жашаган пункттарды б?г?нк? к?нд?г? тейл??н?н талабына карата ын?гайлаштырууда, жашоонун шартын жакшыртууда, эмгекчилердин эмгектен??с?н, эс алуусун уюштурууда, адамдардын а?-сезиминдеги жана ж?р?ш- турушундагы ?тк?нд?н калдыктарын, саркындыларын жоюуда Тянь-Шань районунда бир кыйла тажрыйбалар топтолгон.
Бул китепчеде де?из де?гээлинен 2000 метрден бийик турган тоо арасындагы райондун эмгекчилеринин социалдык турмушунда, маданиятында болуп ?тк?н ири ?зг?р??л?р ж?н?нд?, турмуштун социалисттик образынын орношу ж?н?нд? с?з болот.
Бул брошюрада айылдык турмуштун бардык ч?йр?с?н кайра куруунун негизги факторлору: эко- номиканы ?н?кт?р??, соода, медициналык жактан айылдык эмгекчилерди тейл??н?н, маданий агартуу мекемелеринин иштеринин де?гээлин жогорулатуу, калктын турмушуна жа?ы салттарды киргиз??, айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р?? боюнча партиялык, коомдук уюмдардын ж?рг?з?п жаткан иштери баяндалат.
Совет коомунун ?н?г?ш?н?н азыркы этабында коммунисттик партиянын жетекчи ролу ?с?п жаткандыгы м?н?зд??. Ошондуктан жергиликт?? партиялык иштин к?нд?л?к практикасын ?йр?н??, жыйынтыктоо, илимий анализ бер?? менен алдынкы, пайдалуу тажрыйбаларды жайылтуу объективд?? зарылчылык болуп саналат. КПСС Борбордук Комитетинин Генеральный секретары, СССР Жогорку Советинин Президиумунун Председатели жолдош Л. И. Брежневдин тарыхый зор мааниси бар «Кичи жер», «Кайра жаралуу», «Дын жер» деген эмгектери, айыл-кыштактагы социалдык ?згер??л?рд?, партиялык иштин негизги участогу болгон райондун экономикасын, эмгекчилердин турмуш-тиричилигин, маданиятын жогорулатууда ж?рг?з?лг?н жумуштарды изилдеп ?йр?н??д?, авторго эбегейсиз зор жардам к?рс?тт?.
Райондун жана областтын масштабында ж?рг?з?л?п жаткан иштерди жана тажрыйбаларды жалпылап-жыйынтыктаган эмгектер республиканын китеп басмасынан кийинки мезгилдерде к?б?р??к чыга баштады. Бул эмгектер район аралык тажрыйба алмашууда ?т? маанил?? экени белгил??. Алардын ичинен 1974-жылы жарык к?рг?н Т. К. Кошоевдин «Социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылуу боюнча эмгекчилер депутаттарынын Советтеринин иши» аттуу китебинде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууда советтик уюмдардын жургузг?н иштери ж?н?нд? окурмандар менен кенири пикир алмашат. Шаар менен айыл-кыштактын, акыл
эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы журуп жаткан жакындашуу жагынан, советтик адамдардын турмушунун маданий де?гээлин к?т?р?? жагынан областтагы топтолгон тажрыйбалар ж?н?нд? баяндалат.
Социалисттик Эмгектин Баатыры К. Акназаровдун 1976-жылы басылып чыккан «Биздин башкы камкордук деген китеби жерди сарамжалдуу пайдалануу, интенсификациялоо менен жалпы эле Дыйканчылыктын маданиятын жогорулатуудагы жетишкен ийгиликтери жана аны камсыз кылууда партиялык, советтик уюмдардын ж?рг?зг?н иштери ке?ири баяндалган.
Бул эмгектерде баяндалган ?рн?кт?? иштер, алдынкы тажрыйбаларды эске алуу менен ушул китепчении автору Тянь-Шань районунун ?зг?ч?л?г?н? байланышкан проблемаларды чеч?? тажрый баларынан, тоолуу райондун ?з?н?н ?н?г?? жолундагы ?лг?л?? эмгектеринен, жетишкен ийгиликтеринен жана келечекке карата умтулууларынан баян бер??г? аракет жасалды.
Ал эми Тянь-Шань районунун айрым алдынкы чарбаларынан экономикалык, талдоого алынган, б. а. колхоздук маданий ?с?шт?р? жыйынтыкталып-жалпыланган бир катар эмгектер масштабда республикабыздын басмасынан жарык к?рд?. Тянь- Шань районунун Октябрь революциясы орденд?? «Жаны-Талап» колхозунун председатели Э. Дайракуновдун 1972-жылы жарык к?рг?н «?с?? жолунда», деген китепчелери 1976-жылы басмадан чыккан «Колхоздогу эмгекчилердин авангардында» колхоздун экономикалык ?с?ш?нд?г? жетишилген ийгиликтер тууралу, аны ж?з?г? ашыруунун башында турган коммунисттердин иштери ж?н?нд? баяндалган. Ы. Турсунов 1970-жылы «?н?г?? жолунда» деген китепчеси аркылуу ушул райондун Куйбышев атындагы колхозунун экономикалык ?с?шу ж?н?нд? с?з козгогон. Ушул жогорку эки колхоз ж?н?нд?г? эмгектерде райондун калган чарбалары тууралу, жалпы эле Тянь-Шань районунун буткул экономикалык ?н?г?ш?, социалдык ?н?г??догу шарттар, айрыкча маданий-тиричилик жагындагы к?рд??лд?? ?зг?р??л?р ж?н?нд? с?з болгон эмес.
Ошондуктан бул китепчеде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууга, селолук калктын турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р??д?г? жаратылган ийгиликтерге жана райондун алдында турган милдеттерге токтолуу, бул багытта эмгекчилерди тарбиялоодо саясий-идеялык иштердин жолго коюлушу ж?н?нд? белгил?? ?лч?мд? талдоо ж?рг?з??г? аракет жасалды.
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи секретары жолдош Т. У. Усубалиев «Ленинизм элдердин достугунун жана туугандаштыгынын улуу булагы» деген эмгегинде мындай деп жазат. «Кыргызстандын эмгекчилери закондуу т?рд? да?ктуу же?иштердин жана жетишкендиктердин басып ?тк?н жолуна сыймыктануу менен к?з чаптырышат. Социалдык экономикалык жана рухий турмуш жактан 50 жыл ичинде алардын же?ип алгандары чынында да укмуштуудай чо?.
Биздин республикабыздын ар биринин коомдук ?нд?р?шт?н жана маданияттын белгил?? бир жагынан жетишкен к?р?н?кт?? ийгиликтери ушул республиканын жумушчуларынын, колхозчуларынын, интеллигенциясынын к?ж?рм?н эмгегинин гана натыйжасы болбостон, ошону менен бирге б?ткул совет элинин биргелешкен эмгегинин да натыйжасы болгонун абдан баса белгилеп кет?? керек. Биздин жалпы ийгиликтерибиз бардык улуттардын жана элдердин эмгекчилеринин социалисттик ?з ара жардамдашуусунун аркасында, алардын бузулбас саясий, социалдык-экономикалык жана идеялык жалпылыгынын аркасында м?мк?н болуп олтурат».
Тоо койнунда жайланышкан Тянь-Шань району нун айыл-кыштактарында Совет бийлигинин жыларында болуп ?тк?н социалдык-экономикалык ?зг?р??л?р жана маданий жагындагы т?п-тамырынан берки кайра куруулар биздин Родинабыздын бардык райондорунда эле кездеш??ч? жетишкендиктерден экендиги талашсыз.
ТОО КОЙНУНДАГЫ СОЦИАЛДЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК ?ЗГ?Р??Л?Р ЖАНА МАДАНИЙ КАЙРА КУРУУЛАР
Улуу Октябрь социалисттик революциясынын же?иши, адамдарга чыныгы эркиндикти бер?? менен ошол эле убакта коомдук мамилелердин бардык системаларын т?п-тамырынан бери ?зг?рт??н?н башталышы болду.
Революцияга чейинки Кыргызстандын социалдык т?з?л?ш? жагынан к?п укладдуулугу революциячыл кайра т?з??л?рд?н ж?р?ш?нд? бир катар татаал проблемаларды койду жана аларды чеч?? айыгышкан тап к?р?шт?рд?н кырдаалында ?тт?. Кыргызстандагы эксплуататордук таптын басымдуу б?л?г?н т?зг?н феодалдар жердин Октябрдын алдында, ?нд?р?ш каражаттарынын дээрлик бут баарын ээлешип, дыйкандар массасы а?осуз эзилип келген. Бул коомдук-социалдык мезгилдеги феодалдык-патриархалдык, структура ар т?рд?? урук-туугандык сыяктуу татаал, ар кандай чиелешкен мамилелер революциячыл кайра т?з??л?рд?н ?зг?ч? кырдаалда ?т?ш?н шарттаган.
Совет бийлигинин биринчи жылдары Кыргызстанда турмуш-тиричилик укладынын ?зг?ч?л?г?, революциячыл кайра куруулардын тере?деши, экономикалык, социалдык, маданий жана турмуш-тиричилик проблемаларын чеч??н?н ж?р?ш?нд? таптык к?чт?рд? тере? дифференциялоо жана поляризациялоо зарылдыгын талап кылды.
Социалисттик кайра куруулардын темпи жана революциянын андан аркы салтанаттары кыргыз элинин экономикалык жана маданий жактан артта калуучулугун тарыхый кыска м??н?тт?н ичинде жоюуга алып келди.
Бул багытта В. И. Лениндин коомду маданий жактан кайра курууга арналган чыгармалары зор роль ойногон. Маданий революция ж?н?нд?г? лениндик окуу б?т?нд?й идеялардын, акыл-ойдун, теориялык корутундулардын системасы болуп, массанын арасындагы агартуу иштеринин методдоруна жана принциптерине чейин камтыган.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын бул багыттагы революциялык кайра куруу иштеринин натыйжасы ?н?кк?н социалисттик коомдун толук ишке ашырылышы болду.
Советтик коом – бул б?г?н кубаттуу социалисттик индустриянын жана ?н?кк?н айыл чарбасынын, жумушчулардын, колхозчулардын, интеллигенциянын моралдык-саясий улуттар менен элдердин бир туугандык достугунун, биримд??л?г?н?н, бардык эмгекчилерди жалпы элдик мамлекетти башкарууга катыштырган социалисттик демократиянын, советтик илимдин жана маданияттын, пролетардык жана социалисттик гуманизмдин идеяларынын салтанат курушу.
Ал эми б?г?нк? Кыргызстан жогорку ?н?кк?н ?н?р жайлуу, ири механизацияланган айыл чарбасы бар, г?лд?г?н маданиятка ээ болгон Советтик социалисттик республика болуп эсептелет.
«Коммунисттик партиянын жана анын Лениндик Борбордук Комитетинин жетекчилиги астында, орус эли жана биздин ?лк?н?н башка элдери менен бир туугандык биримдикте Кыргызстандын эмгекчилери бир муундун ?м?р?н?н ичинде кылымдардан бери артта калуусун бир?т?ло жойду, экономиканы жана маданиятты ?н?кт?р??д? зор ийгиликтерге жетишти, коммунисттик курулушка татыктуу салымын кошууда».
Революцияга чейин Тянь-Шань районунун территориясында, бирин-серин ылайдан согулган там ?йл?рд? (жер кепелер) эсепке албаганда турмуш образы боюнча к?чм?н болгон. Бул жерде жашагандар Кыргызстандын башка аймагындагыдай эле революцияга чейин жакырчылык, туташ сабатсыздык ?к?м с?рг?н, эмгекчи массалар ырайымсыздык эз??г? дуушар болушкан.
Жергиликт?? эл к?чм?нд?? болгондуктан мал чарбасы менен кесип кылган. Ошол убакта к?ч?п ж?р??г? к?ч унаасы, саап ич??г? колунда бирин-экин малы, баш калкалоого ?йл?р? (боз ?й) жок гана кедейлердин айрымдары отурукташкан. К?пч?л?к кедей-кембагалдар бай-манаптарга жалда нып, алардын малын багып, ?й оокатын жасап, эптеп к?н?мд?к тамак-аш ?ч?н алар менен бирге к?ч?п, малай болуп ж?р?шк?н.
Отурукташкан кедейлер ы?гайлаштырылган орок, кетмен, айрымдары гана жыгач буурусундун жардамы менен жерди иштетишип, анча-мынча т?шум алып турушкан. Алынган т?ш?м ?й-б?л?с?н тамактандырууга, келерки жылдагы т?ш?мг? жетишчу эмес. Негизги айдоо жана сугат жерлер, жайлоолор жергиликт?? бай-манаптардын колунда болуп, чарба ж?рг?з?? артта калган.
Эл уруу-уруу болуп отурукташкан. Алсак, Он- Арча суусу менен Нарын суусунун ортосунда «ты- нымсейит», Нарын суусунун чыгыш тарабына «мо?олдор ал эми Он-Арча суусунун батыш тарабы- на «сарбагыш» уруулары жайгашкан дешет карыялар. Азыркы областтын жана райондун борбору Нарын шаары да ал кезде ?р??нд?р?н байланыштырып турган соодагерлердин Кашкар менен Ч?й конуп ?т??ч? бекети (жайы) болгон.
Архивдеги материалдарга караганда 1913-жылы Нарында бир жарым ми? адам жашаган. Кол ?н?рч?л?рд?н беш майда д?к?н? болгон. Бир орус-туземдик мектеп болуп, анда эл??г? жетпеген балдар окушкан. Ал кездеги жергиликт?? эл билим алуу дегенди билишкен эмес. Бул ж?н?нд? Карл Маркс атындагы колхоздогу карыя коммунист Сарымсаков Абдырай мындай деп эскерет: «1920-жыл. Кеч к?з. Жан-Булак айылында бирин-экин саман кепелер Кара-Тоо коктусунун Нарынга чыга беришине жайгашкан. Кепелерге канатташ тигилген кара алачыктар. Алма-Атада окуган «илимпоз» келиптир деген кабар д?? дей т?шт?. Айылдын четинде бир топ тестиер балдар ойноп ж?рг?н ма?дайдагы д?б?г? чуркадык. Ал д?б?н? «Ке?еш д?б?» деп ко? турган эле. Эрте? менен кечинде айылдагы «Ак сакалдардын баарысы ?тк?н-кеткенден кеп салышып ошол д?б?д? отурчу. М?мк?н ошондон улам «Ке?еш д?б?» аталып калган болуу керек.
Биз ошол д?б?г? чогулган учурда айылдын четиндеги Жутаке деген аксакалдын боз алачыгынан бир киши д?б?н? карай ж?н?д?. Жакын келгенде жашы отуздарга барган ак саргыл, орто бойлуу, биз мурда эч качан к?рб?г?н кара кемсел кийген жигит экен.
– Балдар! – деди, ал бизге кайрылып: – Мен сиздердин жердеши?ер Жутакенин баласы Абылкасым деген боломун. Алма-Атадагы мугалимдик курсту б?т?р?п келдим. Силерди окутамын.
Мына ошондон тартып айылдан обочороок жерде саман менен чопо аралаштыра салынган жалгыз б?лм? тамда 15 баланы чогултуп окуу ?тк?р? баштады. Абылкасымдын к?н сайын биринчи сабагы улуу Ленин ж?н?нд?, ал т?зг?н Большевиктер партиясы ж?н?нд?, жыргалдуу заман жана бактылуу келечек ж?н?нд? болор эле. Анын ошол кездеги жомок катарында айткандарын мына б?г?н биз ?з к?з?б?з менен к?р?п олтурабыз. Ошондогу биринчи мугалимибиз Абылкасым Жутакеев кийин «Ленин кошогу», «?ч доор» поэмалары менен элге ке?ири белгил?? болгон акын».
Мал чарбачылыгы дагы начар болгон. Тянь- Шандын каардуу суугу, жайкы кургакчылыгы малдын башын ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к берген эмес. Тоюттун дээрлик жоктугунан малдын басымдуу б?л?г? жутта кырылууга учурап турган. Тянь-Шань ?р??н?нд? аба ырайы улам бат алмашып, айрым учурда суук катуу болуп, жаз эрте келсе, экинчи бир жылы кар калы? т?ш?п, жаз кеч келип, май, июнь айларында кар жааган мезгил болуп турат. Ошондуктан эл арасында «Нарын менен Жанызакка ишенбе» деген макал калган. Уламыштарга караганда бул макалдын пайда болушунун ?з?нч? тарыхы болгон. «Нарынга ишенбе» дегени, мезгилдин кайсыл учуруна карабай аба ырайынын улам кескин ?зг?р?п, кала берсе май, июнь айларында кар жаап малды жутка учурата тургандыгына байланыштуу болсо, ал эми «Жанызакка ишенбе» дегени илгери бир айылда Жанызак деген бай болуп, ал ары-бери ?тк?н жолоочуларды кеч курун ?й?н? кондуруп, ми?ген аттарына уу ч?п бердиртип коюучу. Ал ч?пт? жеген ат бир аз ж?рг?нд?н кийин уугуп жатып калуучу. Аны байкап турган Жанызак: «Конокко кыйын болуптур, аты мурт ?л?мг? дуушар болгон турбайбы! Кана балдар, тезирээк союп жибербесе?ер б??д? арам ?л?м болот» – деп жигиттерине буйрук берип, ал жолоочуну ж?? кетир??ч? экен деп айтылат. Демек мында ошол кездеги бай-манаптардын амалк?йл?г?, башкаларга жасаган ач к?зд?г? баяндалат.
Бардык жерде туташ кайра куруу б?тк?л ?лкед?г?д?й эле Тянь-Шань районунда да Улуу Октябрь социалисттик революциясы же?генден кийин башталды. Бай-манаптар, бийлер талкалангандан кийин райондун айыл-кыштактарында жа?ы турмуштун курулушу ке?ири кулач жайды. Колхоздук туз?л?ш дыйкандардын турмушундагы кылымдардан берки келаткан патриархалдык укладды с?р?п чыгарып социалисттик укладдын орношун камсыз кылды. Ошонун натыйжасында к?чм?нд?? мал чарбачылыктан жана примитивд?? иштет??д?н механизациялашкан, жогору ?н?кк?н чарбага секирик жасап, талаачылыктын жана мал чарбасынын маданияты к?т?р?лд?. Социалдык турмуш образы туп тамырынан бери ?зг?р?ш?н?н улам социалисттик коомдун бардык м?ч?л?р? толук эмансипацияга ээ болду.
Социалисттик кайра куруу мезгилинде айылдык турмуштун б?тк?л уклады т?п-тамырынан бери ?з- г?рд?, к?п кылымдан бери дыйкандардын майда жеке менчикчил нравалары жана адаттары сакталып калган турмуш-тиричилиги кулады.
Маданий революциянын ж?р?ш?нд? социалисттик, чыныгы элдик маданият т?з?лд?. Эмгекчилердин миллиондогон массасынын социалисттик а?-сезиминин т?з?л?ш? маданий революциянын э? улуу жетишкендиги болду.
Айыл-кыштактын маданиятын жогорулатуудагы жана айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилигин кайра куруудагы негизги факторлор болуп партия менен ?км?тт?н акылман жетекчилиги жана к?нд?л?к камкордугу астында колхоз, совхоздордун экономикасынын тынымсыз ?с?ш?, коомдук байлыктын барган сайын к?б?й?ш?, ошонун негизинде эмгекчилердин ?зд?к доходдорунун кыйшаюусуз ?с?ш? болуп эсептелет.
Республиканын айыл чарбасын райондоштуруу боюнча Тянь-Шань району мал чарбачылык зонасына кирет. Бул зона ?з?н?н климаттык шарты жагынан мал чарбасын, анын ичинен кой чарбасын ?ст?р??г?, ал ?ч?н мол тоют топтоого ынгайлуу. Райондун чарбаларына 804424 гектар жер аянты бекитилген. Структуралык жагынан: 26780 гектары айдоо аянтка, 517256 гектары жайыттарга, 5713 гектары ч?п чабындыларга тийишт??.
Мал чарбачылыгынын ичинен, жогоруда белги ленгендей кой чарбасына басымдуу экономикалык орун таандык. Партиялык, советтик органдардын, коммунисттердин, комсомолдордун, колхозчулардын, совхоздордун жумушчуларынын зор демилгеси менен жетишилген ийгиликтер райондун айыл чарбасынын ?н?г?ш?н? айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? м?мк?нд?к т?зд?.
Азыркы этаптагы айыл чарбасынын ?с?ш?, партиянын ХХ? съездинин, КПСС Борбордук Комитетинин андан кийинки Пленумдарынын чечимдерин турмушка ашыруу ?ч?н ж?рг?з?лг?н уюштуруучулук жана саясий иштер, ири экономикалык иш-чаралар айыл чарба ?нд?р?ш?н?н кошумча м?мк?нч?л?кт?р?н ачууга, коомдук ?нд?р?шт?н ?с?ш? учун чарбалардын, айыл-кыштак эмгекчилеринин кызыкчылыгын, демилгелерин арттырууга к?мекчу болду.
Айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н жыл сайын капиталдык салым- дар к?п жумшалып жатат. Колхоз-совхоздор тракторлор жана транспорт каражаттары, жер семирткичтер, уу химикаттар, гербидциттер менен талап кылынган ?лч?мд? камсыз кылынып жатат.
Район Нарын дарыясынын боюна жайланышканына карабастан суу баскан аянт ?т? аз болуп, жаратылыштын «ырайымын» гана к?т??г? туура келген. Жерди сугаруу боюнча ке?ири кулач жай ган иштер ж?рг?з?л?п, боз топурак болуп жаткан жерлер ?зд?шт?р?л??д?.
Куйбышев атындагы колхоздун ветераны 1921-жылдан бери КПССтин м?ч?с?, 83 жаштагы карыя Борсунбаев Жунус мындайча эскерет: «1930-жылдары колхоздоштуруунун алгачкы мезгили баш- талды. Алды менен ТОЗго биригиштик. Анда биздеги болгон байлык 150г? жакын теше жер, 50 куч ат, 15—20 т??, ми?ге чукул кой-эчки болгон. Буурусун менен айдап, ага кол менен ?р?н сээп, маласын чычырканак менен тартучубуз. Ырас, ал кезде жерди ж?нд?п иштет??н? билбеген, жаратылыштан гана «ырайым» к?тк?н дыйкандарыбыз азыркы учурда мол т?ш?м ?ст?р??н?н устаттары болуп чыга келишти. Эзели суу к?рб?й бозоруп жаткан ми?деген гектар жер аянттары кулпурган бакчага айланат деп ким ойлоптур. Колхоздоштуруунун алгачкы мезгилинде жаан-чачындуу жылдары ар гектар аянттан 3—4 центнерден т?ш?м алганга с?й?нс?к, эми 40—50 центнерден т?ш?м алып жатышкан дыйкандарыбыз ондоп саналат.
Б?г?нк? к?нд? райондун айыл чарбасы к?п тармактуу, жогорку ?нд?р?мд??, азыркы замандагы техника менен жабдылган чарбалардан болуп калды.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын Борбордук Комитетинин март (1965-жыл) Плену- мунун жана КПССтин ХХII, XXIV, XXV съезддеринин, партиянын Борбордук Комитетинин кийинки Пленумдарынын чечимдеринде белгиленген иш-чараларды, б. а. айыл чарба ?нд?р?ш?н механизациялоонун, электрлештир??н?н, химиялаштыруунун жана мелиорациялоонун негизинде айыл чарба ?нд?рг?ч к?чт?р?н андан ары ?н?кт?р??н? ишке ашыруу алда канча олуттуу т?рд?г? сапаттык жылыштарга алып келди. Бул мезгилдин ичинде райондун чарбасын ?н?кт?р??г? каралган капиталдык салымдардын к?л?м? да бир кыйлага ?ст?.
Орто Азияда жер сугартуу: «баарынан к?п керек жана крайды баарынан к?п кайра т?з?т, аны кайра жаралтат, ?тк?нд?г?с?н бир?т?ло орду тобу менен жок кылат» деген В. И. Лениндин к?рс?т- м?л?р? б?г?нк? к?нд? да биздин тоолуу край ?ч?н ?зг?ч? маанил??. Улуу к?с?мд?н бул к?рс?тм?с?н? ылайык суу чарба курулушу районубуздун аймагында тынымсыз ке?ейтилип жатат.
Республиканын бардык райондорундай эле Тянь-Шань районунда да сугат аянты к?б?й??д?. Райондун айдоого жарактуу аянттары улуу Нарын дарыясынын боюна жайгашкандыгына карабастан, буга чейин суудан ?т? эле кемчил болуп келген. Ми? жылдар бою не бир жайык талаа-т?з??д?р шор басып жаткандыктан, азыркы г?лд?п жаткан Куланактын талаасын «Туздун талаасы» деп ата-бабаларыбыз ?кс?? менен айтып келишкен.
Райондун сугат жерлерин к?б?йт?? 1941-жылы чо? Нарын каналын куруу менен башталды. Шаар- ды аралап зоока-таш, жар бойлоп кеткен бул каналдын сыйымдуулугу 2,5 куб. м/сек. суудан ашпагандыгына карабастан, аны куруу ?т? татаал болгон. Каналдын курулушуна к?пч?л?к эл катышып, кыска м??н?тт? б?тк?р?лг?н. Натыйжада азыркы Карл Маркс атындагы колхоздун 1595 гектар аянтын сугарууга м?мк?нч?л?к т?зд?. Муну менен катар Каптал-Арык, Топон-Арык, Байдулу, Кажырты, Жа?ы-Арык, Алыш, Узун-Арык, Он-Арча каналдары биринин артынан бири жалпы элдик кыймылдын негизинде б?тк?р?л?п, сугат аянттары к?б?й? баштады.
Айрыкча сугат системасындагы бурулуш «Куланак» насостук станциясы менен «Он-Арча» насостук станциясынын биринчи жана экинчи кезектерин б?т?р??д?н кийин болду. 15 млн. сомдон ашык капиталдык салымдардын жумшалуусу менен бул эки насостук станция райондун «Куланак», Куйбышев атындагы, «Коммунизм», «Эмгекчил» кол хоздорунун бозоруп жаткан талааларын к?к жашыл ?р??нд?рг? айландырды.
Азыркы багыт Со?-К?лд?н суусун пайдаланууга жумшалууда. Ошентип ми?деген жылдар бою какырап жаткан Кара-Талааны ?зд?шт?р?? ?ч?н 4,664 млн. сомдук каражат жумшалуу менен Кажырты насостук станциясы курулуп жатат. Бул насостук станция ми? гектар кара топурактуу Кара-Талааны ?зд?шт?р?п, тажрыйба станциясына Тянь-Шань мал чарба жана «Жа?ы-Талап» колхозуна жаны сугат жерлерди кошот.
Кийинки кездерде майда ирригацияны пайдалануу, к?чм? насостук станцияларды куруу, табигый булактарды пайдалануу иши кызуу ж?рг?з?л?п жатат. Азыркы кезде 28 к?чм? насостук станция иштеп, «Ленинчил жаш» жана «Тешик» деген суу сактоочу к?лм?л?р курулууда.
Райондун сугат аймактарынын ке?ейиши менен бирге айыл чарбасынын д?н продукциясы ?с??д?.
К?р?лг?н бардык чаралар колхоздордун жана совхоздордун жумушчуларынын, адистердин берилип иштешкен зор жумуштары, партиялык, советтик уюмдардын уюштуруучулук иштери, партия менен ?км?тт?н к?н сайын берген жардамы дыйканчылыктын маданиятын к?т?р??г? м?мк?нч?л?кту т?з?п, мурда к?чм?н болуп келген тоо айылында жерди агротехникалык жетишкендиктердин негизинде ишт??г?, б. а. илимий дыйканчылыкка багыт алынды.
Жогорку таблицадан к?р?н?п тургандай айдоо аянтты к?б?йт?? менен дандын д?н т?шуму жогорулай баштады.
Тармактык жалпы территориялык б?л?шт?р??де Тянь-Шань району республикада мал чарбачылыгын ?ст?р?? жана анын продукциясын ?нд?р??г? багытталган ири район болуп эсептелет. «Ак-Сай», «Арпа», «Со?-К?л», «Кара-Кужур», «Солтон-Сары» сыяктуу атактуу жайыттарга ээ болгон Тянь-Шань районунда 500 ми?ге жакын койлор, 12 ми?ден ашык бодо мал, 10 ми?ден ашык жылкылар ?ст?р?л?т. Мамлекетке эт, ж?н сатуу боюнча республиканын ири райондорунун бири.
Айыл чарбасынын тармактарын адистештир??ну туура айкалыштыруу айыл чарбасынын бардык системасын ?н?кт?р??н? к?ч?т??н?н негизин т?з?т. Райондо айыл чарба ?нд?р?ш?н?н туура адистештирилиши коомдук эмгекти ?н?мд?? пайдаланууга, ?нд?р?лг?н продукциянын бирдигине аз чыгым жумшоого жана продукцияны ?нд?р??н?н к?л?м?н ?ст?р??г? ке?ири м?мк?нч?л?к ачат. Мунун ?з?, эмгек чыгымдарын ж?к ташуудан ?н?мд??н?н, айрыкча айрым айыл чарба ?с?мд?кт?р?н жана мал чарбасынын тармактарын туура жайгаштыруунун, райондо бул маселелер ?ч?н ы?гайлуу жаратылыш жана экономикалык шарттардын болушунун натыйжасында жетишилет. Биздин райондун шартында адистештир?? маселелерин ?йр?н?? жана киргиз?? бардык чарбалардан мал чарбасын, айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? адистештир??н? туруктуулук менен талап кылды.
Тянь-Шань районунда 1930-40-жылдарга чейин кылчык ж?нд?? кыргыз кара койлор ?ст?р?лг?н. Ошол жылдарда азыркы Октябрь революциясы орденд?? «Жа?ы-Талап» колхозуна (беш колхоздон ирилештирилген «Тогуз-Булак» колхозуна) бир короо меринос тукумундагы ак койлор алынып келинген. Аны Ч?к?таев Исакка (азыр пенсионер, коммунист) ?тк?р?п беришкен. Жа?ыдан келген койлор жа?ы жерден жакшы конуш алды. Кыргыздын кылчык ж?нд?? койлоруна караганда т?лду жана ж?нд? арбын берди. Исак жакшы к?рс?тк?чт?рг? жетишип, Москвадагы айыл чарбасынын алдынкыларынын К?рг?зм?с?н? катышты. Анын ?з аты калып, айылдаштары Ч?к?таевди «Ак-койчу» деп аташкан.
Б?г?нк? к?нд? ал кездеги биринчи келип конуш алган ак койлордун саны 500 минден ашты. Эгерде республикада ар бир колхозго 26 ми? баш кой туура келсе, биздин чарбаларга 47 ми? баш кой туура келет.
Мал чарбасын асыл тукумдаштырууга, малдар ды тоюттандырууга жана кармоого карата багытталган иштер жогорку продукциялуу асыл тукумдагы малдардын санын кескин ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к т?зд?. 1977-жылы колхоз-совхоздордогу уян ж?нд?? койлордун саны 19,6 процентке, жарым уян ж?нд?? койлордун саны 80,4 процентке жетти.
Райондо Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы иштеп, ал малдардын породалык составын жакшыртуу боюнча тийишт?? иштерди ж?рг?з?т. Малдарды жасалма уруктандыруу методу колхоз-совхоздордо ке?ири колдонулат.
Бийик тоолуу жайыттарды эффективд?? пайдалануу менен кой чарбасынын продуктуулугун андан ары жогорулатуу жана Борбордук Тянь-Шандын колхоздорунун, совхоздорунун экономикасын к?т?р?? максатында Кыргызстандын мал чарба жана ветеринардык илим-изилд?? институтунун кызматкерлери Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станция-ынын адистери менен бирдикте 1938—1966-жылдарда койдун жаъы «Тянь-Шань» жарым уян жунд?? эт, ж?н багытындагы т?р?н табышкан.
Бул кой ?з?н?н тез ?с?п жетил??с?, бийик тоолуу климатка жана жайыттагы тоютка ы?гайлашкан эт-ж?н бер?? багытындагы кой болуп эсептелет. Жергиликт?? куйруктуу
койлор Новокавказье меринос жана Вюргенберский, ал эми кийинчерээк Линкольнами тибиндеги кочкорлор менен аргындаштырылып алынган. Кочкорлордун салмагы 100—110 килограммды т?з?п, тубар койлор 60—70 килограммга жетет. Жайытта багылган соъ союлгандан кийинки салмагы («убойный выход») 54—60 процентти т?з?т. Бул койлор жалтылдаган ак ж?н?, бышыктыгы жана чыъдыгы менен айырмаланат. Аларды жыл бою жайытта кармоого ылайык келгендиктен, айрыкча тоолуу шарттарда ?т? жакшы ?с?т.
«Тянь-Шань» жарым уя? ж?нд?? эт жана ж?н багытындагы койлордун породасын чыгаргандыгына байланыштуу анын авторлору Кыргызстан мал чарба жана ветеринария илим изилд?? институтунун илимий кызматкерлери Т. Э. Друженьков, В. С. Друженькова, Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын мурдагы директору К. Жангабылов, чабандар С. Абакиров, К. Жамгырчиев 1974-жылы Кыргызстан мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болушкан.
Койлордун «Тянь-Шань» породасынын пайда болушу Кыргыз ССРде таптакыр жаны, ?т? баалуу эт, ж?н берген кроссбредд?? койлордун чыгышын камсыз кылды.
Породалуу мал ?ст?р??ч? чарба Ленин орденд?? эксперименталдуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы Борбордук Тянь-Шань тоолорунун 2500—3000 метр бийиктигинде жайланышкан, анын Кара-Кужур ?р??н?н? караган бети дениз де?гээлинен 3000—4000 метрге бийик туруп, т?б?л?к кар катмары менен капталган.
Жогоруда белгиленгендей «Тянь-Шань» тукумундагы койлору, ?з?н?н жогорку этт??лугу жана тоолуу жайыттын карлуу шартында кармоого ылайыкташтырылгандыгы бул тармакты кирешелуу чарбага айландырууга зор ?б?лг? т?з?т.
Ордендуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары ар бир кочкордов 9,7 килограммга чейин ж?н кыркып алышкаан Академик А. И. Николаевдин айтуусу боюнча «Тянь- Шань» тукумундагы койлорун кроссбред жуну, дуйнолук эталон болуп эсептелген Жа?ы Зелландиялык койлордун жунун?н кем эмес. Ал д?йн?д?г? бийик тоолуу шартка ынгайлашкан эт-ж?н багытындагы тукум болу саналат.
Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары мисалы, 1978-жылы Усубалиев Асан, Туюкбаев Тынчтык ар ж?з тубар койдон 130—140дан козу алышкан.
«Тянь-Шань» тукумундагы ж?н бер??ч? койлордун райондо ?ст?р?л?ш- жана Тянь-Шань району ?ч?н эмес, республиканын бийик тоолуу райондорунун колкоздорунун жолдорунун экономикасын к?т?р??г? ке?ири жол ачат.
Коомдук малдарды чыктуу, кесек, концентраттык тоюттар менен толук кылуу проблемасы жылдан-жылга жакшырууда. Кесек топтоо 1978-жылы 1970-жылга салыштырганда 21 процентке ?ст?, же 61,6 ми? тоннадан 90 ми? тоннага жеткирилди. К?п жылдык ч?т?н т?ш?мд??л?г? 38,7 центнерден 55 центнерге жогорулады.
Колкоз, совкоздор малдарды багуу ?ч?н тийиш туу шарттары бар темир бетондуу кашарларды, типтуу короо сарайларды курушту. Койлор 100 процент электромеханикалык жол менен кыркылып, механикалаштырылган купкадан ?тк?р?л?т.
Партиянын агрардык саясатынын к?р?г?чт?г? жана акылмандуулугу бардык райондордой эле биздин райондун мисалынан да ?зг?ч? к?ч менен к?р?нд?. Партия менен ?км?т айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н орчундуу чараларды к?рд?. Жыл сайын жа?ы тракторлор, автомашиналар, айыл чарба техникалары, минералдык жер семирткичтер берил??д?. Электр энергиясын пайдалануу толук чечилди. Мына ушунун бардыгы айыл чарба ?нд?р?ш?н жогорулатуу ?ч?н бекем негиз т?з??г? жана жаратылыштын стихиялык к?чт?р?н?н анын к?з карандылыгын азайтууга толук шарт тузду.
Дан эгиндеринин орточо т?ш?мд??л?г? 25 центнерге, коп жылдык ч?пт?р 55 центнерге жетти. Ар бир уйдан с?т саап алуу 2 ми? килограммга, ж?н кыркуу ар бир койдон 3 килограммга жетти. 1965-жылдагы март Пленумунан кийинки ?тк?н 12 жыл ичинде Тянь-Шань районунун эмгекчилери мамлекетке эт, ж?н сатууну кескин к?б?йтт?. Же болбосо 1965-жылы 3226 ми? тонна эт, 1387 тонна ж?н сатылса, 1977-жылы 8197 тонна эт, 2082 тонна ж?н сатылды, же эт 2,5 эсе, ж?н 1,5 эсе ?ст?.
Ж?зд?г?н алды?кылар жана б?т?нд?й чарбалар чынында эле э? сонун натыйжаларга жетишишти. ?ст?р??д?, айыл чарба Айыл чарба ?нд?р?ш?н продуктыларынын даярдоо пландарын орундатуу- да, мелиорациялык жумуштарды ж?рг?з??д? же- тишкен ийгиликтери, ?нд?р?ш процесси боюнча натыйжалуу илимий изилд??л?рд? иштеп чыкканды- гы жана айыл чарба ?нд?р?ш?нд? колдонгондугу учун Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы 1967-жылы 25-майда Ленин ордени менен сыйлан- ган. Ал эми «Жаны-Талап» колхозу айыл чарба жана беш жылдык ?нд?р?ш?н ?рк?нд?тк?нд?г? планда белгиленген мамлекетке мал чарба жана талаачылык продукцияларын сатууну ашыра орундаткандыгы ?ч?н 1971-жылы 25-январда Октябрь революциясы ордени менен сыйланган. Тянь-Шань району 1974-жылы Кыргызстан Коммунисттик пар- тиясынын Борбордук Комитетинин, Кыргыз ССР Министрлер Советинин, Кыргызсовпрофтун жана Кыргызстан ЛКСМ БКнын Эстелик Туусун алуу- га татыктуу болду.
Атактуу дыйкандар «Куланак» колхозунан Со- циалисттик Эмгектин Баатыры Абдылдаева Расия, Жданов атындагы колхоздун механизатору Ленин жана Эмгек Кызыл Туу ордендеринин кавалери Мамырканов Асанакун, белгил?? данчылар Ад??- л?т?в Ниязбек, Имеров Бейшенбек, Арыкова Жума- б?б?, Мамбетисаева Сайраке, Садыков Абдыкапар лар жерди ?зд?шт?р?? боюнча ?з ишинин устатта ры болуп чыгышты.
Мал чарбасын ?ст?р??д? Социалисттик Эмгек- тин Баатырлары чабан Исаев Шарше, жылкычы- лар Эликбаев Аалы, Кулумбаев Жусубалы, Кыргызстандын мамлекеттик сыйлыгынын лауреаттары Жангабылов Намазбек, Абакиров Сабыр, Жамгыр- чиев Качаган, Ленин ордендеринин кавалерлери Акматова Сонунб?б?, Мамбетаитов Жумагул, Курманов Каамыт, Октябрь революциясы орденинин кавалери, «Баатыр эне» Сулайманова Алтындар к?п эмгектер си?иришти. ВЛКСМ Борбордук Ко- митетинин м?ч?с?, Карл Маркс атындагы колхоздун чабаны Ишеналиев Жолболду жаштарды тарбиялоодо, кой чарбасын ?ст?р??г? жаштарды тар- тууда ченемсиз эмгек жасап жатат.
Ишеналиев Ж. 1972-жылы Жан-Булак орто мектебин ийгиликт?? б?т?р?п чыккандан кийин 75 жашка келип жана оорулуу болуп калган чо? атасы Турдакундан баш чабандыкты ?тк?р?п алат.
Колхоз т?з?л?ш?н?н биринчи к?н?н?н бери кой багып мал четинде келген Турдакун абышка ?ч?н койду таштоо бир кыйла кыйын болгондугу ме нен ?з?н?н небересинин «оор ж?кт? колдон алып, чабан боломун, ата кесибин улантамын» оюна ыраазы болуп, ишинде мындан аркы зор ийгиликтерди каалап, чабандыкты ?тк?р?п берген. Алгачкы к?нд?р? Жолболдуга к?б?нч? ишене
албай, кой четинде аны менен бирге болуп, иштин ал-жайын т?ш?нд?р?п ж?рд?. Кийинчерээк уулу нун бул кесипти чындап каалагандыгына к?з? же тип, анын дилгирлик, берилгендик, тынымсыз аракет менен эмгектенип жаткандыгын к?р?п: «эмге гим талаага кетпейт экен, Жолболду ?з кесибин с?йг?н, иштерман малчы болот экен» – деп карыя санаасын тынчыткан эле.
?тк?н 6 жылдын ичинде Жолболду э? ж?н?к?й жаш малчыдан тажрыйбалуу, районго гана эмес республикадагы э? мыкты чабандар менен ат салышкан азаматтын бири болуп чыкты.
Ушул жылдын ичинде ал ?з?н? бекитилген койлордун ар ж?з тубарынан жылына орточо 127ден козу, ар башынан 3,620 килограммдан жун кыркып алып турду, же болбосо колхозго 5 миъ козу, 14 тоннага жакын ж?н берди. Бул к?рс?тк?чт?р айтууга арзан болгондугу менен бир кыйла оор жана к?ж?рм?н эмгек жумшоо аркылуу айрым гана ак ниет адамдар жарата тургандыгы талашсыз.
Азыркы к?нд? Жолболду чабандык кесипти Кыргыз айыл чарба институтунун зоотехникалык факультетинин ІІІ курсунда сырттан окуу менен улантып жатат. Ал ?з?н?н э? ж?н?к?й, элпек жана кичи пейил м?н?з?, ишти терен билгендиги, ?нд?р?штук жана коомдук иштердеги активд??л?г? менен райондун коомчулугунун алдында зор кадыр-баркка ээ.
Жолболду партиянын Тянь-Шань райкомунун, эл депутаттарынын райондук Советинин аткаруу комитетинин м?ч?с?, ошондой эле комсомолдун Нарын обкомунун бюро м?ч?с?. Жолболду ВЛКСМдын Х?ІІІ с?ездинин делегаты жана анда ВЛКСМ БКга м?ч?л?кк? шайланды.
Айрым жолдоштор Жолболдунун коомдук иштеринин к?п экендигин айтышат. Бирок аракетчил- диги, демилгеси э? башкысы жогорку а?-сезимд??л?г? жана эмгекчилдиги аркылуу ?нд?р?шт?к татаал ишти да, коомдук иштерди да жогорку ден гээлде аткарууга жетишип жатат.
Жолболдунун эмгеги ?км?т?б?з тарабынан жогору бааланып Ардак белгиси ордени менен сый- ланган. Ал Б?тк?л союздук эл чарба к?рг?зм?с?н?н катышуучусу. Онунчу беш жылдыкты 4 жылда аткаруунун ?ст?нд? иштеп жаткан демилгечилердин бири. Анын б?г?нк? к?нд?г? ?з?рл?? иши эмгек жолун жа?ыдан баштаган ондогон улан-кыздарга, районубуздагы б?тк?л малчыларга с?зс?з ?рн?к боло алат.
Райондогу да?азалуу чабандардын катарына «Куланак» колхозунан Сулайманова Алтынды ко- шууга болот. Алтын «Кыргыз ССРинин мал чар- басына эмгеги си?ген мастер», он бир баланы тар- биялап ?ст?рг?н «Баатыр эне», Эмгек Кызыл Туу жана Октябрь революциясы ордендеринин кавалери. Партиянын Нарын обкомунун, Тянь-Шань райкомунун м?ч?с?. Мына ушулардын ?з? Алтындын эмгегин да?азалап, анын коомдук жана ?нд?р?штук иштердеги ж?з?н к?рг?з?п олтурат.
Районубузда Алтындын жолун жолдогон бир канчалаган кыздар ?з алдыларынча чабандык кесипке отуп к?пч?л?г? ?з?рл?? эмгектенип жатышат. Буларга Акматова Бурулду, Омушова Бурулсунду Султанова Светаны, Кытапова Жумаг?лд? жана башкаларды кошууга болот.
Социалисттик мал чарбасынын мастери, Эмгек Кызыл Туу орденд?? Куйбышев атындагы колхоздун жылкычысы Бакасов Шо?ко он эки жыл бою ар ж?з тубар бээден 100ден кулун алуу менен областтын жылкычыларынын ичинде алдынкы орунду бербей келе жатат. Э? алыскы кыштоолордун бири болгон Оорук-Тамда Жданов атындагы колхоздун кой фермасынын башчысы Алсеитов Абышка, Ак-Сай ?р??н?н мекендеген Жданов атындагы колхоздун ферма башчысы Такырбашов Д?йш?накундар ж?н?нд? жылуу с?з айтуу кубанычтуу.
Колхоздук ?нд?р?шт?н областтын аймагынан тышкары таанымал жетекчилери: 20 жыл башкармалык постуда келе жаткан Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин м?ч?л?г?н? кандидат, Кыргыз ССР Жогорку Советинин эки жолку депутаты, «Жа?ы-Талап» колхозунун председатели Дайракунов Эсенаалы, областтык Советтин депутаты, «Куланак» колхозунун председатели Калназаров Кайып, ветеринардык илимдердин кандидаты Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын директору Касымбеков Бейшебай, Он-Арча селолук Советинин председатели Суранова К?м?ш, Чет-Нура селолук Советинин председатели Бекжанов Бейшенаалы, «Коммунизм» колхозунун председатели Усупбеков Садык, Жданов атындагы колхоздун партиялык комитетинин секретары Мамытов Акимша жана колхоздун башкармасынын председатели Какематов Зайдин колхоздук ?нд?р?шт? жогорулатуунун, массаны мобилизациялоонун таланттуу уюштуруучулары болуп эсептелишет.
Айыл чарбасын к?т?р??д? адистерге зор роль таандык. Ондогон айыл чарба адистер ондуруштун чыныгы уюштуруучулары, иш билги ке?ешчилери, оз ишинин билермандары болуп калышты. Алардын катарына инженерлер: Абдыкеримов Токтосун, Мусалиев Кутпидин, зоотехниктер: Шамырканов Абыласан, Айдарканов Керимбек, Мырзабаев Калыбек, ветврачтар: Абдыраимакунов Тургунбек, Куленбеков Кырманчы, Кыдырмаев Канатбек, агрономдор: Жумабаев Сыдыкбай, Азыкбаев Мукаш, Кудашов Жумаалы, экономисттер: Нурмуханбетов Курманбек, ?м?ракунов Айнике, Мамбетаитов Турсуналы, Жумагулов Барыктабас жана башка ондогон адистерди кошууга болот.
Онунчу беш жылдыкты 4 жылда орундатуу ?ч?н к?р?ш?п жаткан чабандар: Мамыров Чаки, Ибраев Раимкул, Торубаев Сокубаш, Кытапова Жумаг?л, Бейшеева Зинаг?л, Жаанбаев Чокубай, Усубалиев Асан, саанчылар: Дуйшеев Жапар, Барктабасова Жа?ыл, Айткулиева Шарипа, жылкычы: Байм??к?ев Мукаш, бадачылар: Шаменов Торегелди, Маатканов Керимдердин эмгеги мактоо- го татырлык.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70622932?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Арзымбек Өсөров
Тип: электронная книга
Жанр: Другие справочники
Язык: на русском языке
Издательство: Издательские решения
Дата публикации: 08.05.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: За достижения и успехи на руководящей должности Арзымбек Осоров был награжден тремя орденами «Знак Почета», двумя орденами «Трудового Красного Знамени», медалями «За трудовую доблесть», «За доблестный труд», Почетными грамотами Верховного Совета Киргизской ССР.Был члены ЦК КП Киргизии, избирался депутат Верховного Совета Киргизской ССР 6—10 созывов.