Буулдьа суола
Буулдьа суола
Май Прокопьевич Емельянов
Кинигэҕэ ааптар олоҕун сүрүн хайысхатынан буолбут милииссийэ уустук үлэтин түгэннэрин, ону тэҥэ саха киһитин кутун-сүрүн туппут булт абылаҥнаах сырыыларын уустаан-ураннаан сэһэргиир. Киһи олоҕо дьикти-дьиибэ көстүү, таайыллыбатах араас абылаҥ таҥылларын итэҕэтэр.
Емельянов Май Прокопьевич
Буулдьа суола
Быһылааннаах сырыылар, мүччүргэннээх түгэннэр
Түспэтэх чааскы
Милииссийэҕэ оҕо хоһун иниспиэктэринэн быйыл сааскыттан саҥа үлэлээн эрэбин. Күһүн биир сарсыарда үлэбэр эрдэ кэлбиппэр холуобунай ирдэбил уолаттара миигин ыҥыран ыллылар. Оччолорго оҕо хоһо кинилэргэ баара.
– Аэропорт үлэһиттэрин оҕолоро сылдьар саадтарын буфетыгар бөлүүн киирэ сылдьыбыттар. Биһиги бара сырыттыбыт. Түннүгүнэн киирбиттэр. Таһырдьа түннүк анныгар оҕолор суоллара элбэх. Онон эһиги килиэпкитин былдьаһар отой былааммыт суох, бэйэбит да киэнэ сөп оҥортуох курдук. Баран дьарыктаныҥ, – диэн дьаһайдылар. Ыстаарсайбын Речкунованы кэтэспэккэ эрээри, онно бардым.
Түүн кыратык кыраһалаабыт этэ. Мин сатыы тиийиэхпэр диэри күн сардаҥалара, сир да сылаас буоллаҕа, сиигин эрэ хаалларбыттар. Тас түннүгү ылан сиргэ уурбуттар. Ис түннүк, таһырдьаттан көрдөххө, хаҥас өттө иһирдьэ анньыллан, кыратык аһаҕас турара. Түннүк аттыгар туох да суола-ииһэ хаалбатах, мал-сал баара көстүбэт.
Уоруйах туох эмит суолу хайаан да хаалларыахтааҕын чопчу билэрим. Ону булуохха эрэ наадата. Түннүгүнэн тахсарыгар таҥаһын тоһоҕоҕо таарыйбыт, өстүөкүлэҕэ тарбаҕын суолун хаалларбыт буолуохтаах. Түннүк аттыгар ыксалга ону-маны умнуон, алҕаска тугу эмэ түһэриэн да сөбө. Кичэйэн көрдүм да, тугу да булбатым. Тарбах суола баара көстүбэт, арааһа, чараас үтүлүктээх «үлэлээбиттэр» быһыылаах.
Буфет оҕо саадын иһигэр баара. Саад оҕо саҥатынан туолбут этэ. Буфет аана сабыылаах, ыйанар күлүүһүнэн хатанан турара. Буфетчицаны ыҥыттардым. Ол бириэмэҕэ кэрэһиттэри буллум. Төрөлкөй нуучча дьахтара тиийэн кэллэ:
– Ити оҕолор миигин ночоокко тэбэр буоллулар, – дьахтарым оҕолору буруйдаабытынан кэллэ.
– Оҕолор киирэ сылдьыбыттарын ити эн хантан биллиҥ? – диэн интэриэһиргээтим.
– Саад үлэһиттэрэ кэпсээтилэр. Сарсыарда кэлбиттэрэ, түннүк анныгар оҕолор суоллара элбэҕэ үһү. Кинилэр милииссийэҕэ тыллаабыттар. Эһиги дьоҥҥут хаарга оҕолор суолларын көрбүттэр үһү. Тутатына кэлбитиҥ буоллар, бэйэҥ да көрөн итэҕэйиэ этиҥ.
– Уонна өссө кимиэхэ күлүүс тыла баарый? – бэйэбитин буруйдуох курдук тылласпытын иһин быһа түһэн ыйыттым.
– Суох, миэхэ эрэ баар. Ол күлүүс тыла туохха нааданый, түннүгүнэн киирбиттэрэ көстөн турар буолбат дуо?
– Бэрээдэгэ оннук. Кэрэһиттэр кэлэн чугастан күлүүһү көрүҥ эрэ, – хас да буолан сирийэн көрдүбүт. Аһылла сылдьыбыт сибикитэ биллибэт. Боробуойа бүтүн. Бэчээтэ эмиэ алдьамматах.
– Аанынан уоруйах киирбэтэҕэр бары сөбүлэһэр инигит? Барыта бүтүн курдук буолбат дуо? Чэйиҥ, ааны аһан иһирдьэ киириэҕиҥ, – диэн хамаанда биэрдим.
Хоско киирээппитин кытта уоруйах киирэ сылдьыбыта харахха тутатына быраҕыллар: суулаах кэмпиэттэр, кэнсиэрбэлэр, соктаах иһиттэр муостаҕа ыһыллыбыттар. Киһи саарбахтыыра туох да суохха дылы. Онуоха эбии буфетчица хаама сылдьан:
– Манан билииккэ сакалааттар кыстанан турбуттара. Оо, манан суулаах кэмпиэттэр бааллара… – диэн айманан сүппүт малларын кураанах оннуларын көрдөртөөтө.
Кырдьык кыһыылаах дьыала дии… Үлэлиигин-үлэлиигин да, түмүгэ ити баар… «Хайалара сырытта буолла?.. Били соторутааҕыта ас маҕаһыыныгар киирэ сылдьыбыт оҕолор буоллахтарына да көҥүллэрэ…» – төбөм иһигэр араас сабаҕалааһыннары эргитэ санаатым.
– Таһырдьа тымныы, саба таарыйа түннүктэн саҕалыаҕыҥ, – диэт биир кэрэһиккэ таҥас миэтэрэни туттаран кэбистим. Бэйэм көрүү боротокуолун ылан суруйбутунан бардым.
– Хос уҥа өттүгэр 120½70 сэнтимиэтир кээмэйдээх икки хос түннүктээх. Ис түннүк таһыттан, уҥа өттүттэн күүскэ анньыллан холуода ортотугар сааллыбыт 7-лээх тоһоҕону токуруппут. Ол тоһоҕо сэлээппэтэ араама ойоҕоһугар харахха быраҕыллар саҥа суолу хаалларбыт. Түннүк арааматын уонна холуодатын икки ардыгар 12,5 сэнтимиэтир кэтиттээх уһун синньигэс хайаҕас үөскээбит. Түннүк аннынан 137½16 кээмэйдээх түннүк сэҥийэтэ баар. Маҥан кыраасканан сотуллубут. Түннүк сэҥийэтигэр ситэ иһиллибэтэх чэйдээх 10½ 8 кээмэйдээх чааскы турар. Аһыллыбыт түннүк аһаҕас өттүттэн 31 сэнтимиэтирдээх сиргэ арааматыгар сыстан турар. Чааскы түгэҕэ түннүк сэҥийэтиттэн түһэрдии 3 см салгыҥҥа ыйанан турар, – диэн кэрэһит эттэҕин аайы суруйан истим.
«Бэйи эрэ, түннүгү аспыттарыгар чааскы арааманы кытта бииргэ барсыбыт. Бачча кыра хайаҕаһынан хайдах киирбиттэрэй?!» диэн санаа күлүм гынна.
– Кэрэһиттэр көрүҥ эрэ, түннүк хайаҕаһа кыараҕас баҕайы дии, – суруйарбын тохтотон дьонум диэки хайыстым.
– Кыһыл оҕо да төбөтө батыа суох буолбат дуо, – кэрэһитим, кээмэйдээн көрөн баран саҥа аллайда.
– Тахсан баран саптахтара дии, – буфетчица миэхэ таарыччы өй угардыы өс-саҕа буола түстэ. «Кырдьык да» диэбиттии дьон саҥата суох бардылар.
– Көр эрэ, оччоҕо тоҕо чааскы түспэтэҕэ буолуой? – ыйан, буфетчицаҕа көрдөрдүм.
Дьахтарым маҥнай өйдөөбөтө быһыылаах. Онтон сирэйэ улам кытардар кытаран буспут хаптаҕас курдук тэтэрэн таҕыста. Саҥа-иҥэ тохтоото. Көрүү боротокуолун суруйан бүтэрээт көрүү кыттыылаахтарыгар илии баттаттым. Бу боротокуол дьыала аһыллыытыгар сүрүн оруолу ылыахтааҕын тута сэрэйдим.
– Чэ, ааҥҥын хатаа, бэчээттээ. Биһиэхэ баран быһаарсар буоллубут. Кэрэһиттэр, көмөҕүт иһин махтал, – илии тутуһан араҕыстыбыт.
Милииссийэҕэ тиийэн холуобунай ирдэбил иниспиэктэригэр Коля Сагайдакка көрүү боротокуолун биэрдим уонна дьыала сүнньүнэн тугу билбиппин кэпсээтим.
Кэлин истибитим, үөһэттэн бэрэбиэркэ иһэрин истэн, сиэбитин сабынаары, оҕолорго түһэрэргэ санаммыт. ОБХСС-тар үлэлэһэн көрөн баран, уорбут суумата кыратынан, бэрэбиэркэ кэмигэр итэҕэһин баҕа өттүнэн төлөөбүтүнэн сибээстээн холуобунай дьыаланы тэрийбэккэ, табаарыстыы суукка биэрбиттэрэ. Ити криминалистика диэн наука баарын билбэккэ да сылдьан, бэйэм сахалыы толкуйбунан таба көрөн арыйбыт дьыалаларбыттан биирдэстэрэ этэ.
Эркиҥҥэ ыйаммыт саа
Сулууспам устата сааҕа дэҥнэнии буолбут сиригэр элбэхтэ сырыттаҕым буолуо. Онно көрдөххө, үксүн бултуу сылдьан алҕаска сааҕа оһолломмут буолаллар. Ардыгар кус-куобах курдук, киһини соруйан да ытан тыынын быһаллар. Сорохтор бэйэлэригэр да тиийинэллэр.
Хайдах туох туһуттан киһи суорума суолламмытын чуолкайдааһын кини аймахтарыгар, табаарыстарыгар, билэр дьонугар улахан суолталаах буолар. Киһи салгынтан үөскээн кэлбэт. Хас биирдиибит төрөппүт дьоннордоохпут. Эйигин олох олордоору, төрүттэрин-уустарын салҕатаары күн сирин көрдөрөллөр. Ол иһин олохтон эрдэ туорааһын улахан аһыылаах, хомолтолоох суол.
Оттон бэйэ көҥүл өттүнэн барыыта хайа да сокуоҥҥа сөп түбэспэт. Былыр-былыргыттан дьону утары барыы, хаалбыттары убаастаабат быһыы курдук көрөллөр. Бэйэҕэ тиийиммиттээх ыалы дьон сөбүлээбэт. Уруулара-аймахтара буруйа да суохтарын иһин үйэлээх саастарыгар дьоҥҥо буруйдаах дьон курдук көстөллөр.
Биирдэ, Ньурбаҕа үлэлии сылдьан, учаскуобайы кытта кыһын биир кыра бөһүөлэккэ быһылаан буолбутугар таҕыстыбыт. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Гоголев кэпсээһининэн, Петров Иван Николаевич, саас ортолоох, нэһилиэк биир тутаах үлэһитэ киһи, доруоп саатынан кэргэнэ дьиэ иһигэр суоҕар ытынан өлбүт. Олус иллээх ыал диэн дьон билэр эбит. Ким ытыан, кимниин өстөһүөн таайа сатаабыттар да, оннук киһи баара көстүбэтэх. Туох да суругу хаалларбатах. Онон дэриэбинэ дьоно улахан санааҕа-онооҕо ылларан хараастан олороллоро.
Оҕолор ол кэмҥэ кулуупка сылдьыбыттар, кэргэнэ хотоҥҥо ынахтарын ыы тахсыбыт. Эр киһи оронугар сытан хаалбыт. Саа тыаһаабытыгар туох түстэҕэй диэн дьахтар соһуйан, хотонуттан киирэн кэргэнэ өлө сытарын булбут.
– Кини ытынар туох да төрүөтэ суох этэ. Хотоммор тахсарбар сынньана оронугар сытан хаалбыта. Ытыммыта буоллар, саатар, сурук хаалларыа этэ, – диэн кэргэнэ Маарыйа ытыыр, айманар.
Кэргэнэ кэпсээнинэн, ытымматаҕа чуолкай курдук. Ол аата өстүһэр киһилээх буолуон сөп дии санаатыбыт. Ити сабаҕалааһыны учаскуобай Ким Ир Сен бэрэбиэркэлээбитинэн барда. Мин көрүү боротокуолун суруйааччы буоллум. Ыалларыттан икки киһини кэрэһит гынаары ыҥыттаран ыллым. Ити кэннэ өлбүт киһи ханна, хайдах сытарыттан саҕалаан суруйан бардым.
Биир айахтаах, таһынан сомуоктаах, сомуога түспүт саа орон аттыгар сиргэ сытара. Дьиэлээх дьахтар кэргэнин саата буоларын бигэргэттэ:
– Күһүн куобахха сылдьан баран оронун үрдүгэр тоһоҕоҕо ити сааны ыйаан турбута…
– Оттон сүгэр быата ханнаный? – хаһаайкаттан суруйа олорон ыйытабын.
– Быаланааччыта суох. Итинник сулумах санныгар ууран уоһуттан тута сылдьааччы, – Маарыйа кэргэнэ булка сылдьарын үчүгэйдик билэр буолан, чуолкайдык эппиэттиир.
– Оччоҕуна эркиҥҥэ хайдах ыйанан турбутай? – ыйытыы биэрэбин.
– Мэлдьи дуҕатыттан ыйааччы, – ытыырын быыһыгар Маарыйа хардарда.
Сааны ылан бүк туппутум, эстибит тимир ботуруон сылдьара. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, элбэрээгин кэннигэр быыла суох, оттон биир өттө быыллаах. Ону болҕойон көрүүгэ биир сиринэн кыратык быыл сотуллубут эбит. Сомуога тура сылдьар балаһыанньатыгар кэннэ быыла суох. Атын сирэ быыллаах. Сомуогун түһэрдэххэ, ол чуолкайдык көстө сылдьар.
Кэрэһиттэри, кэргэнин ыҥыран, үһүөннэригэр итини барытын көрдөрөн биэрдим. Саа уоһугар өссө күһүҥҥүттэн иитиилээх ботуруон хаалбыта, өссө сомуога туруоруллубутунан тоһоҕоҕо ыйаммыта көстөн кэллэ. Боротокуолу суруйан бүтэн баран бары истэн олордохторуна:
– Иван Николаевич алҕаска суорума суолламмыт. Саатын тоҕо эрэ ылан көрөөрү, алҕаска элбэрээгин тоһоҕоҕо таарыйбыт. Саа иитиилээх турбут. Ону бары көрдүгүт. Быраабыла быһыытынан күһүн бултаан баран сууйан-сотон, хааҕа уган тэйиччи ууруллубута буоллар, бу иэдээн тахсыа, атын дьон уорбаланыа суох этилэр.
– Оҕолорбут, эһиэхэ махтал. Үлэҕитигэр үтүө суобастаахтык сыһыаннаһаҥҥыт, хата, таба көрөн, ыар санааттан, буруйтан-сэмэттэн өрүһүйдүгүт, таптыыр аҕабыт сырдык аатын эргиттигит… – Маарыйа ытыырын быыһыгар биһиэхэ махтана хаалла.
Саппыкы суола
Бүлүүтээҕи педучилище үөрэнэр куорпуһа саҥа тутуллан үлэлии турар кэмэ этэ. Уолаттар-кыргыттар оройуон аайыттан сылын аайы кэлэн, учуутал идэтин ылаары, бэйэлэрин тэҥнээхтэрин кытта билиигэ күрэс былдьаһан, кыайыы дьолун билэн уопсай дьиэлэргэ тарҕанан үөрэнэ хаалаллара. Бу биһиэхэ биир саамай түбүктээх учаастагынан буолара.
Биир сарсыарда үлэбэр кэлбиппэр дьуһуурунай Васильев И.Н. кэпсии тоһуйда:
– Училище кыргыттарын уопсайыгар түүн түннүгүнэн киирэннэр, хас да маллардаах чымадааннары уоран тахсыбыттар. Түннүк тааһыгар хаан суола хаалбыт, таһырдьа хаарга атах суола баар дииллэр. Бу соторутааҕыта биллэрдилэр. Ким да кэлэ илик, бу кэтэһэн олоробут, – диэн Иван Николаевич быһылаан туһунан кылгастык билиһиннэрдэ. Ити кэмҥэ силиэдэбэтэл И.Е. Петров кэллэ. Массыынаҕа олороот, училищеҕа бардыбыт. Уопсайга кыргыттар кэтэһэн олороллоро. Таһырдьа тахсан, алдьаммыт түннүк аттын чинчийдибит. Онно көрдөххө, хаарга дириҥ, эриллэҕэс ойуулардаах саппыкы суола хаалбыт. Түннүгүнэн киирээри өстүөкүлэҕэ эчэйбиттэр, хаан хаалбыт. Иван Ефремович кэрэһиттэри булаттаан, быһылаан буолбут сирин көрүү боротокуолун суруйбутунан барда. Кыргыттары кытта кэпсэтэн көрдүбүт да, ким да уоруйах киирэ сылдьыбытын көрүөхтээҕэр буолуох, истибэтэх даҕаны. Оннооҕор түннүктэрэ аһыллан, дьиэлэрэ тоҥ хаһаа буолбутугар улаханнык маҥкыларыгар оҕустарбатахтар.
Атах суолуттан атын, итиитинэ биһиэхэ туһалаах, туох да суох курдук. Миэстэтигэр эмсэҕэлэммиттэртэн туһа тахсыа суоҕун билэн, холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ буоларым быһыытынан, саппыкы суолун суоллаабытынан бардым. Төһө да училище үөрэнээччилэрэ сарсыарда үөрэхтэригэр бараары-кэлээри суолу тэбистэллэр, бөдөҥ ойуулардаах саппыкы суолун син онно-манна булаттаатым. Кыылы суоллуур кэриэтэ төҥкөччү туттан, Калинин уулуссанан куорат киинин диэки бардым. Сотору-сотору суолун сүтэрэн, төттөрү-таары элбэхтэ тиэһинним. Сарсыардаттан да кэлии-барыы куорат сиргэ ханна барыай. Киһи сылдьар ыллык суолун батан, Үөһээ Бүлүү диэки барар киин Ленин уулуссаҕа таҕыстым. Уулуссабыт килэгир, өссө массыыналар соторутааҕыта сылдьыбыттар. Саппыкым суолун төрүт да сүтэрэн кэбистим.
Ити иһэн, Магадааҥҥа үөрэммит сылларбын өйдөөн кэллим. Суоллуурга икки албас баар: бастакыта – ити мин курдук быһылаан буолбут сириттэн батыһыы. Иккиһэ – суолгун сүтэрдэххинэ, тэйиччинэн эргийэ сылдьан көрдөөһүн. Уоруйах бастаан тоҕо эрэ киин диэки барбыт. Ол иһин уулуссаҕа тахсыбыт сириттэн суолу икки өттүнэн, өссө туора уулуссалары хабан ыраахха диэри тэлэкэччийэн, куорат диэки өттүн көрөн кэллим.
Уоруйах суолун ханна да булбатым. Суол суоҕа эмиэ түмүк. Ол аата киин диэки барбатах буолуон сөп. Ол иһин Үөһээ Бүлүү өттүн кичэйэн көрө-көрө, оргууй аҕай хааман истим. Ол иһэн биир сиргэ чуолкай баҕайы суолу булан ыллым. Куорат таһын диэки уулусса устун барбыт. Төһө да тоҥнорбун, суоллаан баран истим. Куорат кытыытыгар баар элэктростанция тиэргэнигэр суолум кэлэн киирдэ.
Быһа хонтуораҕа аастым. Бу тэрилтэ салайааччыта – мин бэркэ билэр киһим. Кузьма Иванович үлэтигэр баар буолан биэрдэ. Дэлби тоҥон киирээт батареяҕа сыстан турдум. Кузьма Иванович сылаас чэй кутан биэрдэ. Үлэ-хамнас туһунан сэһэргэстибит.
– Уоту биэрэр сүрүн дизельбит алдьанан, саппааспытын холбонон олоробут, – киһим кыһалҕатын кэпсиир. – Владивостоктан оннук мотуору өрөмүөннүүр дьон кэлэн үлэлээбиттэрэ ыраатта. Бүтэрэн эрэллэр.
– Дьоҥҥун ханна олордоҕун?
– Манна. «Кыһыл муннукка» үрдүттэн олорон үлэлииллэр.
Төлөпүөн үрдүгэр түстүм:
– Суһаллык силиэдэбэтэл Петров электростанцияҕа кэллин, педучилищеҕа баар буолуохтаах. Мин манна хонтуораҕа баарбын, – диэн дьуһуурунайы дьаһайдым.
Дьонум кэлиэхтэригэр диэри тугу гына олоруохпунуй, Кузьма Ивановичтыын кыһыл муннукка таҕыстыбыт. Таһырдьаттан манна быһа киирэр туһунан ааннаах эбит. Мин бастаатым. Ааны аһан киирбитим, үс нуучча уолаттара ону-маны гына сылдьаллар. Киирэр ааны утары турар олоппоско, уҥа саппыкылаах атаҕын оллооннуу ууран эдэр нуучча уола олорор эбит. Мин уллуҥаҕын көрбүтүнэн киирдим. Ойуута анарааҥҥы суолга олус майгынныыр! Дорооболоһоот, ол уолу ыҥыран, хонтуораҕа батыһыннаран таҕыстыбыт. Кузьма Иванович хонтуоратыгар киирээт милииссийэ сотруднига буоларым туһунан дастабырыанньабын таһааран уолга көрдөрдүм. Туохха кэлэ сылдьалларын, аатын-суолун чуолкайдаан баран:
– Бэҕэһээ киэһэ ханна сырыттыҥ? – диэн ыйыттым.
– Суох. Билбэт сирбэр ханна мэнээк сылдьыамый? Хоспутугар олорбуппут, – Поляков ымырыттан да көрбөтө.
– Бу эн саппыкыҥ дуо? – кэтэн олорор саппыкытын ыйабын.
– Суох, бу уопсай саппыкы. Ким баҕарар наадыйдаҕына кэтэр. Таһырдьа тахса сылдьаары, сарсыарда кэппиппинэн сылдьабын, – киһим адьас да чугаһатар санаата суох.
Ити кэмҥэ Иван Ефремович киирэн кэллэ. Бу түгэҥҥэ балаһыанньа хайдаҕын кылгастык билиһиннэрдим. Кэрэһиттэри киллэрэн, Поляковтан саппыкытын устан ыллыбыт. Бэйэтин атын хоско таһааран кэтэһиннэрдибит. Биригээдэ чилиэннэрин ыйыппыппытыттан туһа тахсыбата. Поляков сытар оронун көрүү кэмигэр тэллэҕин анныттан хааннаах биинтэни булан ыллыбыт. Кэтэ сылдьар таҥаһын устан көрбүппүт, хаҥас илиитин быччыҥар туох эрэ сытыынан туора сотуу баар. Силиэдэбэтэл уураах таһааран, Полякову балыыһаҕа илдьэн, илиитин бааһын чуолкайдатта. Экспертизэҕэ анаан хаан ылларда. Ити эрэ кэнниттэн Полякову милииссийэҕэ аҕалан, РСФСР ХПК-н 122 ыстатыйатыгар олоҕуран туттубут. Ити күн элбэх туоһуну, эмсэҕэлэммит кыргыттары доппуруостаатыбыт.
Поляков буруйун дакаастыыр балай да матырыйаал хомулунна. Ол курдук гипсэнэн кутан ылыллыбыт түннүк аннынааҕы атах суола, онно сөп түбэһэр ойуулаах кэтэ сылдьар саппыкыта. Ону тэҥэ уоруу тахсыбыт сиригэр өстүөкүлэҕэ сыстыбыт хаан уонна кини тэллэҕин анныттан ылыллыбыт биинтэҕэ хаалбыт хаан бээтинэтэ кини хаанын бөлөҕүн кытта сөп түбэһэллэрэ. Ити барыта кини уорбутун чопчу кэрэһилиирэ. Хомуллубут дакаастабылларга олоҕуран, силиэдэбэтэл Петров Поляковтаах олорор хонтуораларыгар уоруллубут маллары булар сыаллаах дьэҥдьиир оҥорорго уураах таһааран, борокуруортан көҥүл ылла. Полякову киллэрэн, ол уурааҕы кытта билиһиннэрдибит уонна бэйэтин буруйун чэпчэтэн, силиэстийэҕэ уорбут малларын көҥүл өттүнэн бэйэтэ көрдөрөн биэрэригэр сүбэлээтибит. Киһибит уйатыгар уу киирэн, буруйун билинэргэ күһэллибитэ. Электростанция дьиэтин анныгар кистээбит малларын ити киэһэ массыына фаратын сырдыгар көрдөрөн биэрбитэ.
Ити курдук уоруйах ир суолун ирдээн, тоҥ суолун тордоон, дакаастабылларынан муннукка хаайан, буруйун биир күн иһигэр толору билиннэрэн турабыт.
Пушкин хоһоонноро
Күнүс эбиэттии бараары олордохпутуна дьуһуурунайга Халбаакы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Анастасия Павловна абаран-сатаран туран эрийбит: «Биир билбэт киһибит кэлэн буулаата. Бу туох ааттаах үлүгэрэй, от саамай үгэнигэр кустуу сылдьар диэн! Олохтоох киһи буолбатах, кус оҕолорун баччаҕа биһиэхэ ким да ыппат. Кэлэн быһаарсыа этигит», – диэн.
Биһиги сонно тута ким кустуон сөбүн сабаҕалаан биллибит. Бэрт соторутааҕыта Күүлэт диэки (ханнык дэриэбинэтин умнубуппун) биир хаайыыттан тахсыбыт киһи 60-чалаах аҥаардас дьахтары дьиэтигэр киирэн күүһүлээн баран, Бүлүү диэки сатыы куоппут этэ. Ойуур устун бу кумаарга ханна үлүбээй сырса сылдьыахпытый, көрдөөн көрөн баран төннүбүппүт. Биллиэн сөптөөх нэһилиэктэрин сэрэтэлээбиппит. Өр-өтөр буолбакка, ити Халбаакыттан биллэрии киирдэ. Кини буолуон сөп, билигин, кырдьык, ким сааланыай? Отчуттар кистээн илдьэ сылдьар эргэ сааларын уордаҕа. Анастасия Павловнаны кытта эбиэт кэннэ билсэ сырыттым. Киһибит дьону көрдөр эрэ саһан хаалар эбит. Ыппыт сирдэриттэн ботуруонун быыһын ылан көрдөхтөрүнэ, Пушкин хоһооннордоох кинигэ лииһэ буолар үһү.
Тутан аҕаларга С.В. Никифоров биһиккини ыыттылар. Халбаакыттан көмөҕө дружинник ылан аастыбыт. Отчуттартан туоһулаһан, кыһын мас кэрдээччилэр олоро сылдьыбыт болуоктара киһибит «кустуур» сирин таһыгар баарын биллибит. Уһуктаҕас буоллаҕына, киһини былдьыа диэн болуокка тиийбэккэ эрэ аара тохтоон, сарсыардааҥҥы саһарҕаны кэтэстибит. Сэксэ оҥостон сыта түстүбүт да, кумаар утуппата.
Болуокка чугаһаан баран, сэп курдук сэрэнэн, ох курдук оҥостон үөмэн киирдибит. Ыттааҕа буолуо диэн дьиксинэрбит. Хата, ыта суох эбит. Олох тыаһа суох кэлэн, ааны оргууй анньан көрбүппүт – иһиттэн хатыылаах эбит. Чэ, дэһээт, ааны тоҕо көтөн, эмискэ наара аттыгар баар буола түстүбүт, үрдүгэр түһэн, харытыгар тимир кыаһы кэтэртибит. Эргэ саа истиэнэҕэ өйөнүллэн турара. Уоһугар иитиилээх ботуруон сылдьара. Хас да иитиилээх ботуруон сыттыгын анныгар сытара.
– Эрдэ билтим буоллар, киирсэрим хаалла, – диэн чабыламмыта.
Төһө кырдьыгы эппитэ буолла? Биир ботуруон үрдүкү быыһын быһаҕынан олуйан ылан көрдүм. Кырдьык, Пушкин хоһооннордоох кинигэ лииһэ буолан биэрбитэ. Ону билигин, баҕардар, улуу поэт тыына араҥаччылаан, хаан тохтубатаҕа буолаарай диэх курдук санаан ылабын.
Ити курдук эҥкилэ суох, ардыгар мүччү-хаччы да буоллар, табыллыбыт сырыылар биһиги сэрэхтээх үлэбитигэр хам-түм баар буолааччылар. Кутталлаах сырыыларга үчүгэй толкуй, ыксаабат буолуу, буруйдаах санаатын, кыаллар буоллаҕына олоҕун да билии улахан суолталаах буолар. Буоллун-хааллын диэн сыһыан араас алдьархайга тэбиэн сөп.
Чүмэчи уота
Бүлүүгэ үлэлээбитим иккис дуу, үһүс дуу сылыгар Саҥа дьылы көрсөөрү урууларбытын, табаарыстарбытын ыҥыран аһыы олордохпутуна, «арахсыспат атаһым», төлөпүөн, тырылыы түстэ. Эмиэ быһылаан буолан, суһаллык үлэбэр ыҥырдылар. Холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ үлэтигэр түүн, күнүс мэлдьи бэлэм буолуохтаах. Өрөбүл-өрөгөй диэн аахсыллыбат.
Үлэбэр тиийбитим – универмаг умайан эрэр диэн биллэрии киирбит. Тиийбиппит – буруо бөҕөтө, ис өттүттэн умайар. Ыйыталаһан билбиппит, баһаарынайдар кэлэллэригэр универмаг хатыылааҕа үһү. Күлүүс тылын көрдөтөн булбатахтар. Онон алдьатан киирбиттэр. Бастаан, ойоҕос хостон уот барбытын баһаарынайдартан ыйыталаһан биллибит. Универмаг сэбиэдиссэйин милииссийэҕэ илдьэн быһаарыы ыллыбыт. Татьяна Дмитриевна көрдөрөрүнэн, бэҕэһээ киэһэ үлэ чааһа бүппүтүн кэннэ ойоҕос хоско саҥа дьыллаабыттар. Баралларыгар уоту барытын умулуннарбыттар үһү. Ити киэһэ бэрэдэбиэс Света ааны хатаабыт. Уларса сылдьан уочаратынан ааны хатыыллар уонна күлүүс тылын бэйэлэригэр илдьэ хаалар эбиттэр. Света ити күн дьиэтигэр улахан холуочук кэлбит. Иван Григорьевичтыын Света дьиэтигэр бардыбыт. Күлүүс тылын көрдөөн бу да сырыыга булбата. Итирик буолан аара түһэрдэҕэ диэн, төттөрү суоллаан бардыбыт. Ол иһэн суол модьоҕотугар түһэн хаалбыт, бииргэ баалла сылдьар күлүүс тылларын булан ыллыбыт.
Маҕаһыын иһигэр киһи киириэх буолбатах, буруо да буруо. Ол эрэн умайа турар аһаҕас уот чугас эргин баара көстүбэт. Милииссийэттэн баран, противогаз аҕалан маҕаһыын иһигэр киирдибит. Шлангалары соһо сылдьан, уоту сабыта ыстаран баһаарынайдарга көмөлөстүбүт. Сарсыарданан уоту умулуннаран, ыгыллар буола сытыйан, дьиэбитигэр тарҕастыбыт. Мин милииссийэҕэ кэлэн, кэргэмминэн уларыттар таҥас аҕалтаран дьиэлээбитим.
Сарсыарда тохсунньу 1 күнүгэр үлэбитигэр мустан, маҕаһыын дьыалатынан дьарыктаммытынан бардыбыт. Күнүс милииссийэ начальнигын хоһугар сүбэ мунньах буолла. Милииссийэ капитана Т.Н. Сосин сулууспа начальниктарын биир-биир туруортаан, маҕаһыын умайбыт биричиинэтин быһаарыыга туох үлэни ыыппыттарын ыйыталаста:
– Баһаарга табаар, умайбатаҕын иһин, буруоттан уонна ууттан буорту буолбут. Онон улахан хоромньу таҕыста. Идэлээх үлэһит киһи быһыытынан, Корнил Архипович, эт эрэ, туохтан умайыы таҕыста? Биричиинэтэ туохханый?
– Баһаарынайдар бириэмэтигэр тиийбиттэр. Таһыттан киирии сибикитэ көстүбэт, маҕаһыын аана баһаарынайдар кэлиилэригэр хатыылааҕа үһү. Бэҕэһээ киэһэ ойоҕос хоско бырааһынньыктаабыттар. Итирбиттэр даҕаны. Бэл, күлүүстэрин тылын сүтэрбиттэр. Хайаан да табахтаабыт буолуохтаахтар. Ол төрүөт буолбута саарбаҕа суох. Ол хоско араас табаар толору. Баһаар ити хостон саҕаламмыт.
– Алексей Прокопьевич, эһиги санааҕытыгар туохтан уот турбутуй? – Тит Николаевич холуобунай ирдэбил ыстаарсай иниспиэктэрин диэки хайыста.
– Бастаан, уоту умуруорсубуппут. Онтон бэрэдэбиэстэри ыҥыртаан ыйыталаспыппыт. Түүн суоллаан, маҕаһыын күлүүһүн тылын суолтан булбуппут. Бастакы кэлбит баһаарынайдар көрдөрүүлэринэн аан хатыылаах, түннүктэр бүтүттэр үһү. Онон дьиэ иһиттэн умайыы тахсыбыт курдук.
– Холуобунай ирдэбил сыала-соруга – буруйдааҕы булуу. Туохтан баһаар таҕыста? Онно ким буруйдааҕый? Баҕар, уоттаабыттара буолуо? Ити эһиги соруккут. Баһаары умуруоруу – аналлаах дьон эбээһинэстэрэ. Алексей Прокопьевич, инникитин быһылаан буолбут сиригэр бэйэҕит тустаах үлэҕитин бастаан толорор буолуҥ, – начальник үөрэтэрдии эттэ.
Онтон тутан олорор кумааҕытын остуолга ууран баран, харахтарынан чыпчырыҥнаан ыла-ыла, салгыы саҥаран барда:
– Министиэристибэттэн суһал көмө кэлээри бэлэм олорор. Борокуруор, Дьокуускайтан эксперт кэлэ илигинэ, маҕаһыыҥҥа көрүүнү оҥорору көҥүллээбэтэ. Бүгүн, өрөбүл күн буолан, сөмөлүөт көтөрө саарбах. Прокопий Васильевич, дьыаланы көбүтэн маҕаһыын таһын көрдүгүт ини?
– Көрөн. Миэстэтин көрүү түмүгэр хас да түннүк алдьаммыта көһүннэ. Баһаарынайдар алдьаппыт буолуохтарын сөп. Сылдьыбыт дьону барыларын доппуруостуу сылдьабыт. Дьыаланы онуоха-маныаха диэри дьалаҕайтан диэн көбүттүм. Күлүүс тылын илдьэ сылдьыбыт бэрэдэбиэс Петрова көрдөрүүтэ халбаҥ. Кинини хаайарым буолуо. Төһө хоромньу тахсыбытын ааҕарга хамыыһыйа анаттым. Быһылаан буолбут сирин көрүүнү оҥоро охсуохха баар этэ. Тит Николаевич, ити боппуруоска өссө төгүл Афанасий Гаврильевиһы кытта кэпсэтэриҥ буоллар.
– Сөп. Дьокуускайтан дьон кэлэ илигинэ көҥүллүүрэ саарбах да буоллар, ыйытан көрүөм. Атыыһыттары эрэ буолбакка, кинилэр билсиилээхтэрин кытта доппуруостуохха наада. Элэктэриичэстибэ ситимин хаһан тардыбыттарын чуолкайдыахха. Софрон Васильевич, ол-бу сүппэтин наадатыгар дьуһуурустубаны салгыы тэрийиэххэ наада.
Ити күн сөмөлүөт кэлбэккэ туһата суох ааста. Нөҥүө күнүгэр сарсыарда кэлэн барда, министиэристибэттэн ким да кэлбэтэ. Үһүс күнүгэр борокуруор А.Г. Парфенов сарсыардаттан көрүү оҥорорго сорудах биэрдэ. Сонно тута силиэдэбэтэл И.Е. Петров маҕаһыын кэлин ааныттан көрүүнү саҕалаата. Кини иҥэн-тоҥон туран, боротокуолу суруйар. Мин кэрэһиттэри кытта кэмнээн биэрээччи буоллум. Инньэ гынан, эбиэт саҕана маҕаһыын ортотун эрэ диэки тиийдибит. Онно намыһах хаптаһынынан эргитиллибит хоско хаасса аппараата турара. Ол туһунан Иван Ефремовичка этэ-этэ, иһирдьэ киирдим. Иван Ефремович кэрэһиттэри батыһыннара сылдьан барытын боротокуолга тиһэн истэ. Онно көрө түспүтүм, муостаҕа эргэ таҥастар сыталлар: ыстаан, истээх сон, бэргэһэ, тэстибит хаатыҥка, хаһан да сууллубатах ис таҥастар. Ол иһигэр кир-хох иҥэн хаалбыт, өҥө да кыайан быһаарыллыбат буолбут, көрөн олох билэр сибиитэрэм баар.
– Бай! Кэлиҥ эрэ, «бич» таҥастара сыталлар дии, – диэтим.
Дьонум биирдэ баар буола түстүлэр. Кимин саныы сатаатым да, төбөбөр киирбэтэ. Силиэдэбэтэл боротокуолга киллэрбитин кэннэ таҥастары милииссийэҕэ илдьэ бардым.
Хоспор киирээт, вытрезвитель сотруднигын Г.Г. Корякины ыҥыран ыллым, кини хайаан да билиэхтээх. Бу киһи кини илиитин иһинэн ааспыт буолуохтаах.
– Гриша, бу таҥастары үчүгэйдик өйдөөн көр эрэ. Бу киһини кыайан өйдөөбөккө олоробун, – дии-дии, сибиитэрэни көрдөрдүм.
– Голованов таҥаһа дии. Эн соторутааҕыта Үгүлээттэн киллэрэн, бытархай күлүгээнистибэҕэ олордо сылдьыбытыҥ буолбат дуо? Болдьоҕо бүтэн тахсыбыта аҕыйах хонно.
– Ээ, арба даҕаны!
Картотекабын хаба тардан ылан Головановы булан ыллым. Ханнык ыстатыйанан сууттаммыта, олорор сирэ, хаартыската, о.д.а. баара.
Начальникка киирэн дакылааттаатым:
– Быһылаан буолбут сирин көрүү кэмигэр хаасса аппараатын хоһуттан Голованов Иван Станиславович диэн 1951 сыллаахха Иркутскай уобаласка төрөөбүт, уорууга сууттана сылдьыбыт, ГорПО-ҕа хачыгаардыыр, түптээн олорор сирэ суох киһи таҥаһын булан ыллыбыт. Маҕаһыыҥҥа киирэн таҥаһын уларыттан тахсыбыт курдук. Онон кини уоттаабыт буолуон сөп. Иван Ефремович быһылаан буолбут сирин салгыы көрө хаалла.
– Головановы була охсуохха. Маҕаһыын умайыытыгар кини быһа сибээстээх буолуон сөп. Тугу-тугу уорбута биллибэт, – диэн Тит Николаевич дьыала иһэ, төһө да хараҥатын иһин, чуолкайданан эрэриттэн астынан харахтара симириҥнииллэрэ элбээтэ.
– Уолаттар Головановы көрдүү бардылар. Ханна ырааппыт үһүө, булуохпут, – диэт, мин тахсан бардым.
Бүлүү куорат учаскуобайа С.В. Никифоров сотору буолаат, хоспор киирэн кэллэ:
– Киһибит Саҥа дьылтан хачыгааркаҕа көстө илик үһү. Баҕар, дьахтар булуммута буолуо, – диэн түмүктээтэ.
Софрон Васильевич ис-иһиттэн милииссийэ буолар айылгылаах киһи этэ. Түмүк оҥоруон иннинэ барытын кэрийбит, ыйыталаспыт буолуохтаах. Кини билбэтэҕэ суох. Куруук учаастагын дьонун кытта үлэлэһэн тахсааччы. Биирдэ арыгыһыттар мустар сирдэрин кэрийэ сырыттахпытына, биир дьиэлээх дьахтар:
– Күнүс – Соппуруон, түүн – Соппуруон! Хаһан сынньанар-сынньатар киһигиний?! – диэн соһуппуттаах.
Онтон биир ордууга көтөн түспүппүт, хас да уол арыгылыы олороллор эбит. Быыс кэннигэр дьоннор хачыгыраһаллара иһиллэр. Софрон Васильевич быыһы баран сэгэтэн көрдө. Онтон дьахтар:
– Тохтоо, тохтоо! Саатар бүтэттэр эрэ! – диэн кыланар саҥата иһилиннэ. Оннук эмиэ баар буолааччы.
Прокопий Васильевичка киирэн сүбэлэстибит. Мин Иван Григорьевичтыын авиапорка тахсан бэрэбиэркэлиир буоллубут. Атыттар хайдыһан, арыгыһыттар түмсэр сирдэринэн кэрийэ бардылар. Киэһэ, төһө да хараҥардар, ДНД массыынатыгар олорон авиапортаатыбыт. Мин үлэлиир кэммэр сөмөлүөт өрүс уҥуор түһэрэ. Авиапорт үгүс үлэһиттэрэ үрдүттэн Тойон Хонууга олорон үлэлииллэрэ. Иван Григорьевич, олохтоох киһи буолан, ким ханна олорорун эндэппэккэ билэрэ. Тустаах киһини буламмыт, Дьокуускайга бэҕэһээ көппүт дьон билиэттэрин корешогун көрдүбүт. Онно Голованов сурулла сылдьар эбит.
Уорбаланааччыны көрдөтө, Тит Николаевич миигин кытта, көрөн билэр киһи диэн, Г.Г. Корякины көмөҕө биэрэн ыытта. Гриша – төрөлкөй, бааһынайдыҥы көрүҥнээх, кэтит сарыннаах, будьурхай баттахтаах, ис иһиттэн сайаҕас майгылаах, биир тылынан киһи астынар, эрэнэр киһитэ.
Куоракка тиийээт, үргүлдьү министиэристибэҕэ барбатыбыт. Вокзалга кэлэр-барар дьон мустар, аалсар сирдэрэ. Хайаан да кэрийэн көрөргө быһаарынныбыт. Сылдьыбыт сыыһы, көрдөөбүт көмүһү булар дииллэр. Аллараа этээһи төттөрү-таары хаамыталаатыбыт да, Головановка майгынныыр киһи баара көстүбэт. Иккис этээскэ кэтэһээччилэр ыскамыайка аайы толору олорбуттар. Ким кинигэ ааҕар, сэһэргэһэр, сорохтор олох да утуйбуттар. Икки өттүнэн бардыбыт. Көннөрү таҥастаах буолан, биһиги сылдьарбытыгар ким да наадыйбат. Дьоннор сирэйдэрин сэмээр кылап-халап көрө-көрө, аргыый аҕай хааман истим. Арай, киһим дьон быыһыгар бу олорор. Төһө да таҥаһа уларыйдар, көрөн тута биллим: сабыс саҥа кыһыҥҥы сонноох, харатыҥы көстүүмүн иһинэн спортивнайдаах, атаҕар тиэриллибит хара хаатыҥкалаах, төбөтүгэр сигиэйкэ бэргэһэтин кыҥнары анньынан уол оҕото!
– Дима, дорообо! Хайа диэки айаннаатыҥ? – табаарыспын көрсүбүттүү үөрэ-көтө дорооболостум.
– Ийэбэр бара сылдьаары. Көрбөтөҕүм да ыраатта, – диэн киһим туох да буолбатаҕын курдук хардарда.
– Көрсүбүччэ, баран бэлиэтиэххэ, – диэн ыҥыран кытыыга таһаардым.
Гриша кэлэн, милииссийэ хоһугар илдьэ бардыбыт. Кэпсэтии быһыытынан баһаар туһунан бастаан тугу да ыйыппатыбыт:
– Дима, ийэҕэр барардыы быһаарыммыккын биһириибит. Ити үчүгэй, хайдах куруук дьоно суох киһи курдук ускул-тэскил сылдьыаҥый, – диибин. Онтон соһуччу:
– Универмагтан ылбыт харчыҥ онно тиийэрэ саарбах. Ийэҥ Иркутскайга олорор дуо? – диэн ыйыттым.
– Иркутскай тыатыгар. Харчы кэтэһэн олорбутум этэ, телеграмма ыыппытым баара…
– Таҥаскын бэркэ саҥардыммыккын.
– Оттон кыһыыта бэрт ээ, кулуупка үөрүү-көтүү, үҥкүү-битии, бэлэх-туһах бөҕөтө. Арай мин эрэ эргэ, кирдээх баҕайы таҥастаах уулуссаҕа торҕон бөрөлүү соҕотоҕун сылдьарым. Дьон миигиттэн туораан ааһаллар. Оттон мин барбах холуочук эрэ этим, Саҥа дьыл буоллаҕа дии! Биирдэ көрбүтүм, универмаг аттынан ааһан иһэрим. Маҕаһыын түннүгүн маһынан тоҕо биэрэн, иһирдьэ киирбитим.
– Уотун тоҕо умаппатаххыный?
– Ону эмиэ билэҕит дуо?
– Чүмэчиҥ сыата муостаҕа тохтубут этэ дии.
– Дьон көрүө диэн, кырдьык, элэктэриичэстибэ уотун умаппатаҕым. Биир кыра хостон чүмэчини булан уматтыбытым.
– Элбэх сиргэ сылдьыбыт суолуҥ суоҕа.
– Ээ, ол хоско туох барыта баара.
– Оттон таҥаскын хаасса аппараатын хоһугар уларыттыбыт этиҥ дии?
– Урут ити маҕаһыыҥҥа сылдьыбыт буолан, хаасса ханна баарын билэрим. Баҕар, харчы баар буолуо диэн, остуол дьааһыктарын көрбүтүм.
– Бэрэдэбиэстэр дьааһыкка бэйэлэрин харчыларын хаалларбыттарын ылбыккын.
– Аҕыйах солкуобай баара. Онон көтөн кэлбитим.
– Сороҕун ханна гынныҥ?
– Манна рестораҥҥа аһаабытым.
– Маҕаһыынтан ханна барбыккыный? – Григорий Григорьевич ыйытыыга холбоһор.
– Туруору таҥнан баран, өссө кыра хостон булан одьукулуоннаммытым уонна кулуупка үнкүүгэ барбытым, – диэн Голованов, туох да буолбатаҕын курдук, барытын кэпсээн биэрдэ.
Кулуупка сылдьан баран, өрүс уҥуор порка тахсыбыт. Ити көрдөрүүттэн ордук, биһиэхэ туох да наадата суоҕа. Киһибитин порт быстах хаайыытыгар кэпсэтэн, сарсыҥҥа диэри хааллардыбыт.
Тута начальникпытыгар эрийдибит. Буруйдаах киһини туппуппут туһунан дакылааттаатым уонна Петрова умайыыга туох да сыһыана суоҕун быһыытынан хаайыыттан босхолуулларыгар көрдөстүм.
– Эн онно кыһаллыма. Кини буруйа элбэх. Кыратык өйдөнө түстүн. Бириэмэтигэр тахсыаҕа, – диэтэ.
Голованов уорууга буруйун толору билиммитэ. Уот чахчы алҕас, сэрэҕэ суохтук чүмэчи уотуттан барбыта дакаастаммыта.
Криминалистика араас түгэниттэн
Буруйу арыйыыга криминалистика биир сүрүн хайысханы ылар. Ол да иһин, институкка үөрэнэ сылдьан, бу салаанан утумнаахтык дьарыктаммытым. Бүлүүгэ үлэлии сылдьан, хаартыска оҥорор хоско, буруйу оҥорооччулартан ылыллыбыт маллары хомуйан криминалистика хоһун оҥорбутум. Манна булт сааларын арааһын хомуйбутум. Ол курдук, 32-н 8 калибрыгар тиийэ булт саалара баара. Буулдьанан эстэр бинтиэпкэлэр, харабыыннар, туоһапкалар араастарын хомуйан, истиэнэҕэ ыйаабытым. Биир ботуруоҥҥа төһө доруобунньук киирэрин көрдөрөр долбуур баара. Итини тэҥэ быһахтар, кастеттар, фотоаппарааттар ууруллубуттара.
Сайын биир сарсыарда сопхуос отделениетын тарбыйах көрөөччүлэрэ үлэлэригэр кэлбиттэрэ: хас да торбос хаан-билик буолан охто сыталлар, хас да байааттаҥныы сылдьаллара үһү. Ол туһунан суһал тыллабыр киирбитэ. Мин дьуһуурунай буолан, ол быһылааҥҥа барсыбатаҕым. Киэһэлик дьоммут туох да түмүгэ суох төннөн кэллилэр. Начальник хоһугар бөлөх ыстаарсайа Алексей Прокопьевич маннык диэн кэпсээтэ:
– Өлбүт тарбыйаҕы бэтэринээринэн эттэттибит. Онно туоһапка буулдьата көһүннэ. Ол гынан баран, туоһапканан буолбакка, атын саанан ыппыттар. Тоҕо диэтэххэ, буулдьатын эрилгэнэ (нареһа) аҕыйах.
Тит Николаевич истэн олордохпутуна ИДьМ-ҥа криминалистика отделыгар эрийдэ. Ону итиччэ эрилгэннээх ханнык эрэ омук бэстилиэтэ баар диэтилэр. Биһиги сэриигэ сылдьыбыт киһи аҕаллаҕа дэстибит. Мунньахтан тахсан иһэн, Алексей Прокопьевичка эттим:
– Оттон «Белка» эрилгэнэ хаһа буолла?
– Ээ, кырдьык да, бэрэбиэркэлээн көрүөх эрэ, – киһим хараҕа сырдаан өрүкүнэйэ түстэ.
Криминалистика хоһуттан «Белканы» ылан, кумахха тахсан ыттыбыт. Эрилгэнин ахсаана чуо сөп түбэстэ. Сарсыныгар баран, буруйдааҕы булан илдьэ киирдилэр. Маҥнай утаа нэһилиэк салайааччылара: «Буруйдаах булуллуохтаах уонна сууттанан хаайыыга олоруохтаах! Тыыннаах тарбыйахтары ытар киһи киһини да ытан кэбиһиэн сөп!» – диэн күүстээх модьуйууну туруорбуттара. Суутун саҕана киниттэн ордук үчүгэй киһи суох буолбута, барыта алҕас тахсыбыт аатырбыта. Кэлин истибиппит салайааччыларбыт уруулара буолан биэрбит этэ. Суут саалатыттан босхоломмута, кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубута.
Буруйу арыйыыга техника тэрилин мэлдьи туттарбыт. Ордук магнитофоҥҥа суруйууну. Буруйданааччылар көрдөрүүлэрин суукка тиийэн, ардыгар уларытан бутууру таһаараллара. Ол иһин ордук ыарахан, иһэ хараҥа дьыалаларга силиэдэбэтэллэр бастакы доппуруоска, сирэй көрүһүннэриигэ магнитофону сөбүлээн тутталлара. Быһылаан буолбут сирин көрүүгэ тарбах суолун аналлаах пленкаҕа устан уорбаланар дьон киэнин кытта тэҥнээн көрөрбүт. Массыына, киһи атаҕын суолун гиипсэнэн кутан дакаастабыл да быһыытынан туттарбыт.
Биирдэ уончалаах уол хаста да уоран эрэйдээбитэ.
Уорарын ааһан туттаран туран мэлдьэһэрэ, буруйун ончу билиммэтэ. Алексей Прокопьевичтыын сүбэлэһэн баран, ультрофиолетовай лаампаны туттан, «детектор лжи» диэн ааттаан оҥордубут. Ыраас кумааҕыга биир өттүгэр «сымыйалыыр», иккис өттүгэр «кырдьыгы этэр» диэн көстүбэт харандааһынан суруйдубут. Алексей Прокопьевич уоруйахтары утары саҥа техниканы оҥорбуттарын туһунан бэрт үчүгэйдик оҕоҕо тиийэр гына кэпсээтэ уонна уоруйах уолтан биллэр соҕус боппуруоһу ыйытта. Мин детекторбын холбоотум, «кырдьыгы этэр» диэн уол эппиэтигэр кини сөбүлэстэ. Онтон уоруу буолбут сирин диэки ыйытыыбытын чугаһаттыбыт. Киһибит билиммэт. Детекторбыт «сымыйалыыр» диэн көрдөрдө. Итинник төттөрү-таары хачайдаан, буруйун син билиннэрбиппит. Бу аҕыйах хонуктааҕыта «Якутск вечерний» диэн хаһыаты көрө олорон билбитим, биһиги оҥоро сатаабыт детекторбытын 1999 сыллаахха оҥорбуттар эбит. Дьону үөрэтэн, Дьокуускайга уонна Нерюнгригэ саҥа туттан эрэллэр үһү. Бу «Эпос» диэн ааттаах полиграф эбит. Көмпүүтэртэн уонна сүрэххин уһулар дааччыктартан турар үһү. Маннык тэрили албынныыр ыарахан дииллэр. Ол эрэн көрдөрүүтэ дакаастабыл быһыытынан сыаналаммат эбит.
Холуобунай ирдэбил иниспиэктэрин үлэтэ ирдээн иһэр булчут ыты санатар. Ол эрэн буруйдаахтар бары кус-куобах курдук сытан биэрбэттэр. Биирдэ өрөбүлбэр милииссийэҕэ таарыйдым. Киирээппин кытта дьуһуурунай көмөлөһөөччүтэ Н.С. Григорьев:
– Бу эппиэт дьуһуурунай Иван Григорьевиһы кытта биир сиргэ баран кэлиҥ эрэ. Бөтүрүөп уола дьиэтигэр арыгылаан баппатах, – диэтэ.
Иван Григорьевич матасыыкылыгар олоро биэрээт, аадырыспытыгар көтүтэн тиийдибит. Дьиэ иһигэр киирбиппит, иһит-хомуос ыскааба сууллан муостаҕа сытар. Эр киһи орто холуочук айдаара сылдьар. Ону намыраттыбыт, Иван Григорьевич дьахтартан сайабылыанньа суруйтара олордо. Мин аан аттыгар киһибин манаан турдум. Бөтүрүөп улахан тугу да оҥорботор, арыгылыыра иһиллэрэ. Киһим таһырдьа тахсаары ааҥҥа кэллэ:
– Ииктээри гынабын, – диэтэ. Иван Григорьевичка этэн баран киһибин кытта таһырдьа таҕыстым. Дьиэ таһыгар тэпилииссэ турара. Киһим ол кэннигэр киирэн хаалла. Аан аттыгар кэтэһэн турдум. Дьиэ олбуордаах, ханна да барбат ини дии санаатым. Чочумча буолаат, киһим саа тутуурдаах, биир батарантаас кыбыныылаах бу тахсан кэллэ. Ол бириэмэҕэ Иван Григорьевич дьиэ иһиттэн бүтэн таҕыста. Киһибит саатын уоһун биһиги диэки туһаайбытынан утары кэлэн:
– Ытаттаан кэбиһиэм! Хамсаамаҥ! Гириинньэ да уола буол! – диэн Иван Григорьевичка саана-саана олбуор аанын кэннинэн аһан тахсан барда.
Уулуссаҕа тахсан кэннин эрэ көрөн хааллыбыт. Иван Григорьевич:
– Саата баран ылыахха! Хайаан да туттахха табыллар, – диэт, матасыыкылын үрдүгэр түстэ. Дьуһуурунай чааска тиийэн кэпсээбиппитигэр:
– Ханна да барыа суоҕа. Киһини ыппат киһи, сарсыарда тутуохпут, – диэн Иван Степанович оргууй аҕай унаарытта.
Иван Григорьевич, сибилигин тиийээт тута охсор төһө да баҕалааҕын иһин, кырдьаҕас киһи тылын ылынна. Сарсыарда өйдөммүтүн кэннэ, дьон утуйа сыттахтарына, аймахтарыттан аҕалан, бытархай күлүгээннээһиҥҥэ дьыалалаабыттар этэ.
Күһүн кус көҥүллэниэн аҕай иннинэ браконьердааһыны утары үлэлииргэ дьону аттарыы буолла. Миигин кытта биһиги суоппарбыт Константинов Коля барсар буолла. Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, Дьокуускайдыыр суолунан бардыбыт. Өкүндүгэ бииргэ үлэлээбит табаарыспытын В.Н. Трофимовы уһугуннара тиийдибит. Чэй иһэн баран айан суолугар тахсан турдубут. Арай аҕыс миэстэлээх ГАЗ-ик Дьокуускай диэкиттэн иһэр. Биһиги тохтотон, суоппартан докумуонун көрдөөтүбүт. Массыына иһигэр дьон толору олороро көстөр. Коля массыынаны эргийэ барда:
– Хайа, бу тугуй? Браконьердыы сылдьар эбиккит буолбат дуо?! – диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ.
Онно эргийэ тиийбитим – массыына иһигэр саа, кус бөҕөтө. Дьоммут тугу да саҥарбаттар. Саалары хомуйан, бэйэбит массыынабытыгар уктубут. Мин кинилэр массыыналарыгар олорсон, милииссийэҕэ тиийдибит. Онно тоҕус киһини боротокуоллаан, тоҕус сааны уонна 70-ча куһу, биир хомуллар кыра тыыны тутан, булчуттар тэрилтэлэригэр илдьэн биэрдибит. Биирдии улахан көҕөнү махтал быһыытынан биһиэхэ туттартаан ыыттылар. Дьолбутугар, браконьердар арыгылара эрдэ бүтэн, ол күн өйдөөх биһиэхэ түбэспиттэрэ. Ол иһин туох да утарсыыны оҥорботохторо. Арай итирик буоллуннар…
Чернышевскай бөһүөлэккэ өлөрүү буолбутугар түүн кэлэн, буруйдаах гарааска киирэн, биһигини саалаах кэтэһэн олорорун билбиппит. Чуҥнаан баран, кими да онно чугаһаппакка кэтэһэ түспүппүт. Аан быыһынан көрөн, утуйбутун кэннэ киирэн тыраахтар хабыынатыттан туох да эрэйэ суох туппуппут. Өскөтүн итирик, милииссийэлэри кытта ытыалаһыам, таах бэриниэм суоҕа диир киһини сонно тута сатаабыппыт буоллар, туох тахсыа эбитэ буолла?..
Биирдэ оттомо суохпар милииссийэ бэтэрээнин Гаврил Алексеевич Варвариковы улаханнык өһүргэтэн турардаахпын. Биһиги, эдэр үлэһиттэр, ол онтон үйэ-саас тухары өйдүүр үөрэҕи ылбыппыт. Оччолорго милииссийэҕэ саҥа үлэлээн эрэр эдэр киһи этим. Олоххо билбэтим-көрбөтүм ханна барыай? Санаабар барыта кыраттан, киһи улахаҥҥа уурбат түгэниттэн саҕаламмыта.
Быһылаан буолбут сирин көрөн, чинчийэн кэлэн баран киэһэ личнэй састаап иннигэр тугу көрбүппүн, тугу сабаҕалыырбын, туохтан бастаан саҕалыахха сөбүн дакылааттаатым. Кыра массыынанан сылдьыбыттар, суоллара хаарга чуолкайдык көстө сытар. Тит Николаевич сылааһына бу массыынаны көрдүүргэ хамаанда биэрдэ. Отделтан тахсан истэхпитинэ, уоппускаҕа сылдьар милииссийэ старшината Варвариков сулууспаҕа илдьэ сылдьар массыыната кэлэн гарааска киирдэ.
– Уолаттар, таарыччы көрөн ааһыаҕыҥ эрэ, көлүөһэ хайдах быһыылааҕын көрдөрүөм, – диэт өссө аана сабылла илик гарааска кэллибит. – Көрүҥ эрэ, бу адьас атын ойуулаах протектор. Оттон бу хаҥас көлүөһэни көрүҥ эрэ, ойуута оруобуна иннинээҕи уҥа көлүөһэ киэнин курдук. Иннинээҕи көлүөһэлэр ойуулара мантан атыттар, уруһуйдаабытым курдук буолуохтаахтар. Чэ, бардыбыт, – диэтибит. Тэрилтэ гараастарын уһун түүнү быһа бэрэбиэркэлээбиппит.
Сарсыарда үлэлии олордохпуна, Тит Николаевич хоһугар ыҥыртаран ылла. Саҥата суох икки тэтэрээт лииһигэр иннигэр, кэннигэр толору суруллубут суругу куду анньан биэрдэ. Эмиэ туох эрэ буоллаҕа диэн билсэн бардым. Ааҕан иһэн, кэннин көрбүтүм, Варвариков начальник аатыгар суруйбут араапара эбит. Соһуйуу бөҕөнү соһуйдум:
– Мин манна туох да буруйум суох. Туох диэммин Гаврил Алексеевиһы уорбалыы сылдьыамый? Сүрэ да бэрт. Көннөрү милииссийэ массыынатыгар протектор ойуутун уолаттарга көрдөрөн, быһааран ааспытым. Тылынан истэр биир, илэ көрөр туһунан буоллаҕа дии, – диэн кытыга суохтук тутуннум.
– Уорбалаатыҥ диэбэппин, дьалаҕай сыһыаҥҥынан кырдьаҕас киһини кыыһырдыбыккын. Бу суругу таах хаалларар табыллыбат. Эписиэрдэр чиэстэрин көрөр суукка ыытабын.
Ити кэнниттэн кырдьаҕас милииссийэ үлэһиттэрэ кыттыылаах суут буолбута. Сууту баһаарынай иниспиэксийэ начальнига, эписиэрдэр сууттарын бэрэссэдээтэлэ К.А. Акимов ыыппыта. Суут иннинэ эдэр уолаттар миигин көмүскүүр, буруйа суох киһини таах да дьүүлгэ таһаараллар диэн киирсэр санаалаах ленинскэй хоско киирбиттэрэ. Ол эрэн тылы маҥнайгыттан кырдьаҕастар ылбыттара. Кинилэр ыллыктаах тылларын кэнниттэн буруйум арылыс гына түспүтэ. Бу кэлин өйдөөтөххө, олох да көстөн турар дьыала эбит – саастаах дьоҥҥо сайаҕас сыһыан, убаастабыл, сиэрдээхтик туттуу ирдэнэр. Итини тула киэҥ кэпсэтии тахсыбыта. Гаврил Алексеевиһы кытта гарааска атын киһи баарыгар биһиги олох да санаабытын уурбатахпыт. Ол киһи хараҕар уорбалыыр курдук көһүннэхпит буолуо. Эрдэтинэ сэрэтии, туох да кэпсэтии суоҕа. Эдэр дьон ууну омурдубуттуу саҥата-иҥэтэ суох барбыттара, эрдэ өрүкүнэйбиппит тохтообута. Сэрэтии биэрбиттэрэ. Онно сөрү-сөп буолбутум. Табаарыстарым үөрэҕэ олоҕум устата хаалбыта. Кэлин бэйэм начальник буолан баран, ити боппуруоска элбэхтик эргиллибитим.
Араас быһылаан сөп буола-буола тахсара. Ол быыһыгар киһи күлүөх да курдук түгэннэрэ баар буолааччы. Күһүн биирдэ исполком бэрэссэдээтэлэ А.Е. Старостин Хара Алдантан эрийдэ:
– Хаандыга диэкиттэн өрүһү батан сатыы нуучча киһитэ иһэр үһү. Кыра ботуоҥка сүгэһэрдээх уонна харабыыннаах дииллэр. Ону булчут Самсонов кыра сиэнэ кыыс көрбүт уонна «эһээ курдук саалаах диэбит» диэн ыксаллаах быһыыны-майгыны үөскэттэ. Ити кэмҥэ, кырдьык да, Хаандыгаттан хаайыылаах күрээн туттарбакка сылдьара. Ол иһин, кини сырыттаҕа диэн түргэнник тутар-хабар бөлөх уолаттарын хомуйа охсоот, Хара Алданнаабыппыт.
Олохтоох былааһы көрсөн, киһибитин хайдах, ханна тутарбытын сүбэлэстибит. Тыынан барыаҕы, ыраахтан көрөн, саһан эрэйдиэн сөбө. Ол иһин аара тоһуйарга быһаардыбыт. Кэтэһэргэ тоҕоостоох сир баар эбит. Суоттааһын быһыытынан сарсын киэһэ ол сиргэ тиийэн кэлиэхтээх. Сарсыарда милииссийэ уолаттары кэтэһиэхтээх сирдэригэр илдьэн түһэртээтибит. Кырдьык да, олус табыгастаах сир эбит. Биир өттө өрүс, иккис өттө үрдүк быраан. Өрүс сүнньүнэн иһэр киһи ити тоһууру хайдах да мүччү түспэт сирэ.
Мин чахчы кытылынан киһи иһэрин чопчулуохпун баҕаран, мотуордаах тыыга олорсон өрө уһуннум. Син балай да айаннаатыбыт, киһи баара көстүбэт. Суол-иис көрөөрү, ыраахтан иһэр дьон быһыытынан, кытылга «сынньана» тахса сырыттыбыт. Кумахха эргэ саппыкылаах соҕотох киһи суола аллара диэки ааспыта чуолкайдык көстө сытара. Биһиги төннөн, дьоммутугар тиийэн, сатыы киһи чахчы иһэрин кэпсээтибит уонна бүтэһик төгүлүн ыйыы-кэрдии биэрэн баран ааһа турдубут.
Киэһэ сэбиэт хонтуоратыгар кэтэһэн олордохпутуна, аптамааттаах, түөс куйахтаах уолаттар киирэн кэллилэр. Биир бытыктаах, орто уҥуохтаах, бэрт мөкү таҥастаах, кыракый сүгэһэр оҕолоох нуучча киһитин аҕалбыттар. Онно ыйыталаһан билбиппит, Хаандыгаҕа ону-маны үлэлээн баран, сөп буолан, сирэйин хоту балыктаан аһыы-аһыы айаннаан иһэр көччүр киһи эбит. Сиэбиттэн докумуонун ылан көрдөрдө. Хаандыга милииссийэтин кытта сибээстэһэ сырыттым, киһи тордуохтаһара туох да суох буолан биэрдэ. Ханнааҕы сэбэ кэлиэй, ботуоҥкатын сүгэн иһэр маһын оҕо харабыыҥҥа холуйан эппит буолуон сөп. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Егорович туох идэлээҕин иҥэн-тоҥон ыйыталаста. Онно билбиппит, хачыгаар, оһохчут идэлээх, маһы да мастыыр, «Дружбаны» да бэркэ билэр киһи буолан биэрдэ. «Күрүөйэхпит» манна хаалан үлэлиэх буолан, тылын ылан, биһиги кэлбит сорукпутун сиппит дьон быһыытынан дьиэлээбиппит. Отой хойукка диэри үлэһит киһини булан биэрбиккит диэн, Харалар махталлара улахан этэ.
Дьахтар суола
Дьуһуурунайдыы олоробун. Бүлүү куоратын биир ойдом турар дьиэтиттэн уоруу буолбутун туһунан дьиэлээх Слепцова эрийэн биллэрдэ. Кэтэс диэн баран, онно тиийдим. Хаһаайка, сайын буолан, тиэргэҥҥэ көрүстэ. Туох буолбутун туоһуластым. Хас да сыаналаах малы уорбуттар. Кэрэһиттэри булан, көрүү боротокуолун суруйбутунан бардым.
Дьыала ис хоһооно маннык эбит. Дьиэлэрин муостатын кырааскалаан, малларын биир хоско хатаан баран, икки хонуктааҕыта урууларыгар баран хоммуттар. Бүгүн эрэ, муоста кырааската төһө куурбутун көрөөрү, хаһаайка уоруу буолбутун билбит. Кими да уорбалаабат. Киһи хараҕар чуо быраҕыллар атах суола муостаҕа хаалбыт. Уоруйах күүлэҕэ кыракый бааҥкаҕа дьиэлээхтэр оһохторун оппуохалаабыт бороһуоктарын тобоҕо турбутун хараҥаҕа көрбөккө тоҕо тэбэн, үрдүгэр үктээн дьиэҕэ ааспыт. Суолуттан көрдөххө, дьахтар эрэһиинэ саппыкытын суолугар майгынныыр. Кырааскаламмыт муостаҕа суола чуолкайдык көстөр. Ити суолу анал пленканан түһэрэн ыллым. Уоруон сөптөөх дьону бэрэбиэркэлээн көрдүбүт да мэлийдибит. Буруйдаах көстүбэтэ. Күн-дьыл ааһан истэ.
Арай биир күн туохха эрэ наадыйан силиэстийэ хоһугар киирдим. Ыстаарсай силиэдэбэтэл П.В. Павлов эдэр уолу доппуруостуу олорор. Уол атаҕар кылгас дьахтар эрэһиинэ саппыкытын кэтэн олорор. Атаҕын көтөхтөрөн, саппыкытын уллуҥаҕын ойуутун көрдүм – Слепцова дьиэтин муостатыгар хаалбыт суолга олус майгынныыр. Прокопий Васильевичтан, бүттэҕинэ, уолу илдьэ мин хоспор киирэ сылдьарыгар көрдөстүм. Сотору киирэн кэллилэр. Пленкаҕа уһуллубут суолу кытта саппыкытын ойуутун тэҥнээн көрдүбүт. Үүт-үкчү сөп түбэстэ! Салгыы эрийэн, ити күн уоруллубут маллары уол олорор дьиэтин үрдүттэн Прокопий Васильевичтыын баран боротокуоллаан ыллыбыт. Эмсэҕэлээччини ыҥыран, малларын көрдөрдүбүт. Барыта, хата, баар эбит. Буруйдаах киһи көстүбэккэ, тохтоон сытар дьыала, саҥа сүүрээннэннэ. Бытархай күлүгээнистибэҕэ 15 сууккаҕа олорор киһибит, ыстатыйа эбинэн, үргүлдьү атын сиргэ суруогун матайдыы барар буолла.
Итэҕэйии
Бүлүүгэ үлэлээбитим сыл эрэ буолла. Ийэбиниин Марфа Гаврильевналыын Грабовскай уулуссаҕа икки квартиралаах дьиэҕэ олоробут. Тит Николаевич квартира бэрдэрэн, биһиги абыранныбыт. Чааһынай ыал дьиэтин курдук тиэргэннээх, оҕуруоттаах. Ыалларбыт Козловтар диэн нуучча ыала. Аҕалара Ньукулай сибээскэ үлэлиир. Ийэлэрэ Ольга дьиэтин көрөр-истэр. Кыыстара Валя оскуолаҕа үөрэнэр.
Биирдэ Краснодарскай уобалас Армавир диэн куоратыттан телеграмма кэллэ: «Задержать гражданку Масалову Валентину Андреевну (төрөөбүт сыла, сирэ ыйыллыбыт) зпт прописанную Кызыл Сыре тчк Арест имеется» диэн ис хоһоонноох. Тит Николаевич ону толотторууну бэйэтин оперативнай үлэҕэ солбуйааччытыгар В.Д. Кириллиҥҥэ сүктэрбит. Василий Дмитриевич Масалованы туттара миигин ыытта.
Пааспар остуолуттан ханна олорорун, ханна үлэлиирин сурунан ыллым. Таарыйа барар массыынаны булан Кыһыл Сыырдаатым. Үлэлиир сиригэр быһа тиийдим. Гааһы көрдүүр тэрилтэҕэ сэкирэтээрдиир эбит этэ. Бу туох эрэ ыарахан буруйу оҥорбут, дьонтон саһа сылдьар дьахтар мин туҥуй санаабар модороон көрүҥнээх, сүүрэлии сылдьар албын харахтаах эҥин буолуохтааҕа. Ол эрэн олох атын сирэйдээх-харахтаах киһи олороро. Санныгар түһэ сылдьар хараҥатыҥы кугас баттахтаах, тупсаҕай көрүҥнээх, сөбүгэр толору эттээх, орто уҥуохтаах эдэр дьахтар көрбөтөх киһитин көрөн:
– Кимиэхэ кэллиҥ, туох наадалааххын? – диэн бэрт эйэҕэс куолаһынан ис киирбэх киэҥ харахтарынан утары көрөн олорон ыйытта.
– Мин милииссийэттэн сылдьабын. Эйигин дойдугуттан көрдүүллэр, бэйэҥ да сэрэйэр инигин? Быһатын эттэххэ, эйиэхэ кэллим, – диэн, онно-манна муннарбакка, кэлбит сорукпун көнөтүнэн билиһиннэрдим.
– Уой, мин онно туох да буруйум суох ээ. Уонна ханна да саһа сатаабатаҕым. Манна кэлээт пропискаламмытым.
– Ити барыта үчүгэй, биһиги ону билэбит. Ол эрэн, миигин кытта барсан дьыалаҕын быһаарыстаххына табыллар.
– Хайдах ыллым да барыамый? Кэргэннээхпин, оҕолоохпун.
– Уоппускаҥ суотугар көҥүллэтэн күннэ ыл. Кэргэҥҥин, оҕоҕун бөһүөлэктээҕи милииссийэҕэ ыҥыр. Биирдэ аһыыр өйүөтэ уонна уларыттар таҥаста аҕаллын, – диэн ханна да ыыппаппын биллэрдим.
Масалова боппуруостарын суһаллык быһаарсан бүппүтүн кэннэ милииссийэҕэ бардыбыт. Дьоно кэлэн атаардылар. Дьокуускайтан суһал сырыылаах теплоход кэмигэр кэлэн Бүлүүлээтибит. Аара, таах иһиэхтээҕэр, туохха түбэспитин туһунан ыйыталастым. Ону кини маннык диэн кэпсээтэ.
Биир балай да тэрилтэҕэ кассирынан үлэлээбит. Тойоно сотору-сотору, туох да докумуона суох кэлин биэриэм диэн, харчы көрдөөн ылар эбит. Сокуоннайа суох биэрэрин Масалова өйдүүр эрээри, начальник этиититтэн тахсыбатах. Ол эрээри, сэрэхэдийэн, араспыыска суруйтаран баран биэрэр эбит. Эмискэ бэрэбиэркэ кэлэн, итэҕэстэрин булан ылбыт. Иккиэннэрин харчыны сиэбиккит диэн хаайбыттар. Харчы биэрбит араспыыскалара баар буолан кинини босхолообуттар уонна итээбит харчыны төлөһөргө быһаарбыттар. Харчылара суох буолан, элбэх хамнастаах сиргэ биһиэхэ үлэлии кэлбиттэр. Кини бу билигин үөскээбит быһыыны ыйыталаста:
– Дьэ, Бүлүүгэ тиийэн, миигин хайыыгытый?
– Хайыахпытый, хаайыахпыт буоллаҕа дии, – кыккыта суох, ыйыппытын курдук, эппиэттээтим.
– Хайдах уоруйах киһи курдук хааллан олоруомуй?
– Хаалларгын ааһан, анарааттан кэлэн, дойдугар илдьиэхтэригэр диэри биһиэхэ олоруоҥ.
– Өссө тутуллан дойдубар барабын дуо?! – ыксаабыт куолас иһилиннэ.
– Дьыала оҥоһуллубут сиригэр хаһан баҕарар быһаарыллар. Ый аҥаарынан, түргэтээтэҕинэ, уонча хонугунан, этап кэлиэҕэ. Уопсайынан, ый курдугунан дьиэҕэр тиийиэҕиҥ, – диэн быһаарабын.
– Эчи, уһунун! Тиийиэхпэр диэри сүүрбэччэ сыл кырдьар буоллаҕым дии… – киһи сэҥээрбэт суолун истэн ытамньыйда, олус харааһынна.
Мин этап айанын эрэйин-саатын туһунан толкуйдуубун, оттон кини букатын да атыны саныыр эбит.
Кырдьык да, оннук буолара чахчы. Биһиги систиэмэбит хамсыыра налыччы буолуо. Кэпсэтии үгэнигэр буолан, куоракка тиийбиппитин өйдөөмүнэ хааллым. Милииссийэҕэ кэлэн, наадалаах докумуоннары толорон, дьуһуурунайга Масалованы туттардым. Дьахтар дьуһуурунай биэрбит аһылыгын хайыһан да көрбөтө.
Василий Дмитриевичкэ сырыым туһунан дакылааттаатым. Хайдах да бу эдэр нуучча дьахтарыгар тугунан эмэ көмөлөһөргө бигэ сананным. Сүүрбэ да сыл кырдьыбатар, өскөтүн этэригэр дылы төрүт да буруйа суох буоллаҕына, суолга халтайга эрэйдэниэ, санаата алдьаныа турдаҕа. Бу дьыалаҕа Масалованы тутан кэлбит киһи быһыытынан кыттыгастаах курдук сананным. Сааттаахтык тутуллан тиийэн босхолонон хааллаҕына, биһиги туспутунан туох өйдөбүл хаалыай?
– Василий Дмитриевич, Масалова тылыттан-өһүттэн иһиттэххэ, отой да буруйа суох быһыылаах. Ыытан кэбистэхпитинэ хайдах буолуой, баран, бэйэтэ быһаарыстын ээ, – диэн бэйэм санаабын быктардым.
– Хайдах буолбут киһигиний?! Ол буруйдаах киһи тылын итэҕэйэҕин дуо? Хаайыыттан куотаары тугу баҕарар лахсыйыахтара. Чуолкайдык эппиттэр буолбат дуо, тутуҥ, хаайыҥ диэн. Сойуус үрдүнэн итинник телеграммалары толорбокко оннук-маннык толкуйдуу сылдьар буоллахпытына буруйу оҥорууну кытта хайдах охсуһабыт?! Ити санааҕын бырах. Хата, тутуллубутун туһунан тахсан телеграммата оҕус, хаалларын туһунан уурааҕы ыыта оҕустуннар. Бүттүбүт, табаарыс младшай лейтенант.
Мин итинник диэхтээҕин эрдэттэн сэрэйэр этим. Кини бэйэтэ кытаанах майгылааҕын таһынан олохтоммут сокуону тутуһарын дуоһунаһа да эрэйэн эрдэҕэ. Телеграмма биэрэ охсубатым. Начальникпар Тит Николаевичка тахсан, Масалованы туппутум туһунан сиһилии кэпсээтим.
– Тит Николаевич, кэлэн иһэн, Масалованы кытта туох буруйу оҥорбутун туһунан ыйыталастым. Мин санаабар, киһи хаайыах буруйун оҥорботох курдук. Ону ааһан быйыл дьахтар сыла. Оскуолаҕа киирэ илик саастаах кыыстаах. Хайдаҕын да иһин, хаайыыттан босхолуохтара.
– Бу киһи албакаат буолан бүппүккүн дии. Эдэр киһи, кыраһыабай дьахтары көрөн, сүрэҕиҥ уйулҕата хамсаабыт дуу? Чэ, ити мин дьээбэрэн эттим. Чахчы, эн интуицияҥ итинник эппит буоллаҕына, оттон биһиги үлэбитигэр курдаттыы таайыы, сэрэйии кырата суох миэстэни ылар, маннык гыныахха. Почтаҕа баран, телеграмма ыыппыт дьону кытта кэпсэт. Масалова туох буруйу оҥорбутун туоһулас. Онтон быһаарыахпыт, – диэн түмүктээтэ.
Бэйэбин босхолоппут курдук сананан, почтаҕа тэбинним. Армавиры кытта сибээс, сакаастаатахха, биир нэдиэлэнэн бэриллиэ диэтилэр. Эчи, уһунун. Тугу да ситиспэккэ төнүннүм. Үлэ кэннэ дьиэбэр тиийэн, ийэбэр алаадьы оҥортордум. Киэһэ кэлэн, дьуһуурунайынан Масаловаҕа бэрдэрдим.
Сарсыныгар Тит Николаевичка киирбиппэр ыксаама, кэтэһиэххэ диэтэ. Мин ыксыырым сүр, күнүн аайы кинини кытта ньээҥкэлэһэр бириэмэм суох:
– Масалова манна олорбот диэн телеграммата охсуохха уонна бэйэтин ыытан кэбиһиэххэ, баран быһаарыстын ээ, – диэн этии киллэрдим.
– Дьэ, ыксал киһигин, доҕор, – Тит Николаевич тохтуу түһэн толкуйдаата. – Кэргэнин ыҥыр уонна Армавирга диэри билиэттэ ылларан, сөмөлүөккэ киллэрэн ыыт. Уонна дойдутугар барбыт диэн телеграммата оҕус, – диэн мин этиибэр сөбүлэһэн, дьаһал биэрдэ.
Масалованы хаайыыттан таһааран, кэргэнигэр эрийтэрдим. Кэргэнэ киэһэ кыыһын кытта кэллилэр. Авиапорду кытта кэпсэтэн, Дьокуускайынан Армавирга диэри аһаҕас күннээх билиэт ыллаттардым. Нөҥүө сарсыардатыгар босхолоон, Тойон Хонууга таһааран Дьокуускайдаттым. Василий Дмитриевич ону билэн, сэттэбин ыла сыста:
– Туох эмит буоллаҕына, эн эппиэттиэҥ! – диэн кытаанахтык сэрэттэ.
Дьэ, ол курдук, мин Масалованы итэҕэйэн, оттон начальнигым миэхэ эрэнэн, итинник судургута суох быһаарыыны ылынан турардаахпыт.
Күннэр ааһан истилэр. Иккиэйэх холуобунай ирдэбил иниспиэктэригэр дьыала элбэх, оройуон киэҥ.
Биир сарсыарда тыаҕа командировкаҕа бараары, уҥуор тахсан, сөмөлүөт көтөрүн күүтэ сырыттым. Ол бириэмэҕэ Дьокуускайтан сөмөлүөт кэлэн түстэ. Дьон тахсыбытыгар көрбүтүм, арай кинилэр быыстарынан Масалова иһэр эбит. Мин турарбын көрөөт, үөрэ-көтө кэлэн дорооболосто. Тохтоло суох, табыллан сылдьыбытын туһунан кэпсээн ыһан-тоҕон кэбистэ. Кини дьыалатын суукка тириэрдибэккэ саппыттар, оттон тойонун хаайбыттар. Туох да эрэйэ суох, дьыалатын быһаарсан, биһиэхэ махтала улахан. Регистрация саҕаланан, мин барыахтаах сирбэр көттүм.
Сайын ааһан күһүн буолла. Түбүк бөҕө буола сырыттахпына:
– Эйиэхэ дьон кэллэ, – диэн дьуһуурунай биллэрдэ. Тиийбитим, Масалова кыыһын уонна биир билбэт киһибин кытта турара. Валентина Андреевнаны хоспор киллэрэн сэһэргэһэ түстүм. Билбэт киһим саҥа кэргэнэ эбит. Армавирга сырыттаҕына, эрэ ыала дьахтары кытта бэртии буолбуттар. Онтон сылтаан, атырдьах салаатыныы арахсыбыттар. Самодеятельноска кытта сылдьан, байааҥҥа оонньуур киһиэхэ кэргэн тахсыбыт. Бу хоту үлэлии баран иһэллэр эбит.
Валентина Андреевна ити кылгас кэмҥэ милииссийэ туһунан санаата тосту уларыйбытын уонна ол санаатын үйэ-саас тухары илдьэ сылдьыан туһунан бэрт үгүс үтүө тылы эппитэ.
Флигель
Холуобунай ирдэбил үлэтэ киэҥ уонна, саҥатык үлэлии сылдьар буолан, билбэтим-көрбөтүм элбэх. Күннээҕи түбүктэн ордон, тохтотуллан көрдөбүлгэ сылдьар дьон дьыалаларынан олохтоохтук дьарыктаныаҕы бириэмэ да тиийбэт курдуга. Ол да буоллар, сөп буола-буола ылан үөрэтэрим, өссө тугу гыныахха диэн толкуйтан тиийбэтин ситэрэн-хоторон биэрэрим.
Мин иннибэр аҕыйах лиистээх Шебетовскай диэн нуучча уолун көрдүүр дьыала сытар. Кини Кыһыл Сыырга үлэлии сылдьан, мин өссө кэлиэм инниттэн ыарахан холуобунай дьыаланы оҥорон баран туттарбакка күрээн сылдьара. Ханна баара биллибэт буолан, Сойуус үрдүнэн көрдөнөрө. Төрөөбүт сиригэр милииссийэҕэ тиийэ сырытта дуо диэн сурук ыыттым уонна төрөппүттэрин туоһуластым. Син балай эмэ буолан баран хоруй кэллэ, ийэтэ дойдутугар олорор эбит. Борокуруортан көҥүл ылан, Шебетовскай ийэтигэр уолугар суругар хааччахтааһын миэрэтин тутуннум.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614100?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Май Прокопьевич Емельянов
Кинигэҕэ ааптар олоҕун сүрүн хайысхатынан буолбут милииссийэ уустук үлэтин түгэннэрин, ону тэҥэ саха киһитин кутун-сүрүн туппут булт абылаҥнаах сырыыларын уустаан-ураннаан сэһэргиир. Киһи олоҕо дьикти-дьиибэ көстүү, таайыллыбатах араас абылаҥ таҥылларын итэҕэтэр.
Емельянов Май Прокопьевич
Буулдьа суола
Быһылааннаах сырыылар, мүччүргэннээх түгэннэр
Түспэтэх чааскы
Милииссийэҕэ оҕо хоһун иниспиэктэринэн быйыл сааскыттан саҥа үлэлээн эрэбин. Күһүн биир сарсыарда үлэбэр эрдэ кэлбиппэр холуобунай ирдэбил уолаттара миигин ыҥыран ыллылар. Оччолорго оҕо хоһо кинилэргэ баара.
– Аэропорт үлэһиттэрин оҕолоро сылдьар саадтарын буфетыгар бөлүүн киирэ сылдьыбыттар. Биһиги бара сырыттыбыт. Түннүгүнэн киирбиттэр. Таһырдьа түннүк анныгар оҕолор суоллара элбэх. Онон эһиги килиэпкитин былдьаһар отой былааммыт суох, бэйэбит да киэнэ сөп оҥортуох курдук. Баран дьарыктаныҥ, – диэн дьаһайдылар. Ыстаарсайбын Речкунованы кэтэспэккэ эрээри, онно бардым.
Түүн кыратык кыраһалаабыт этэ. Мин сатыы тиийиэхпэр диэри күн сардаҥалара, сир да сылаас буоллаҕа, сиигин эрэ хаалларбыттар. Тас түннүгү ылан сиргэ уурбуттар. Ис түннүк, таһырдьаттан көрдөххө, хаҥас өттө иһирдьэ анньыллан, кыратык аһаҕас турара. Түннүк аттыгар туох да суола-ииһэ хаалбатах, мал-сал баара көстүбэт.
Уоруйах туох эмит суолу хайаан да хаалларыахтааҕын чопчу билэрим. Ону булуохха эрэ наадата. Түннүгүнэн тахсарыгар таҥаһын тоһоҕоҕо таарыйбыт, өстүөкүлэҕэ тарбаҕын суолун хаалларбыт буолуохтаах. Түннүк аттыгар ыксалга ону-маны умнуон, алҕаска тугу эмэ түһэриэн да сөбө. Кичэйэн көрдүм да, тугу да булбатым. Тарбах суола баара көстүбэт, арааһа, чараас үтүлүктээх «үлэлээбиттэр» быһыылаах.
Буфет оҕо саадын иһигэр баара. Саад оҕо саҥатынан туолбут этэ. Буфет аана сабыылаах, ыйанар күлүүһүнэн хатанан турара. Буфетчицаны ыҥыттардым. Ол бириэмэҕэ кэрэһиттэри буллум. Төрөлкөй нуучча дьахтара тиийэн кэллэ:
– Ити оҕолор миигин ночоокко тэбэр буоллулар, – дьахтарым оҕолору буруйдаабытынан кэллэ.
– Оҕолор киирэ сылдьыбыттарын ити эн хантан биллиҥ? – диэн интэриэһиргээтим.
– Саад үлэһиттэрэ кэпсээтилэр. Сарсыарда кэлбиттэрэ, түннүк анныгар оҕолор суоллара элбэҕэ үһү. Кинилэр милииссийэҕэ тыллаабыттар. Эһиги дьоҥҥут хаарга оҕолор суолларын көрбүттэр үһү. Тутатына кэлбитиҥ буоллар, бэйэҥ да көрөн итэҕэйиэ этиҥ.
– Уонна өссө кимиэхэ күлүүс тыла баарый? – бэйэбитин буруйдуох курдук тылласпытын иһин быһа түһэн ыйыттым.
– Суох, миэхэ эрэ баар. Ол күлүүс тыла туохха нааданый, түннүгүнэн киирбиттэрэ көстөн турар буолбат дуо?
– Бэрээдэгэ оннук. Кэрэһиттэр кэлэн чугастан күлүүһү көрүҥ эрэ, – хас да буолан сирийэн көрдүбүт. Аһылла сылдьыбыт сибикитэ биллибэт. Боробуойа бүтүн. Бэчээтэ эмиэ алдьамматах.
– Аанынан уоруйах киирбэтэҕэр бары сөбүлэһэр инигит? Барыта бүтүн курдук буолбат дуо? Чэйиҥ, ааны аһан иһирдьэ киириэҕиҥ, – диэн хамаанда биэрдим.
Хоско киирээппитин кытта уоруйах киирэ сылдьыбыта харахха тутатына быраҕыллар: суулаах кэмпиэттэр, кэнсиэрбэлэр, соктаах иһиттэр муостаҕа ыһыллыбыттар. Киһи саарбахтыыра туох да суохха дылы. Онуоха эбии буфетчица хаама сылдьан:
– Манан билииккэ сакалааттар кыстанан турбуттара. Оо, манан суулаах кэмпиэттэр бааллара… – диэн айманан сүппүт малларын кураанах оннуларын көрдөртөөтө.
Кырдьык кыһыылаах дьыала дии… Үлэлиигин-үлэлиигин да, түмүгэ ити баар… «Хайалара сырытта буолла?.. Били соторутааҕыта ас маҕаһыыныгар киирэ сылдьыбыт оҕолор буоллахтарына да көҥүллэрэ…» – төбөм иһигэр араас сабаҕалааһыннары эргитэ санаатым.
– Таһырдьа тымныы, саба таарыйа түннүктэн саҕалыаҕыҥ, – диэт биир кэрэһиккэ таҥас миэтэрэни туттаран кэбистим. Бэйэм көрүү боротокуолун ылан суруйбутунан бардым.
– Хос уҥа өттүгэр 120½70 сэнтимиэтир кээмэйдээх икки хос түннүктээх. Ис түннүк таһыттан, уҥа өттүттэн күүскэ анньыллан холуода ортотугар сааллыбыт 7-лээх тоһоҕону токуруппут. Ол тоһоҕо сэлээппэтэ араама ойоҕоһугар харахха быраҕыллар саҥа суолу хаалларбыт. Түннүк арааматын уонна холуодатын икки ардыгар 12,5 сэнтимиэтир кэтиттээх уһун синньигэс хайаҕас үөскээбит. Түннүк аннынан 137½16 кээмэйдээх түннүк сэҥийэтэ баар. Маҥан кыраасканан сотуллубут. Түннүк сэҥийэтигэр ситэ иһиллибэтэх чэйдээх 10½ 8 кээмэйдээх чааскы турар. Аһыллыбыт түннүк аһаҕас өттүттэн 31 сэнтимиэтирдээх сиргэ арааматыгар сыстан турар. Чааскы түгэҕэ түннүк сэҥийэтиттэн түһэрдии 3 см салгыҥҥа ыйанан турар, – диэн кэрэһит эттэҕин аайы суруйан истим.
«Бэйи эрэ, түннүгү аспыттарыгар чааскы арааманы кытта бииргэ барсыбыт. Бачча кыра хайаҕаһынан хайдах киирбиттэрэй?!» диэн санаа күлүм гынна.
– Кэрэһиттэр көрүҥ эрэ, түннүк хайаҕаһа кыараҕас баҕайы дии, – суруйарбын тохтотон дьонум диэки хайыстым.
– Кыһыл оҕо да төбөтө батыа суох буолбат дуо, – кэрэһитим, кээмэйдээн көрөн баран саҥа аллайда.
– Тахсан баран саптахтара дии, – буфетчица миэхэ таарыччы өй угардыы өс-саҕа буола түстэ. «Кырдьык да» диэбиттии дьон саҥата суох бардылар.
– Көр эрэ, оччоҕо тоҕо чааскы түспэтэҕэ буолуой? – ыйан, буфетчицаҕа көрдөрдүм.
Дьахтарым маҥнай өйдөөбөтө быһыылаах. Онтон сирэйэ улам кытардар кытаран буспут хаптаҕас курдук тэтэрэн таҕыста. Саҥа-иҥэ тохтоото. Көрүү боротокуолун суруйан бүтэрээт көрүү кыттыылаахтарыгар илии баттаттым. Бу боротокуол дьыала аһыллыытыгар сүрүн оруолу ылыахтааҕын тута сэрэйдим.
– Чэ, ааҥҥын хатаа, бэчээттээ. Биһиэхэ баран быһаарсар буоллубут. Кэрэһиттэр, көмөҕүт иһин махтал, – илии тутуһан араҕыстыбыт.
Милииссийэҕэ тиийэн холуобунай ирдэбил иниспиэктэригэр Коля Сагайдакка көрүү боротокуолун биэрдим уонна дьыала сүнньүнэн тугу билбиппин кэпсээтим.
Кэлин истибитим, үөһэттэн бэрэбиэркэ иһэрин истэн, сиэбитин сабынаары, оҕолорго түһэрэргэ санаммыт. ОБХСС-тар үлэлэһэн көрөн баран, уорбут суумата кыратынан, бэрэбиэркэ кэмигэр итэҕэһин баҕа өттүнэн төлөөбүтүнэн сибээстээн холуобунай дьыаланы тэрийбэккэ, табаарыстыы суукка биэрбиттэрэ. Ити криминалистика диэн наука баарын билбэккэ да сылдьан, бэйэм сахалыы толкуйбунан таба көрөн арыйбыт дьыалаларбыттан биирдэстэрэ этэ.
Эркиҥҥэ ыйаммыт саа
Сулууспам устата сааҕа дэҥнэнии буолбут сиригэр элбэхтэ сырыттаҕым буолуо. Онно көрдөххө, үксүн бултуу сылдьан алҕаска сааҕа оһолломмут буолаллар. Ардыгар кус-куобах курдук, киһини соруйан да ытан тыынын быһаллар. Сорохтор бэйэлэригэр да тиийинэллэр.
Хайдах туох туһуттан киһи суорума суолламмытын чуолкайдааһын кини аймахтарыгар, табаарыстарыгар, билэр дьонугар улахан суолталаах буолар. Киһи салгынтан үөскээн кэлбэт. Хас биирдиибит төрөппүт дьоннордоохпут. Эйигин олох олордоору, төрүттэрин-уустарын салҕатаары күн сирин көрдөрөллөр. Ол иһин олохтон эрдэ туорааһын улахан аһыылаах, хомолтолоох суол.
Оттон бэйэ көҥүл өттүнэн барыыта хайа да сокуоҥҥа сөп түбэспэт. Былыр-былыргыттан дьону утары барыы, хаалбыттары убаастаабат быһыы курдук көрөллөр. Бэйэҕэ тиийиммиттээх ыалы дьон сөбүлээбэт. Уруулара-аймахтара буруйа да суохтарын иһин үйэлээх саастарыгар дьоҥҥо буруйдаах дьон курдук көстөллөр.
Биирдэ, Ньурбаҕа үлэлии сылдьан, учаскуобайы кытта кыһын биир кыра бөһүөлэккэ быһылаан буолбутугар таҕыстыбыт. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Гоголев кэпсээһининэн, Петров Иван Николаевич, саас ортолоох, нэһилиэк биир тутаах үлэһитэ киһи, доруоп саатынан кэргэнэ дьиэ иһигэр суоҕар ытынан өлбүт. Олус иллээх ыал диэн дьон билэр эбит. Ким ытыан, кимниин өстөһүөн таайа сатаабыттар да, оннук киһи баара көстүбэтэх. Туох да суругу хаалларбатах. Онон дэриэбинэ дьоно улахан санааҕа-онооҕо ылларан хараастан олороллоро.
Оҕолор ол кэмҥэ кулуупка сылдьыбыттар, кэргэнэ хотоҥҥо ынахтарын ыы тахсыбыт. Эр киһи оронугар сытан хаалбыт. Саа тыаһаабытыгар туох түстэҕэй диэн дьахтар соһуйан, хотонуттан киирэн кэргэнэ өлө сытарын булбут.
– Кини ытынар туох да төрүөтэ суох этэ. Хотоммор тахсарбар сынньана оронугар сытан хаалбыта. Ытыммыта буоллар, саатар, сурук хаалларыа этэ, – диэн кэргэнэ Маарыйа ытыыр, айманар.
Кэргэнэ кэпсээнинэн, ытымматаҕа чуолкай курдук. Ол аата өстүһэр киһилээх буолуон сөп дии санаатыбыт. Ити сабаҕалааһыны учаскуобай Ким Ир Сен бэрэбиэркэлээбитинэн барда. Мин көрүү боротокуолун суруйааччы буоллум. Ыалларыттан икки киһини кэрэһит гынаары ыҥыттаран ыллым. Ити кэннэ өлбүт киһи ханна, хайдах сытарыттан саҕалаан суруйан бардым.
Биир айахтаах, таһынан сомуоктаах, сомуога түспүт саа орон аттыгар сиргэ сытара. Дьиэлээх дьахтар кэргэнин саата буоларын бигэргэттэ:
– Күһүн куобахха сылдьан баран оронун үрдүгэр тоһоҕоҕо ити сааны ыйаан турбута…
– Оттон сүгэр быата ханнаный? – хаһаайкаттан суруйа олорон ыйытабын.
– Быаланааччыта суох. Итинник сулумах санныгар ууран уоһуттан тута сылдьааччы, – Маарыйа кэргэнэ булка сылдьарын үчүгэйдик билэр буолан, чуолкайдык эппиэттиир.
– Оччоҕуна эркиҥҥэ хайдах ыйанан турбутай? – ыйытыы биэрэбин.
– Мэлдьи дуҕатыттан ыйааччы, – ытыырын быыһыгар Маарыйа хардарда.
Сааны ылан бүк туппутум, эстибит тимир ботуруон сылдьара. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, элбэрээгин кэннигэр быыла суох, оттон биир өттө быыллаах. Ону болҕойон көрүүгэ биир сиринэн кыратык быыл сотуллубут эбит. Сомуога тура сылдьар балаһыанньатыгар кэннэ быыла суох. Атын сирэ быыллаах. Сомуогун түһэрдэххэ, ол чуолкайдык көстө сылдьар.
Кэрэһиттэри, кэргэнин ыҥыран, үһүөннэригэр итини барытын көрдөрөн биэрдим. Саа уоһугар өссө күһүҥҥүттэн иитиилээх ботуруон хаалбыта, өссө сомуога туруоруллубутунан тоһоҕоҕо ыйаммыта көстөн кэллэ. Боротокуолу суруйан бүтэн баран бары истэн олордохторуна:
– Иван Николаевич алҕаска суорума суолламмыт. Саатын тоҕо эрэ ылан көрөөрү, алҕаска элбэрээгин тоһоҕоҕо таарыйбыт. Саа иитиилээх турбут. Ону бары көрдүгүт. Быраабыла быһыытынан күһүн бултаан баран сууйан-сотон, хааҕа уган тэйиччи ууруллубута буоллар, бу иэдээн тахсыа, атын дьон уорбаланыа суох этилэр.
– Оҕолорбут, эһиэхэ махтал. Үлэҕитигэр үтүө суобастаахтык сыһыаннаһаҥҥыт, хата, таба көрөн, ыар санааттан, буруйтан-сэмэттэн өрүһүйдүгүт, таптыыр аҕабыт сырдык аатын эргиттигит… – Маарыйа ытыырын быыһыгар биһиэхэ махтана хаалла.
Саппыкы суола
Бүлүүтээҕи педучилище үөрэнэр куорпуһа саҥа тутуллан үлэлии турар кэмэ этэ. Уолаттар-кыргыттар оройуон аайыттан сылын аайы кэлэн, учуутал идэтин ылаары, бэйэлэрин тэҥнээхтэрин кытта билиигэ күрэс былдьаһан, кыайыы дьолун билэн уопсай дьиэлэргэ тарҕанан үөрэнэ хаалаллара. Бу биһиэхэ биир саамай түбүктээх учаастагынан буолара.
Биир сарсыарда үлэбэр кэлбиппэр дьуһуурунай Васильев И.Н. кэпсии тоһуйда:
– Училище кыргыттарын уопсайыгар түүн түннүгүнэн киирэннэр, хас да маллардаах чымадааннары уоран тахсыбыттар. Түннүк тааһыгар хаан суола хаалбыт, таһырдьа хаарга атах суола баар дииллэр. Бу соторутааҕыта биллэрдилэр. Ким да кэлэ илик, бу кэтэһэн олоробут, – диэн Иван Николаевич быһылаан туһунан кылгастык билиһиннэрдэ. Ити кэмҥэ силиэдэбэтэл И.Е. Петров кэллэ. Массыынаҕа олороот, училищеҕа бардыбыт. Уопсайга кыргыттар кэтэһэн олороллоро. Таһырдьа тахсан, алдьаммыт түннүк аттын чинчийдибит. Онно көрдөххө, хаарга дириҥ, эриллэҕэс ойуулардаах саппыкы суола хаалбыт. Түннүгүнэн киирээри өстүөкүлэҕэ эчэйбиттэр, хаан хаалбыт. Иван Ефремович кэрэһиттэри булаттаан, быһылаан буолбут сирин көрүү боротокуолун суруйбутунан барда. Кыргыттары кытта кэпсэтэн көрдүбүт да, ким да уоруйах киирэ сылдьыбытын көрүөхтээҕэр буолуох, истибэтэх даҕаны. Оннооҕор түннүктэрэ аһыллан, дьиэлэрэ тоҥ хаһаа буолбутугар улаханнык маҥкыларыгар оҕустарбатахтар.
Атах суолуттан атын, итиитинэ биһиэхэ туһалаах, туох да суох курдук. Миэстэтигэр эмсэҕэлэммиттэртэн туһа тахсыа суоҕун билэн, холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ буоларым быһыытынан, саппыкы суолун суоллаабытынан бардым. Төһө да училище үөрэнээччилэрэ сарсыарда үөрэхтэригэр бараары-кэлээри суолу тэбистэллэр, бөдөҥ ойуулардаах саппыкы суолун син онно-манна булаттаатым. Кыылы суоллуур кэриэтэ төҥкөччү туттан, Калинин уулуссанан куорат киинин диэки бардым. Сотору-сотору суолун сүтэрэн, төттөрү-таары элбэхтэ тиэһинним. Сарсыардаттан да кэлии-барыы куорат сиргэ ханна барыай. Киһи сылдьар ыллык суолун батан, Үөһээ Бүлүү диэки барар киин Ленин уулуссаҕа таҕыстым. Уулуссабыт килэгир, өссө массыыналар соторутааҕыта сылдьыбыттар. Саппыкым суолун төрүт да сүтэрэн кэбистим.
Ити иһэн, Магадааҥҥа үөрэммит сылларбын өйдөөн кэллим. Суоллуурга икки албас баар: бастакыта – ити мин курдук быһылаан буолбут сириттэн батыһыы. Иккиһэ – суолгун сүтэрдэххинэ, тэйиччинэн эргийэ сылдьан көрдөөһүн. Уоруйах бастаан тоҕо эрэ киин диэки барбыт. Ол иһин уулуссаҕа тахсыбыт сириттэн суолу икки өттүнэн, өссө туора уулуссалары хабан ыраахха диэри тэлэкэччийэн, куорат диэки өттүн көрөн кэллим.
Уоруйах суолун ханна да булбатым. Суол суоҕа эмиэ түмүк. Ол аата киин диэки барбатах буолуон сөп. Ол иһин Үөһээ Бүлүү өттүн кичэйэн көрө-көрө, оргууй аҕай хааман истим. Ол иһэн биир сиргэ чуолкай баҕайы суолу булан ыллым. Куорат таһын диэки уулусса устун барбыт. Төһө да тоҥнорбун, суоллаан баран истим. Куорат кытыытыгар баар элэктростанция тиэргэнигэр суолум кэлэн киирдэ.
Быһа хонтуораҕа аастым. Бу тэрилтэ салайааччыта – мин бэркэ билэр киһим. Кузьма Иванович үлэтигэр баар буолан биэрдэ. Дэлби тоҥон киирээт батареяҕа сыстан турдум. Кузьма Иванович сылаас чэй кутан биэрдэ. Үлэ-хамнас туһунан сэһэргэстибит.
– Уоту биэрэр сүрүн дизельбит алдьанан, саппааспытын холбонон олоробут, – киһим кыһалҕатын кэпсиир. – Владивостоктан оннук мотуору өрөмүөннүүр дьон кэлэн үлэлээбиттэрэ ыраатта. Бүтэрэн эрэллэр.
– Дьоҥҥун ханна олордоҕун?
– Манна. «Кыһыл муннукка» үрдүттэн олорон үлэлииллэр.
Төлөпүөн үрдүгэр түстүм:
– Суһаллык силиэдэбэтэл Петров электростанцияҕа кэллин, педучилищеҕа баар буолуохтаах. Мин манна хонтуораҕа баарбын, – диэн дьуһуурунайы дьаһайдым.
Дьонум кэлиэхтэригэр диэри тугу гына олоруохпунуй, Кузьма Ивановичтыын кыһыл муннукка таҕыстыбыт. Таһырдьаттан манна быһа киирэр туһунан ааннаах эбит. Мин бастаатым. Ааны аһан киирбитим, үс нуучча уолаттара ону-маны гына сылдьаллар. Киирэр ааны утары турар олоппоско, уҥа саппыкылаах атаҕын оллооннуу ууран эдэр нуучча уола олорор эбит. Мин уллуҥаҕын көрбүтүнэн киирдим. Ойуута анарааҥҥы суолга олус майгынныыр! Дорооболоһоот, ол уолу ыҥыран, хонтуораҕа батыһыннаран таҕыстыбыт. Кузьма Иванович хонтуоратыгар киирээт милииссийэ сотруднига буоларым туһунан дастабырыанньабын таһааран уолга көрдөрдүм. Туохха кэлэ сылдьалларын, аатын-суолун чуолкайдаан баран:
– Бэҕэһээ киэһэ ханна сырыттыҥ? – диэн ыйыттым.
– Суох. Билбэт сирбэр ханна мэнээк сылдьыамый? Хоспутугар олорбуппут, – Поляков ымырыттан да көрбөтө.
– Бу эн саппыкыҥ дуо? – кэтэн олорор саппыкытын ыйабын.
– Суох, бу уопсай саппыкы. Ким баҕарар наадыйдаҕына кэтэр. Таһырдьа тахса сылдьаары, сарсыарда кэппиппинэн сылдьабын, – киһим адьас да чугаһатар санаата суох.
Ити кэмҥэ Иван Ефремович киирэн кэллэ. Бу түгэҥҥэ балаһыанньа хайдаҕын кылгастык билиһиннэрдим. Кэрэһиттэри киллэрэн, Поляковтан саппыкытын устан ыллыбыт. Бэйэтин атын хоско таһааран кэтэһиннэрдибит. Биригээдэ чилиэннэрин ыйыппыппытыттан туһа тахсыбата. Поляков сытар оронун көрүү кэмигэр тэллэҕин анныттан хааннаах биинтэни булан ыллыбыт. Кэтэ сылдьар таҥаһын устан көрбүппүт, хаҥас илиитин быччыҥар туох эрэ сытыынан туора сотуу баар. Силиэдэбэтэл уураах таһааран, Полякову балыыһаҕа илдьэн, илиитин бааһын чуолкайдатта. Экспертизэҕэ анаан хаан ылларда. Ити эрэ кэнниттэн Полякову милииссийэҕэ аҕалан, РСФСР ХПК-н 122 ыстатыйатыгар олоҕуран туттубут. Ити күн элбэх туоһуну, эмсэҕэлэммит кыргыттары доппуруостаатыбыт.
Поляков буруйун дакаастыыр балай да матырыйаал хомулунна. Ол курдук гипсэнэн кутан ылыллыбыт түннүк аннынааҕы атах суола, онно сөп түбэһэр ойуулаах кэтэ сылдьар саппыкыта. Ону тэҥэ уоруу тахсыбыт сиригэр өстүөкүлэҕэ сыстыбыт хаан уонна кини тэллэҕин анныттан ылыллыбыт биинтэҕэ хаалбыт хаан бээтинэтэ кини хаанын бөлөҕүн кытта сөп түбэһэллэрэ. Ити барыта кини уорбутун чопчу кэрэһилиирэ. Хомуллубут дакаастабылларга олоҕуран, силиэдэбэтэл Петров Поляковтаах олорор хонтуораларыгар уоруллубут маллары булар сыаллаах дьэҥдьиир оҥорорго уураах таһааран, борокуруортан көҥүл ылла. Полякову киллэрэн, ол уурааҕы кытта билиһиннэрдибит уонна бэйэтин буруйун чэпчэтэн, силиэстийэҕэ уорбут малларын көҥүл өттүнэн бэйэтэ көрдөрөн биэрэригэр сүбэлээтибит. Киһибит уйатыгар уу киирэн, буруйун билинэргэ күһэллибитэ. Электростанция дьиэтин анныгар кистээбит малларын ити киэһэ массыына фаратын сырдыгар көрдөрөн биэрбитэ.
Ити курдук уоруйах ир суолун ирдээн, тоҥ суолун тордоон, дакаастабылларынан муннукка хаайан, буруйун биир күн иһигэр толору билиннэрэн турабыт.
Пушкин хоһоонноро
Күнүс эбиэттии бараары олордохпутуна дьуһуурунайга Халбаакы сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Анастасия Павловна абаран-сатаран туран эрийбит: «Биир билбэт киһибит кэлэн буулаата. Бу туох ааттаах үлүгэрэй, от саамай үгэнигэр кустуу сылдьар диэн! Олохтоох киһи буолбатах, кус оҕолорун баччаҕа биһиэхэ ким да ыппат. Кэлэн быһаарсыа этигит», – диэн.
Биһиги сонно тута ким кустуон сөбүн сабаҕалаан биллибит. Бэрт соторутааҕыта Күүлэт диэки (ханнык дэриэбинэтин умнубуппун) биир хаайыыттан тахсыбыт киһи 60-чалаах аҥаардас дьахтары дьиэтигэр киирэн күүһүлээн баран, Бүлүү диэки сатыы куоппут этэ. Ойуур устун бу кумаарга ханна үлүбээй сырса сылдьыахпытый, көрдөөн көрөн баран төннүбүппүт. Биллиэн сөптөөх нэһилиэктэрин сэрэтэлээбиппит. Өр-өтөр буолбакка, ити Халбаакыттан биллэрии киирдэ. Кини буолуон сөп, билигин, кырдьык, ким сааланыай? Отчуттар кистээн илдьэ сылдьар эргэ сааларын уордаҕа. Анастасия Павловнаны кытта эбиэт кэннэ билсэ сырыттым. Киһибит дьону көрдөр эрэ саһан хаалар эбит. Ыппыт сирдэриттэн ботуруонун быыһын ылан көрдөхтөрүнэ, Пушкин хоһооннордоох кинигэ лииһэ буолар үһү.
Тутан аҕаларга С.В. Никифоров биһиккини ыыттылар. Халбаакыттан көмөҕө дружинник ылан аастыбыт. Отчуттартан туоһулаһан, кыһын мас кэрдээччилэр олоро сылдьыбыт болуоктара киһибит «кустуур» сирин таһыгар баарын биллибит. Уһуктаҕас буоллаҕына, киһини былдьыа диэн болуокка тиийбэккэ эрэ аара тохтоон, сарсыардааҥҥы саһарҕаны кэтэстибит. Сэксэ оҥостон сыта түстүбүт да, кумаар утуппата.
Болуокка чугаһаан баран, сэп курдук сэрэнэн, ох курдук оҥостон үөмэн киирдибит. Ыттааҕа буолуо диэн дьиксинэрбит. Хата, ыта суох эбит. Олох тыаһа суох кэлэн, ааны оргууй анньан көрбүппүт – иһиттэн хатыылаах эбит. Чэ, дэһээт, ааны тоҕо көтөн, эмискэ наара аттыгар баар буола түстүбүт, үрдүгэр түһэн, харытыгар тимир кыаһы кэтэртибит. Эргэ саа истиэнэҕэ өйөнүллэн турара. Уоһугар иитиилээх ботуруон сылдьара. Хас да иитиилээх ботуруон сыттыгын анныгар сытара.
– Эрдэ билтим буоллар, киирсэрим хаалла, – диэн чабыламмыта.
Төһө кырдьыгы эппитэ буолла? Биир ботуруон үрдүкү быыһын быһаҕынан олуйан ылан көрдүм. Кырдьык, Пушкин хоһооннордоох кинигэ лииһэ буолан биэрбитэ. Ону билигин, баҕардар, улуу поэт тыына араҥаччылаан, хаан тохтубатаҕа буолаарай диэх курдук санаан ылабын.
Ити курдук эҥкилэ суох, ардыгар мүччү-хаччы да буоллар, табыллыбыт сырыылар биһиги сэрэхтээх үлэбитигэр хам-түм баар буолааччылар. Кутталлаах сырыыларга үчүгэй толкуй, ыксаабат буолуу, буруйдаах санаатын, кыаллар буоллаҕына олоҕун да билии улахан суолталаах буолар. Буоллун-хааллын диэн сыһыан араас алдьархайга тэбиэн сөп.
Чүмэчи уота
Бүлүүгэ үлэлээбитим иккис дуу, үһүс дуу сылыгар Саҥа дьылы көрсөөрү урууларбытын, табаарыстарбытын ыҥыран аһыы олордохпутуна, «арахсыспат атаһым», төлөпүөн, тырылыы түстэ. Эмиэ быһылаан буолан, суһаллык үлэбэр ыҥырдылар. Холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ үлэтигэр түүн, күнүс мэлдьи бэлэм буолуохтаах. Өрөбүл-өрөгөй диэн аахсыллыбат.
Үлэбэр тиийбитим – универмаг умайан эрэр диэн биллэрии киирбит. Тиийбиппит – буруо бөҕөтө, ис өттүттэн умайар. Ыйыталаһан билбиппит, баһаарынайдар кэлэллэригэр универмаг хатыылааҕа үһү. Күлүүс тылын көрдөтөн булбатахтар. Онон алдьатан киирбиттэр. Бастаан, ойоҕос хостон уот барбытын баһаарынайдартан ыйыталаһан биллибит. Универмаг сэбиэдиссэйин милииссийэҕэ илдьэн быһаарыы ыллыбыт. Татьяна Дмитриевна көрдөрөрүнэн, бэҕэһээ киэһэ үлэ чааһа бүппүтүн кэннэ ойоҕос хоско саҥа дьыллаабыттар. Баралларыгар уоту барытын умулуннарбыттар үһү. Ити киэһэ бэрэдэбиэс Света ааны хатаабыт. Уларса сылдьан уочаратынан ааны хатыыллар уонна күлүүс тылын бэйэлэригэр илдьэ хаалар эбиттэр. Света ити күн дьиэтигэр улахан холуочук кэлбит. Иван Григорьевичтыын Света дьиэтигэр бардыбыт. Күлүүс тылын көрдөөн бу да сырыыга булбата. Итирик буолан аара түһэрдэҕэ диэн, төттөрү суоллаан бардыбыт. Ол иһэн суол модьоҕотугар түһэн хаалбыт, бииргэ баалла сылдьар күлүүс тылларын булан ыллыбыт.
Маҕаһыын иһигэр киһи киириэх буолбатах, буруо да буруо. Ол эрэн умайа турар аһаҕас уот чугас эргин баара көстүбэт. Милииссийэттэн баран, противогаз аҕалан маҕаһыын иһигэр киирдибит. Шлангалары соһо сылдьан, уоту сабыта ыстаран баһаарынайдарга көмөлөстүбүт. Сарсыарданан уоту умулуннаран, ыгыллар буола сытыйан, дьиэбитигэр тарҕастыбыт. Мин милииссийэҕэ кэлэн, кэргэмминэн уларыттар таҥас аҕалтаран дьиэлээбитим.
Сарсыарда тохсунньу 1 күнүгэр үлэбитигэр мустан, маҕаһыын дьыалатынан дьарыктаммытынан бардыбыт. Күнүс милииссийэ начальнигын хоһугар сүбэ мунньах буолла. Милииссийэ капитана Т.Н. Сосин сулууспа начальниктарын биир-биир туруортаан, маҕаһыын умайбыт биричиинэтин быһаарыыга туох үлэни ыыппыттарын ыйыталаста:
– Баһаарга табаар, умайбатаҕын иһин, буруоттан уонна ууттан буорту буолбут. Онон улахан хоромньу таҕыста. Идэлээх үлэһит киһи быһыытынан, Корнил Архипович, эт эрэ, туохтан умайыы таҕыста? Биричиинэтэ туохханый?
– Баһаарынайдар бириэмэтигэр тиийбиттэр. Таһыттан киирии сибикитэ көстүбэт, маҕаһыын аана баһаарынайдар кэлиилэригэр хатыылааҕа үһү. Бэҕэһээ киэһэ ойоҕос хоско бырааһынньыктаабыттар. Итирбиттэр даҕаны. Бэл, күлүүстэрин тылын сүтэрбиттэр. Хайаан да табахтаабыт буолуохтаахтар. Ол төрүөт буолбута саарбаҕа суох. Ол хоско араас табаар толору. Баһаар ити хостон саҕаламмыт.
– Алексей Прокопьевич, эһиги санааҕытыгар туохтан уот турбутуй? – Тит Николаевич холуобунай ирдэбил ыстаарсай иниспиэктэрин диэки хайыста.
– Бастаан, уоту умуруорсубуппут. Онтон бэрэдэбиэстэри ыҥыртаан ыйыталаспыппыт. Түүн суоллаан, маҕаһыын күлүүһүн тылын суолтан булбуппут. Бастакы кэлбит баһаарынайдар көрдөрүүлэринэн аан хатыылаах, түннүктэр бүтүттэр үһү. Онон дьиэ иһиттэн умайыы тахсыбыт курдук.
– Холуобунай ирдэбил сыала-соруга – буруйдааҕы булуу. Туохтан баһаар таҕыста? Онно ким буруйдааҕый? Баҕар, уоттаабыттара буолуо? Ити эһиги соруккут. Баһаары умуруоруу – аналлаах дьон эбээһинэстэрэ. Алексей Прокопьевич, инникитин быһылаан буолбут сиригэр бэйэҕит тустаах үлэҕитин бастаан толорор буолуҥ, – начальник үөрэтэрдии эттэ.
Онтон тутан олорор кумааҕытын остуолга ууран баран, харахтарынан чыпчырыҥнаан ыла-ыла, салгыы саҥаран барда:
– Министиэристибэттэн суһал көмө кэлээри бэлэм олорор. Борокуруор, Дьокуускайтан эксперт кэлэ илигинэ, маҕаһыыҥҥа көрүүнү оҥорору көҥүллээбэтэ. Бүгүн, өрөбүл күн буолан, сөмөлүөт көтөрө саарбах. Прокопий Васильевич, дьыаланы көбүтэн маҕаһыын таһын көрдүгүт ини?
– Көрөн. Миэстэтин көрүү түмүгэр хас да түннүк алдьаммыта көһүннэ. Баһаарынайдар алдьаппыт буолуохтарын сөп. Сылдьыбыт дьону барыларын доппуруостуу сылдьабыт. Дьыаланы онуоха-маныаха диэри дьалаҕайтан диэн көбүттүм. Күлүүс тылын илдьэ сылдьыбыт бэрэдэбиэс Петрова көрдөрүүтэ халбаҥ. Кинини хаайарым буолуо. Төһө хоромньу тахсыбытын ааҕарга хамыыһыйа анаттым. Быһылаан буолбут сирин көрүүнү оҥоро охсуохха баар этэ. Тит Николаевич, ити боппуруоска өссө төгүл Афанасий Гаврильевиһы кытта кэпсэтэриҥ буоллар.
– Сөп. Дьокуускайтан дьон кэлэ илигинэ көҥүллүүрэ саарбах да буоллар, ыйытан көрүөм. Атыыһыттары эрэ буолбакка, кинилэр билсиилээхтэрин кытта доппуруостуохха наада. Элэктэриичэстибэ ситимин хаһан тардыбыттарын чуолкайдыахха. Софрон Васильевич, ол-бу сүппэтин наадатыгар дьуһуурустубаны салгыы тэрийиэххэ наада.
Ити күн сөмөлүөт кэлбэккэ туһата суох ааста. Нөҥүө күнүгэр сарсыарда кэлэн барда, министиэристибэттэн ким да кэлбэтэ. Үһүс күнүгэр борокуруор А.Г. Парфенов сарсыардаттан көрүү оҥорорго сорудах биэрдэ. Сонно тута силиэдэбэтэл И.Е. Петров маҕаһыын кэлин ааныттан көрүүнү саҕалаата. Кини иҥэн-тоҥон туран, боротокуолу суруйар. Мин кэрэһиттэри кытта кэмнээн биэрээччи буоллум. Инньэ гынан, эбиэт саҕана маҕаһыын ортотун эрэ диэки тиийдибит. Онно намыһах хаптаһынынан эргитиллибит хоско хаасса аппараата турара. Ол туһунан Иван Ефремовичка этэ-этэ, иһирдьэ киирдим. Иван Ефремович кэрэһиттэри батыһыннара сылдьан барытын боротокуолга тиһэн истэ. Онно көрө түспүтүм, муостаҕа эргэ таҥастар сыталлар: ыстаан, истээх сон, бэргэһэ, тэстибит хаатыҥка, хаһан да сууллубатах ис таҥастар. Ол иһигэр кир-хох иҥэн хаалбыт, өҥө да кыайан быһаарыллыбат буолбут, көрөн олох билэр сибиитэрэм баар.
– Бай! Кэлиҥ эрэ, «бич» таҥастара сыталлар дии, – диэтим.
Дьонум биирдэ баар буола түстүлэр. Кимин саныы сатаатым да, төбөбөр киирбэтэ. Силиэдэбэтэл боротокуолга киллэрбитин кэннэ таҥастары милииссийэҕэ илдьэ бардым.
Хоспор киирээт, вытрезвитель сотруднигын Г.Г. Корякины ыҥыран ыллым, кини хайаан да билиэхтээх. Бу киһи кини илиитин иһинэн ааспыт буолуохтаах.
– Гриша, бу таҥастары үчүгэйдик өйдөөн көр эрэ. Бу киһини кыайан өйдөөбөккө олоробун, – дии-дии, сибиитэрэни көрдөрдүм.
– Голованов таҥаһа дии. Эн соторутааҕыта Үгүлээттэн киллэрэн, бытархай күлүгээнистибэҕэ олордо сылдьыбытыҥ буолбат дуо? Болдьоҕо бүтэн тахсыбыта аҕыйах хонно.
– Ээ, арба даҕаны!
Картотекабын хаба тардан ылан Головановы булан ыллым. Ханнык ыстатыйанан сууттаммыта, олорор сирэ, хаартыската, о.д.а. баара.
Начальникка киирэн дакылааттаатым:
– Быһылаан буолбут сирин көрүү кэмигэр хаасса аппараатын хоһуттан Голованов Иван Станиславович диэн 1951 сыллаахха Иркутскай уобаласка төрөөбүт, уорууга сууттана сылдьыбыт, ГорПО-ҕа хачыгаардыыр, түптээн олорор сирэ суох киһи таҥаһын булан ыллыбыт. Маҕаһыыҥҥа киирэн таҥаһын уларыттан тахсыбыт курдук. Онон кини уоттаабыт буолуон сөп. Иван Ефремович быһылаан буолбут сирин салгыы көрө хаалла.
– Головановы була охсуохха. Маҕаһыын умайыытыгар кини быһа сибээстээх буолуон сөп. Тугу-тугу уорбута биллибэт, – диэн Тит Николаевич дьыала иһэ, төһө да хараҥатын иһин, чуолкайданан эрэриттэн астынан харахтара симириҥнииллэрэ элбээтэ.
– Уолаттар Головановы көрдүү бардылар. Ханна ырааппыт үһүө, булуохпут, – диэт, мин тахсан бардым.
Бүлүү куорат учаскуобайа С.В. Никифоров сотору буолаат, хоспор киирэн кэллэ:
– Киһибит Саҥа дьылтан хачыгааркаҕа көстө илик үһү. Баҕар, дьахтар булуммута буолуо, – диэн түмүктээтэ.
Софрон Васильевич ис-иһиттэн милииссийэ буолар айылгылаах киһи этэ. Түмүк оҥоруон иннинэ барытын кэрийбит, ыйыталаспыт буолуохтаах. Кини билбэтэҕэ суох. Куруук учаастагын дьонун кытта үлэлэһэн тахсааччы. Биирдэ арыгыһыттар мустар сирдэрин кэрийэ сырыттахпытына, биир дьиэлээх дьахтар:
– Күнүс – Соппуруон, түүн – Соппуруон! Хаһан сынньанар-сынньатар киһигиний?! – диэн соһуппуттаах.
Онтон биир ордууга көтөн түспүппүт, хас да уол арыгылыы олороллор эбит. Быыс кэннигэр дьоннор хачыгыраһаллара иһиллэр. Софрон Васильевич быыһы баран сэгэтэн көрдө. Онтон дьахтар:
– Тохтоо, тохтоо! Саатар бүтэттэр эрэ! – диэн кыланар саҥата иһилиннэ. Оннук эмиэ баар буолааччы.
Прокопий Васильевичка киирэн сүбэлэстибит. Мин Иван Григорьевичтыын авиапорка тахсан бэрэбиэркэлиир буоллубут. Атыттар хайдыһан, арыгыһыттар түмсэр сирдэринэн кэрийэ бардылар. Киэһэ, төһө да хараҥардар, ДНД массыынатыгар олорон авиапортаатыбыт. Мин үлэлиир кэммэр сөмөлүөт өрүс уҥуор түһэрэ. Авиапорт үгүс үлэһиттэрэ үрдүттэн Тойон Хонууга олорон үлэлииллэрэ. Иван Григорьевич, олохтоох киһи буолан, ким ханна олорорун эндэппэккэ билэрэ. Тустаах киһини буламмыт, Дьокуускайга бэҕэһээ көппүт дьон билиэттэрин корешогун көрдүбүт. Онно Голованов сурулла сылдьар эбит.
Уорбаланааччыны көрдөтө, Тит Николаевич миигин кытта, көрөн билэр киһи диэн, Г.Г. Корякины көмөҕө биэрэн ыытта. Гриша – төрөлкөй, бааһынайдыҥы көрүҥнээх, кэтит сарыннаах, будьурхай баттахтаах, ис иһиттэн сайаҕас майгылаах, биир тылынан киһи астынар, эрэнэр киһитэ.
Куоракка тиийээт, үргүлдьү министиэристибэҕэ барбатыбыт. Вокзалга кэлэр-барар дьон мустар, аалсар сирдэрэ. Хайаан да кэрийэн көрөргө быһаарынныбыт. Сылдьыбыт сыыһы, көрдөөбүт көмүһү булар дииллэр. Аллараа этээһи төттөрү-таары хаамыталаатыбыт да, Головановка майгынныыр киһи баара көстүбэт. Иккис этээскэ кэтэһээччилэр ыскамыайка аайы толору олорбуттар. Ким кинигэ ааҕар, сэһэргэһэр, сорохтор олох да утуйбуттар. Икки өттүнэн бардыбыт. Көннөрү таҥастаах буолан, биһиги сылдьарбытыгар ким да наадыйбат. Дьоннор сирэйдэрин сэмээр кылап-халап көрө-көрө, аргыый аҕай хааман истим. Арай, киһим дьон быыһыгар бу олорор. Төһө да таҥаһа уларыйдар, көрөн тута биллим: сабыс саҥа кыһыҥҥы сонноох, харатыҥы көстүүмүн иһинэн спортивнайдаах, атаҕар тиэриллибит хара хаатыҥкалаах, төбөтүгэр сигиэйкэ бэргэһэтин кыҥнары анньынан уол оҕото!
– Дима, дорообо! Хайа диэки айаннаатыҥ? – табаарыспын көрсүбүттүү үөрэ-көтө дорооболостум.
– Ийэбэр бара сылдьаары. Көрбөтөҕүм да ыраатта, – диэн киһим туох да буолбатаҕын курдук хардарда.
– Көрсүбүччэ, баран бэлиэтиэххэ, – диэн ыҥыран кытыыга таһаардым.
Гриша кэлэн, милииссийэ хоһугар илдьэ бардыбыт. Кэпсэтии быһыытынан баһаар туһунан бастаан тугу да ыйыппатыбыт:
– Дима, ийэҕэр барардыы быһаарыммыккын биһириибит. Ити үчүгэй, хайдах куруук дьоно суох киһи курдук ускул-тэскил сылдьыаҥый, – диибин. Онтон соһуччу:
– Универмагтан ылбыт харчыҥ онно тиийэрэ саарбах. Ийэҥ Иркутскайга олорор дуо? – диэн ыйыттым.
– Иркутскай тыатыгар. Харчы кэтэһэн олорбутум этэ, телеграмма ыыппытым баара…
– Таҥаскын бэркэ саҥардыммыккын.
– Оттон кыһыыта бэрт ээ, кулуупка үөрүү-көтүү, үҥкүү-битии, бэлэх-туһах бөҕөтө. Арай мин эрэ эргэ, кирдээх баҕайы таҥастаах уулуссаҕа торҕон бөрөлүү соҕотоҕун сылдьарым. Дьон миигиттэн туораан ааһаллар. Оттон мин барбах холуочук эрэ этим, Саҥа дьыл буоллаҕа дии! Биирдэ көрбүтүм, универмаг аттынан ааһан иһэрим. Маҕаһыын түннүгүн маһынан тоҕо биэрэн, иһирдьэ киирбитим.
– Уотун тоҕо умаппатаххыный?
– Ону эмиэ билэҕит дуо?
– Чүмэчиҥ сыата муостаҕа тохтубут этэ дии.
– Дьон көрүө диэн, кырдьык, элэктэриичэстибэ уотун умаппатаҕым. Биир кыра хостон чүмэчини булан уматтыбытым.
– Элбэх сиргэ сылдьыбыт суолуҥ суоҕа.
– Ээ, ол хоско туох барыта баара.
– Оттон таҥаскын хаасса аппараатын хоһугар уларыттыбыт этиҥ дии?
– Урут ити маҕаһыыҥҥа сылдьыбыт буолан, хаасса ханна баарын билэрим. Баҕар, харчы баар буолуо диэн, остуол дьааһыктарын көрбүтүм.
– Бэрэдэбиэстэр дьааһыкка бэйэлэрин харчыларын хаалларбыттарын ылбыккын.
– Аҕыйах солкуобай баара. Онон көтөн кэлбитим.
– Сороҕун ханна гынныҥ?
– Манна рестораҥҥа аһаабытым.
– Маҕаһыынтан ханна барбыккыный? – Григорий Григорьевич ыйытыыга холбоһор.
– Туруору таҥнан баран, өссө кыра хостон булан одьукулуоннаммытым уонна кулуупка үнкүүгэ барбытым, – диэн Голованов, туох да буолбатаҕын курдук, барытын кэпсээн биэрдэ.
Кулуупка сылдьан баран, өрүс уҥуор порка тахсыбыт. Ити көрдөрүүттэн ордук, биһиэхэ туох да наадата суоҕа. Киһибитин порт быстах хаайыытыгар кэпсэтэн, сарсыҥҥа диэри хааллардыбыт.
Тута начальникпытыгар эрийдибит. Буруйдаах киһини туппуппут туһунан дакылааттаатым уонна Петрова умайыыга туох да сыһыана суоҕун быһыытынан хаайыыттан босхолуулларыгар көрдөстүм.
– Эн онно кыһаллыма. Кини буруйа элбэх. Кыратык өйдөнө түстүн. Бириэмэтигэр тахсыаҕа, – диэтэ.
Голованов уорууга буруйун толору билиммитэ. Уот чахчы алҕас, сэрэҕэ суохтук чүмэчи уотуттан барбыта дакаастаммыта.
Криминалистика араас түгэниттэн
Буруйу арыйыыга криминалистика биир сүрүн хайысханы ылар. Ол да иһин, институкка үөрэнэ сылдьан, бу салаанан утумнаахтык дьарыктаммытым. Бүлүүгэ үлэлии сылдьан, хаартыска оҥорор хоско, буруйу оҥорооччулартан ылыллыбыт маллары хомуйан криминалистика хоһун оҥорбутум. Манна булт сааларын арааһын хомуйбутум. Ол курдук, 32-н 8 калибрыгар тиийэ булт саалара баара. Буулдьанан эстэр бинтиэпкэлэр, харабыыннар, туоһапкалар араастарын хомуйан, истиэнэҕэ ыйаабытым. Биир ботуруоҥҥа төһө доруобунньук киирэрин көрдөрөр долбуур баара. Итини тэҥэ быһахтар, кастеттар, фотоаппарааттар ууруллубуттара.
Сайын биир сарсыарда сопхуос отделениетын тарбыйах көрөөччүлэрэ үлэлэригэр кэлбиттэрэ: хас да торбос хаан-билик буолан охто сыталлар, хас да байааттаҥныы сылдьаллара үһү. Ол туһунан суһал тыллабыр киирбитэ. Мин дьуһуурунай буолан, ол быһылааҥҥа барсыбатаҕым. Киэһэлик дьоммут туох да түмүгэ суох төннөн кэллилэр. Начальник хоһугар бөлөх ыстаарсайа Алексей Прокопьевич маннык диэн кэпсээтэ:
– Өлбүт тарбыйаҕы бэтэринээринэн эттэттибит. Онно туоһапка буулдьата көһүннэ. Ол гынан баран, туоһапканан буолбакка, атын саанан ыппыттар. Тоҕо диэтэххэ, буулдьатын эрилгэнэ (нареһа) аҕыйах.
Тит Николаевич истэн олордохпутуна ИДьМ-ҥа криминалистика отделыгар эрийдэ. Ону итиччэ эрилгэннээх ханнык эрэ омук бэстилиэтэ баар диэтилэр. Биһиги сэриигэ сылдьыбыт киһи аҕаллаҕа дэстибит. Мунньахтан тахсан иһэн, Алексей Прокопьевичка эттим:
– Оттон «Белка» эрилгэнэ хаһа буолла?
– Ээ, кырдьык да, бэрэбиэркэлээн көрүөх эрэ, – киһим хараҕа сырдаан өрүкүнэйэ түстэ.
Криминалистика хоһуттан «Белканы» ылан, кумахха тахсан ыттыбыт. Эрилгэнин ахсаана чуо сөп түбэстэ. Сарсыныгар баран, буруйдааҕы булан илдьэ киирдилэр. Маҥнай утаа нэһилиэк салайааччылара: «Буруйдаах булуллуохтаах уонна сууттанан хаайыыга олоруохтаах! Тыыннаах тарбыйахтары ытар киһи киһини да ытан кэбиһиэн сөп!» – диэн күүстээх модьуйууну туруорбуттара. Суутун саҕана киниттэн ордук үчүгэй киһи суох буолбута, барыта алҕас тахсыбыт аатырбыта. Кэлин истибиппит салайааччыларбыт уруулара буолан биэрбит этэ. Суут саалатыттан босхоломмута, кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубута.
Буруйу арыйыыга техника тэрилин мэлдьи туттарбыт. Ордук магнитофоҥҥа суруйууну. Буруйданааччылар көрдөрүүлэрин суукка тиийэн, ардыгар уларытан бутууру таһаараллара. Ол иһин ордук ыарахан, иһэ хараҥа дьыалаларга силиэдэбэтэллэр бастакы доппуруоска, сирэй көрүһүннэриигэ магнитофону сөбүлээн тутталлара. Быһылаан буолбут сирин көрүүгэ тарбах суолун аналлаах пленкаҕа устан уорбаланар дьон киэнин кытта тэҥнээн көрөрбүт. Массыына, киһи атаҕын суолун гиипсэнэн кутан дакаастабыл да быһыытынан туттарбыт.
Биирдэ уончалаах уол хаста да уоран эрэйдээбитэ.
Уорарын ааһан туттаран туран мэлдьэһэрэ, буруйун ончу билиммэтэ. Алексей Прокопьевичтыын сүбэлэһэн баран, ультрофиолетовай лаампаны туттан, «детектор лжи» диэн ааттаан оҥордубут. Ыраас кумааҕыга биир өттүгэр «сымыйалыыр», иккис өттүгэр «кырдьыгы этэр» диэн көстүбэт харандааһынан суруйдубут. Алексей Прокопьевич уоруйахтары утары саҥа техниканы оҥорбуттарын туһунан бэрт үчүгэйдик оҕоҕо тиийэр гына кэпсээтэ уонна уоруйах уолтан биллэр соҕус боппуруоһу ыйытта. Мин детекторбын холбоотум, «кырдьыгы этэр» диэн уол эппиэтигэр кини сөбүлэстэ. Онтон уоруу буолбут сирин диэки ыйытыыбытын чугаһаттыбыт. Киһибит билиммэт. Детекторбыт «сымыйалыыр» диэн көрдөрдө. Итинник төттөрү-таары хачайдаан, буруйун син билиннэрбиппит. Бу аҕыйах хонуктааҕыта «Якутск вечерний» диэн хаһыаты көрө олорон билбитим, биһиги оҥоро сатаабыт детекторбытын 1999 сыллаахха оҥорбуттар эбит. Дьону үөрэтэн, Дьокуускайга уонна Нерюнгригэ саҥа туттан эрэллэр үһү. Бу «Эпос» диэн ааттаах полиграф эбит. Көмпүүтэртэн уонна сүрэххин уһулар дааччыктартан турар үһү. Маннык тэрили албынныыр ыарахан дииллэр. Ол эрэн көрдөрүүтэ дакаастабыл быһыытынан сыаналаммат эбит.
Холуобунай ирдэбил иниспиэктэрин үлэтэ ирдээн иһэр булчут ыты санатар. Ол эрэн буруйдаахтар бары кус-куобах курдук сытан биэрбэттэр. Биирдэ өрөбүлбэр милииссийэҕэ таарыйдым. Киирээппин кытта дьуһуурунай көмөлөһөөччүтэ Н.С. Григорьев:
– Бу эппиэт дьуһуурунай Иван Григорьевиһы кытта биир сиргэ баран кэлиҥ эрэ. Бөтүрүөп уола дьиэтигэр арыгылаан баппатах, – диэтэ.
Иван Григорьевич матасыыкылыгар олоро биэрээт, аадырыспытыгар көтүтэн тиийдибит. Дьиэ иһигэр киирбиппит, иһит-хомуос ыскааба сууллан муостаҕа сытар. Эр киһи орто холуочук айдаара сылдьар. Ону намыраттыбыт, Иван Григорьевич дьахтартан сайабылыанньа суруйтара олордо. Мин аан аттыгар киһибин манаан турдум. Бөтүрүөп улахан тугу да оҥорботор, арыгылыыра иһиллэрэ. Киһим таһырдьа тахсаары ааҥҥа кэллэ:
– Ииктээри гынабын, – диэтэ. Иван Григорьевичка этэн баран киһибин кытта таһырдьа таҕыстым. Дьиэ таһыгар тэпилииссэ турара. Киһим ол кэннигэр киирэн хаалла. Аан аттыгар кэтэһэн турдум. Дьиэ олбуордаах, ханна да барбат ини дии санаатым. Чочумча буолаат, киһим саа тутуурдаах, биир батарантаас кыбыныылаах бу тахсан кэллэ. Ол бириэмэҕэ Иван Григорьевич дьиэ иһиттэн бүтэн таҕыста. Киһибит саатын уоһун биһиги диэки туһаайбытынан утары кэлэн:
– Ытаттаан кэбиһиэм! Хамсаамаҥ! Гириинньэ да уола буол! – диэн Иван Григорьевичка саана-саана олбуор аанын кэннинэн аһан тахсан барда.
Уулуссаҕа тахсан кэннин эрэ көрөн хааллыбыт. Иван Григорьевич:
– Саата баран ылыахха! Хайаан да туттахха табыллар, – диэт, матасыыкылын үрдүгэр түстэ. Дьуһуурунай чааска тиийэн кэпсээбиппитигэр:
– Ханна да барыа суоҕа. Киһини ыппат киһи, сарсыарда тутуохпут, – диэн Иван Степанович оргууй аҕай унаарытта.
Иван Григорьевич, сибилигин тиийээт тута охсор төһө да баҕалааҕын иһин, кырдьаҕас киһи тылын ылынна. Сарсыарда өйдөммүтүн кэннэ, дьон утуйа сыттахтарына, аймахтарыттан аҕалан, бытархай күлүгээннээһиҥҥэ дьыалалаабыттар этэ.
Күһүн кус көҥүллэниэн аҕай иннинэ браконьердааһыны утары үлэлииргэ дьону аттарыы буолла. Миигин кытта биһиги суоппарбыт Константинов Коля барсар буолла. Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, Дьокуускайдыыр суолунан бардыбыт. Өкүндүгэ бииргэ үлэлээбит табаарыспытын В.Н. Трофимовы уһугуннара тиийдибит. Чэй иһэн баран айан суолугар тахсан турдубут. Арай аҕыс миэстэлээх ГАЗ-ик Дьокуускай диэкиттэн иһэр. Биһиги тохтотон, суоппартан докумуонун көрдөөтүбүт. Массыына иһигэр дьон толору олороро көстөр. Коля массыынаны эргийэ барда:
– Хайа, бу тугуй? Браконьердыы сылдьар эбиккит буолбат дуо?! – диэн соһуйбут саҥата иһилиннэ.
Онно эргийэ тиийбитим – массыына иһигэр саа, кус бөҕөтө. Дьоммут тугу да саҥарбаттар. Саалары хомуйан, бэйэбит массыынабытыгар уктубут. Мин кинилэр массыыналарыгар олорсон, милииссийэҕэ тиийдибит. Онно тоҕус киһини боротокуоллаан, тоҕус сааны уонна 70-ча куһу, биир хомуллар кыра тыыны тутан, булчуттар тэрилтэлэригэр илдьэн биэрдибит. Биирдии улахан көҕөнү махтал быһыытынан биһиэхэ туттартаан ыыттылар. Дьолбутугар, браконьердар арыгылара эрдэ бүтэн, ол күн өйдөөх биһиэхэ түбэспиттэрэ. Ол иһин туох да утарсыыны оҥорботохторо. Арай итирик буоллуннар…
Чернышевскай бөһүөлэккэ өлөрүү буолбутугар түүн кэлэн, буруйдаах гарааска киирэн, биһигини саалаах кэтэһэн олорорун билбиппит. Чуҥнаан баран, кими да онно чугаһаппакка кэтэһэ түспүппүт. Аан быыһынан көрөн, утуйбутун кэннэ киирэн тыраахтар хабыынатыттан туох да эрэйэ суох туппуппут. Өскөтүн итирик, милииссийэлэри кытта ытыалаһыам, таах бэриниэм суоҕа диир киһини сонно тута сатаабыппыт буоллар, туох тахсыа эбитэ буолла?..
Биирдэ оттомо суохпар милииссийэ бэтэрээнин Гаврил Алексеевич Варвариковы улаханнык өһүргэтэн турардаахпын. Биһиги, эдэр үлэһиттэр, ол онтон үйэ-саас тухары өйдүүр үөрэҕи ылбыппыт. Оччолорго милииссийэҕэ саҥа үлэлээн эрэр эдэр киһи этим. Олоххо билбэтим-көрбөтүм ханна барыай? Санаабар барыта кыраттан, киһи улахаҥҥа уурбат түгэниттэн саҕаламмыта.
Быһылаан буолбут сирин көрөн, чинчийэн кэлэн баран киэһэ личнэй састаап иннигэр тугу көрбүппүн, тугу сабаҕалыырбын, туохтан бастаан саҕалыахха сөбүн дакылааттаатым. Кыра массыынанан сылдьыбыттар, суоллара хаарга чуолкайдык көстө сытар. Тит Николаевич сылааһына бу массыынаны көрдүүргэ хамаанда биэрдэ. Отделтан тахсан истэхпитинэ, уоппускаҕа сылдьар милииссийэ старшината Варвариков сулууспаҕа илдьэ сылдьар массыыната кэлэн гарааска киирдэ.
– Уолаттар, таарыччы көрөн ааһыаҕыҥ эрэ, көлүөһэ хайдах быһыылааҕын көрдөрүөм, – диэт өссө аана сабылла илик гарааска кэллибит. – Көрүҥ эрэ, бу адьас атын ойуулаах протектор. Оттон бу хаҥас көлүөһэни көрүҥ эрэ, ойуута оруобуна иннинээҕи уҥа көлүөһэ киэнин курдук. Иннинээҕи көлүөһэлэр ойуулара мантан атыттар, уруһуйдаабытым курдук буолуохтаахтар. Чэ, бардыбыт, – диэтибит. Тэрилтэ гараастарын уһун түүнү быһа бэрэбиэркэлээбиппит.
Сарсыарда үлэлии олордохпуна, Тит Николаевич хоһугар ыҥыртаран ылла. Саҥата суох икки тэтэрээт лииһигэр иннигэр, кэннигэр толору суруллубут суругу куду анньан биэрдэ. Эмиэ туох эрэ буоллаҕа диэн билсэн бардым. Ааҕан иһэн, кэннин көрбүтүм, Варвариков начальник аатыгар суруйбут араапара эбит. Соһуйуу бөҕөнү соһуйдум:
– Мин манна туох да буруйум суох. Туох диэммин Гаврил Алексеевиһы уорбалыы сылдьыамый? Сүрэ да бэрт. Көннөрү милииссийэ массыынатыгар протектор ойуутун уолаттарга көрдөрөн, быһааран ааспытым. Тылынан истэр биир, илэ көрөр туһунан буоллаҕа дии, – диэн кытыга суохтук тутуннум.
– Уорбалаатыҥ диэбэппин, дьалаҕай сыһыаҥҥынан кырдьаҕас киһини кыыһырдыбыккын. Бу суругу таах хаалларар табыллыбат. Эписиэрдэр чиэстэрин көрөр суукка ыытабын.
Ити кэнниттэн кырдьаҕас милииссийэ үлэһиттэрэ кыттыылаах суут буолбута. Сууту баһаарынай иниспиэксийэ начальнига, эписиэрдэр сууттарын бэрэссэдээтэлэ К.А. Акимов ыыппыта. Суут иннинэ эдэр уолаттар миигин көмүскүүр, буруйа суох киһини таах да дьүүлгэ таһаараллар диэн киирсэр санаалаах ленинскэй хоско киирбиттэрэ. Ол эрэн тылы маҥнайгыттан кырдьаҕастар ылбыттара. Кинилэр ыллыктаах тылларын кэнниттэн буруйум арылыс гына түспүтэ. Бу кэлин өйдөөтөххө, олох да көстөн турар дьыала эбит – саастаах дьоҥҥо сайаҕас сыһыан, убаастабыл, сиэрдээхтик туттуу ирдэнэр. Итини тула киэҥ кэпсэтии тахсыбыта. Гаврил Алексеевиһы кытта гарааска атын киһи баарыгар биһиги олох да санаабытын уурбатахпыт. Ол киһи хараҕар уорбалыыр курдук көһүннэхпит буолуо. Эрдэтинэ сэрэтии, туох да кэпсэтии суоҕа. Эдэр дьон ууну омурдубуттуу саҥата-иҥэтэ суох барбыттара, эрдэ өрүкүнэйбиппит тохтообута. Сэрэтии биэрбиттэрэ. Онно сөрү-сөп буолбутум. Табаарыстарым үөрэҕэ олоҕум устата хаалбыта. Кэлин бэйэм начальник буолан баран, ити боппуруоска элбэхтик эргиллибитим.
Араас быһылаан сөп буола-буола тахсара. Ол быыһыгар киһи күлүөх да курдук түгэннэрэ баар буолааччы. Күһүн биирдэ исполком бэрэссэдээтэлэ А.Е. Старостин Хара Алдантан эрийдэ:
– Хаандыга диэкиттэн өрүһү батан сатыы нуучча киһитэ иһэр үһү. Кыра ботуоҥка сүгэһэрдээх уонна харабыыннаах дииллэр. Ону булчут Самсонов кыра сиэнэ кыыс көрбүт уонна «эһээ курдук саалаах диэбит» диэн ыксаллаах быһыыны-майгыны үөскэттэ. Ити кэмҥэ, кырдьык да, Хаандыгаттан хаайыылаах күрээн туттарбакка сылдьара. Ол иһин, кини сырыттаҕа диэн түргэнник тутар-хабар бөлөх уолаттарын хомуйа охсоот, Хара Алданнаабыппыт.
Олохтоох былааһы көрсөн, киһибитин хайдах, ханна тутарбытын сүбэлэстибит. Тыынан барыаҕы, ыраахтан көрөн, саһан эрэйдиэн сөбө. Ол иһин аара тоһуйарга быһаардыбыт. Кэтэһэргэ тоҕоостоох сир баар эбит. Суоттааһын быһыытынан сарсын киэһэ ол сиргэ тиийэн кэлиэхтээх. Сарсыарда милииссийэ уолаттары кэтэһиэхтээх сирдэригэр илдьэн түһэртээтибит. Кырдьык да, олус табыгастаах сир эбит. Биир өттө өрүс, иккис өттө үрдүк быраан. Өрүс сүнньүнэн иһэр киһи ити тоһууру хайдах да мүччү түспэт сирэ.
Мин чахчы кытылынан киһи иһэрин чопчулуохпун баҕаран, мотуордаах тыыга олорсон өрө уһуннум. Син балай да айаннаатыбыт, киһи баара көстүбэт. Суол-иис көрөөрү, ыраахтан иһэр дьон быһыытынан, кытылга «сынньана» тахса сырыттыбыт. Кумахха эргэ саппыкылаах соҕотох киһи суола аллара диэки ааспыта чуолкайдык көстө сытара. Биһиги төннөн, дьоммутугар тиийэн, сатыы киһи чахчы иһэрин кэпсээтибит уонна бүтэһик төгүлүн ыйыы-кэрдии биэрэн баран ааһа турдубут.
Киэһэ сэбиэт хонтуоратыгар кэтэһэн олордохпутуна, аптамааттаах, түөс куйахтаах уолаттар киирэн кэллилэр. Биир бытыктаах, орто уҥуохтаах, бэрт мөкү таҥастаах, кыракый сүгэһэр оҕолоох нуучча киһитин аҕалбыттар. Онно ыйыталаһан билбиппит, Хаандыгаҕа ону-маны үлэлээн баран, сөп буолан, сирэйин хоту балыктаан аһыы-аһыы айаннаан иһэр көччүр киһи эбит. Сиэбиттэн докумуонун ылан көрдөрдө. Хаандыга милииссийэтин кытта сибээстэһэ сырыттым, киһи тордуохтаһара туох да суох буолан биэрдэ. Ханнааҕы сэбэ кэлиэй, ботуоҥкатын сүгэн иһэр маһын оҕо харабыыҥҥа холуйан эппит буолуон сөп. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Егорович туох идэлээҕин иҥэн-тоҥон ыйыталаста. Онно билбиппит, хачыгаар, оһохчут идэлээх, маһы да мастыыр, «Дружбаны» да бэркэ билэр киһи буолан биэрдэ. «Күрүөйэхпит» манна хаалан үлэлиэх буолан, тылын ылан, биһиги кэлбит сорукпутун сиппит дьон быһыытынан дьиэлээбиппит. Отой хойукка диэри үлэһит киһини булан биэрбиккит диэн, Харалар махталлара улахан этэ.
Дьахтар суола
Дьуһуурунайдыы олоробун. Бүлүү куоратын биир ойдом турар дьиэтиттэн уоруу буолбутун туһунан дьиэлээх Слепцова эрийэн биллэрдэ. Кэтэс диэн баран, онно тиийдим. Хаһаайка, сайын буолан, тиэргэҥҥэ көрүстэ. Туох буолбутун туоһуластым. Хас да сыаналаах малы уорбуттар. Кэрэһиттэри булан, көрүү боротокуолун суруйбутунан бардым.
Дьыала ис хоһооно маннык эбит. Дьиэлэрин муостатын кырааскалаан, малларын биир хоско хатаан баран, икки хонуктааҕыта урууларыгар баран хоммуттар. Бүгүн эрэ, муоста кырааската төһө куурбутун көрөөрү, хаһаайка уоруу буолбутун билбит. Кими да уорбалаабат. Киһи хараҕар чуо быраҕыллар атах суола муостаҕа хаалбыт. Уоруйах күүлэҕэ кыракый бааҥкаҕа дьиэлээхтэр оһохторун оппуохалаабыт бороһуоктарын тобоҕо турбутун хараҥаҕа көрбөккө тоҕо тэбэн, үрдүгэр үктээн дьиэҕэ ааспыт. Суолуттан көрдөххө, дьахтар эрэһиинэ саппыкытын суолугар майгынныыр. Кырааскаламмыт муостаҕа суола чуолкайдык көстөр. Ити суолу анал пленканан түһэрэн ыллым. Уоруон сөптөөх дьону бэрэбиэркэлээн көрдүбүт да мэлийдибит. Буруйдаах көстүбэтэ. Күн-дьыл ааһан истэ.
Арай биир күн туохха эрэ наадыйан силиэстийэ хоһугар киирдим. Ыстаарсай силиэдэбэтэл П.В. Павлов эдэр уолу доппуруостуу олорор. Уол атаҕар кылгас дьахтар эрэһиинэ саппыкытын кэтэн олорор. Атаҕын көтөхтөрөн, саппыкытын уллуҥаҕын ойуутун көрдүм – Слепцова дьиэтин муостатыгар хаалбыт суолга олус майгынныыр. Прокопий Васильевичтан, бүттэҕинэ, уолу илдьэ мин хоспор киирэ сылдьарыгар көрдөстүм. Сотору киирэн кэллилэр. Пленкаҕа уһуллубут суолу кытта саппыкытын ойуутун тэҥнээн көрдүбүт. Үүт-үкчү сөп түбэстэ! Салгыы эрийэн, ити күн уоруллубут маллары уол олорор дьиэтин үрдүттэн Прокопий Васильевичтыын баран боротокуоллаан ыллыбыт. Эмсэҕэлээччини ыҥыран, малларын көрдөрдүбүт. Барыта, хата, баар эбит. Буруйдаах киһи көстүбэккэ, тохтоон сытар дьыала, саҥа сүүрээннэннэ. Бытархай күлүгээнистибэҕэ 15 сууккаҕа олорор киһибит, ыстатыйа эбинэн, үргүлдьү атын сиргэ суруогун матайдыы барар буолла.
Итэҕэйии
Бүлүүгэ үлэлээбитим сыл эрэ буолла. Ийэбиниин Марфа Гаврильевналыын Грабовскай уулуссаҕа икки квартиралаах дьиэҕэ олоробут. Тит Николаевич квартира бэрдэрэн, биһиги абыранныбыт. Чааһынай ыал дьиэтин курдук тиэргэннээх, оҕуруоттаах. Ыалларбыт Козловтар диэн нуучча ыала. Аҕалара Ньукулай сибээскэ үлэлиир. Ийэлэрэ Ольга дьиэтин көрөр-истэр. Кыыстара Валя оскуолаҕа үөрэнэр.
Биирдэ Краснодарскай уобалас Армавир диэн куоратыттан телеграмма кэллэ: «Задержать гражданку Масалову Валентину Андреевну (төрөөбүт сыла, сирэ ыйыллыбыт) зпт прописанную Кызыл Сыре тчк Арест имеется» диэн ис хоһоонноох. Тит Николаевич ону толотторууну бэйэтин оперативнай үлэҕэ солбуйааччытыгар В.Д. Кириллиҥҥэ сүктэрбит. Василий Дмитриевич Масалованы туттара миигин ыытта.
Пааспар остуолуттан ханна олорорун, ханна үлэлиирин сурунан ыллым. Таарыйа барар массыынаны булан Кыһыл Сыырдаатым. Үлэлиир сиригэр быһа тиийдим. Гааһы көрдүүр тэрилтэҕэ сэкирэтээрдиир эбит этэ. Бу туох эрэ ыарахан буруйу оҥорбут, дьонтон саһа сылдьар дьахтар мин туҥуй санаабар модороон көрүҥнээх, сүүрэлии сылдьар албын харахтаах эҥин буолуохтааҕа. Ол эрэн олох атын сирэйдээх-харахтаах киһи олороро. Санныгар түһэ сылдьар хараҥатыҥы кугас баттахтаах, тупсаҕай көрүҥнээх, сөбүгэр толору эттээх, орто уҥуохтаах эдэр дьахтар көрбөтөх киһитин көрөн:
– Кимиэхэ кэллиҥ, туох наадалааххын? – диэн бэрт эйэҕэс куолаһынан ис киирбэх киэҥ харахтарынан утары көрөн олорон ыйытта.
– Мин милииссийэттэн сылдьабын. Эйигин дойдугуттан көрдүүллэр, бэйэҥ да сэрэйэр инигин? Быһатын эттэххэ, эйиэхэ кэллим, – диэн, онно-манна муннарбакка, кэлбит сорукпун көнөтүнэн билиһиннэрдим.
– Уой, мин онно туох да буруйум суох ээ. Уонна ханна да саһа сатаабатаҕым. Манна кэлээт пропискаламмытым.
– Ити барыта үчүгэй, биһиги ону билэбит. Ол эрэн, миигин кытта барсан дьыалаҕын быһаарыстаххына табыллар.
– Хайдах ыллым да барыамый? Кэргэннээхпин, оҕолоохпун.
– Уоппускаҥ суотугар көҥүллэтэн күннэ ыл. Кэргэҥҥин, оҕоҕун бөһүөлэктээҕи милииссийэҕэ ыҥыр. Биирдэ аһыыр өйүөтэ уонна уларыттар таҥаста аҕаллын, – диэн ханна да ыыппаппын биллэрдим.
Масалова боппуруостарын суһаллык быһаарсан бүппүтүн кэннэ милииссийэҕэ бардыбыт. Дьоно кэлэн атаардылар. Дьокуускайтан суһал сырыылаах теплоход кэмигэр кэлэн Бүлүүлээтибит. Аара, таах иһиэхтээҕэр, туохха түбэспитин туһунан ыйыталастым. Ону кини маннык диэн кэпсээтэ.
Биир балай да тэрилтэҕэ кассирынан үлэлээбит. Тойоно сотору-сотору, туох да докумуона суох кэлин биэриэм диэн, харчы көрдөөн ылар эбит. Сокуоннайа суох биэрэрин Масалова өйдүүр эрээри, начальник этиититтэн тахсыбатах. Ол эрээри, сэрэхэдийэн, араспыыска суруйтаран баран биэрэр эбит. Эмискэ бэрэбиэркэ кэлэн, итэҕэстэрин булан ылбыт. Иккиэннэрин харчыны сиэбиккит диэн хаайбыттар. Харчы биэрбит араспыыскалара баар буолан кинини босхолообуттар уонна итээбит харчыны төлөһөргө быһаарбыттар. Харчылара суох буолан, элбэх хамнастаах сиргэ биһиэхэ үлэлии кэлбиттэр. Кини бу билигин үөскээбит быһыыны ыйыталаста:
– Дьэ, Бүлүүгэ тиийэн, миигин хайыыгытый?
– Хайыахпытый, хаайыахпыт буоллаҕа дии, – кыккыта суох, ыйыппытын курдук, эппиэттээтим.
– Хайдах уоруйах киһи курдук хааллан олоруомуй?
– Хаалларгын ааһан, анарааттан кэлэн, дойдугар илдьиэхтэригэр диэри биһиэхэ олоруоҥ.
– Өссө тутуллан дойдубар барабын дуо?! – ыксаабыт куолас иһилиннэ.
– Дьыала оҥоһуллубут сиригэр хаһан баҕарар быһаарыллар. Ый аҥаарынан, түргэтээтэҕинэ, уонча хонугунан, этап кэлиэҕэ. Уопсайынан, ый курдугунан дьиэҕэр тиийиэҕиҥ, – диэн быһаарабын.
– Эчи, уһунун! Тиийиэхпэр диэри сүүрбэччэ сыл кырдьар буоллаҕым дии… – киһи сэҥээрбэт суолун истэн ытамньыйда, олус харааһынна.
Мин этап айанын эрэйин-саатын туһунан толкуйдуубун, оттон кини букатын да атыны саныыр эбит.
Кырдьык да, оннук буолара чахчы. Биһиги систиэмэбит хамсыыра налыччы буолуо. Кэпсэтии үгэнигэр буолан, куоракка тиийбиппитин өйдөөмүнэ хааллым. Милииссийэҕэ кэлэн, наадалаах докумуоннары толорон, дьуһуурунайга Масалованы туттардым. Дьахтар дьуһуурунай биэрбит аһылыгын хайыһан да көрбөтө.
Василий Дмитриевичкэ сырыым туһунан дакылааттаатым. Хайдах да бу эдэр нуучча дьахтарыгар тугунан эмэ көмөлөһөргө бигэ сананным. Сүүрбэ да сыл кырдьыбатар, өскөтүн этэригэр дылы төрүт да буруйа суох буоллаҕына, суолга халтайга эрэйдэниэ, санаата алдьаныа турдаҕа. Бу дьыалаҕа Масалованы тутан кэлбит киһи быһыытынан кыттыгастаах курдук сананным. Сааттаахтык тутуллан тиийэн босхолонон хааллаҕына, биһиги туспутунан туох өйдөбүл хаалыай?
– Василий Дмитриевич, Масалова тылыттан-өһүттэн иһиттэххэ, отой да буруйа суох быһыылаах. Ыытан кэбистэхпитинэ хайдах буолуой, баран, бэйэтэ быһаарыстын ээ, – диэн бэйэм санаабын быктардым.
– Хайдах буолбут киһигиний?! Ол буруйдаах киһи тылын итэҕэйэҕин дуо? Хаайыыттан куотаары тугу баҕарар лахсыйыахтара. Чуолкайдык эппиттэр буолбат дуо, тутуҥ, хаайыҥ диэн. Сойуус үрдүнэн итинник телеграммалары толорбокко оннук-маннык толкуйдуу сылдьар буоллахпытына буруйу оҥорууну кытта хайдах охсуһабыт?! Ити санааҕын бырах. Хата, тутуллубутун туһунан тахсан телеграммата оҕус, хаалларын туһунан уурааҕы ыыта оҕустуннар. Бүттүбүт, табаарыс младшай лейтенант.
Мин итинник диэхтээҕин эрдэттэн сэрэйэр этим. Кини бэйэтэ кытаанах майгылааҕын таһынан олохтоммут сокуону тутуһарын дуоһунаһа да эрэйэн эрдэҕэ. Телеграмма биэрэ охсубатым. Начальникпар Тит Николаевичка тахсан, Масалованы туппутум туһунан сиһилии кэпсээтим.
– Тит Николаевич, кэлэн иһэн, Масалованы кытта туох буруйу оҥорбутун туһунан ыйыталастым. Мин санаабар, киһи хаайыах буруйун оҥорботох курдук. Ону ааһан быйыл дьахтар сыла. Оскуолаҕа киирэ илик саастаах кыыстаах. Хайдаҕын да иһин, хаайыыттан босхолуохтара.
– Бу киһи албакаат буолан бүппүккүн дии. Эдэр киһи, кыраһыабай дьахтары көрөн, сүрэҕиҥ уйулҕата хамсаабыт дуу? Чэ, ити мин дьээбэрэн эттим. Чахчы, эн интуицияҥ итинник эппит буоллаҕына, оттон биһиги үлэбитигэр курдаттыы таайыы, сэрэйии кырата суох миэстэни ылар, маннык гыныахха. Почтаҕа баран, телеграмма ыыппыт дьону кытта кэпсэт. Масалова туох буруйу оҥорбутун туоһулас. Онтон быһаарыахпыт, – диэн түмүктээтэ.
Бэйэбин босхолоппут курдук сананан, почтаҕа тэбинним. Армавиры кытта сибээс, сакаастаатахха, биир нэдиэлэнэн бэриллиэ диэтилэр. Эчи, уһунун. Тугу да ситиспэккэ төнүннүм. Үлэ кэннэ дьиэбэр тиийэн, ийэбэр алаадьы оҥортордум. Киэһэ кэлэн, дьуһуурунайынан Масаловаҕа бэрдэрдим.
Сарсыныгар Тит Николаевичка киирбиппэр ыксаама, кэтэһиэххэ диэтэ. Мин ыксыырым сүр, күнүн аайы кинини кытта ньээҥкэлэһэр бириэмэм суох:
– Масалова манна олорбот диэн телеграммата охсуохха уонна бэйэтин ыытан кэбиһиэххэ, баран быһаарыстын ээ, – диэн этии киллэрдим.
– Дьэ, ыксал киһигин, доҕор, – Тит Николаевич тохтуу түһэн толкуйдаата. – Кэргэнин ыҥыр уонна Армавирга диэри билиэттэ ылларан, сөмөлүөккэ киллэрэн ыыт. Уонна дойдутугар барбыт диэн телеграммата оҕус, – диэн мин этиибэр сөбүлэһэн, дьаһал биэрдэ.
Масалованы хаайыыттан таһааран, кэргэнигэр эрийтэрдим. Кэргэнэ киэһэ кыыһын кытта кэллилэр. Авиапорду кытта кэпсэтэн, Дьокуускайынан Армавирга диэри аһаҕас күннээх билиэт ыллаттардым. Нөҥүө сарсыардатыгар босхолоон, Тойон Хонууга таһааран Дьокуускайдаттым. Василий Дмитриевич ону билэн, сэттэбин ыла сыста:
– Туох эмит буоллаҕына, эн эппиэттиэҥ! – диэн кытаанахтык сэрэттэ.
Дьэ, ол курдук, мин Масалованы итэҕэйэн, оттон начальнигым миэхэ эрэнэн, итинник судургута суох быһаарыыны ылынан турардаахпыт.
Күннэр ааһан истилэр. Иккиэйэх холуобунай ирдэбил иниспиэктэригэр дьыала элбэх, оройуон киэҥ.
Биир сарсыарда тыаҕа командировкаҕа бараары, уҥуор тахсан, сөмөлүөт көтөрүн күүтэ сырыттым. Ол бириэмэҕэ Дьокуускайтан сөмөлүөт кэлэн түстэ. Дьон тахсыбытыгар көрбүтүм, арай кинилэр быыстарынан Масалова иһэр эбит. Мин турарбын көрөөт, үөрэ-көтө кэлэн дорооболосто. Тохтоло суох, табыллан сылдьыбытын туһунан кэпсээн ыһан-тоҕон кэбистэ. Кини дьыалатын суукка тириэрдибэккэ саппыттар, оттон тойонун хаайбыттар. Туох да эрэйэ суох, дьыалатын быһаарсан, биһиэхэ махтала улахан. Регистрация саҕаланан, мин барыахтаах сирбэр көттүм.
Сайын ааһан күһүн буолла. Түбүк бөҕө буола сырыттахпына:
– Эйиэхэ дьон кэллэ, – диэн дьуһуурунай биллэрдэ. Тиийбитим, Масалова кыыһын уонна биир билбэт киһибин кытта турара. Валентина Андреевнаны хоспор киллэрэн сэһэргэһэ түстүм. Билбэт киһим саҥа кэргэнэ эбит. Армавирга сырыттаҕына, эрэ ыала дьахтары кытта бэртии буолбуттар. Онтон сылтаан, атырдьах салаатыныы арахсыбыттар. Самодеятельноска кытта сылдьан, байааҥҥа оонньуур киһиэхэ кэргэн тахсыбыт. Бу хоту үлэлии баран иһэллэр эбит.
Валентина Андреевна ити кылгас кэмҥэ милииссийэ туһунан санаата тосту уларыйбытын уонна ол санаатын үйэ-саас тухары илдьэ сылдьыан туһунан бэрт үгүс үтүө тылы эппитэ.
Флигель
Холуобунай ирдэбил үлэтэ киэҥ уонна, саҥатык үлэлии сылдьар буолан, билбэтим-көрбөтүм элбэх. Күннээҕи түбүктэн ордон, тохтотуллан көрдөбүлгэ сылдьар дьон дьыалаларынан олохтоохтук дьарыктаныаҕы бириэмэ да тиийбэт курдуга. Ол да буоллар, сөп буола-буола ылан үөрэтэрим, өссө тугу гыныахха диэн толкуйтан тиийбэтин ситэрэн-хоторон биэрэрим.
Мин иннибэр аҕыйах лиистээх Шебетовскай диэн нуучча уолун көрдүүр дьыала сытар. Кини Кыһыл Сыырга үлэлии сылдьан, мин өссө кэлиэм инниттэн ыарахан холуобунай дьыаланы оҥорон баран туттарбакка күрээн сылдьара. Ханна баара биллибэт буолан, Сойуус үрдүнэн көрдөнөрө. Төрөөбүт сиригэр милииссийэҕэ тиийэ сырытта дуо диэн сурук ыыттым уонна төрөппүттэрин туоһуластым. Син балай эмэ буолан баран хоруй кэллэ, ийэтэ дойдутугар олорор эбит. Борокуруортан көҥүл ылан, Шебетовскай ийэтигэр уолугар суругар хааччахтааһын миэрэтин тутуннум.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70614100?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Май Емельянов
Тип: электронная книга
Жанр: Современная русская литература
Язык: на
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 08.05.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Кинигэҕэ ааптар олоҕун сүрүн хайысхатынан буолбут милииссийэ уустук үлэтин түгэннэрин, ону тэҥэ саха киһитин кутун-сүрүн туппут булт абылаҥнаах сырыыларын уустаан-ураннаан сэһэргиир. Киһи олоҕо дьикти-дьиибэ көстүү, таайыллыбатах араас абылаҥ таҥылларын итэҕэтэр.