Хараҥа сискэ
Хараҥа сискэ
Николай Егорович Винокуров
Кинигэҕэ саха биллиилээх поэта, кириитигэ, тылбаасчыта Н.Е. Винокуров-Урсун урут бэчээттэммит, ону тэҥэ саҥа сонун кэпсээннэрэ оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрин, олоххо киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн көстөр моһоллору, булт дьикти түбэлтэлэрин ааҕааччыны долгутар гына кэрэхсэбиллээхтик, сэргэхтик сэһэргииллэр. Умсугутуулаах айымньылар суруйааччыны туспа суоллаах-иистээх прозаик быһыытынан билиһиннэриэхтэрэ.
Урсун
Хараҥа сискэ
БАСТАКЫ КӨҔӨН
Киэҥ Күөл эбэ Сыһыытын соҕуруу өттө. Хаар ууллубут, кус кэлбит кэмэ. Тараҕайдар өтөхтөрө. Балаҕан, ампаар, тэйиччи хотон бааллар. Тараҕайдар урут сэниэ ыал эбиттэр. Ампаарга араас мал-сал: ыһыах иһитэ, улахан олгуй, үрүҥ көмүс сирэйдээх ыҥыыр уонна, муодарҕыам иһин, сиэдэрэй куормалаах, куорсуннаах үрдүк бэргэһэлээх, үрүҥ ыстааннаах ыраахтааҕы саллааттара эрчиллэ сылдьар ыспалыардара (билиҥҥинэн обуой) – элбэх этэ. Ол быыһыгар аҕыйах тимир хапкаан баарын мин сааһыары туллукка туттубутум. Аны аллара аппа уутугар саҥа кэлбит чөкчөҥөлөрү бултаһаары уура сытыарарым. Быйыл үһүс кылааһы бүтэрбит бөтөс этим.
Дьэ, биир күн, садырыын уутун атах сыгынньах кэһэн, хапкааннарбын иитэргэ сананным. Чөкчөҥө элбэхтик түһэр дулҕатын төбөтүгэр соруйан оҥорбут курдук куоһахха бастыҥ хапкааммын отунан сабан кичэйэн ииттим. Атыттарын ууга быраҕыллыбыт маска, бадараан боллоҕор уурталаатым. Отунан, ньамаҕынан саптым. Барыларын бэрээдьинэ быаларынан мастарга, чороохторго баайталаатым. Олору бадарааҥҥа батары астым.
Нөҥүө күн эрдэ туран аппабар сүүрдүм. Арай көрбүтүм: уу ортотугар саһархайдыҥы тумустаах, кыһыллыҥы атахтаах, көҕөрүмтүйэр баттахтаах, чөкчөҥөҕө холооно суох улахан көтөр тиэрэ мөтөйөн сытар. Мин, харса суох ууну кэһэн күрүлэтэн тиийэн, үрүҥ биһилэхтээх уһун моонньуттан харбаатым, били мин дулҕа төбөтүгэр ииппит хапкааммын быалары-мастары соһо сылдьыбыт. Итиччэ улахан эрээри, хапкааным чороох маһын сулбу тардан баран, хайдах көтүтэн илдьибэккэ өлбүтүн муодарҕаатым. Уу уҥуор сонос тииккэ уйалаах сымыыт баттыы сытар тураах була охсон, иһин орообут, очоҕоһун субуйбут. Арыый хойутаабытым буоллар, адьас да мэлитиэ эбит.
Бастакы бөдөҥ сиэдэрэйкээн булпун хапкааннары-майырдары соспутунан ууттан тахсан, балаҕаҥҥа тэбинним.
Халҕаны аһа баттаат:
– Ийээ, хаас-хаас! – диэбитинэн көтөн түстүм.
Ийэм, хаҥас диэки тугу эрэ гына сылдьан, соһуйан:
– Оо, оҕом булдун көрбөккүөт?! Атыыр көҕөн бэрийэр бэрдин бултаабыт дии! – диэтэ үөрбүт-көппүт быһыынан. Оттон таайым кэргэнэ Боккуойа:
– Пыы! Мантыккын сиэҥ сиэбит. Очоҕоһо субулла сылдьар… Аньыы! – диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
Таайым дьиэҕэ суоҕа. Мин курус гынным быһыылаах. Ону алы гынардыы ийэм:
– Оҕом бастакы дьоһун булдун, кэбис, киэһэ бэйэм сууйан-сотон буһарыам. Иһэ ороммута туох буолуой?.. – диэбитинэн, куспун хапкаантан арааран, хаҥас диэки илдьэн кэбистэ.
– Хата, күөс бастыҥа буолуо, – диэтэ миигин уоскутардыы. – Бар, ыстааҥҥын ыган күрүөҕэ ыйаа, эргэҕин ампаартан булан кэт, – ийэм илийбиппин, тоҥмуппун аһына көрөн, эбэн эттэ:
– Таайыҥ Устар Атахха дугда тутта барбыта. Сотору кус айах буолуохпут. Ирэ таарыйа онно сүүр. Бу лэппиэскэтэ илт. Өйүөтэ суох барбыта. Сэрэн, Нэгэргэ үрэҕин муостатынан туораа. Ууга түһээйэххиний. Үрэх уутун киллэрэн эрдэҕэ…
Таһырдьа ойдум. Ыстааммын ыган күрүөҕэ биллэҕэ бырахтым. Эргэ ыстааммын булан кэттим. Ийэм таһааран биэрбит саппыйалаах лэппиэскэтин ыллым да, Устар Атахха, балачча тэйиччи көлүччэҕэ, ыстанным.
Таайым дугдатын бүтэрэн, отунан бүрүйэ сырыттаҕына, аҕылаан-мэҥилээн тиийдим. Соһуйда:
– Бээрэ, соҕотоҕун кэллиҥ дуо? – диэтэ.
– Соҕотоҕун… Таай, мин бултуйдум…
– Тугу?
– Көҕөн, атыыр көҕөн үһү! – омуннура эттим.
– Бай! Дьэ, Куолахсын да Куолахсын! Миигин баһыйбыккын дии! – таайым үөрэн, от күөҕэ харахтара уратытык мичилийдилэр. Оттон мин булчут киһи үгэһинэн боччумнук тутта сатыыбын.
Көр, итинник, бастакы көҕөммүн чөкчөҥөҕө ииппит хапкааммыттан ылан, соһуччу бултуйан турабын.
ҮС ХАПКААН
Аҕата, убайа суох буолан, Костя атын оҕолор курдук кус оҕотугар тиргэлээбэт этэ. Сылгы кутуругун кылын хатан туһах оҥорор киһитэ киниэхэ суоҕа. Арай тиргэлээх оҕолорго ымсыырара эрэ. Хам-түм кинилэр тиргэлэрин кэрийэллэригэр сылдьыһан, биир эмэ куска тиксэн, дьиэтигэр бэйэтэ бултуйбут курдук үөрэн төннөрө.
Арай биирдэ суолга кини туу оҥорооччу Тоҥсуук оҕонньору утары көрсө түспүтэ. Оҕонньор мас сүгэһэргэ балыктаах тымтайы сүгэн иһэрэ. Сылайбыт быһыылааҕа. Аллара маһыгар кылырдаһар аҕыйах хапкааннаах сүгэһэрин түһэрэн, дэйбииринэн охсуна-охсуна, суулла сытар маска олоро-олоро оҕонньор эгэ-дьаҕа эппитэ:
– Хайа, тукаам, бу хантан иһэҕин? Ханна олороҕун? Кэл, олор, кэпсэтиэх.
Костя, саба түһэр бырдахтартан сапсына-сапсына, кэккэлэһэ олорбута.
– Хаһаарыматтан. Онно ийэбиниин сайылаан олоробут.
– Бэйэҕит эрэ дуо?
– Бэйэбит эрэ…
– Арба аҕаҕыт куоракка буоллаҕа дии?
– Куоракка.
– Тахса сылдьар дуо?
– Тахсыбатаҕа ыраатта…
– Ынахтааххыт дии, бадаҕа?
– Биир ынахтаахпыт.
– Ыатар дуо?
– Ыатар. Сааһыары төрөөбүтэ.
– Өссө ким баарый?
– Ыалдьар эдьиийим Дааса. Эдьиийим Суура холкуоска үлэлиир. Билигин окко сылдьар… Балтым Марыйаана – дьиэ киһитэ. Хараҕынан мөлтөх…
– Оччоҕо уоллара эн эрэ эбиккин дии?
– Оннук.
Оҕонньор балачча саҥата суох олорбохтообута, табаҕын соппойбохтоон баран:
– Хата мин оҕобор хапкаанна биэриим. Моҕотойдо, маттаҕата[1 - Маттаҕа – күтэр.] бултаа, – диэбитэ, сүгэһэрин маһыттан сүөрэн үс хапкааны Куостаҕа ууммута. Уонна эбэн эппитэ:
– Соруйан биэрэбин. Бэркэ харыстаан тутуннаххына, өр барыаҕа…
Костя, үс саҥатык хапкааны оҕонньор илиититтэн сэрэнэн ылаат, тугу хардарыаҕын билбэтэҕэ, кырдьыга, бэйэтэ бас билэр тэриллэнэрэ киниэхэ улахан үөрүүлээҕэ, долгуйбута. Оҕонньор ону өйдүүр киһи быһыытынан уол дьарамай саннытын таптайбыта:
– Чэ, этэҥҥэ сырыт! Бултаа-алтаа!
Үөрбүччэ уонна хапкааннарын да уураары Костя Хаһаарыматыгар төннүбүтэ. Оттон Тоҥсуук оҕонньор, айаккалаан туран, сүгэһэрин кэтэн, чугас турар Чууп диэки алтахтаабыта.
Костя, дьиэтигэр баран иһэн, санаабыта:
– Бу үс хапкааны хайдах туһанабын? Ийэбиттэн ыйытыам. Ийэм туох диир?
Охонооһой Хаһаарыматын ааһаат, Күл сонуоҕун ортотунан тиэтэллээхтик хааман-сиимэн испитэ. Сотору олорор ырааһыйата ыйдаҥаран көстүбүтэ. Уол сүрэҕэ битигирэччи тэбэ-тэбэ, тэйиччи турар балаҕан салҕааһыннаах дьиэтигэр сүүрэн тибигирэйэн тиийбитэ. Балаҕан халҕанын тэлэйэ көтөн түспүтүгэр, ийэтэ, хаҥас диэки сүөгэй иирдэ олорон, соһуйан саҥа аллайа түспүтэ:
– Хайа бу туох буолан кэллиҥ?
– Ээ, ийээ, Тоҥсуук оҕонньору көрүстүм. Хапкаан бэлэхтээтэ. «Моҕотойдо, маттаҕата бултаа, соруйан биэрэбин» диир…
Костя үс хапкааны хоонньуттан хостообута.
– Бу, бу… Үстэр!..
– Тыый! Оҕом, оттон тугу эмэ бултаатаҕыҥ дии?.. Хара да сиэбэтэхпит ыраатта… Кус оҕолоон көрөрүҥ дуу? Даасаҕа миинниэ этибит…
Ити кэмҥэ ыалдьан суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар эдьиийэ эргийээри ынчыктаабыта.
Уол иһигэр: «Кырдьык даҕаны. Бачча тэриллэнэн баран кустуохха… Арай ол хайдах? Баччааҥҥа диэри ким да куһу хапкааннаан эрэрэ иһиллибэт ээ… Оҕолор үрэххэ быһыттаан тиргэлииллэр, кустууллар буолбат дуо? Хапкаанынан да, бука, бултаһыахха сөп ини?..» дии санаата.
– Ийээ, боробулуоха баар дуо? – Костя ыйыппыта.
– Дьиэ таһыгар көрүтэлээ эрэ. Баар буолуохтаах, – ийэтэ, арыыта тахсан, сүөгэй уутун уолугар чохооҕо кутан биэрбитэ.
Уол, ону иһэн тиҥиргэтэн баран, таһырдьа ойбута.
Сотору хапкаан быата буолуох боробулуоханы булбута. Үс хапкаанын быалаабыта. Ол кэмҥэ иһирдьэ нуучча дьиэтигэр тугу эрэ оонньуу олорбут балта Марыйаана:
– Убаай, ханна бараҕын? Барсыам, – диэбитэ.
Онуоха Костя:
– Кэбис, Марыйаана, мин билигин үрэххэ киирэбин. Куска хапкаан иитиэм. Өр сылдьыам. Бырдахтаах, уута дириҥ. Эн кыайан кэһиэҥ суоҕа… Сарсын көрөрбөр барсаар. Баҕар, бултуйуохпут…
– Чэ, убаай, оччоҕо сарсын хайаан да илдьээр, – Марыйаана ону ылыммыта.
– Илдьиэм, – диэт, Костя, аҕатын бэлэҕэ бүлгү тутар быһаҕын ылан, үрэххэ киирбитэ.
Хаҥалас үрэҕин сүнньэ адьас Хаһаарыма аннынан ааһара. Кус оҕото улаатан от быыһынан ороҕурбута тараанньыктанан көстөр. Нөрүйэн турар окко орҕочуйбут сүрүн суолларын булан, ону талаҕынан быһыттаан, айахтаан, хапкаанын ииттэҕинэ, бултуйуо дуо?
Итинник санаат, уол үрэх кытыытын үөттэриттэн үөл, от күөҕэ субалаах, дьылыгыр, уһун өттө лабаалардаах талаҕы быспыта. Олорун уһуктаан, суон өттүн бадарааҥҥа батары анньыбыта, тобугун аллараа өттүнэн холоон тосту туппута. Ороҕун утарыта атын талаҕы эмиэ итинник оҥорбута. Онто быһытын аана буолбута. Хапкаанын уурарыгар уута балачча дириҥ эбит. Тэйиччиттэн биир эргэ уу испит дулҕатын булан аҕалан, уһуктаах мастарынан хараҕалаан, аанын анныгар көстөр-көстүбэт тимирдибитэ. Хапкаанын иитэн, онно ууран, боробулуохатын аан эҥээригэр уу иһинэн баайбыта. Бэркэ сэрэнэн хапкаанын тылыгар муоҕу быһа тыытан, таппаны табыгыраппыта.
Икки хапкааны эмиэ итиниэхэ майгынныырдык тэйиччи-тэйиччи ииппитэ. Сыгынньах атаҕа, былыык анна муустаах буолан, тоҥо быһыытыйбыта, ыстаанын дуома илийэн ыараан хаалбыта. Үрэх кытылыгар тахсан ыктан көрүө этэ да, бырдаҕа бэрт, ол үөннэр сүгүннүүллэрэ биллибэт. Онон ыктыбакка эрэ ырааһыйаҕа ыстаммыта.
Марыйаана дьиэтин таһыгар турара. Кини хараҕынан барытара эрэ. Кыра сырыттаҕына, оронтон мүччү түһэрбиттэр. Хараҕын олоҕо хамсаабыт үһү. Убайа чугаһаан кэлбитигэр:
– Убаай, хайа бултаатыҥ дуо? – диэн ыйыппыта.
– Акаары, иитэри кытта хайдах иҥниэҕэй? Түүн аһыылларыгар, баҕар, иҥниэхтэрэ, – диэбитэ Костя үс сыл балыс балтытыгар.
Сарсыарда Костя эрдэ турбута. Сэргэх балтыта, уһукта охсоот, таҥнан хачыгырайбыта.
– Убаай, куотума, – Марыйаана көрдөспүтэ.
– Түргэнник хомуна оҕус, киирдибит, – Костя, булчут киһи буоллаҕым буолан, балтытын тиэтэппитэ. Ийэлэрэ ынаҕын ыы барбыт быһыылааҕа.
Ыалдьар эдьиийдэрэ Дааса сыттыгыттан өндөйөн Костялааҕы көрбүтэ:
– Сэрэнэн сылдьыҥ. Дириҥҥэ кииримэҥ, – диэбитэ.
Костя, үрэххэ тиийбэккэ эрэ, балтытыгар бырдахтаннын диэн хахыйаҕы тоһутан дэйбиир оҥорон биэрбитэ.
– Марыйаана! Эн ууга киирбэккин. Кураанах сиргэ хаал. Мин хапкааннарбын көрүөм. Эргэ күрүө сэмнэҕэр олор, бырдахтан. Миигин сотору-сотору ыҥырыма. Кус куттаныа… Чэ, бардым, – диэт, уол үрэҕи кэһэн маҥнайгы хапкааныгар киирбитэ.
Чугаһаан истэҕинэ, арай быһытыгар кус сапсынар тыаһа иһиллибитэ. Биир кус, атаҕыттан ылларан, киһи чугаһаабытын билэн, куота сатыыр дьүһүнэ эбит.
Тыыннаах куһу моонньун быһа эрийэллэрин Костя билэр. Куһун балачча бодьуустаһан син өлөрбүтэ. Түү, хаан буолбут илиитин өттүгэр соттоот, хапкаанын хат иитээт, быһытын, оту-маһы көннөрө түһээт, балтын үөрдээри төннүбүтэ.
Марыйаана, тэйиччиттэн кус сапсыммытын, уу тыаһын чуордук истэн, чөрбөйбүтэ ырааппыт:
– Убаай, кус ыллыҥ дуо? – дии тоһуйбута. Онуоха Костя киниэхэ өссө да сылаас саҥа өлбүт куһу куду анньыбыта. Кыыс:
– Аата, үөрдэхпиэн! Бултуйбуппут дии, убаай? – диэбитэ, булдун имэрийэ туран.
Уол аны атын хапкааннарын көрөн, биирдэриттэн мэлийэн, иккиһиттэн кус ылан, үөрэн-көтөн тахсыбыта. Балта эбии үөрбүтэ. Онон икки кустаах тахсан иһэллэрин ийэлэрэ көрөн:
– Хор, оҕолорум, Байанайдаах эбиккит! Бүгүн миин иһэр дьон буолбуппут, – диэбитэ сымнаабыт куолаһынан. Кини урут саас туспа дугдаланар, сааланар буолара.
– Бэйи, мин сарсын эргэ чаанньыкка түптэлээн биэриэм. Ону илдьэ сылдьаарыҥ. Били хаптаҕаска лэппэрдиир тыатааҕы кырдьаҕас чугас сылдьарын биллэххитинэ, маһынан чаанньыккытын таһыйаарыҥ. Оччоҕо күрэнэр аакка барыаҕа, чугаһыа суоҕа, – ийэлэрэ булчуттарыгар сүбэ биэрбитэ. Оҕолор, ону ылынан, эргэ чаанньык иһигэр сылгы сааҕынан түптэлээн, өрүү бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар буолбуттара. Ону үрэх кытыытыгар хаалааччы Марыйаана кыыс хото туһанара. Оттон Костя, бырдахха сиэттэр даҕаны, булчут киһи сиэринэн тулуйарыгар тиийэрэ.
Итинтэн ыла уол кус оҕото от үрэҕинэн устарын тухары күннэтэ кус таһааран, оронтон турбат уһугулаан эрэр эдьиийдэригэр мииннээн, бэйэлэрэ да үссэнэн, бэркэ абыраммыттара. Кэлин үрэххэ кус аҕыйаабыта, хапкааҥҥа киирбэт буолбута. Ол иһин Костя биирдэ соҕотоҕун баран, үрэх чугаһыгар тыа иһигэр бүгэн сытар таппалаах көрдүгэни булан, онно бултаһан көрөргө быһаарыммыта. Ол эрээри көрдүгэн от үрэх буолбатах, хапкаан ууруллуох, быһыт оҥоһуллуох айылаах чычаас уонна билии сирэ суоҕа. Көрдүгэн ортотунан абына-табына дулҕалаах сиринэн быһан, быһыттаан, үс ааннаан ииттэҕинэ, баҕар, туһаныаҕа. Үлэтэ элбэҕиттэн, ууну наар кэһэ сылдьарыттан дьулайбакка, Костя уһуннук үлэлэһэн, элбэх эрэйинэн быһан, талаҕынан дулҕалар ыккардыларын бүөлээн, син быһыт хабаанын оҥордо, үс ааннаата. Хапкааннарын уурар сирин уруккутугар майгыннатан, уу дириҥин аахсан, анныгар сылбах уган, үрдүнэн эмиэ дулҕа ууран бэрт өр бодьуустаста. Ыстаанын элээмэтин харыстаан кытылга устан уонна ким да көрбөтүн туһанан, сыгынньаҕын ууну кэһэн, тоҥо быһыытыйбыта. Ол кэмҥэ арыый күһүҥҥүтүйэн бырдах аҕыйаабыт этэ. Хаста да кытылга тахсан, дулҕа сиэлигэр олорон, тоҥмут уонна хатырбыт атахтарын дулҕаҕа тэбэн, куурда түһэ-түһэ, хас да төгүл кырынан, хапкааннарын иитэн, дьэ, «һуу» гыммыта. Тиэтэлинэн таҥнан, тоҥмутун аһараары дьиэтигэр сүүрбүтэ. Ийэтэ кэтэспит этэ.
– Тоҕо өр буоллуҥ?
– Ыллык уҥа өттүгэр обургу көрдүгэни булан, дулҕалаах сиринэн быһан, өр биликтэһэн хапкааннарбын көһөрдүм. Үрэххэ иҥнибэт буолан хаалла, – диэбитэ Костя.
– Ити көрдүгэни тоҕо эрэ Тоҥсуук көрдүгэнэ диэн ааттыыллар. Арааһа, кини, уута дириҥ уонна ыраас эрдэҕинэ, балыктаатаҕа буолуо, – ийэтэ кэпсээбитэ.
«Тоҥсуук оҕонньор, таппата суоҕар, баҕар, балыктааҕа эбитэ дуу, туулаабыта буолуо дуо? Дьон мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар», – дии санаабыта Костя.
Сарсыныгар эрдэ туран, балтытынаан биир кустаах кэлбиттэрэ. Ити тухары үс хапкааны бэлэхтээбит, ас кырыымчык кэмигэр эр киһитэ суох ыалы мииннээбит, тыыннааҕар үйэтийбит анал көрдүгэннээх Тоҥсуук барахсаҥҥа уол махтана саныыра.
ХОНУУ БАРААХТАРА
Таатта сиригэр эмис соботунан, ааллаан ааһар андытынан, булдунан-алдынан, сирин аһынан, өлгөм отунан, кэрэ айылҕатынан аатырбыт Киэҥ Күөл барахсан кындыа кырдалларыгар күөх от саҥа бытыгыраан эрдэҕинэ, сүрдээх ыраас сааскы күн Костя урут көрбөтөх халыҥ үөрдээх дьоҕустуҥу көтөрдөрө чугас хонууга түстүлэр. Түһээт, догдоҥолоһо сылдьаннар, тугу эрэ булан тоҥсуйбахтыыллар, тоҕо эрэ саҥарсыбаттар. Костя дьиктиргээн хаптас гынна, аһыы сылдьар көтөрдөргө чугаһыы сыылынна. Хата уһуулара суох буолан, балачча чугаһаттылар. Томтор сиртэн көрөн сыппахтаата.
Кини хапкаанынан бултаһар чөкчөҥөлөрүгэр холоотоххо, быдан обургулар, элбэхтэрэ да сүрдээх.
«Бээрэ, итиччэтигэр уһун мас булунан, итиччэ чугаһаталларын туһанан, бултастахха сатаныыһы», – дии санаата Костя, булчут төрдө тардан. Кини эһэтин, Манастыыр оҕонньору, улахан байанайдаах булчутунан ааҕаллара. Аргыый кэннинэн сыылаҥхайдаата. Тэйбэхтээн иһэн, эргиллэн көрбүтэ: көтөрдөрө тэһииргээбэтэхтэр, ымсыытыгар эбии бөлүөхсүбүт курдуктар.
Костя ат буолан барбахтаата, онтон бөкчөйөн туран кэллэ. Чөкчөҥөлүүр аппатын аттыгар үүммүт, дьылыгыраспыт талахтартан биир уһуннарын төрдүн диэкинэн өҕүлүннэрэн, бэркэ мадьыктаһан тоһутта. Онто сүгүн арахсыбакка сордоото. Төттөрү-таары халкыҥнатан, эрийтэлээн, арыычча туура тарта. Салааларын илиитинэн ылҕаата, күөгү маһын курдук ураҕаһын соспутунан булдугар төнүннэ.
Көтөрдөрүгэр чугаһаан кэлээт, ураҕаһын үөһэттэн куһуурдан түһэрдэ да, олоро үрэл гынан холкутук аһаран биэрдилэр. Биир да таптарбата. Талаҕа хонууга кураанаҕынан бүтэҥитик саалынна. Көтөрдөрө дайан тахсаннар, соччо ырааппакка сирилэһэн хат түстүлэр. Костя ураҕаһын кистии соспутунан ол диэки сыҕарыйда.
Эмиэ талаҕын күөрэтэн баран, түһэрбэккэ, көтөрдөрүн, дьэ, сыныйан кыҥастаста. Дьэ, доҕоор! Арай өйдөөн көрбүтэ: бу көтөрдөрө бары тус-туспа, олус чаҕылхай өҥнөөх-дьүһүннээх буолан биэрдилэр. Ол курдук төбөлөрө, моойдоро мороду кус курдук сиэдэрэй ойуулардаахтар. Аны онтулара бэйэ-бэйэлэригэр адьас маарыннаспат эбиттэр. Бу дьэрэлиһэн эчи кэрэлэрин!
Эмиэ эгэлгэ дьүһүннээх, сахсархай түүлээх моонньулаах эһэ бараахтарын көрөрө да, балар оннооҕор быдан үчүгэйдэр.
Итини көрөөт, Костя бу кэрэ көтөрдөрү бултаһар санаата эмискэ уоһунна. Туруорбут ураҕаһын бэркэ сэрэнэн, куттаабатарбын ханнык диэн, кэннин диэки аргыый аҕайдык сыыйа түһэрдэ. Бэйэтэ сөхпүтүттэн сүрэҕэ тэбэн, харахтара дьиримнээн, онто сыыйа ааһан, аны харах иччитэ буолан, хас биирдиилэрин хамсаныытын кэрэхсии одуулаһа өр сытта. Көтөрдөрө да, аны кини биһиэхэ суудайбат диэбиттии, холкуларыгар түһэн, кэтэммэккэ, аһаан-сиэн кэтэхтэрэ чоноҕолуу сырыттылар.
«Маннык элбэх үөрдээх, олус чычаас, киһи эрэ таптыы көрүөх дьүһүннээх туох көтөрдөрө эбиттэрэй?!» – диэн Костя улахан дьоннуу дьоһуннана санаата уонна, быһа охсон ылыах, бултуох-алтыах буолан, айаҕаланан, талах быстан кэлбититтэн, биирдэ, дьолго, хата, сыыһа кулаан кэбиспититтэн иэдэһэ итий-итий гыныар диэри кыбыһынна. Маннык барахсаттары, ама, хайа тоҥ сүрэхтээх киһи бу чаҕыл сааскы күөх кырдалга өлөрө-өһөрө турдаҕай?!
Итинник санаат, Костя ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөмүнэ хаалла. Онуоха көтөрдөрө соһуйаннар көтөн таҕыстылар. Ыраата түһээт, күөл сыһыытын диэки, арааһа, түһээри быһыылаах, элиэтээтилэр.
Костя салгыы эккирэтиһэ барбакка, ураҕаһын киэр элитэн, буор-сыыс буолбут таҥаһын тэбэнээт, балаҕанын диэки аргыый хаама турда.
Кус-хаас кэлэн бүтүүтэ айылҕа анаабыт кэрэ сирдэригэр ити көтөрдөр дэҥ кэриэтэ түһэн ааһар түгэннэрин көрбүт икки атахтаахха бэрт аҕыйах үһү.
Итинник, оҕо сылдьан, Костя төрөөбүт дойдутугар, Киэҥ Күөл кырдалыгар, сэдэх көтөрдөрү – хонуу бараахтарын – олоҕор биирдэ көрөн турардаах.
ЭҺЭ
Куоракка үөрэнэр Костя, үөрэх аһыллара чугаһаан, хатыҥ сэбирдэҕэ тэлээрэн түһэр хаһыҥнаах сарсыардатыгар эрдэ туран, Таатта Төрдүгэр тохтоон ааһар теплоходка олорсоору айан суолун тутта. Кини Көтөт Сайылыгар таайын аахха сайылаата, оттосто, бэркэ сынньанна. Быйыл 7-с кылааска үөрэниэхтээх.
Лиҥкир тиит мастаах Эмис сиһин быһа түһэн, Сайыы күөлүн ойоҕолуу хааман иһэр. Күөлтэн туман көтөр. Нус-хас. Сыһыыга ынахтар кэбинэ сыталлар. Айылҕа кэрэтиттэн, чэбдигиттэн тэбиэһирэн ыллаан барда:
Манна ойуур иһигэр
Чыычаах ыллыыр, күн көрөр.
Сэбирдэхтэр үрэллэн
Үрдүбүнэн көтөллөр.
Арай уҥа өттүттэн талах быыһыттан туох эрэ түөһүллэн турда. Костя, онно болҕомтотун соччо уурбакка эрэ, хараҕын кырыытынан көрбүтэ: сүөһү буолбатах, хара тыа хаһаайына – хагдаҥ эһэ – эбит! Түөрт атаҕын тус-туһунан түһэртээн, тэйэ сүүрэн бүгүллэҥнээн эрэр. Айаҕын аллаччы аппыт, чугаһа бэрт буолан, бэл сыраана сынньылыйара кытта көстөр. Көхсүн иһэ күрдүргүүр. Аҕыйахтык күөһэкэччийэн иһэн, мастар күлүктэригэр түстэ.
Уол, киниэхэ утары кэлбэтэх уонна суоһурҕамматах буолан, куттаммакка да хаалла. Итинник адьырҕаны кини сүүрбэччэ хаамыылаах сиртэн аан бастаан көрдө. Урут моонньоҕоннуу, хаптаҕастыы сылдьан, тыатааҕы оту-маһы хамсатарын, бэрт соторутааҕыта барыанньа курдугунан хойуулаабыта буруолуу сытарын син көрөрө. Оттон бүгүн Эмис балаҕана адьас чугаһаабытын кэннэ кэбинэ сытар ынахтар чугастарыттан эһэ туруо диэн ончу санаабатаҕа. Дьэ, айаннаан иһэр уолга айылҕата, арааһа, анаан-минээн көрдөрдө.
Манна, Эмискэ, убайдара Бүөтүр уонна Ньыыка сүөһү көрөн олороллор. Куттамматым дии санаабыта да, сүһүөхтэрэ кыратык хамсаабыт эбит.
Эргиллэн көрүөн дьулайар, баҕар, батыһан иһэрэ буолуо…
Уол уора-көстө хардыытын кэҥэттэ. Күрүө аана кэлбитин кэннэ алын сүллүгэс быыһынан иһирдьэ төкүнүс гынна. Эргиллэн көрбүтэ: бэттэх туох да көстүбэт. Ол да буоллар, тэлгэһэҕэ үктэнээт, балаҕаҥҥа диэри сүүрэн тиийдэ. Халҕаны тэлэйэ баттаабыта: убайа Бүөтүр утары, кэргэнэ Маайа кэннинэн чэй иһэн сыймаарда олороллор эбит. Оттон чэйдээн бүппүт Ньыыка хаҥас диэки батарантааһы курдана турар.
– Тыатааҕы адьас тэлгэһэҕитигэр киирбит дии! – диэн Костя омуннаахтык эппитигэр соһуйдулар.
– Бэй, ол ханна? – диэтэ Бүөтүр.
– Сайыы ойоҕоһугар көрдүм! – диэтэ уол бөтүөхтүү-бөтүөхтүү.
– Ээ, икки хонуктааҕыта Пятилетка диэн ньирэйбит сүппүтэ. Арааһа, кини мэҥиэһиннэҕэ буолуо, – Ньыыка аргыый сыыбырҕаата уонна үөһээ ардьаахха аспыт саатын ылла.
– Симиэрди, хата, мин сирэйгэ ытыам ээ! – Ньыыка чахчы ытыах киһи курдук сымарынна. Халҕаны аһан таһырдьа тэп гынна.
Саҥаһа Маайа уолга чэй кутта. Костя суолтатыгар сыпсырыйан истэ, айаннаары ыксаата. Муҥ саатар, чэйэ итиитэ да бэрт. Дьиҥэр, дьиэтиттэн ыраата да илик.
Тахсыбыта: Ньыыка ханна да суох. Уол кини эһэни хаһан сирэйгэ ытарын кэтэһэн хараҕа – кэннигэр, кулгааҕа саа тыаһын истээри чөрөйөр. Бэйэтэ суол устун сүүрэр-хаамар ыккардынан кудулутан иһэр.
Кини көс курдук Кырамдаҕа тиийиэр диэри саа тыаһаабата. Онон Костя Ньыыка эһэни хайаабытын билбэккэ куораттаата.
Эһиилигэр кэлбитэ, Бүөтүрдээх Ньыыка эмиэ Эмистэригэр олороллор эбит. Бүөтүрдээх Маайа бааллар. Чэйдэттилэр. Ону-маны кэпсэппэхтээн иһэннэр, Костя ыйытта:
– Бээрэ, Бүөтүр, били былырыын Ньыыка эһэтин хайаабытай?
– Ол киһи доруоп саанан тыатааҕыны хайаан ытыай? Тыл тамаҕар эрэ эттэ ини… – диэтэ Бүөтүр күлэ-күлэ. – Кустаан кэлбитэ. Кырдьаҕас киниэхэ сирэйгэ ыттара туруо дуо? Бардаҕа эбээт! – Бүөтүр эбэн биэрдэ.
«Ол иһин даҕаны! Саа тыаһаабатах эбит», – дии санаата Костя уонна Ньыыка кинини хаадьылаан тылласпытын билигин эрэ таайда.
Ол эһэ ынахтары кытта эҥээрдэһэн сайыны быһа сылдьыбыт үһү. Ынахтар да киниэхэ кыһаммат, адьас куттаммат буолбуттар. Оттон сүппүт ньирэйи чахчы кини моһуоктаабыта биллибэт. Ол эмиэ дэбдэтэр идэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах Ньыыка «сэрэйиитэ» быһыылаах. Костя дойдутугар эһэ киһиэхэ-сүөһүгэ суоһаабытын туһунан кэпсэл суох. Ол оннугар Томпоҕо оннук түгэн кэмиттэн кэмигэр тахсара иһиллэр.
Бу дойдуттан тахсыбыт суруйааччы Баһылай Тарабыыкын эһэ ынахтары кытта булкуһа сайылаабытын туһунан «Маныыһыт уонна эһэ» диэн бүтүн кинигэни таһаартарбыта. Ол, арааһа, Костя көрбүт эһэтин ойуулаабытыгар сөп.
«СЭМЭТЭЭНИН… БАРБЫТА!»
Сайылыкка нуучча киһитэ өтөр-наар таарыйбыта иһиллибэт этэ. Манан айан суола ааспат, эбэттэн тэйиччи. Арай муммут киһи эбэтэр устугас[2 - Аллан кытылыгар олорооччулар өрүһүнэн сылбаҕы миинэн, түбэһиэх тыынан хаайыыттан куоппут ыар буруйдаах күрүөйэхтэри итинник ааттыыллар.] эрэ охсуллуон сөп. Эр дьон бары оттуу баран, күнүһүн наар оҕо-дьахтар бэйэлэрэ эрэ хаалаллар. Ол иһин нуучча кэлиитэ өрүү дьиксиниини үөскэтэр. Онуоха Сайылык дьахталлара, үөрэҕэ суох буоланнар, сатаан да быһаарсыбаттара, онтон сылтаан арыт түҥ-таҥ өйдөһүү да тахсара ханна барыай?!
Сайылык оҕолоро, биһиги, оскуолаҕа киирэ илик кырачааннар, сорохтор кыра кылаастарга үөрэнээччилэр – үксүн тыа саҕатыгар, тэлгэһэҕэ оонньооччулар, ону-маны урут көрөбүт-истэбит.
Биирдэ илин диэкиттэн карабин сүгэһэрдээх, атын мала-таймата суох, кугас бар түүнэн саба үүммүт сирэйдээх, ыраас халлаан күөҕэ харахтаах, сэнэх таҥастаах, саппыкылаах нуучча киһитэ Сайылык саҕатыгар киирэн кэллэ.
Кинини көрөөт, биһиги дьиэбит диэки ыстанныбыт. Ол кэмҥэ дьиэҕэ саҥаспыт Боккуойа эрэ баара. Халҕаны сэгэтээт:
– Нуучча иһэр! – диэн төтөлө суох эппиппититтэн Боккуойа соһуйда. Онтон эттэ:
– Оҕолоор, эһиги саһыҥ, көстүмэҥ! Бэйэм кэпсэтэн көрүөм. Туох киһи эбитэ буолла?.. Соччо ыраатымаҥ, баҕар, наада буолуоххут…
Биһиги дьиэ таһыгар, тэлгэһэҕэ эрбэһин быыһыгар хаптайан саспыта буоллубут. Ол сытан, уора-көстө киһибитин кэтиибит. Киһибит кэлэн, карабинын дьиэ аанын таһыгар холкутук өйөннөрө ууран баран, «дыраастый!» дии-дии, иһирдьэ киирдэ.
Боккуойа туох диэн хардарбыта биһиэхэ иһиллибэккэ хаалла. Балачча буолан баран, биһигиттэн хорсуммут тиийэн халҕан хайаҕаһынан көрбүтэ: киирбит нуучча уҥа диэки хоноллон олорор үһү. Быһыта-орута иһиттэҕинэ, дьиэҕэ киһи соччо өйдөөбөт соҕус сахалыы-нууччалыы кэпсэтиитэ саҕаламмыт.
– Баабыскаа, миниэ сэмэтээнэ, молокуо наада, – диир үһү нуучча.
Боккуойа ону атыннык өйдөөн хардарсар:
– Балыыҥка ниэ наада! Сэмэтээнин суох… Оттуу барбыта!
Онуоха нууччата:
– Миниэ пиит, пить надо! Молокуо, – диэн хатылыыр уонна тугу эрэ иһэр киһи курдук илиитинэн көрдөрөр.
– Баҕайы, туох диирэ буолла? Саатар били оҕолор ханна дьөлө түстүлэр? Сатаан өйдөһүө суохпут, – Боккуойа аан диэки хаамар. Аан таһыгар турар уол төттөрү ойон истэҕинэ, хаһыытыыр: – Нокоо, тохтоо, кэл, кэл! Киһибит туох эрэ диир, өйдөспөтүбүт… Молокуо диир. Ол тугуй?
Төттөрү куотан испит уол тохтуу биэрэн:
– Ол аата – үүт, үүт! – диир.
– Ээ, – диэт, Боккуойа төттөрү түһэр. – Үүт көрдүүр эбит дии… – хаҥас диэкиттэн сарсыардааҥҥы ыамтан чааскыга үүт кутан аҕалар. Нуучча үөрэ түһэр, утаппыт киһилии тиҥиргэччи иһэр, уоһун соттор:
– Пасыыба, баабыскаа! – диир. Онтон салгыы ыйытар: – Усть-Татта кайдак бардаа? Доруога?
Боккуойа, эмиэ халҕанын сэгэтэн, биһигини ыҥырар:
– Оҕолоор, кэлиҥ, кэлиҥ! Арааһа, суолу ыйдарар быһыылаах. Эмис суолун булларан биэриҥ!
Биһигиттэн сорохпут дьиэ ааныгар сырсан кэлэн истэхпитинэ, нуучча утары тахсар.
– Дети, где дорога в Усть-Татту? – диир, мичээрдиир, саатын ылан сүгэр.
Онуоха Боккуойа тахсан эттэ:
– Куһаҕана суох киһи быһыылаах… Үүт истэ. Аартыкка тиэрдиҥ.
Үһүс кылааска үөрэнээччи, мин, «Усть-Татта», «дорога» диэн тыллары син ыйдаҥардар буолан, Эмис аартыгар тиэрдээт:
– Буот доруога, Уус Таатта далекуо! – диэн быһаардым.
Киһибит суол төрдүн булан, үөрбүт-көппүт курдук баһыыбалаан, арҕаа диэки кудулуччу хаама турда.
Төннөн кэлбиппитигэр Боккуойа:
– Ити сэмэтээнэ диэн тугу этэрий? – диэн ыйытта.
– Ол аата сүөгэй, чөчөгөй! – дэстибит.
Боккуойа күллэ:
– Оо, өлүү эбит, оҕолоор! Мин Сэмэтээнини ыйытар дии санааммын, оттуу барбыта диэтэҕим үһү!
Бары күлүстүбүт. Бастакы сэрэхэдийии ааһан, тыҥааһын сөллөн, биһиги туохтан да сэрэммэккэ тэлгэһэ күөх отугар төкүнүстүбүт. Соччо өйдөөбөтөллөр да, бэл кыра оҕолор кытта күлүстүлэр. Сайылыкка күн ортото чугаһаан эрэрэ.
Итинник биһиги экспедиция нууччатын, геологы, көрсүбүт уонна сирдээбит үһүбүт. Киэһэ отчуттар кэлэн оннук чопчулаабыттара.
АЙБЫТ АҔА
Костя киһини өйдүүр буолуоҕуттан Уйбаан диэн аҕалааҕа. Уһуктаах төбөлөөҕө, хара бараан дьүһүннээҕэ, аҕыйах саҥалааҕа, оҕолоругар барыларыгар биир тэҥ сыһыаннааҕа, учуутал идэлээҕэ. Костя өйдүүрүнэн, кыһыҥҥы өттүгэр Таас Томпоҕо баран учууталлыыра. Дойдутугар сайынын кэлэрэ. Ол оннугар кыра Костяны булчут, балыксыт эһэтэ, Ньукулай оҕонньор, көрөрө, арыый улаатыыта батыһыннара сылдьара. Костя да эһэтин олус таптыыра. Ол эрээри кинини тоҕо эрэ дьон-сэргэ аҕатын аатынан буолбакка, Уйбаныап Өксүү уола диэн ааттыыллара. Ол кистэлэҥэ уол балачча улааппытын кэннэ биллибитэ.
Биирдэ саастыы уола, туохтан эрэ бочооттоһон баран, Костяны:
– Тэмэйэр, Тэмэйэр уола! – диэн үөхпүтэ. Ити хайаларын аатынан сирэй-харах аспытын биэстээх Костя өйдөөбөтөҕө. Ол гынан баран, арыт улахан да дьон хаадьыларын быыһыгар:
– Бээрэ, бу уол үкчү Тэмэйэр курдук хаамар буолбат дуо? – дииллэрэ. Оттон холкуостаах дьахталлар Тэмэйэр диэн киһини хоһуйан ыллыыллара:
Ыйдаҥалаах түүннэргэ
Ыттар үрэн аймыыллар.
Тиэргэн иһэ тигинэс —
Тиҥэһэлэр үргэллэр.
Ампаардарга киирээри
Ардьаахтары алдьаппыт.
Үөлэһинэн түһээри
Өттүктэрин кыбыппыт.
Ити хоһуйуллар киһини Костя, биир алааска да олордор, харахтыы илигэ, билбэтэ. Уонна, кырдьыга, бэйэтигэр сыһыана да суох курдук саныыра. Ити кэмҥэ аҕата Учур оройуонугар Бэлгэчи оскуолатыгар учууталынан ананан, онно айанныыр буолбуттара.
Аллар сүүрүктээх Аллан эбэ таастаах тумулуттан борохуот аалга олорон хоҥнуохтарын аҕай иннинэ, кинилэр салдьыр муостаах кырдьаҕас ынахтарын трап устун нуучча мотуруостарыттан биирдэһэ инниттэн соһон, иккиһэ кэнниттэн үтэн (ынах, үйэтигэр үктэммэтэх трап диэн кэрдиистэрдээх соччо кэтитэ суох далаһаларынан тахсыан баҕарбакка, муҥурунан көрөн, өчөһөн турара) ынах аҕыйах хаамыыны оҥордор да, кэдэҥниир далаһаттан саллан, арааһа, иннинэн барар санаата суоҕа. Ол түгэҥҥэ борохуот хатан үлүгэрдик хаһыытаан дэлби барбытыгар, ынах эрэйдээх, трабы мүччү үктээн, ууга охтубута. Инники мотуруос, хата быатын ыһыктыбакка, эмиэ өрүскэ «бар» гыммыта. Айдаан буолбута. Муҥар, ынах ойоҕоһунан охтон, ууга чачайан, үрүҥүнэн-харанан көрөн, тыын харбаһан булумахтаммыта. Онуоха борохуоттан эбии быа быраҕаттаан, хас да киһи ууга ыстанан, сорохтор кытылтан сосуһан, ынаҕы тааска ньылбы соһон ылбыттара. Быыһаммыт ынах туруох курдук өндөҥнөөн эрдэҕинэ, биир мотуруос, тугу эрэ үөхсэ түһээт, ынаҕы сүгэ өнчөҕүнэн сүүскэ сырбаппыта. Атына ынах хабарҕатын быһаҕынан туора сотон, хара хаанын халыппыта. Ити кэмҥэ хапытаан дьонун тиэтэтэн тэллэгэр туруупканан үөһэттэн хамаандалыы турбута.
Костялаах ынахтарын аһыйан ытаспыттара. Ийэлэрэ оҕолорун, ити ынырык көстүүттэн күрэтэн, борохуот биир өттүн диэки дэллэриппитэ. Кэлин дьоно кэпсээбиттэрэ: борохуокка айанныыр үптэрэ суох буолан, кырдьаҕас ынахтарын туттубут үһүлэр. Уонна эппиттэрэ:
– Ынахпыт төбөтүн, тылын быһан ылан баран, сүүрүккэ бырахпыттара, маҥаас сүүһэ биирдэ-иккитэ көстөн хаалаахтаата… Саатар бэйэбитигэр биэрбэтилэр. Бэл иһин тааска ороон, көтөр-сүүрэр аһылыга оҥордулар быһыылаах. Нууччалар биһиги курдук ынах иһин ырыыпайдыы туруохтара дуо?!
Дьэ, итинник ынахтарын борогуоннанан, ыраах Учурга хас да хонук өрүһү өксөйөн, бэркэ сындалыйан тиийбиттэрэ.
Бэлгэчи диэн бэрт кыра дэриэбинэ эбит да, оскуолалааҕа уонна интэринээттээҕэ.
Икки эдьиийдээх, биир саҥа төрөөбүт балыстаах, Кыра Маайа диэн оҕо көрөөччүнэн барсыбыт 17-лээх тастыҥ эдьиийдээх Костяны, ийэтэ Өксүүнү, аҕата Уйбааны – бэрт ньыдьыры дьону, кытыл үрдүгэр турар быычыкаа баанньык дьиэтигэр түһэрбиттэрэ.
Итиннэ аҕалара лоп курдук биир сыл үлэлээн, учууталлаан, доруобуйатын туругунан үлэтиттэн тохтоон, эмкэ барар буолан, оҥочонон устан, үксүн сүүрүккэ оҕустаран, ыйы быһа айаннаан, дойдуларын кытылын булбуттара. Кинилэр кэлэн истэхтэринэ, ыар буруйдаах хаайыылаахтар күрээн иһэн, эһэлэрин Ньукулай оҕонньору, Аллан кытылыгар илимнии киирбит киһини, кыыллыы өлөрөн, төрөөбүт өрүһүгэр дьаакырдаан тимирдибит этилэр. Уҥуоҕа көстүбэтэҕэ. Ол сайын оҕолуун-уруулуун Хоспох диэн сиргэ сайылаан баран, күһүнүгэр бары аны Дьокуускайдыыр буолбуттара.
Костя алта саастааҕар куоракка, Сайсары күөл үрдүгэр, олорбуттарын үчүгэйдик өйдүүр. Аҕалара «Ыстахаанабыс» артыал диэн кирпииччэ оҥорор сиргэ үлэҕэ киирбитэ. Ийэлэрэ оҕолорун көрөн дьиэтигэр олороро. Икки эдьиийдэрэ оскуолаҕа барбыттара. Күнүс үчүгэйдик оттуллубат тымныы хаптаһын бараахтарыгар Костя уонна үс саастаах балта Тамара хаалаллара. Сэрии кэннинээҕи сыллар буолан, олох ситэ көнө илик быһыылааҕа. Дьэҥкир арыы, хара килиэп бэрт эрэйинэн көстөрө. Үлэһиттэрэ диэн аҕалара эрэ этэ. Костя оччолорго аччыктыырын умнубат. Балта Тамара сүүрэн иһэн, охтон, тиэрэ сытар кыра олоппос атаҕар айаҕынан атыллан, Аппа Уҥуор балыыһаҕа сытан, сүһүрэн, өрүттүбэккэ өлбүтэ. Аҕалара кыыһын куорат кылабыыһатыгар илдьэн көмтүм диэбитэ. Костялаах Даша иккиэн куордаан оҕо балыыһатыгар уһуннук сыппыттара. Күһүн муус ылыыга аны Костя Сайсары күөлгэ ууга түспүтүн аҕата быыһаабыта. Онон биир сыллаах куорат олоҕо ыараханнык ааспыта. Дойдуларыгар кыыстара Марианна уонна ыалга сүөһүлэрэ хаалбыта. Хара үлэҕэ сылдьар аҕаларын ыарыыта бэргээбитэ. Дьонноро сүбэлэһэн, ийэлэрин кытта оҕолор дойдулуур, аҕалара балыыһаҕа киирэн эмтэнэр буолбуттара, үтүөрдэҕинэ үлэлиэх, кинилэргэ харчы ыытыах буолан, тус-туспа барбыттара. Ийэлэрэ оҕолорун илдьэ дойдуларыгар эмиэ борохуотунан айаннаабыттара. Костя, кинилэри атаара бириистэҥҥэ киирбит аҕатын сайыһан, борохуот тэйэн эрдэҕинэ ууга түһүөхчэ буолбутун саха дьоно тутан ийэтигэр илдьибиттэрэ. Аҕалара дьонуттан хаалан уонна, арааһа, ыарыытыттан харааран, соҕотоҕун туран хаалбытын Костя уол ытаабыт хараҕын кыламанын быыһынан көрөрө. Тутан истэхтэринэ, киһи аһыныах:
– Аҕаа, аҕаа!.. Мин эйигинниин хаалабын! – диэн хаһыытаабыта. Көр, аҕатын таптыырын кини онно аан бастаан сытыытык билбитэ…
Кинилэри, биллэн турар, ким да каютанан хатаҕалаабатаҕа. «Пус-пас» тыаһыыр, паар күүһүнэн тоҥонох курдук хамсыыр ыстаал шатун, билигин санаатахха, борохуот эрдинэр көлөһөтүн эргитэр эбит, аттыгар тыастаах да буоллар, кэм сылаас сиргэ оҕолоох ийэлэрэ түбэспитэ – табыллыылара эбит.
Итинник кинилэр эһэлэрэ, аҕалара суох, чугас аймахтарын, таайдарын Сөдүөт көмөтүнэн, ыал муннугун кэрийэн, Өрүөстээх диэн ынахтарын үүтүгэр өйөнөн, аҕыс сыл туспа олорбуттара. Куоракка хаалбыт аҕалара эмтэнэн, доруобуйата көнө быһыытыйан, урукку үлэтигэр төннөн, биригэдьиирдээн, маастардаан, арыый хамнас өлөрөр буолан, харчынан уонна баһыылканан быспакка хааччыйара. Хам-түм уоппускатыгар кэлэн барара. Ол эрээри аҕалаах эрээри, аҕата суох буолар кыһалҕатын соҕотох уол, Костя, ити сылларга толору билбитэ. Онуоха эбии тыа дьоно оҕолордуун, улаханныын, эмиэ уруккуларын курдук, ханнык эрэ Тэмэйэринэн хаадьылыыллара күүһүрбүтэ.
Билигин аҕата суох буолар кыһалҕатын билэ сылдьар Костя уол, дьон этэринэн, дьиҥэр, аны икки аҕалаах аатырбыта. Биирэ – бэйэтин киэнэ, куоракка хаалбыт аҕата Уйбаан, биирэ – били хаадьы гынар Тэмэйэр Миитэрэйдэрэ – айбыт аҕата.
Быһата, кини бу күн сирин көрбүтүгэр ол айбыт аҕата Тэмэйэр өссө үтүөлээх үһү!
Миитэрэй сэрииттэн бааһыран эрдэ кэлбит. Холкуоска биригэдьииринэн, бэл бэрэссэдээтэли солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыт. Хаста да кэргэннэммит. Барыта уон үс оҕоломмут. Ону таһынан, дьон кэпсээнинэн, Костя курдук дьылҕаламмыт хас да оҕо баар үһү. Дьон ону билэн тойуктарыгар туойар, ырыаларыгар ыпсарар эбиттэр. Этэргэ дылы, Тэмэйэр тыыннааҕар атыыр сылгы курдук аатырбыт, элбэх сокуоннай уонна ону таһынан да оҕоломмут эрдьигэн эбит.
Оттон аҕата Уйбаан Арҕаа сэриигэ үс сыл сылдьан, Дьоппуон сэриитигэр эмиэ кыттан, дойдутугар икки кыыстаах кэргэнигэр 1946 сыллаахха эргиллэн кэлбит. Онно кыһыл хааннаах, кугастыҥы баттахтаах, сырдык харахтаах биирдээх бэдик бэрт диэн бэйэлээхтик оонньуу олороро үһү. Онуоха Уйбаан, холку муҥутаан:
– Хайа, бу хантан кэлбит киһиний? – диэбэтэх. Кэлин даҕаны атыҥырыы, атарахсыта көрбөтөх, кэргэнин кыһарыйбатах. Хата, быһыыта, холбостохторун утаа төрөөбүт, үс саастааҕар куордаан өлбүт Коля диэн уолун оннугар кэлиэхтээҕин кэлбит киһи курдук ылыммыт. Костя, аҕыс сыл ата сылдьан баран, куоракка аҕаларыгар иккистээн киирбиттэригэр, маҥнай утаа туора баҕайытык иһиллэр «Уйбаан» диэн аатынан ааттыы түһэн баран, сыыйа үөрэнэн, оҕо эрдэҕинээҕитин курдук, «аҕаа» диир буолбута. Аҕатын таптыыр, оннооҕор атаахтыыр этэ. Оскуоланы, университеты, аспирантураны, кэлин партийнай оскуоланы, аҕалаах буолан, кыһалҕаны көрсүбэккэ бүтэртээбитэ. Кэргэннэммитэ, оҕоломмута.
Биирдэ сааһыары, иккис кууруска үөрэнэ сылдьан, дьиэтигэр тиийбитэ, ийэтэ хара бэкир киһини чэйдэтэ олорор эбит. Уол көрөөт, били Тэмэйэр Миитэрэй диир киһилэрэ кэлэн олорорун тута билбитэ. «Дорообо!» – диэт, хоһугар ааспыта. Таҥаһын уларыттан тахсан, суунан остуолга тиийбитигэр ийэтэ:
– Бу аҕаҥ Миитэрэй кэлэн олорор, дорооболос! – диэбитэ. Костя иккиһин дорооболоһордуу илиитин ууммута. Миитэрэй хара үлэттэн чэрдэммит баппаҕайын ыга тутаат:
– Хайдах олордуҥ? Бу туохха киирдиҥ? – устудьуон киһи чобуотук ыйыппыта.
– Үчүгэй… – диэбитэ Миитэрэй.
Онуоха ийэтэ:
– Аҕаҥ оҕолор миитэрэпкэлэрин көрдүү архыыпка киирбит. Аһаан баран, хата, сирдээн биэр эрэ, – диэбитэ.
– Ыһы! – диэн Миитэрэй соругун таба эттэрэн сөбүлэспитэ.
Ити кэмҥэ аны аҕалара Уйбаан үлэтиттэн кэлбитэ.
– Хайа бу, дойду киһитэ, Миитэрэй, кэлэн олорор эбиккин дуу? – диэбитэ Уйбаан.
Костя, кинилэр кэпсэтиилэригэр кыттыспакка, хардары-таары аҕатын Уйбааны уонна айбыт аҕатынан ааттанар Миитэрэйи одуулаһа олорбута. Миитэрэй үрдүктүҥү уҥуохтаах, хара бараан, эгдэгэр имнэрдээх киһи эбит. Хайдах эрэ бэллигирээн саҥарар. Аймахтыы буолбаталлар даҕаны, араспаанньалара адьас биир.
Костя хоһугар киирэн мааны таҥаһын таҥнан тахсыбыта. Ону көрөн, ийэтэ:
– Миитэрэй, бука, тиэтэйэриҥ буолуо… Уол сирдээн биэриэ… – диэбитэ.
Костя, айбыт аҕатыныын автобус тохтобулугар баран иһэн, улааппыт киһи быһыытынан туох да кыбыстыыта суох ыйыппыта:
– Миитэрээй, мин аны улахан киһибин, устудьуоммун. Онон… Дьон ити тугу этэрий? Мин эйигиттэн, бэйэҕиттэн, истиэхпин баҕарабын.
Миитэрэй тоҕо эрэ мэлдьэһэрдии эппитэ:
– Ээ, ити дьон балыыҥката…
Ити хоруйтан Костя астымматаҕа уонна түгэҕин билэн тэйэр баҕаттан өссө чуолкайдаспыта:
– Суох, эн миэхэ быһаччы этиэхтээххин…
Итиннэ, быһыыта, Миитэрэй ыктарбыта уонна ырааҕынан ханалытан хардарбыта:
– Костя, мин эн дойдугар кэлэргин-бараргын истэбин… Тоҕо биирдэ да биһиэхэ сылдьыбаккын? Бырааттаргын, балыстаргын кытта билсибэккин?
Ити аата айбыт аҕата уолун Костяны бэйэтинэн билиммитэ! Кырдьыга да, Костя оҕо сырыттаҕына, киниэхэ тугунан да көмөлөспөтөҕө, иитиспэтэҕэ. Ону ааһан, өссө билиммэт да быһыылааҕа… Бу сырыыга улааппыт уолуттан ыктаран, аан бастаан тыл ыһыгыннаҕа, мантан инньэ ыкса билсэргэ ыҥырбыта.
Ол эрээри Костя дойдутугар барар-кэлэр этэ даҕаны, Миитэрэйдээххэ тоҕо эрэ сылдьыбатаҕа. Оҕонньор оҕолоруттан улахан уолу, Миисэни, улахан кыыһы, Маасаны, куоракка билсибитэ. Көрүстэҕинэ, убай киһи быһыытынан кэпсэтэ түһэн ааһара. Анаан-минээн дьиэлэригэр сылдьыбатаҕа.
Костя, 40-тан тахсан баран, биирдэ доҕоро (композитор) Аркадий Самойловтыын сайыары күһүн дойдутугар «Ракетанан» тахсыбыта. Аркадийдаах Новосибирскай куоракка билсибиттэрэ. Костя онно Үрдүкү партийнай оскуолаҕа, оттон Аркадий консерваторияҕа үөрэммиттэрэ. Икки сыл устата Костяҕа Аркадий элбэхтик кэлэн, бэрт уһуннук сэһэргэһэр этилэр, бэркэ сөбүлэспиттэрэ. Аркадий консерваторияны бүтэрэригэр Костяҕа этэн биэрэн түөрт чаастаах «Биһик ырыата» диэн хоһоону суруйтарбыта. Ону кини пианиноҕа, виолончельга уонна куоласка анаан уустук музыкальнай композиция оҥорбута. Ол дипломнай үлэтин «туйгун» сыанаҕа көмүскээбитэ. Кинини үөрэппит профессора Петр Николаевич Иванов Костяҕа Аркадий туһунан үрдүк сыанабылын эппитэ: «У него абсолютный музыкальный слух… Он станет гордостью не только якутского народа», – диэн. Үөрэҕин үчүгэйдик бүтэрэн кэлэн, айар үлэнэн бэркэ дьарыктанан, икки төгүл композитордар сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн талыллан баран, доруобуйата эмискэ мөлтөөн, ыалдьан, күн сириттэн күрэммитэ. Костя доҕорун олус аһыйбыта, суохтаабыта. Кинилэр бииргэ үлэлэһэн, опера суруйан испиттэрэ… Костя Аркадий дойдутугар, Сунтаар Элгээйитигэр, хаста да сылдьыбыта, ийэтин, балтын кытта билсибитэ. Оттон бу сырыыга төрөөбүт дойдутун көрдөрө диэн аҕалбыта.
Доҕордуулар ыалга түһэн баран, Костя урут олорбут сирдэрин көрө сатыы барбыттара.
– Бу Элэмэс диэн сиргэ уҥа диэки Николай Денисович Неустроев аҕатын дьиэтэ балыыһа буолан турбута. Оттон хаҥас турар Николай Иннокентьевич Голиков диэн хорсун сэрииһит, хас да уордьаннаах убайым балаҕаныгар мин олоро сылдьыбытым. Билиҥҥэ диэри турар учууталлар уопсайдарыгар суруйааччы Афанасий Федоров олорбута. Үс оҕото барыта манна төрөөбүтэ. Бу дьиэҕэ олорон, «Айан аартыга» диэн бастакы, «Хагдарыйбат лабаалар» диэн иккис кинигэтин таһаартарбыта. Бу үрдүк сир – оскуола томторо. Манна мин бэһис кылааһы бүтэрбитим, 6 кылаастан Дьокуускай 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэммитим. Олус эргэрбиттэрин иһин, сэбиэттээн олорбут киһи уоттаан турар… – Костя кэпсии-ипсии, көрдөрө испитэ.
Кинилэр оскуола томторун уһугар чөкөллөн турар кыра дьиэҕэ чугаһаабыттара. Тэйиччиттэн тиэрбэс иһигэр биир кырдьаҕас от охсо сылдьарын көрбүттэрэ. Иккиэн сиэх быһаҕас үрүҥ ырбаахылаах балачча толуу дьон оргууй чугаһаан кэлбиттэрэ.
– Аркадий, ол тиэрбэс иһин охсо сылдьар оҕонньор – мин айбыт аҕам… Түөрт уон сааспын ааһыахпар диэри саһа сылдьыам дуо? Баран кэпсэтиэххэ, – диэт, Костя тиэрбэскэ чугаһаан кэлбитэ. Аркадий соһуйан: «Кырдьык дуо?» – диэбитэ. Онтон доҕоро оонньуу оҥостубатын, бэркэ туруммутун көрөн, салгыы туоһуласпатаҕа. Куорат дьоно күрүө таһыгар кэлбиттэрэ. Оҕонньор, ойоҕолуу турар буолан, ону өйдөөн көрбөтөх быһыылааҕа.
– Миитэрэй, дорообо! Хайа, бу оккун охсо сылдьар эбиккин дуу?
Оҕонньор билбэт дьоно кэлбиттэрин көрөн тохтообута. Хотуурун отунан сотон баран, чугаһаан кэлбитэ. Ыалдьыттар күрүө таһыгар, оҕонньор күрүө иһигэр туран кэпсэтэн киирэн барбыттара. Миитэрэй Аркадийы саҥа көрөрө, оттон Костяны маҥнай эмиэ билбэтэҕэ. Хардары-таары көрүөлүү түһэн баран, Миитэрэй дьэ билэн, Костяҕа туһаайан эппитэ:
– Киһи сылгыттан төрөөбөт. Айбыт аҕаҥ бу турабын! Көр!
Ити таба этииттэн, билинииттэн ыалдьыттар күлсүбүттэрэ.
– Оттон оннук буолбатах дуо?! Хайа, бу хаһан таҕыстыҥ? – Миитэрэй туоһуласпыта.
– Субу бүгүн «Ракетанан» тахсан, олорбут сирбин бу табаарыспар көрдөрө сылдьабын, – Костя хоруйдаабыта.
Күрүө нөҥүө-маҥаа туран кэпсэтэрин дьэ өйдөөн, оҕонньор кыбылла-кыбылла бэттэх тахсыбыта.
– Бэйи, биһиги саатар дьиэ күлүгэр олорон сэһэргэһэ түһүөҕүҥ, – диэбитэ уонна чугас турар дьиэтин диэки хардыылаабыта. Кырдьаҕас киһи диэтэххэ, бачча куйааска көлөһүнэ соччо бычыгыраабатах, төбөтүгэр дьахтар былааттааҕа, сырдык ырбаахылааҕа. Хара бараан сирэйэ сонурҕаабыт көрүҥнэнэн, дьиэ күлүгэр олорбута.
– Чэ, эһиги эмиэ олоруҥ, – диэбитэ. Уонна хас да сыллааҕыта дьиэтэ умайбытын, малын-салын барытын былдьаппытын, бу быраҕыллан турбут дьиэни сөргүтэн олохсуйбутун, Дэбдиргэттэн баран соторутааҕыта кэргэн аҕалбытын сэһэргээбитэ.
Кэргэнэ, кэпсэтиигэ кыттыбакка, дьиэ таһыгар уот отто, ас астыы сылдьыбыта.
Ити кэмҥэ Миитэрэй, быһыыта, уолун, куорат киһитин, холоон көрөн, эппитэ:
– Бээрэ, Костя, бу хатыырынан дьиэ таһын далайан көр эрэ, – уонна хотуурун ууммута. Костя дьиэ таһын кырпай отун биирдэ-иккитэ кыстаран кырылаппыта. Хотуурун отунан сотон, оҕонньорго төттөрү ууммута. Миитэрэй туох да диэбэтэҕэ. Эбии ибир-сибир кэпсэтэ олорбуттара.
Ити кэмҥэ ыалдьыттары хатыҥыр эмээхсин дьиэҕэ, аска ыҥырбыта. Киирэн кэлбиттэрэ, дьиэ тэрилэ: остуол, ыскамыайка – бэрт судургу эбит. Оҕонньор эппитэ:
– Бу ыскамыайканы сирэн бырахпыттарын ылбытым. Уорбатаҕым…
Оҕонньор Таатта үрэҕэр туулуур эбит. Эмис баҕайы күстэҕи ыһаарылаабыттарын ыалдьыттар сиэмэхтээбиттэрэ. Сайыҥҥылыы сөрүүн чэй испиттэрэ. Дьэ, бу олорон, оҕонньор, уолуттан хайдах олорорун, кэргэнин, оҕолорун, үөрэҕин-тойун да ыйыталаспакка (ону дьонтон истибит буоллаҕа), бэйэтэ аҥаар уһугуттан кэпсии, сэһэргии олорбута. Балачча уһуннук олорбуттара. Кэлин уһугар ыалдьыттар тотон, махтанан остуолтан турбуттара. Айбыт аҕатын ис сэбэрэтин сэгэтэн көрдөрөрүн иһин, оҕонньор балачча уһун кэпсээниттэн сороҕун аҕаллахха маннык:
– Элбэх оҕолоох буолан, бөһүөлэккэ симиллибэккэ, субан сүөһү көрөн, наар тэйиччи баар Балаакканан, Ынахсытынан олохсуйбутум. Оҕолору аһатаары тайахтыырым. Хата, Байанайым кэмиттэн кэмигэр син өлүүлүүрэ. Оттон балыгы, күстэҕи, мундуну туулуурум, быспат этим. Ону таһынан кэм ынахтаах, үрүҥ астаах буоллахпыт.
– Эрдэ кэргэннэнэр үчүгэй эбит – оҕолоруҥ сотору улааталлар, туһа дьоно буолаллар. Эн курдук үөрэҕи батыспаталлар да, бары иннилэрин көрүнэр үлэһиттэр, уолаттар сылгыһыттар, тиэхиньикэҕэ да сыстаҕастар. Оту-маһы кыайа-хото булунар дьон. Инньэ гынан кырдьар сааспар көмөлөрө элбэх.
– Эн, Костя, кэллиҥ да, илин дойдугар тута кэриэтэ ааһаргын истэбин. Наһаа дойдумсах киһи үйэтэ кылгас буолар… Уонна онно киһи олорботоҕо ырааппыт, өтөхсүйбүт сиргэ тоҕо бара тураҕын? Тугу көрөөрү? Мин дойдубуттан тэйбитим түөрт уонча сыл буолла да, бара сылдьар санаам суох (Итини Миитэрэй, арааһа, бэйэтин уонна Костяны харыстаан этэр быһыылаах).
– Эн тоҕо элбэҕи суруйан, бэчээттэтэн испэккин? Мин көрүүбэр, эн ситэ үлэлээбэккэ сылдьаҕын. Ону-маны түбэстэхпинэ ааҕабын… Алта кылаас үөрэхтээх буоллаҕым (Ити аата оҕонньор уолун туһунан син билэ, ааҕа сылдьар эбит).
– Айылҕа хамсыырын-харамайын кэтээн көрдөххө, бэл үрэх балыга өйдөөх курдук. Бараайыны туора биир сиринэн наар илимниир буоллахха, төннүү балыга илимҥэ киирбэт. Чүөмпэтигэр төннөн, кыстаан хаалар. Оттон ол сиргиттэн арыый аллара үттэххинэ, эмиэ туппутунан барар.
– Сэриигэ бастакы ыҥырыыга барбытым. Онно да хас да оҕолооҕум. Онон өлөр баҕам суоҕа, байыаннай үөрэххэ, фроҥҥа барбакка, балачча уһуннук сылдьыбытым. Өйдөөн көрбүтүм, кэнники турбуттары элэниэйкэ курдук маһынан быһа анньан, «инникилэр фроҥҥа аттанаҕыт, кэнникилэр хаала түһэҕит» дииллэр эбит. Мин, ону өйдөөн, үксүгэр кэнники өттүгэр туран иһэбин. Ол иһин кыайтарыы, чугуйуу кэмигэр тута барбаккабын, арыый уһаан, арааһа, ордон кэллэҕим буолуо… Атаакаҕа киирэн иһэн, уҥа илиим тарбахтарын быһа ыттаран госпитальга сыппытым. Ону буоллаҕына, хамандыырым: «Эн, наака, бэйэҥ ытыммыккын, бэрэдиитэлистибэ оҥостубуккун», – диэн баайсыбыта. Ама, бэйэм бэйэбин хайдах ытына туруомуй? Көр, кыра үөрэхтээх, нууччалыы аанньа билбэт киһини итинник атаҕастыыр этилэр. Ол иһин туох да мэтээлгэ, наҕараадаҕа түһэрбэтэхтэрэ, бэл бэтэрээн аатын ылбытым да аҕыйах сыл буолла… Биһиги, бастакылар, чугуйуу кэмигэр түбэһэммит, өлбөтөхпүтүгэр баһыыба, наҕараада туһунан оччолорго өйгө да суоҕа. Балыйдаллар да, хайыахтарай, бааһырбытым быһыытынан дойдубар ыыппыттара… Уот сэрииттэн тыыннаах кэллэҕим дии уонна туох наада? Кэлин оҕолор туруорсан бэтэрээн оҥорбуттара…
Ити курдук уһуннук кэпсэтэн, тахсан быраһаайдаһан, Аркадийдаах Костя баран иһэр сирдэригэр ааспыттара. Балачча тэйэн иһэн, Аркадий эппитэ:
– Дьэ, Костя, хайдах да мэлдьэһиннэрбэт биир түгэн баар – ол куоласкыт тембрэ. Адьас үүт-үкчү! Онон, чахчы, айбыт аҕаҥ эбит!
Дорҕоону чинчийэр композитор идэлээх Аркадий Самойлов ити этиитэ Костяҕа Миитэрэй айбыт аҕата буоларын чиҥник ытаһалаабыта.
Кэлин Миитэрэй, куоракка киирэ сылдьан, Костяҕа эппитэ:
– Эн мин ааппын ылыммаккын дуо?
Онуоха Костя быһаччы хардарбыта:
– Миитэрэй, бырастыы гын, эн миигин ииппэтэҕиҥ. Эн ааккын ылар кыаҕым суох. Оннооҕор биир сааспыттан бачча буолуохпар диэри ииппит-аһаппыт аҕам Уйбаан аатын да ылыммакка сылдьабын. Ылыннарбын киниэнин ылыныам этэ… Төрүүрүм саҕана аҕам аатын халлаантан түһэрэннэр, «Дьөгүөрэбис» буола сылдьабын. Уларыппаппын… Хайдах ааттаабыттарынан хааллын!
Миитэрэй «һы!» эрэ диэн хаалбыта, салгыы саҥарбатаҕа.
Кини «сүүс сааспар адьас тиийэбин» дии сылдьан, тоҕус уон тоҕус сааһыгар эмискэ нукус гынан хаалбыт. Оҕолоро, сиэннэрэ уҥуоҕун туппуттар. Костя иһиттэр да, көмсө барбатаҕа…
Өлүөн иннинэ оҕонньор олоҕун түмүктүүрдүү оҕолоругар эппит сурахтааҕа: «Эһигини киһи гынаары элбэхтик түбүгүрдүм. Харым күүһүнэн улаатыннардым. Үп-харчы кырыымчык буолан, эһигини үрдүк үөрэхтээбэтим. Ону баалаамаҥ… Арай биир уол оҕону түбэлтэҕэ үөскэппитим үс үрдүк үөрэҕи бүтэрбит дииллэр. Убайгытын кытта билсэр буолуҥ. Онон син биир үөрэхтээх уоллаахпын диэн бу орто дойдуттан барыам буоллаҕа…»
Костя да, кырдьык, сылгыттан төрөөбөтөҕө, кини да атыттар курдук айбыт аҕалаах эбит.
МЭҺЭЙДЭЭҺИН
«Курашов» теплоход Даркылаахтан турбута балачча буолла. Элиэнэ эбэбит, сааскы халаанынан дэбилийэн, сорох арыылары үрдүнэн охсон, бэс ыйынааҕы үрүҥ былыттардаах күөх халлааны урсунугар түһэринэн, киһини эрэ абылыырдыы нэлэһийэр. Бэл өрүскэннээх сүүрүгэ хайа диэки устара да биллибэт курдук. Ол эрээри дьураа буолан көстөр от күөҕэ кытыллар нэстик, оттон чээлэй күөх иирэлэрдээх арыылар чугаһынан элэҥнээн ааһалларын умсугуйа одуулуу турар Костя билэр – кинилэр айаннара сүүрүк хоту. Бу Элиэнэни таҥнаран, ыкса киэһэ Аллан төрдүгэр тиийиэхтээхтэр уонна таас кытылларын кыһарыйа харылыы устар төрөөбүт өрүстэрин өксөйүөхтээхтэр. Оччоҕо айаннара биллэ бытаарыа.
Куоракка олорор, оскуола сэттис кылааһыгар үөрэнэр хороччу улаатан эрэр Костя сайыҥҥы сынньалаҥар ахтылҕаннаах дойдутугар, Аллан орто сүүрүгэр баар алааһыгар, айаннаан иһэр. Кинини төрөппүттэрэ университекка үөрэнэр убайа Болдьумаары кытта аргыстаһарга кэпсэппиттэрэ, билиэттэрин бииргэ ылбыттара. Костя төһө да көрсүөтүн, балачча улаатан эрэрин иһин, адьас соҕотохтуу ыытыахтарын баҕарбатахтара. Олдьос сааһыгар сылдьар соҕотох уолларын төрөппүттэрэ харыстыыллара. Оттон уол, кыра эрдэҕиттэн айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх буолан, бэйэтин улахан киһилии сананара, улахан көрүүгэ-истиигэ наадыйбат курдуга. Онуоха эбии быйылгыттан ыла урут билбэтэх иэйиитэ киирбитэ – кылааһыгар үөрэнэр хара харахтаах Ида кини диэки эйэлээхтик көрдөҕүнэ, тоҕо эрэ долгуйан кэлэрэ, иэдэстэрэ итийэрэ, бадаҕа, даллаҕардыҥы кулгаахтара кытараллара. Оччоҕо кини икки аһынан сырдаан көстөр күкээркэйдиҥи баттаҕын имэринэргэ, от күөхтүҥү оҕолуу харахтарын кыыс көрөрүттэн куоттарарга тиийэрэ. Ол эрээри Ида хара харахтарын кыыма уол сүрэҕин көрбүтүнэн киирэрэ уонна өргө диэри нүөлүтэ сылытара.
Эн олороҕун кэнники паартаҕа,
Эргиллэн көрүөхпүн толлобун…
Эппиэттии тахсаҕын картаҕа,
Эйигин одуулуур кыаҕым суох…
Салаҥ соҕус хоһоон тыллара Костяҕа кутуллан бараллара. Олору бэрт тиэтэлинэн кумааҕыга түһэрэрэ уонна, кимиэхэ да көрдөрбөккө, бүк тутара. Итинник иһигэр кистэлэҥнээх курдук сананан, Костя дьон хараҕыттан дьалты туттарга, соҕотоҕун ыра санааларыгар куустарарга дьулуһара.
Төһө да харахтарынан кэпсэтэргэ дылыларын иһин, дьиҥэр, Костялаах Ида бу баар диэн чугаһыспыттара, эгэтин эрэ ис санааларын аһыспыттара, бодоруспуттара эмиэ да суох эбит. Костя ардыгар Идаҕа саппыыска суруйуон баҕаран кэлэрэ. Сороҕор суруйара даҕаны. Ол гынан баран, ону биэрэр эбэтэр тиэрдэр быһаарыныыны ылынар хорсун санаа уолга кыайан киирбэт этэ. Хаста-хаста суруйбут кумааҕытын кум-хам туппута, умаппыта буолуой?!
– Костя, кэл, киир эрэ манна. Дьыала баар, – диэн убайа Болдьумаар түннүгүнэн ыҥырда.
Туохха ыҥырдаҕай дии саныы-саныы, Костя палубаттан икки оронноох дьоҕус каюталарыгар киирбитэ, арай убайа таҥас түҥэтээччи эдэркээн нуучча кыыһын санныттан кууһан олорор. Ол кыыска убайа Костяны билиһиннэрдэ. Кыыс буруйа суох халлаан күөҕэ харахтарынан Костяны утары көрдө, мичээрдээтэ. Туох эрэ диэтэ да, Костя болҕойон истибэтэ. Санаатыгар, киирэн кэлбит уолтан кыыс ордук үөрэргэ дылы. Оттон Болдьумаар, устудьуон киһи, быраатын ыҥыран, быһыыта, утуйар таҥас сыанатын түһэрсэр баҕалаах эбит.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614532?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Маттаҕа – күтэр.
2
Аллан кытылыгар олорооччулар өрүһүнэн сылбаҕы миинэн, түбэһиэх тыынан хаайыыттан куоппут ыар буруйдаах күрүөйэхтэри итинник ааттыыллар.
Николай Егорович Винокуров
Кинигэҕэ саха биллиилээх поэта, кириитигэ, тылбаасчыта Н.Е. Винокуров-Урсун урут бэчээттэммит, ону тэҥэ саҥа сонун кэпсээннэрэ оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрин, олоххо киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн көстөр моһоллору, булт дьикти түбэлтэлэрин ааҕааччыны долгутар гына кэрэхсэбиллээхтик, сэргэхтик сэһэргииллэр. Умсугутуулаах айымньылар суруйааччыны туспа суоллаах-иистээх прозаик быһыытынан билиһиннэриэхтэрэ.
Урсун
Хараҥа сискэ
БАСТАКЫ КӨҔӨН
Киэҥ Күөл эбэ Сыһыытын соҕуруу өттө. Хаар ууллубут, кус кэлбит кэмэ. Тараҕайдар өтөхтөрө. Балаҕан, ампаар, тэйиччи хотон бааллар. Тараҕайдар урут сэниэ ыал эбиттэр. Ампаарга араас мал-сал: ыһыах иһитэ, улахан олгуй, үрүҥ көмүс сирэйдээх ыҥыыр уонна, муодарҕыам иһин, сиэдэрэй куормалаах, куорсуннаах үрдүк бэргэһэлээх, үрүҥ ыстааннаах ыраахтааҕы саллааттара эрчиллэ сылдьар ыспалыардара (билиҥҥинэн обуой) – элбэх этэ. Ол быыһыгар аҕыйах тимир хапкаан баарын мин сааһыары туллукка туттубутум. Аны аллара аппа уутугар саҥа кэлбит чөкчөҥөлөрү бултаһаары уура сытыарарым. Быйыл үһүс кылааһы бүтэрбит бөтөс этим.
Дьэ, биир күн, садырыын уутун атах сыгынньах кэһэн, хапкааннарбын иитэргэ сананным. Чөкчөҥө элбэхтик түһэр дулҕатын төбөтүгэр соруйан оҥорбут курдук куоһахха бастыҥ хапкааммын отунан сабан кичэйэн ииттим. Атыттарын ууга быраҕыллыбыт маска, бадараан боллоҕор уурталаатым. Отунан, ньамаҕынан саптым. Барыларын бэрээдьинэ быаларынан мастарга, чороохторго баайталаатым. Олору бадарааҥҥа батары астым.
Нөҥүө күн эрдэ туран аппабар сүүрдүм. Арай көрбүтүм: уу ортотугар саһархайдыҥы тумустаах, кыһыллыҥы атахтаах, көҕөрүмтүйэр баттахтаах, чөкчөҥөҕө холооно суох улахан көтөр тиэрэ мөтөйөн сытар. Мин, харса суох ууну кэһэн күрүлэтэн тиийэн, үрүҥ биһилэхтээх уһун моонньуттан харбаатым, били мин дулҕа төбөтүгэр ииппит хапкааммын быалары-мастары соһо сылдьыбыт. Итиччэ улахан эрээри, хапкааным чороох маһын сулбу тардан баран, хайдах көтүтэн илдьибэккэ өлбүтүн муодарҕаатым. Уу уҥуор сонос тииккэ уйалаах сымыыт баттыы сытар тураах була охсон, иһин орообут, очоҕоһун субуйбут. Арыый хойутаабытым буоллар, адьас да мэлитиэ эбит.
Бастакы бөдөҥ сиэдэрэйкээн булпун хапкааннары-майырдары соспутунан ууттан тахсан, балаҕаҥҥа тэбинним.
Халҕаны аһа баттаат:
– Ийээ, хаас-хаас! – диэбитинэн көтөн түстүм.
Ийэм, хаҥас диэки тугу эрэ гына сылдьан, соһуйан:
– Оо, оҕом булдун көрбөккүөт?! Атыыр көҕөн бэрийэр бэрдин бултаабыт дии! – диэтэ үөрбүт-көппүт быһыынан. Оттон таайым кэргэнэ Боккуойа:
– Пыы! Мантыккын сиэҥ сиэбит. Очоҕоһо субулла сылдьар… Аньыы! – диэн сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
Таайым дьиэҕэ суоҕа. Мин курус гынным быһыылаах. Ону алы гынардыы ийэм:
– Оҕом бастакы дьоһун булдун, кэбис, киэһэ бэйэм сууйан-сотон буһарыам. Иһэ ороммута туох буолуой?.. – диэбитинэн, куспун хапкаантан арааран, хаҥас диэки илдьэн кэбистэ.
– Хата, күөс бастыҥа буолуо, – диэтэ миигин уоскутардыы. – Бар, ыстааҥҥын ыган күрүөҕэ ыйаа, эргэҕин ампаартан булан кэт, – ийэм илийбиппин, тоҥмуппун аһына көрөн, эбэн эттэ:
– Таайыҥ Устар Атахха дугда тутта барбыта. Сотору кус айах буолуохпут. Ирэ таарыйа онно сүүр. Бу лэппиэскэтэ илт. Өйүөтэ суох барбыта. Сэрэн, Нэгэргэ үрэҕин муостатынан туораа. Ууга түһээйэххиний. Үрэх уутун киллэрэн эрдэҕэ…
Таһырдьа ойдум. Ыстааммын ыган күрүөҕэ биллэҕэ бырахтым. Эргэ ыстааммын булан кэттим. Ийэм таһааран биэрбит саппыйалаах лэппиэскэтин ыллым да, Устар Атахха, балачча тэйиччи көлүччэҕэ, ыстанным.
Таайым дугдатын бүтэрэн, отунан бүрүйэ сырыттаҕына, аҕылаан-мэҥилээн тиийдим. Соһуйда:
– Бээрэ, соҕотоҕун кэллиҥ дуо? – диэтэ.
– Соҕотоҕун… Таай, мин бултуйдум…
– Тугу?
– Көҕөн, атыыр көҕөн үһү! – омуннура эттим.
– Бай! Дьэ, Куолахсын да Куолахсын! Миигин баһыйбыккын дии! – таайым үөрэн, от күөҕэ харахтара уратытык мичилийдилэр. Оттон мин булчут киһи үгэһинэн боччумнук тутта сатыыбын.
Көр, итинник, бастакы көҕөммүн чөкчөҥөҕө ииппит хапкааммыттан ылан, соһуччу бултуйан турабын.
ҮС ХАПКААН
Аҕата, убайа суох буолан, Костя атын оҕолор курдук кус оҕотугар тиргэлээбэт этэ. Сылгы кутуругун кылын хатан туһах оҥорор киһитэ киниэхэ суоҕа. Арай тиргэлээх оҕолорго ымсыырара эрэ. Хам-түм кинилэр тиргэлэрин кэрийэллэригэр сылдьыһан, биир эмэ куска тиксэн, дьиэтигэр бэйэтэ бултуйбут курдук үөрэн төннөрө.
Арай биирдэ суолга кини туу оҥорооччу Тоҥсуук оҕонньору утары көрсө түспүтэ. Оҕонньор мас сүгэһэргэ балыктаах тымтайы сүгэн иһэрэ. Сылайбыт быһыылааҕа. Аллара маһыгар кылырдаһар аҕыйах хапкааннаах сүгэһэрин түһэрэн, дэйбииринэн охсуна-охсуна, суулла сытар маска олоро-олоро оҕонньор эгэ-дьаҕа эппитэ:
– Хайа, тукаам, бу хантан иһэҕин? Ханна олороҕун? Кэл, олор, кэпсэтиэх.
Костя, саба түһэр бырдахтартан сапсына-сапсына, кэккэлэһэ олорбута.
– Хаһаарыматтан. Онно ийэбиниин сайылаан олоробут.
– Бэйэҕит эрэ дуо?
– Бэйэбит эрэ…
– Арба аҕаҕыт куоракка буоллаҕа дии?
– Куоракка.
– Тахса сылдьар дуо?
– Тахсыбатаҕа ыраатта…
– Ынахтааххыт дии, бадаҕа?
– Биир ынахтаахпыт.
– Ыатар дуо?
– Ыатар. Сааһыары төрөөбүтэ.
– Өссө ким баарый?
– Ыалдьар эдьиийим Дааса. Эдьиийим Суура холкуоска үлэлиир. Билигин окко сылдьар… Балтым Марыйаана – дьиэ киһитэ. Хараҕынан мөлтөх…
– Оччоҕо уоллара эн эрэ эбиккин дии?
– Оннук.
Оҕонньор балачча саҥата суох олорбохтообута, табаҕын соппойбохтоон баран:
– Хата мин оҕобор хапкаанна биэриим. Моҕотойдо, маттаҕата[1 - Маттаҕа – күтэр.] бултаа, – диэбитэ, сүгэһэрин маһыттан сүөрэн үс хапкааны Куостаҕа ууммута. Уонна эбэн эппитэ:
– Соруйан биэрэбин. Бэркэ харыстаан тутуннаххына, өр барыаҕа…
Костя, үс саҥатык хапкааны оҕонньор илиититтэн сэрэнэн ылаат, тугу хардарыаҕын билбэтэҕэ, кырдьыга, бэйэтэ бас билэр тэриллэнэрэ киниэхэ улахан үөрүүлээҕэ, долгуйбута. Оҕонньор ону өйдүүр киһи быһыытынан уол дьарамай саннытын таптайбыта:
– Чэ, этэҥҥэ сырыт! Бултаа-алтаа!
Үөрбүччэ уонна хапкааннарын да уураары Костя Хаһаарыматыгар төннүбүтэ. Оттон Тоҥсуук оҕонньор, айаккалаан туран, сүгэһэрин кэтэн, чугас турар Чууп диэки алтахтаабыта.
Костя, дьиэтигэр баран иһэн, санаабыта:
– Бу үс хапкааны хайдах туһанабын? Ийэбиттэн ыйытыам. Ийэм туох диир?
Охонооһой Хаһаарыматын ааһаат, Күл сонуоҕун ортотунан тиэтэллээхтик хааман-сиимэн испитэ. Сотору олорор ырааһыйата ыйдаҥаран көстүбүтэ. Уол сүрэҕэ битигирэччи тэбэ-тэбэ, тэйиччи турар балаҕан салҕааһыннаах дьиэтигэр сүүрэн тибигирэйэн тиийбитэ. Балаҕан халҕанын тэлэйэ көтөн түспүтүгэр, ийэтэ, хаҥас диэки сүөгэй иирдэ олорон, соһуйан саҥа аллайа түспүтэ:
– Хайа бу туох буолан кэллиҥ?
– Ээ, ийээ, Тоҥсуук оҕонньору көрүстүм. Хапкаан бэлэхтээтэ. «Моҕотойдо, маттаҕата бултаа, соруйан биэрэбин» диир…
Костя үс хапкааны хоонньуттан хостообута.
– Бу, бу… Үстэр!..
– Тыый! Оҕом, оттон тугу эмэ бултаатаҕыҥ дии?.. Хара да сиэбэтэхпит ыраатта… Кус оҕолоон көрөрүҥ дуу? Даасаҕа миинниэ этибит…
Ити кэмҥэ ыалдьан суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар эдьиийэ эргийээри ынчыктаабыта.
Уол иһигэр: «Кырдьык даҕаны. Бачча тэриллэнэн баран кустуохха… Арай ол хайдах? Баччааҥҥа диэри ким да куһу хапкааннаан эрэрэ иһиллибэт ээ… Оҕолор үрэххэ быһыттаан тиргэлииллэр, кустууллар буолбат дуо? Хапкаанынан да, бука, бултаһыахха сөп ини?..» дии санаата.
– Ийээ, боробулуоха баар дуо? – Костя ыйыппыта.
– Дьиэ таһыгар көрүтэлээ эрэ. Баар буолуохтаах, – ийэтэ, арыыта тахсан, сүөгэй уутун уолугар чохооҕо кутан биэрбитэ.
Уол, ону иһэн тиҥиргэтэн баран, таһырдьа ойбута.
Сотору хапкаан быата буолуох боробулуоханы булбута. Үс хапкаанын быалаабыта. Ол кэмҥэ иһирдьэ нуучча дьиэтигэр тугу эрэ оонньуу олорбут балта Марыйаана:
– Убаай, ханна бараҕын? Барсыам, – диэбитэ.
Онуоха Костя:
– Кэбис, Марыйаана, мин билигин үрэххэ киирэбин. Куска хапкаан иитиэм. Өр сылдьыам. Бырдахтаах, уута дириҥ. Эн кыайан кэһиэҥ суоҕа… Сарсын көрөрбөр барсаар. Баҕар, бултуйуохпут…
– Чэ, убаай, оччоҕо сарсын хайаан да илдьээр, – Марыйаана ону ылыммыта.
– Илдьиэм, – диэт, Костя, аҕатын бэлэҕэ бүлгү тутар быһаҕын ылан, үрэххэ киирбитэ.
Хаҥалас үрэҕин сүнньэ адьас Хаһаарыма аннынан ааһара. Кус оҕото улаатан от быыһынан ороҕурбута тараанньыктанан көстөр. Нөрүйэн турар окко орҕочуйбут сүрүн суолларын булан, ону талаҕынан быһыттаан, айахтаан, хапкаанын ииттэҕинэ, бултуйуо дуо?
Итинник санаат, уол үрэх кытыытын үөттэриттэн үөл, от күөҕэ субалаах, дьылыгыр, уһун өттө лабаалардаах талаҕы быспыта. Олорун уһуктаан, суон өттүн бадарааҥҥа батары анньыбыта, тобугун аллараа өттүнэн холоон тосту туппута. Ороҕун утарыта атын талаҕы эмиэ итинник оҥорбута. Онто быһытын аана буолбута. Хапкаанын уурарыгар уута балачча дириҥ эбит. Тэйиччиттэн биир эргэ уу испит дулҕатын булан аҕалан, уһуктаах мастарынан хараҕалаан, аанын анныгар көстөр-көстүбэт тимирдибитэ. Хапкаанын иитэн, онно ууран, боробулуохатын аан эҥээригэр уу иһинэн баайбыта. Бэркэ сэрэнэн хапкаанын тылыгар муоҕу быһа тыытан, таппаны табыгыраппыта.
Икки хапкааны эмиэ итиниэхэ майгынныырдык тэйиччи-тэйиччи ииппитэ. Сыгынньах атаҕа, былыык анна муустаах буолан, тоҥо быһыытыйбыта, ыстаанын дуома илийэн ыараан хаалбыта. Үрэх кытылыгар тахсан ыктан көрүө этэ да, бырдаҕа бэрт, ол үөннэр сүгүннүүллэрэ биллибэт. Онон ыктыбакка эрэ ырааһыйаҕа ыстаммыта.
Марыйаана дьиэтин таһыгар турара. Кини хараҕынан барытара эрэ. Кыра сырыттаҕына, оронтон мүччү түһэрбиттэр. Хараҕын олоҕо хамсаабыт үһү. Убайа чугаһаан кэлбитигэр:
– Убаай, хайа бултаатыҥ дуо? – диэн ыйыппыта.
– Акаары, иитэри кытта хайдах иҥниэҕэй? Түүн аһыылларыгар, баҕар, иҥниэхтэрэ, – диэбитэ Костя үс сыл балыс балтытыгар.
Сарсыарда Костя эрдэ турбута. Сэргэх балтыта, уһукта охсоот, таҥнан хачыгырайбыта.
– Убаай, куотума, – Марыйаана көрдөспүтэ.
– Түргэнник хомуна оҕус, киирдибит, – Костя, булчут киһи буоллаҕым буолан, балтытын тиэтэппитэ. Ийэлэрэ ынаҕын ыы барбыт быһыылааҕа.
Ыалдьар эдьиийдэрэ Дааса сыттыгыттан өндөйөн Костялааҕы көрбүтэ:
– Сэрэнэн сылдьыҥ. Дириҥҥэ кииримэҥ, – диэбитэ.
Костя, үрэххэ тиийбэккэ эрэ, балтытыгар бырдахтаннын диэн хахыйаҕы тоһутан дэйбиир оҥорон биэрбитэ.
– Марыйаана! Эн ууга киирбэккин. Кураанах сиргэ хаал. Мин хапкааннарбын көрүөм. Эргэ күрүө сэмнэҕэр олор, бырдахтан. Миигин сотору-сотору ыҥырыма. Кус куттаныа… Чэ, бардым, – диэт, уол үрэҕи кэһэн маҥнайгы хапкааныгар киирбитэ.
Чугаһаан истэҕинэ, арай быһытыгар кус сапсынар тыаһа иһиллибитэ. Биир кус, атаҕыттан ылларан, киһи чугаһаабытын билэн, куота сатыыр дьүһүнэ эбит.
Тыыннаах куһу моонньун быһа эрийэллэрин Костя билэр. Куһун балачча бодьуустаһан син өлөрбүтэ. Түү, хаан буолбут илиитин өттүгэр соттоот, хапкаанын хат иитээт, быһытын, оту-маһы көннөрө түһээт, балтын үөрдээри төннүбүтэ.
Марыйаана, тэйиччиттэн кус сапсыммытын, уу тыаһын чуордук истэн, чөрбөйбүтэ ырааппыт:
– Убаай, кус ыллыҥ дуо? – дии тоһуйбута. Онуоха Костя киниэхэ өссө да сылаас саҥа өлбүт куһу куду анньыбыта. Кыыс:
– Аата, үөрдэхпиэн! Бултуйбуппут дии, убаай? – диэбитэ, булдун имэрийэ туран.
Уол аны атын хапкааннарын көрөн, биирдэриттэн мэлийэн, иккиһиттэн кус ылан, үөрэн-көтөн тахсыбыта. Балта эбии үөрбүтэ. Онон икки кустаах тахсан иһэллэрин ийэлэрэ көрөн:
– Хор, оҕолорум, Байанайдаах эбиккит! Бүгүн миин иһэр дьон буолбуппут, – диэбитэ сымнаабыт куолаһынан. Кини урут саас туспа дугдаланар, сааланар буолара.
– Бэйи, мин сарсын эргэ чаанньыкка түптэлээн биэриэм. Ону илдьэ сылдьаарыҥ. Били хаптаҕаска лэппэрдиир тыатааҕы кырдьаҕас чугас сылдьарын биллэххитинэ, маһынан чаанньыккытын таһыйаарыҥ. Оччоҕо күрэнэр аакка барыаҕа, чугаһыа суоҕа, – ийэлэрэ булчуттарыгар сүбэ биэрбитэ. Оҕолор, ону ылынан, эргэ чаанньык иһигэр сылгы сааҕынан түптэлээн, өрүү бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар буолбуттара. Ону үрэх кытыытыгар хаалааччы Марыйаана кыыс хото туһанара. Оттон Костя, бырдахха сиэттэр даҕаны, булчут киһи сиэринэн тулуйарыгар тиийэрэ.
Итинтэн ыла уол кус оҕото от үрэҕинэн устарын тухары күннэтэ кус таһааран, оронтон турбат уһугулаан эрэр эдьиийдэригэр мииннээн, бэйэлэрэ да үссэнэн, бэркэ абыраммыттара. Кэлин үрэххэ кус аҕыйаабыта, хапкааҥҥа киирбэт буолбута. Ол иһин Костя биирдэ соҕотоҕун баран, үрэх чугаһыгар тыа иһигэр бүгэн сытар таппалаах көрдүгэни булан, онно бултаһан көрөргө быһаарыммыта. Ол эрээри көрдүгэн от үрэх буолбатах, хапкаан ууруллуох, быһыт оҥоһуллуох айылаах чычаас уонна билии сирэ суоҕа. Көрдүгэн ортотунан абына-табына дулҕалаах сиринэн быһан, быһыттаан, үс ааннаан ииттэҕинэ, баҕар, туһаныаҕа. Үлэтэ элбэҕиттэн, ууну наар кэһэ сылдьарыттан дьулайбакка, Костя уһуннук үлэлэһэн, элбэх эрэйинэн быһан, талаҕынан дулҕалар ыккардыларын бүөлээн, син быһыт хабаанын оҥордо, үс ааннаата. Хапкааннарын уурар сирин уруккутугар майгыннатан, уу дириҥин аахсан, анныгар сылбах уган, үрдүнэн эмиэ дулҕа ууран бэрт өр бодьуустаста. Ыстаанын элээмэтин харыстаан кытылга устан уонна ким да көрбөтүн туһанан, сыгынньаҕын ууну кэһэн, тоҥо быһыытыйбыта. Ол кэмҥэ арыый күһүҥҥүтүйэн бырдах аҕыйаабыт этэ. Хаста да кытылга тахсан, дулҕа сиэлигэр олорон, тоҥмут уонна хатырбыт атахтарын дулҕаҕа тэбэн, куурда түһэ-түһэ, хас да төгүл кырынан, хапкааннарын иитэн, дьэ, «һуу» гыммыта. Тиэтэлинэн таҥнан, тоҥмутун аһараары дьиэтигэр сүүрбүтэ. Ийэтэ кэтэспит этэ.
– Тоҕо өр буоллуҥ?
– Ыллык уҥа өттүгэр обургу көрдүгэни булан, дулҕалаах сиринэн быһан, өр биликтэһэн хапкааннарбын көһөрдүм. Үрэххэ иҥнибэт буолан хаалла, – диэбитэ Костя.
– Ити көрдүгэни тоҕо эрэ Тоҥсуук көрдүгэнэ диэн ааттыыллар. Арааһа, кини, уута дириҥ уонна ыраас эрдэҕинэ, балыктаатаҕа буолуо, – ийэтэ кэпсээбитэ.
«Тоҥсуук оҕонньор, таппата суоҕар, баҕар, балыктааҕа эбитэ дуу, туулаабыта буолуо дуо? Дьон мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар», – дии санаабыта Костя.
Сарсыныгар эрдэ туран, балтытынаан биир кустаах кэлбиттэрэ. Ити тухары үс хапкааны бэлэхтээбит, ас кырыымчык кэмигэр эр киһитэ суох ыалы мииннээбит, тыыннааҕар үйэтийбит анал көрдүгэннээх Тоҥсуук барахсаҥҥа уол махтана саныыра.
ХОНУУ БАРААХТАРА
Таатта сиригэр эмис соботунан, ааллаан ааһар андытынан, булдунан-алдынан, сирин аһынан, өлгөм отунан, кэрэ айылҕатынан аатырбыт Киэҥ Күөл барахсан кындыа кырдалларыгар күөх от саҥа бытыгыраан эрдэҕинэ, сүрдээх ыраас сааскы күн Костя урут көрбөтөх халыҥ үөрдээх дьоҕустуҥу көтөрдөрө чугас хонууга түстүлэр. Түһээт, догдоҥолоһо сылдьаннар, тугу эрэ булан тоҥсуйбахтыыллар, тоҕо эрэ саҥарсыбаттар. Костя дьиктиргээн хаптас гынна, аһыы сылдьар көтөрдөргө чугаһыы сыылынна. Хата уһуулара суох буолан, балачча чугаһаттылар. Томтор сиртэн көрөн сыппахтаата.
Кини хапкаанынан бултаһар чөкчөҥөлөрүгэр холоотоххо, быдан обургулар, элбэхтэрэ да сүрдээх.
«Бээрэ, итиччэтигэр уһун мас булунан, итиччэ чугаһаталларын туһанан, бултастахха сатаныыһы», – дии санаата Костя, булчут төрдө тардан. Кини эһэтин, Манастыыр оҕонньору, улахан байанайдаах булчутунан ааҕаллара. Аргыый кэннинэн сыылаҥхайдаата. Тэйбэхтээн иһэн, эргиллэн көрбүтэ: көтөрдөрө тэһииргээбэтэхтэр, ымсыытыгар эбии бөлүөхсүбүт курдуктар.
Костя ат буолан барбахтаата, онтон бөкчөйөн туран кэллэ. Чөкчөҥөлүүр аппатын аттыгар үүммүт, дьылыгыраспыт талахтартан биир уһуннарын төрдүн диэкинэн өҕүлүннэрэн, бэркэ мадьыктаһан тоһутта. Онто сүгүн арахсыбакка сордоото. Төттөрү-таары халкыҥнатан, эрийтэлээн, арыычча туура тарта. Салааларын илиитинэн ылҕаата, күөгү маһын курдук ураҕаһын соспутунан булдугар төнүннэ.
Көтөрдөрүгэр чугаһаан кэлээт, ураҕаһын үөһэттэн куһуурдан түһэрдэ да, олоро үрэл гынан холкутук аһаран биэрдилэр. Биир да таптарбата. Талаҕа хонууга кураанаҕынан бүтэҥитик саалынна. Көтөрдөрө дайан тахсаннар, соччо ырааппакка сирилэһэн хат түстүлэр. Костя ураҕаһын кистии соспутунан ол диэки сыҕарыйда.
Эмиэ талаҕын күөрэтэн баран, түһэрбэккэ, көтөрдөрүн, дьэ, сыныйан кыҥастаста. Дьэ, доҕоор! Арай өйдөөн көрбүтэ: бу көтөрдөрө бары тус-туспа, олус чаҕылхай өҥнөөх-дьүһүннээх буолан биэрдилэр. Ол курдук төбөлөрө, моойдоро мороду кус курдук сиэдэрэй ойуулардаахтар. Аны онтулара бэйэ-бэйэлэригэр адьас маарыннаспат эбиттэр. Бу дьэрэлиһэн эчи кэрэлэрин!
Эмиэ эгэлгэ дьүһүннээх, сахсархай түүлээх моонньулаах эһэ бараахтарын көрөрө да, балар оннооҕор быдан үчүгэйдэр.
Итини көрөөт, Костя бу кэрэ көтөрдөрү бултаһар санаата эмискэ уоһунна. Туруорбут ураҕаһын бэркэ сэрэнэн, куттаабатарбын ханнык диэн, кэннин диэки аргыый аҕайдык сыыйа түһэрдэ. Бэйэтэ сөхпүтүттэн сүрэҕэ тэбэн, харахтара дьиримнээн, онто сыыйа ааһан, аны харах иччитэ буолан, хас биирдиилэрин хамсаныытын кэрэхсии одуулаһа өр сытта. Көтөрдөрө да, аны кини биһиэхэ суудайбат диэбиттии, холкуларыгар түһэн, кэтэммэккэ, аһаан-сиэн кэтэхтэрэ чоноҕолуу сырыттылар.
«Маннык элбэх үөрдээх, олус чычаас, киһи эрэ таптыы көрүөх дьүһүннээх туох көтөрдөрө эбиттэрэй?!» – диэн Костя улахан дьоннуу дьоһуннана санаата уонна, быһа охсон ылыах, бултуох-алтыах буолан, айаҕаланан, талах быстан кэлбититтэн, биирдэ, дьолго, хата, сыыһа кулаан кэбиспититтэн иэдэһэ итий-итий гыныар диэри кыбыһынна. Маннык барахсаттары, ама, хайа тоҥ сүрэхтээх киһи бу чаҕыл сааскы күөх кырдалга өлөрө-өһөрө турдаҕай?!
Итинник санаат, Костя ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөмүнэ хаалла. Онуоха көтөрдөрө соһуйаннар көтөн таҕыстылар. Ыраата түһээт, күөл сыһыытын диэки, арааһа, түһээри быһыылаах, элиэтээтилэр.
Костя салгыы эккирэтиһэ барбакка, ураҕаһын киэр элитэн, буор-сыыс буолбут таҥаһын тэбэнээт, балаҕанын диэки аргыый хаама турда.
Кус-хаас кэлэн бүтүүтэ айылҕа анаабыт кэрэ сирдэригэр ити көтөрдөр дэҥ кэриэтэ түһэн ааһар түгэннэрин көрбүт икки атахтаахха бэрт аҕыйах үһү.
Итинник, оҕо сылдьан, Костя төрөөбүт дойдутугар, Киэҥ Күөл кырдалыгар, сэдэх көтөрдөрү – хонуу бараахтарын – олоҕор биирдэ көрөн турардаах.
ЭҺЭ
Куоракка үөрэнэр Костя, үөрэх аһыллара чугаһаан, хатыҥ сэбирдэҕэ тэлээрэн түһэр хаһыҥнаах сарсыардатыгар эрдэ туран, Таатта Төрдүгэр тохтоон ааһар теплоходка олорсоору айан суолун тутта. Кини Көтөт Сайылыгар таайын аахха сайылаата, оттосто, бэркэ сынньанна. Быйыл 7-с кылааска үөрэниэхтээх.
Лиҥкир тиит мастаах Эмис сиһин быһа түһэн, Сайыы күөлүн ойоҕолуу хааман иһэр. Күөлтэн туман көтөр. Нус-хас. Сыһыыга ынахтар кэбинэ сыталлар. Айылҕа кэрэтиттэн, чэбдигиттэн тэбиэһирэн ыллаан барда:
Манна ойуур иһигэр
Чыычаах ыллыыр, күн көрөр.
Сэбирдэхтэр үрэллэн
Үрдүбүнэн көтөллөр.
Арай уҥа өттүттэн талах быыһыттан туох эрэ түөһүллэн турда. Костя, онно болҕомтотун соччо уурбакка эрэ, хараҕын кырыытынан көрбүтэ: сүөһү буолбатах, хара тыа хаһаайына – хагдаҥ эһэ – эбит! Түөрт атаҕын тус-туһунан түһэртээн, тэйэ сүүрэн бүгүллэҥнээн эрэр. Айаҕын аллаччы аппыт, чугаһа бэрт буолан, бэл сыраана сынньылыйара кытта көстөр. Көхсүн иһэ күрдүргүүр. Аҕыйахтык күөһэкэччийэн иһэн, мастар күлүктэригэр түстэ.
Уол, киниэхэ утары кэлбэтэх уонна суоһурҕамматах буолан, куттаммакка да хаалла. Итинник адьырҕаны кини сүүрбэччэ хаамыылаах сиртэн аан бастаан көрдө. Урут моонньоҕоннуу, хаптаҕастыы сылдьан, тыатааҕы оту-маһы хамсатарын, бэрт соторутааҕыта барыанньа курдугунан хойуулаабыта буруолуу сытарын син көрөрө. Оттон бүгүн Эмис балаҕана адьас чугаһаабытын кэннэ кэбинэ сытар ынахтар чугастарыттан эһэ туруо диэн ончу санаабатаҕа. Дьэ, айаннаан иһэр уолга айылҕата, арааһа, анаан-минээн көрдөрдө.
Манна, Эмискэ, убайдара Бүөтүр уонна Ньыыка сүөһү көрөн олороллор. Куттамматым дии санаабыта да, сүһүөхтэрэ кыратык хамсаабыт эбит.
Эргиллэн көрүөн дьулайар, баҕар, батыһан иһэрэ буолуо…
Уол уора-көстө хардыытын кэҥэттэ. Күрүө аана кэлбитин кэннэ алын сүллүгэс быыһынан иһирдьэ төкүнүс гынна. Эргиллэн көрбүтэ: бэттэх туох да көстүбэт. Ол да буоллар, тэлгэһэҕэ үктэнээт, балаҕаҥҥа диэри сүүрэн тиийдэ. Халҕаны тэлэйэ баттаабыта: убайа Бүөтүр утары, кэргэнэ Маайа кэннинэн чэй иһэн сыймаарда олороллор эбит. Оттон чэйдээн бүппүт Ньыыка хаҥас диэки батарантааһы курдана турар.
– Тыатааҕы адьас тэлгэһэҕитигэр киирбит дии! – диэн Костя омуннаахтык эппитигэр соһуйдулар.
– Бэй, ол ханна? – диэтэ Бүөтүр.
– Сайыы ойоҕоһугар көрдүм! – диэтэ уол бөтүөхтүү-бөтүөхтүү.
– Ээ, икки хонуктааҕыта Пятилетка диэн ньирэйбит сүппүтэ. Арааһа, кини мэҥиэһиннэҕэ буолуо, – Ньыыка аргыый сыыбырҕаата уонна үөһээ ардьаахха аспыт саатын ылла.
– Симиэрди, хата, мин сирэйгэ ытыам ээ! – Ньыыка чахчы ытыах киһи курдук сымарынна. Халҕаны аһан таһырдьа тэп гынна.
Саҥаһа Маайа уолга чэй кутта. Костя суолтатыгар сыпсырыйан истэ, айаннаары ыксаата. Муҥ саатар, чэйэ итиитэ да бэрт. Дьиҥэр, дьиэтиттэн ыраата да илик.
Тахсыбыта: Ньыыка ханна да суох. Уол кини эһэни хаһан сирэйгэ ытарын кэтэһэн хараҕа – кэннигэр, кулгааҕа саа тыаһын истээри чөрөйөр. Бэйэтэ суол устун сүүрэр-хаамар ыккардынан кудулутан иһэр.
Кини көс курдук Кырамдаҕа тиийиэр диэри саа тыаһаабата. Онон Костя Ньыыка эһэни хайаабытын билбэккэ куораттаата.
Эһиилигэр кэлбитэ, Бүөтүрдээх Ньыыка эмиэ Эмистэригэр олороллор эбит. Бүөтүрдээх Маайа бааллар. Чэйдэттилэр. Ону-маны кэпсэппэхтээн иһэннэр, Костя ыйытта:
– Бээрэ, Бүөтүр, били былырыын Ньыыка эһэтин хайаабытай?
– Ол киһи доруоп саанан тыатааҕыны хайаан ытыай? Тыл тамаҕар эрэ эттэ ини… – диэтэ Бүөтүр күлэ-күлэ. – Кустаан кэлбитэ. Кырдьаҕас киниэхэ сирэйгэ ыттара туруо дуо? Бардаҕа эбээт! – Бүөтүр эбэн биэрдэ.
«Ол иһин даҕаны! Саа тыаһаабатах эбит», – дии санаата Костя уонна Ньыыка кинини хаадьылаан тылласпытын билигин эрэ таайда.
Ол эһэ ынахтары кытта эҥээрдэһэн сайыны быһа сылдьыбыт үһү. Ынахтар да киниэхэ кыһаммат, адьас куттаммат буолбуттар. Оттон сүппүт ньирэйи чахчы кини моһуоктаабыта биллибэт. Ол эмиэ дэбдэтэр идэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах Ньыыка «сэрэйиитэ» быһыылаах. Костя дойдутугар эһэ киһиэхэ-сүөһүгэ суоһаабытын туһунан кэпсэл суох. Ол оннугар Томпоҕо оннук түгэн кэмиттэн кэмигэр тахсара иһиллэр.
Бу дойдуттан тахсыбыт суруйааччы Баһылай Тарабыыкын эһэ ынахтары кытта булкуһа сайылаабытын туһунан «Маныыһыт уонна эһэ» диэн бүтүн кинигэни таһаартарбыта. Ол, арааһа, Костя көрбүт эһэтин ойуулаабытыгар сөп.
«СЭМЭТЭЭНИН… БАРБЫТА!»
Сайылыкка нуучча киһитэ өтөр-наар таарыйбыта иһиллибэт этэ. Манан айан суола ааспат, эбэттэн тэйиччи. Арай муммут киһи эбэтэр устугас[2 - Аллан кытылыгар олорооччулар өрүһүнэн сылбаҕы миинэн, түбэһиэх тыынан хаайыыттан куоппут ыар буруйдаах күрүөйэхтэри итинник ааттыыллар.] эрэ охсуллуон сөп. Эр дьон бары оттуу баран, күнүһүн наар оҕо-дьахтар бэйэлэрэ эрэ хаалаллар. Ол иһин нуучча кэлиитэ өрүү дьиксиниини үөскэтэр. Онуоха Сайылык дьахталлара, үөрэҕэ суох буоланнар, сатаан да быһаарсыбаттара, онтон сылтаан арыт түҥ-таҥ өйдөһүү да тахсара ханна барыай?!
Сайылык оҕолоро, биһиги, оскуолаҕа киирэ илик кырачааннар, сорохтор кыра кылаастарга үөрэнээччилэр – үксүн тыа саҕатыгар, тэлгэһэҕэ оонньооччулар, ону-маны урут көрөбүт-истэбит.
Биирдэ илин диэкиттэн карабин сүгэһэрдээх, атын мала-таймата суох, кугас бар түүнэн саба үүммүт сирэйдээх, ыраас халлаан күөҕэ харахтаах, сэнэх таҥастаах, саппыкылаах нуучча киһитэ Сайылык саҕатыгар киирэн кэллэ.
Кинини көрөөт, биһиги дьиэбит диэки ыстанныбыт. Ол кэмҥэ дьиэҕэ саҥаспыт Боккуойа эрэ баара. Халҕаны сэгэтээт:
– Нуучча иһэр! – диэн төтөлө суох эппиппититтэн Боккуойа соһуйда. Онтон эттэ:
– Оҕолоор, эһиги саһыҥ, көстүмэҥ! Бэйэм кэпсэтэн көрүөм. Туох киһи эбитэ буолла?.. Соччо ыраатымаҥ, баҕар, наада буолуоххут…
Биһиги дьиэ таһыгар, тэлгэһэҕэ эрбэһин быыһыгар хаптайан саспыта буоллубут. Ол сытан, уора-көстө киһибитин кэтиибит. Киһибит кэлэн, карабинын дьиэ аанын таһыгар холкутук өйөннөрө ууран баран, «дыраастый!» дии-дии, иһирдьэ киирдэ.
Боккуойа туох диэн хардарбыта биһиэхэ иһиллибэккэ хаалла. Балачча буолан баран, биһигиттэн хорсуммут тиийэн халҕан хайаҕаһынан көрбүтэ: киирбит нуучча уҥа диэки хоноллон олорор үһү. Быһыта-орута иһиттэҕинэ, дьиэҕэ киһи соччо өйдөөбөт соҕус сахалыы-нууччалыы кэпсэтиитэ саҕаламмыт.
– Баабыскаа, миниэ сэмэтээнэ, молокуо наада, – диир үһү нуучча.
Боккуойа ону атыннык өйдөөн хардарсар:
– Балыыҥка ниэ наада! Сэмэтээнин суох… Оттуу барбыта!
Онуоха нууччата:
– Миниэ пиит, пить надо! Молокуо, – диэн хатылыыр уонна тугу эрэ иһэр киһи курдук илиитинэн көрдөрөр.
– Баҕайы, туох диирэ буолла? Саатар били оҕолор ханна дьөлө түстүлэр? Сатаан өйдөһүө суохпут, – Боккуойа аан диэки хаамар. Аан таһыгар турар уол төттөрү ойон истэҕинэ, хаһыытыыр: – Нокоо, тохтоо, кэл, кэл! Киһибит туох эрэ диир, өйдөспөтүбүт… Молокуо диир. Ол тугуй?
Төттөрү куотан испит уол тохтуу биэрэн:
– Ол аата – үүт, үүт! – диир.
– Ээ, – диэт, Боккуойа төттөрү түһэр. – Үүт көрдүүр эбит дии… – хаҥас диэкиттэн сарсыардааҥҥы ыамтан чааскыга үүт кутан аҕалар. Нуучча үөрэ түһэр, утаппыт киһилии тиҥиргэччи иһэр, уоһун соттор:
– Пасыыба, баабыскаа! – диир. Онтон салгыы ыйытар: – Усть-Татта кайдак бардаа? Доруога?
Боккуойа, эмиэ халҕанын сэгэтэн, биһигини ыҥырар:
– Оҕолоор, кэлиҥ, кэлиҥ! Арааһа, суолу ыйдарар быһыылаах. Эмис суолун булларан биэриҥ!
Биһигиттэн сорохпут дьиэ ааныгар сырсан кэлэн истэхпитинэ, нуучча утары тахсар.
– Дети, где дорога в Усть-Татту? – диир, мичээрдиир, саатын ылан сүгэр.
Онуоха Боккуойа тахсан эттэ:
– Куһаҕана суох киһи быһыылаах… Үүт истэ. Аартыкка тиэрдиҥ.
Үһүс кылааска үөрэнээччи, мин, «Усть-Татта», «дорога» диэн тыллары син ыйдаҥардар буолан, Эмис аартыгар тиэрдээт:
– Буот доруога, Уус Таатта далекуо! – диэн быһаардым.
Киһибит суол төрдүн булан, үөрбүт-көппүт курдук баһыыбалаан, арҕаа диэки кудулуччу хаама турда.
Төннөн кэлбиппитигэр Боккуойа:
– Ити сэмэтээнэ диэн тугу этэрий? – диэн ыйытта.
– Ол аата сүөгэй, чөчөгөй! – дэстибит.
Боккуойа күллэ:
– Оо, өлүү эбит, оҕолоор! Мин Сэмэтээнини ыйытар дии санааммын, оттуу барбыта диэтэҕим үһү!
Бары күлүстүбүт. Бастакы сэрэхэдийии ааһан, тыҥааһын сөллөн, биһиги туохтан да сэрэммэккэ тэлгэһэ күөх отугар төкүнүстүбүт. Соччо өйдөөбөтөллөр да, бэл кыра оҕолор кытта күлүстүлэр. Сайылыкка күн ортото чугаһаан эрэрэ.
Итинник биһиги экспедиция нууччатын, геологы, көрсүбүт уонна сирдээбит үһүбүт. Киэһэ отчуттар кэлэн оннук чопчулаабыттара.
АЙБЫТ АҔА
Костя киһини өйдүүр буолуоҕуттан Уйбаан диэн аҕалааҕа. Уһуктаах төбөлөөҕө, хара бараан дьүһүннээҕэ, аҕыйах саҥалааҕа, оҕолоругар барыларыгар биир тэҥ сыһыаннааҕа, учуутал идэлээҕэ. Костя өйдүүрүнэн, кыһыҥҥы өттүгэр Таас Томпоҕо баран учууталлыыра. Дойдутугар сайынын кэлэрэ. Ол оннугар кыра Костяны булчут, балыксыт эһэтэ, Ньукулай оҕонньор, көрөрө, арыый улаатыыта батыһыннара сылдьара. Костя да эһэтин олус таптыыра. Ол эрээри кинини тоҕо эрэ дьон-сэргэ аҕатын аатынан буолбакка, Уйбаныап Өксүү уола диэн ааттыыллара. Ол кистэлэҥэ уол балачча улааппытын кэннэ биллибитэ.
Биирдэ саастыы уола, туохтан эрэ бочооттоһон баран, Костяны:
– Тэмэйэр, Тэмэйэр уола! – диэн үөхпүтэ. Ити хайаларын аатынан сирэй-харах аспытын биэстээх Костя өйдөөбөтөҕө. Ол гынан баран, арыт улахан да дьон хаадьыларын быыһыгар:
– Бээрэ, бу уол үкчү Тэмэйэр курдук хаамар буолбат дуо? – дииллэрэ. Оттон холкуостаах дьахталлар Тэмэйэр диэн киһини хоһуйан ыллыыллара:
Ыйдаҥалаах түүннэргэ
Ыттар үрэн аймыыллар.
Тиэргэн иһэ тигинэс —
Тиҥэһэлэр үргэллэр.
Ампаардарга киирээри
Ардьаахтары алдьаппыт.
Үөлэһинэн түһээри
Өттүктэрин кыбыппыт.
Ити хоһуйуллар киһини Костя, биир алааска да олордор, харахтыы илигэ, билбэтэ. Уонна, кырдьыга, бэйэтигэр сыһыана да суох курдук саныыра. Ити кэмҥэ аҕата Учур оройуонугар Бэлгэчи оскуолатыгар учууталынан ананан, онно айанныыр буолбуттара.
Аллар сүүрүктээх Аллан эбэ таастаах тумулуттан борохуот аалга олорон хоҥнуохтарын аҕай иннинэ, кинилэр салдьыр муостаах кырдьаҕас ынахтарын трап устун нуучча мотуруостарыттан биирдэһэ инниттэн соһон, иккиһэ кэнниттэн үтэн (ынах, үйэтигэр үктэммэтэх трап диэн кэрдиистэрдээх соччо кэтитэ суох далаһаларынан тахсыан баҕарбакка, муҥурунан көрөн, өчөһөн турара) ынах аҕыйах хаамыыны оҥордор да, кэдэҥниир далаһаттан саллан, арааһа, иннинэн барар санаата суоҕа. Ол түгэҥҥэ борохуот хатан үлүгэрдик хаһыытаан дэлби барбытыгар, ынах эрэйдээх, трабы мүччү үктээн, ууга охтубута. Инники мотуруос, хата быатын ыһыктыбакка, эмиэ өрүскэ «бар» гыммыта. Айдаан буолбута. Муҥар, ынах ойоҕоһунан охтон, ууга чачайан, үрүҥүнэн-харанан көрөн, тыын харбаһан булумахтаммыта. Онуоха борохуоттан эбии быа быраҕаттаан, хас да киһи ууга ыстанан, сорохтор кытылтан сосуһан, ынаҕы тааска ньылбы соһон ылбыттара. Быыһаммыт ынах туруох курдук өндөҥнөөн эрдэҕинэ, биир мотуруос, тугу эрэ үөхсэ түһээт, ынаҕы сүгэ өнчөҕүнэн сүүскэ сырбаппыта. Атына ынах хабарҕатын быһаҕынан туора сотон, хара хаанын халыппыта. Ити кэмҥэ хапытаан дьонун тиэтэтэн тэллэгэр туруупканан үөһэттэн хамаандалыы турбута.
Костялаах ынахтарын аһыйан ытаспыттара. Ийэлэрэ оҕолорун, ити ынырык көстүүттэн күрэтэн, борохуот биир өттүн диэки дэллэриппитэ. Кэлин дьоно кэпсээбиттэрэ: борохуокка айанныыр үптэрэ суох буолан, кырдьаҕас ынахтарын туттубут үһүлэр. Уонна эппиттэрэ:
– Ынахпыт төбөтүн, тылын быһан ылан баран, сүүрүккэ бырахпыттара, маҥаас сүүһэ биирдэ-иккитэ көстөн хаалаахтаата… Саатар бэйэбитигэр биэрбэтилэр. Бэл иһин тааска ороон, көтөр-сүүрэр аһылыга оҥордулар быһыылаах. Нууччалар биһиги курдук ынах иһин ырыыпайдыы туруохтара дуо?!
Дьэ, итинник ынахтарын борогуоннанан, ыраах Учурга хас да хонук өрүһү өксөйөн, бэркэ сындалыйан тиийбиттэрэ.
Бэлгэчи диэн бэрт кыра дэриэбинэ эбит да, оскуолалааҕа уонна интэринээттээҕэ.
Икки эдьиийдээх, биир саҥа төрөөбүт балыстаах, Кыра Маайа диэн оҕо көрөөччүнэн барсыбыт 17-лээх тастыҥ эдьиийдээх Костяны, ийэтэ Өксүүнү, аҕата Уйбааны – бэрт ньыдьыры дьону, кытыл үрдүгэр турар быычыкаа баанньык дьиэтигэр түһэрбиттэрэ.
Итиннэ аҕалара лоп курдук биир сыл үлэлээн, учууталлаан, доруобуйатын туругунан үлэтиттэн тохтоон, эмкэ барар буолан, оҥочонон устан, үксүн сүүрүккэ оҕустаран, ыйы быһа айаннаан, дойдуларын кытылын булбуттара. Кинилэр кэлэн истэхтэринэ, ыар буруйдаах хаайыылаахтар күрээн иһэн, эһэлэрин Ньукулай оҕонньору, Аллан кытылыгар илимнии киирбит киһини, кыыллыы өлөрөн, төрөөбүт өрүһүгэр дьаакырдаан тимирдибит этилэр. Уҥуоҕа көстүбэтэҕэ. Ол сайын оҕолуун-уруулуун Хоспох диэн сиргэ сайылаан баран, күһүнүгэр бары аны Дьокуускайдыыр буолбуттара.
Костя алта саастааҕар куоракка, Сайсары күөл үрдүгэр, олорбуттарын үчүгэйдик өйдүүр. Аҕалара «Ыстахаанабыс» артыал диэн кирпииччэ оҥорор сиргэ үлэҕэ киирбитэ. Ийэлэрэ оҕолорун көрөн дьиэтигэр олороро. Икки эдьиийдэрэ оскуолаҕа барбыттара. Күнүс үчүгэйдик оттуллубат тымныы хаптаһын бараахтарыгар Костя уонна үс саастаах балта Тамара хаалаллара. Сэрии кэннинээҕи сыллар буолан, олох ситэ көнө илик быһыылааҕа. Дьэҥкир арыы, хара килиэп бэрт эрэйинэн көстөрө. Үлэһиттэрэ диэн аҕалара эрэ этэ. Костя оччолорго аччыктыырын умнубат. Балта Тамара сүүрэн иһэн, охтон, тиэрэ сытар кыра олоппос атаҕар айаҕынан атыллан, Аппа Уҥуор балыыһаҕа сытан, сүһүрэн, өрүттүбэккэ өлбүтэ. Аҕалара кыыһын куорат кылабыыһатыгар илдьэн көмтүм диэбитэ. Костялаах Даша иккиэн куордаан оҕо балыыһатыгар уһуннук сыппыттара. Күһүн муус ылыыга аны Костя Сайсары күөлгэ ууга түспүтүн аҕата быыһаабыта. Онон биир сыллаах куорат олоҕо ыараханнык ааспыта. Дойдуларыгар кыыстара Марианна уонна ыалга сүөһүлэрэ хаалбыта. Хара үлэҕэ сылдьар аҕаларын ыарыыта бэргээбитэ. Дьонноро сүбэлэһэн, ийэлэрин кытта оҕолор дойдулуур, аҕалара балыыһаҕа киирэн эмтэнэр буолбуттара, үтүөрдэҕинэ үлэлиэх, кинилэргэ харчы ыытыах буолан, тус-туспа барбыттара. Ийэлэрэ оҕолорун илдьэ дойдуларыгар эмиэ борохуотунан айаннаабыттара. Костя, кинилэри атаара бириистэҥҥэ киирбит аҕатын сайыһан, борохуот тэйэн эрдэҕинэ ууга түһүөхчэ буолбутун саха дьоно тутан ийэтигэр илдьибиттэрэ. Аҕалара дьонуттан хаалан уонна, арааһа, ыарыытыттан харааран, соҕотоҕун туран хаалбытын Костя уол ытаабыт хараҕын кыламанын быыһынан көрөрө. Тутан истэхтэринэ, киһи аһыныах:
– Аҕаа, аҕаа!.. Мин эйигинниин хаалабын! – диэн хаһыытаабыта. Көр, аҕатын таптыырын кини онно аан бастаан сытыытык билбитэ…
Кинилэри, биллэн турар, ким да каютанан хатаҕалаабатаҕа. «Пус-пас» тыаһыыр, паар күүһүнэн тоҥонох курдук хамсыыр ыстаал шатун, билигин санаатахха, борохуот эрдинэр көлөһөтүн эргитэр эбит, аттыгар тыастаах да буоллар, кэм сылаас сиргэ оҕолоох ийэлэрэ түбэспитэ – табыллыылара эбит.
Итинник кинилэр эһэлэрэ, аҕалара суох, чугас аймахтарын, таайдарын Сөдүөт көмөтүнэн, ыал муннугун кэрийэн, Өрүөстээх диэн ынахтарын үүтүгэр өйөнөн, аҕыс сыл туспа олорбуттара. Куоракка хаалбыт аҕалара эмтэнэн, доруобуйата көнө быһыытыйан, урукку үлэтигэр төннөн, биригэдьиирдээн, маастардаан, арыый хамнас өлөрөр буолан, харчынан уонна баһыылканан быспакка хааччыйара. Хам-түм уоппускатыгар кэлэн барара. Ол эрээри аҕалаах эрээри, аҕата суох буолар кыһалҕатын соҕотох уол, Костя, ити сылларга толору билбитэ. Онуоха эбии тыа дьоно оҕолордуун, улаханныын, эмиэ уруккуларын курдук, ханнык эрэ Тэмэйэринэн хаадьылыыллара күүһүрбүтэ.
Билигин аҕата суох буолар кыһалҕатын билэ сылдьар Костя уол, дьон этэринэн, дьиҥэр, аны икки аҕалаах аатырбыта. Биирэ – бэйэтин киэнэ, куоракка хаалбыт аҕата Уйбаан, биирэ – били хаадьы гынар Тэмэйэр Миитэрэйдэрэ – айбыт аҕата.
Быһата, кини бу күн сирин көрбүтүгэр ол айбыт аҕата Тэмэйэр өссө үтүөлээх үһү!
Миитэрэй сэрииттэн бааһыран эрдэ кэлбит. Холкуоска биригэдьииринэн, бэл бэрэссэдээтэли солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыт. Хаста да кэргэннэммит. Барыта уон үс оҕоломмут. Ону таһынан, дьон кэпсээнинэн, Костя курдук дьылҕаламмыт хас да оҕо баар үһү. Дьон ону билэн тойуктарыгар туойар, ырыаларыгар ыпсарар эбиттэр. Этэргэ дылы, Тэмэйэр тыыннааҕар атыыр сылгы курдук аатырбыт, элбэх сокуоннай уонна ону таһынан да оҕоломмут эрдьигэн эбит.
Оттон аҕата Уйбаан Арҕаа сэриигэ үс сыл сылдьан, Дьоппуон сэриитигэр эмиэ кыттан, дойдутугар икки кыыстаах кэргэнигэр 1946 сыллаахха эргиллэн кэлбит. Онно кыһыл хааннаах, кугастыҥы баттахтаах, сырдык харахтаах биирдээх бэдик бэрт диэн бэйэлээхтик оонньуу олороро үһү. Онуоха Уйбаан, холку муҥутаан:
– Хайа, бу хантан кэлбит киһиний? – диэбэтэх. Кэлин даҕаны атыҥырыы, атарахсыта көрбөтөх, кэргэнин кыһарыйбатах. Хата, быһыыта, холбостохторун утаа төрөөбүт, үс саастааҕар куордаан өлбүт Коля диэн уолун оннугар кэлиэхтээҕин кэлбит киһи курдук ылыммыт. Костя, аҕыс сыл ата сылдьан баран, куоракка аҕаларыгар иккистээн киирбиттэригэр, маҥнай утаа туора баҕайытык иһиллэр «Уйбаан» диэн аатынан ааттыы түһэн баран, сыыйа үөрэнэн, оҕо эрдэҕинээҕитин курдук, «аҕаа» диир буолбута. Аҕатын таптыыр, оннооҕор атаахтыыр этэ. Оскуоланы, университеты, аспирантураны, кэлин партийнай оскуоланы, аҕалаах буолан, кыһалҕаны көрсүбэккэ бүтэртээбитэ. Кэргэннэммитэ, оҕоломмута.
Биирдэ сааһыары, иккис кууруска үөрэнэ сылдьан, дьиэтигэр тиийбитэ, ийэтэ хара бэкир киһини чэйдэтэ олорор эбит. Уол көрөөт, били Тэмэйэр Миитэрэй диир киһилэрэ кэлэн олорорун тута билбитэ. «Дорообо!» – диэт, хоһугар ааспыта. Таҥаһын уларыттан тахсан, суунан остуолга тиийбитигэр ийэтэ:
– Бу аҕаҥ Миитэрэй кэлэн олорор, дорооболос! – диэбитэ. Костя иккиһин дорооболоһордуу илиитин ууммута. Миитэрэй хара үлэттэн чэрдэммит баппаҕайын ыга тутаат:
– Хайдах олордуҥ? Бу туохха киирдиҥ? – устудьуон киһи чобуотук ыйыппыта.
– Үчүгэй… – диэбитэ Миитэрэй.
Онуоха ийэтэ:
– Аҕаҥ оҕолор миитэрэпкэлэрин көрдүү архыыпка киирбит. Аһаан баран, хата, сирдээн биэр эрэ, – диэбитэ.
– Ыһы! – диэн Миитэрэй соругун таба эттэрэн сөбүлэспитэ.
Ити кэмҥэ аны аҕалара Уйбаан үлэтиттэн кэлбитэ.
– Хайа бу, дойду киһитэ, Миитэрэй, кэлэн олорор эбиккин дуу? – диэбитэ Уйбаан.
Костя, кинилэр кэпсэтиилэригэр кыттыспакка, хардары-таары аҕатын Уйбааны уонна айбыт аҕатынан ааттанар Миитэрэйи одуулаһа олорбута. Миитэрэй үрдүктүҥү уҥуохтаах, хара бараан, эгдэгэр имнэрдээх киһи эбит. Хайдах эрэ бэллигирээн саҥарар. Аймахтыы буолбаталлар даҕаны, араспаанньалара адьас биир.
Костя хоһугар киирэн мааны таҥаһын таҥнан тахсыбыта. Ону көрөн, ийэтэ:
– Миитэрэй, бука, тиэтэйэриҥ буолуо… Уол сирдээн биэриэ… – диэбитэ.
Костя, айбыт аҕатыныын автобус тохтобулугар баран иһэн, улааппыт киһи быһыытынан туох да кыбыстыыта суох ыйыппыта:
– Миитэрээй, мин аны улахан киһибин, устудьуоммун. Онон… Дьон ити тугу этэрий? Мин эйигиттэн, бэйэҕиттэн, истиэхпин баҕарабын.
Миитэрэй тоҕо эрэ мэлдьэһэрдии эппитэ:
– Ээ, ити дьон балыыҥката…
Ити хоруйтан Костя астымматаҕа уонна түгэҕин билэн тэйэр баҕаттан өссө чуолкайдаспыта:
– Суох, эн миэхэ быһаччы этиэхтээххин…
Итиннэ, быһыыта, Миитэрэй ыктарбыта уонна ырааҕынан ханалытан хардарбыта:
– Костя, мин эн дойдугар кэлэргин-бараргын истэбин… Тоҕо биирдэ да биһиэхэ сылдьыбаккын? Бырааттаргын, балыстаргын кытта билсибэккин?
Ити аата айбыт аҕата уолун Костяны бэйэтинэн билиммитэ! Кырдьыга да, Костя оҕо сырыттаҕына, киниэхэ тугунан да көмөлөспөтөҕө, иитиспэтэҕэ. Ону ааһан, өссө билиммэт да быһыылааҕа… Бу сырыыга улааппыт уолуттан ыктаран, аан бастаан тыл ыһыгыннаҕа, мантан инньэ ыкса билсэргэ ыҥырбыта.
Ол эрээри Костя дойдутугар барар-кэлэр этэ даҕаны, Миитэрэйдээххэ тоҕо эрэ сылдьыбатаҕа. Оҕонньор оҕолоруттан улахан уолу, Миисэни, улахан кыыһы, Маасаны, куоракка билсибитэ. Көрүстэҕинэ, убай киһи быһыытынан кэпсэтэ түһэн ааһара. Анаан-минээн дьиэлэригэр сылдьыбатаҕа.
Костя, 40-тан тахсан баран, биирдэ доҕоро (композитор) Аркадий Самойловтыын сайыары күһүн дойдутугар «Ракетанан» тахсыбыта. Аркадийдаах Новосибирскай куоракка билсибиттэрэ. Костя онно Үрдүкү партийнай оскуолаҕа, оттон Аркадий консерваторияҕа үөрэммиттэрэ. Икки сыл устата Костяҕа Аркадий элбэхтик кэлэн, бэрт уһуннук сэһэргэһэр этилэр, бэркэ сөбүлэспиттэрэ. Аркадий консерваторияны бүтэрэригэр Костяҕа этэн биэрэн түөрт чаастаах «Биһик ырыата» диэн хоһоону суруйтарбыта. Ону кини пианиноҕа, виолончельга уонна куоласка анаан уустук музыкальнай композиция оҥорбута. Ол дипломнай үлэтин «туйгун» сыанаҕа көмүскээбитэ. Кинини үөрэппит профессора Петр Николаевич Иванов Костяҕа Аркадий туһунан үрдүк сыанабылын эппитэ: «У него абсолютный музыкальный слух… Он станет гордостью не только якутского народа», – диэн. Үөрэҕин үчүгэйдик бүтэрэн кэлэн, айар үлэнэн бэркэ дьарыктанан, икки төгүл композитордар сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн талыллан баран, доруобуйата эмискэ мөлтөөн, ыалдьан, күн сириттэн күрэммитэ. Костя доҕорун олус аһыйбыта, суохтаабыта. Кинилэр бииргэ үлэлэһэн, опера суруйан испиттэрэ… Костя Аркадий дойдутугар, Сунтаар Элгээйитигэр, хаста да сылдьыбыта, ийэтин, балтын кытта билсибитэ. Оттон бу сырыыга төрөөбүт дойдутун көрдөрө диэн аҕалбыта.
Доҕордуулар ыалга түһэн баран, Костя урут олорбут сирдэрин көрө сатыы барбыттара.
– Бу Элэмэс диэн сиргэ уҥа диэки Николай Денисович Неустроев аҕатын дьиэтэ балыыһа буолан турбута. Оттон хаҥас турар Николай Иннокентьевич Голиков диэн хорсун сэрииһит, хас да уордьаннаах убайым балаҕаныгар мин олоро сылдьыбытым. Билиҥҥэ диэри турар учууталлар уопсайдарыгар суруйааччы Афанасий Федоров олорбута. Үс оҕото барыта манна төрөөбүтэ. Бу дьиэҕэ олорон, «Айан аартыга» диэн бастакы, «Хагдарыйбат лабаалар» диэн иккис кинигэтин таһаартарбыта. Бу үрдүк сир – оскуола томторо. Манна мин бэһис кылааһы бүтэрбитим, 6 кылаастан Дьокуускай 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэммитим. Олус эргэрбиттэрин иһин, сэбиэттээн олорбут киһи уоттаан турар… – Костя кэпсии-ипсии, көрдөрө испитэ.
Кинилэр оскуола томторун уһугар чөкөллөн турар кыра дьиэҕэ чугаһаабыттара. Тэйиччиттэн тиэрбэс иһигэр биир кырдьаҕас от охсо сылдьарын көрбүттэрэ. Иккиэн сиэх быһаҕас үрүҥ ырбаахылаах балачча толуу дьон оргууй чугаһаан кэлбиттэрэ.
– Аркадий, ол тиэрбэс иһин охсо сылдьар оҕонньор – мин айбыт аҕам… Түөрт уон сааспын ааһыахпар диэри саһа сылдьыам дуо? Баран кэпсэтиэххэ, – диэт, Костя тиэрбэскэ чугаһаан кэлбитэ. Аркадий соһуйан: «Кырдьык дуо?» – диэбитэ. Онтон доҕоро оонньуу оҥостубатын, бэркэ туруммутун көрөн, салгыы туоһуласпатаҕа. Куорат дьоно күрүө таһыгар кэлбиттэрэ. Оҕонньор, ойоҕолуу турар буолан, ону өйдөөн көрбөтөх быһыылааҕа.
– Миитэрэй, дорообо! Хайа, бу оккун охсо сылдьар эбиккин дуу?
Оҕонньор билбэт дьоно кэлбиттэрин көрөн тохтообута. Хотуурун отунан сотон баран, чугаһаан кэлбитэ. Ыалдьыттар күрүө таһыгар, оҕонньор күрүө иһигэр туран кэпсэтэн киирэн барбыттара. Миитэрэй Аркадийы саҥа көрөрө, оттон Костяны маҥнай эмиэ билбэтэҕэ. Хардары-таары көрүөлүү түһэн баран, Миитэрэй дьэ билэн, Костяҕа туһаайан эппитэ:
– Киһи сылгыттан төрөөбөт. Айбыт аҕаҥ бу турабын! Көр!
Ити таба этииттэн, билинииттэн ыалдьыттар күлсүбүттэрэ.
– Оттон оннук буолбатах дуо?! Хайа, бу хаһан таҕыстыҥ? – Миитэрэй туоһуласпыта.
– Субу бүгүн «Ракетанан» тахсан, олорбут сирбин бу табаарыспар көрдөрө сылдьабын, – Костя хоруйдаабыта.
Күрүө нөҥүө-маҥаа туран кэпсэтэрин дьэ өйдөөн, оҕонньор кыбылла-кыбылла бэттэх тахсыбыта.
– Бэйи, биһиги саатар дьиэ күлүгэр олорон сэһэргэһэ түһүөҕүҥ, – диэбитэ уонна чугас турар дьиэтин диэки хардыылаабыта. Кырдьаҕас киһи диэтэххэ, бачча куйааска көлөһүнэ соччо бычыгыраабатах, төбөтүгэр дьахтар былааттааҕа, сырдык ырбаахылааҕа. Хара бараан сирэйэ сонурҕаабыт көрүҥнэнэн, дьиэ күлүгэр олорбута.
– Чэ, эһиги эмиэ олоруҥ, – диэбитэ. Уонна хас да сыллааҕыта дьиэтэ умайбытын, малын-салын барытын былдьаппытын, бу быраҕыллан турбут дьиэни сөргүтэн олохсуйбутун, Дэбдиргэттэн баран соторутааҕыта кэргэн аҕалбытын сэһэргээбитэ.
Кэргэнэ, кэпсэтиигэ кыттыбакка, дьиэ таһыгар уот отто, ас астыы сылдьыбыта.
Ити кэмҥэ Миитэрэй, быһыыта, уолун, куорат киһитин, холоон көрөн, эппитэ:
– Бээрэ, Костя, бу хатыырынан дьиэ таһын далайан көр эрэ, – уонна хотуурун ууммута. Костя дьиэ таһын кырпай отун биирдэ-иккитэ кыстаран кырылаппыта. Хотуурун отунан сотон, оҕонньорго төттөрү ууммута. Миитэрэй туох да диэбэтэҕэ. Эбии ибир-сибир кэпсэтэ олорбуттара.
Ити кэмҥэ ыалдьыттары хатыҥыр эмээхсин дьиэҕэ, аска ыҥырбыта. Киирэн кэлбиттэрэ, дьиэ тэрилэ: остуол, ыскамыайка – бэрт судургу эбит. Оҕонньор эппитэ:
– Бу ыскамыайканы сирэн бырахпыттарын ылбытым. Уорбатаҕым…
Оҕонньор Таатта үрэҕэр туулуур эбит. Эмис баҕайы күстэҕи ыһаарылаабыттарын ыалдьыттар сиэмэхтээбиттэрэ. Сайыҥҥылыы сөрүүн чэй испиттэрэ. Дьэ, бу олорон, оҕонньор, уолуттан хайдах олорорун, кэргэнин, оҕолорун, үөрэҕин-тойун да ыйыталаспакка (ону дьонтон истибит буоллаҕа), бэйэтэ аҥаар уһугуттан кэпсии, сэһэргии олорбута. Балачча уһуннук олорбуттара. Кэлин уһугар ыалдьыттар тотон, махтанан остуолтан турбуттара. Айбыт аҕатын ис сэбэрэтин сэгэтэн көрдөрөрүн иһин, оҕонньор балачча уһун кэпсээниттэн сороҕун аҕаллахха маннык:
– Элбэх оҕолоох буолан, бөһүөлэккэ симиллибэккэ, субан сүөһү көрөн, наар тэйиччи баар Балаакканан, Ынахсытынан олохсуйбутум. Оҕолору аһатаары тайахтыырым. Хата, Байанайым кэмиттэн кэмигэр син өлүүлүүрэ. Оттон балыгы, күстэҕи, мундуну туулуурум, быспат этим. Ону таһынан кэм ынахтаах, үрүҥ астаах буоллахпыт.
– Эрдэ кэргэннэнэр үчүгэй эбит – оҕолоруҥ сотору улааталлар, туһа дьоно буолаллар. Эн курдук үөрэҕи батыспаталлар да, бары иннилэрин көрүнэр үлэһиттэр, уолаттар сылгыһыттар, тиэхиньикэҕэ да сыстаҕастар. Оту-маһы кыайа-хото булунар дьон. Инньэ гынан кырдьар сааспар көмөлөрө элбэх.
– Эн, Костя, кэллиҥ да, илин дойдугар тута кэриэтэ ааһаргын истэбин. Наһаа дойдумсах киһи үйэтэ кылгас буолар… Уонна онно киһи олорботоҕо ырааппыт, өтөхсүйбүт сиргэ тоҕо бара тураҕын? Тугу көрөөрү? Мин дойдубуттан тэйбитим түөрт уонча сыл буолла да, бара сылдьар санаам суох (Итини Миитэрэй, арааһа, бэйэтин уонна Костяны харыстаан этэр быһыылаах).
– Эн тоҕо элбэҕи суруйан, бэчээттэтэн испэккин? Мин көрүүбэр, эн ситэ үлэлээбэккэ сылдьаҕын. Ону-маны түбэстэхпинэ ааҕабын… Алта кылаас үөрэхтээх буоллаҕым (Ити аата оҕонньор уолун туһунан син билэ, ааҕа сылдьар эбит).
– Айылҕа хамсыырын-харамайын кэтээн көрдөххө, бэл үрэх балыга өйдөөх курдук. Бараайыны туора биир сиринэн наар илимниир буоллахха, төннүү балыга илимҥэ киирбэт. Чүөмпэтигэр төннөн, кыстаан хаалар. Оттон ол сиргиттэн арыый аллара үттэххинэ, эмиэ туппутунан барар.
– Сэриигэ бастакы ыҥырыыга барбытым. Онно да хас да оҕолооҕум. Онон өлөр баҕам суоҕа, байыаннай үөрэххэ, фроҥҥа барбакка, балачча уһуннук сылдьыбытым. Өйдөөн көрбүтүм, кэнники турбуттары элэниэйкэ курдук маһынан быһа анньан, «инникилэр фроҥҥа аттанаҕыт, кэнникилэр хаала түһэҕит» дииллэр эбит. Мин, ону өйдөөн, үксүгэр кэнники өттүгэр туран иһэбин. Ол иһин кыайтарыы, чугуйуу кэмигэр тута барбаккабын, арыый уһаан, арааһа, ордон кэллэҕим буолуо… Атаакаҕа киирэн иһэн, уҥа илиим тарбахтарын быһа ыттаран госпитальга сыппытым. Ону буоллаҕына, хамандыырым: «Эн, наака, бэйэҥ ытыммыккын, бэрэдиитэлистибэ оҥостубуккун», – диэн баайсыбыта. Ама, бэйэм бэйэбин хайдах ытына туруомуй? Көр, кыра үөрэхтээх, нууччалыы аанньа билбэт киһини итинник атаҕастыыр этилэр. Ол иһин туох да мэтээлгэ, наҕараадаҕа түһэрбэтэхтэрэ, бэл бэтэрээн аатын ылбытым да аҕыйах сыл буолла… Биһиги, бастакылар, чугуйуу кэмигэр түбэһэммит, өлбөтөхпүтүгэр баһыыба, наҕараада туһунан оччолорго өйгө да суоҕа. Балыйдаллар да, хайыахтарай, бааһырбытым быһыытынан дойдубар ыыппыттара… Уот сэрииттэн тыыннаах кэллэҕим дии уонна туох наада? Кэлин оҕолор туруорсан бэтэрээн оҥорбуттара…
Ити курдук уһуннук кэпсэтэн, тахсан быраһаайдаһан, Аркадийдаах Костя баран иһэр сирдэригэр ааспыттара. Балачча тэйэн иһэн, Аркадий эппитэ:
– Дьэ, Костя, хайдах да мэлдьэһиннэрбэт биир түгэн баар – ол куоласкыт тембрэ. Адьас үүт-үкчү! Онон, чахчы, айбыт аҕаҥ эбит!
Дорҕоону чинчийэр композитор идэлээх Аркадий Самойлов ити этиитэ Костяҕа Миитэрэй айбыт аҕата буоларын чиҥник ытаһалаабыта.
Кэлин Миитэрэй, куоракка киирэ сылдьан, Костяҕа эппитэ:
– Эн мин ааппын ылыммаккын дуо?
Онуоха Костя быһаччы хардарбыта:
– Миитэрэй, бырастыы гын, эн миигин ииппэтэҕиҥ. Эн ааккын ылар кыаҕым суох. Оннооҕор биир сааспыттан бачча буолуохпар диэри ииппит-аһаппыт аҕам Уйбаан аатын да ылыммакка сылдьабын. Ылыннарбын киниэнин ылыныам этэ… Төрүүрүм саҕана аҕам аатын халлаантан түһэрэннэр, «Дьөгүөрэбис» буола сылдьабын. Уларыппаппын… Хайдах ааттаабыттарынан хааллын!
Миитэрэй «һы!» эрэ диэн хаалбыта, салгыы саҥарбатаҕа.
Кини «сүүс сааспар адьас тиийэбин» дии сылдьан, тоҕус уон тоҕус сааһыгар эмискэ нукус гынан хаалбыт. Оҕолоро, сиэннэрэ уҥуоҕун туппуттар. Костя иһиттэр да, көмсө барбатаҕа…
Өлүөн иннинэ оҕонньор олоҕун түмүктүүрдүү оҕолоругар эппит сурахтааҕа: «Эһигини киһи гынаары элбэхтик түбүгүрдүм. Харым күүһүнэн улаатыннардым. Үп-харчы кырыымчык буолан, эһигини үрдүк үөрэхтээбэтим. Ону баалаамаҥ… Арай биир уол оҕону түбэлтэҕэ үөскэппитим үс үрдүк үөрэҕи бүтэрбит дииллэр. Убайгытын кытта билсэр буолуҥ. Онон син биир үөрэхтээх уоллаахпын диэн бу орто дойдуттан барыам буоллаҕа…»
Костя да, кырдьык, сылгыттан төрөөбөтөҕө, кини да атыттар курдук айбыт аҕалаах эбит.
МЭҺЭЙДЭЭҺИН
«Курашов» теплоход Даркылаахтан турбута балачча буолла. Элиэнэ эбэбит, сааскы халаанынан дэбилийэн, сорох арыылары үрдүнэн охсон, бэс ыйынааҕы үрүҥ былыттардаах күөх халлааны урсунугар түһэринэн, киһини эрэ абылыырдыы нэлэһийэр. Бэл өрүскэннээх сүүрүгэ хайа диэки устара да биллибэт курдук. Ол эрээри дьураа буолан көстөр от күөҕэ кытыллар нэстик, оттон чээлэй күөх иирэлэрдээх арыылар чугаһынан элэҥнээн ааһалларын умсугуйа одуулуу турар Костя билэр – кинилэр айаннара сүүрүк хоту. Бу Элиэнэни таҥнаран, ыкса киэһэ Аллан төрдүгэр тиийиэхтээхтэр уонна таас кытылларын кыһарыйа харылыы устар төрөөбүт өрүстэрин өксөйүөхтээхтэр. Оччоҕо айаннара биллэ бытаарыа.
Куоракка олорор, оскуола сэттис кылааһыгар үөрэнэр хороччу улаатан эрэр Костя сайыҥҥы сынньалаҥар ахтылҕаннаах дойдутугар, Аллан орто сүүрүгэр баар алааһыгар, айаннаан иһэр. Кинини төрөппүттэрэ университекка үөрэнэр убайа Болдьумаары кытта аргыстаһарга кэпсэппиттэрэ, билиэттэрин бииргэ ылбыттара. Костя төһө да көрсүөтүн, балачча улаатан эрэрин иһин, адьас соҕотохтуу ыытыахтарын баҕарбатахтара. Олдьос сааһыгар сылдьар соҕотох уолларын төрөппүттэрэ харыстыыллара. Оттон уол, кыра эрдэҕиттэн айылҕаҕа сылдьа үөрүйэх буолан, бэйэтин улахан киһилии сананара, улахан көрүүгэ-истиигэ наадыйбат курдуга. Онуоха эбии быйылгыттан ыла урут билбэтэх иэйиитэ киирбитэ – кылааһыгар үөрэнэр хара харахтаах Ида кини диэки эйэлээхтик көрдөҕүнэ, тоҕо эрэ долгуйан кэлэрэ, иэдэстэрэ итийэрэ, бадаҕа, даллаҕардыҥы кулгаахтара кытараллара. Оччоҕо кини икки аһынан сырдаан көстөр күкээркэйдиҥи баттаҕын имэринэргэ, от күөхтүҥү оҕолуу харахтарын кыыс көрөрүттэн куоттарарга тиийэрэ. Ол эрээри Ида хара харахтарын кыыма уол сүрэҕин көрбүтүнэн киирэрэ уонна өргө диэри нүөлүтэ сылытара.
Эн олороҕун кэнники паартаҕа,
Эргиллэн көрүөхпүн толлобун…
Эппиэттии тахсаҕын картаҕа,
Эйигин одуулуур кыаҕым суох…
Салаҥ соҕус хоһоон тыллара Костяҕа кутуллан бараллара. Олору бэрт тиэтэлинэн кумааҕыга түһэрэрэ уонна, кимиэхэ да көрдөрбөккө, бүк тутара. Итинник иһигэр кистэлэҥнээх курдук сананан, Костя дьон хараҕыттан дьалты туттарга, соҕотоҕун ыра санааларыгар куустарарга дьулуһара.
Төһө да харахтарынан кэпсэтэргэ дылыларын иһин, дьиҥэр, Костялаах Ида бу баар диэн чугаһыспыттара, эгэтин эрэ ис санааларын аһыспыттара, бодоруспуттара эмиэ да суох эбит. Костя ардыгар Идаҕа саппыыска суруйуон баҕаран кэлэрэ. Сороҕор суруйара даҕаны. Ол гынан баран, ону биэрэр эбэтэр тиэрдэр быһаарыныыны ылынар хорсун санаа уолга кыайан киирбэт этэ. Хаста-хаста суруйбут кумааҕытын кум-хам туппута, умаппыта буолуой?!
– Костя, кэл, киир эрэ манна. Дьыала баар, – диэн убайа Болдьумаар түннүгүнэн ыҥырда.
Туохха ыҥырдаҕай дии саныы-саныы, Костя палубаттан икки оронноох дьоҕус каюталарыгар киирбитэ, арай убайа таҥас түҥэтээччи эдэркээн нуучча кыыһын санныттан кууһан олорор. Ол кыыска убайа Костяны билиһиннэрдэ. Кыыс буруйа суох халлаан күөҕэ харахтарынан Костяны утары көрдө, мичээрдээтэ. Туох эрэ диэтэ да, Костя болҕойон истибэтэ. Санаатыгар, киирэн кэлбит уолтан кыыс ордук үөрэргэ дылы. Оттон Болдьумаар, устудьуон киһи, быраатын ыҥыран, быһыыта, утуйар таҥас сыанатын түһэрсэр баҕалаах эбит.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614532?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Маттаҕа – күтэр.
2
Аллан кытылыгар олорооччулар өрүһүнэн сылбаҕы миинэн, түбэһиэх тыынан хаайыыттан куоппут ыар буруйдаах күрүөйэхтэри итинник ааттыыллар.
Николай Винокуров
Тип: электронная книга
Жанр: Стихи и поэзия
Язык: на
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 08.05.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Кинигэҕэ саха биллиилээх поэта, кириитигэ, тылбаасчыта Н.Е. Винокуров-Урсун урут бэчээттэммит, ону тэҥэ саҥа сонун кэпсээннэрэ оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрин, олоххо киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн көстөр моһоллору, булт дьикти түбэлтэлэрин ааҕааччыны долгутар гына кэрэхсэбиллээхтик, сэргэхтик сэһэргииллэр. Умсугутуулаах айымньылар суруйааччыны туспа суоллаах-иистээх прозаик быһыытынан билиһиннэриэхтэрэ.