Өрө тыгар хатыҥнар. Сочинения. Том 3
Өрө тыгар хатыҥнар. Сочинения. Том 3
Михаил Елисеевич Тимофеев
Народнай поэт Михаил Тимофеев айымньыларын үһүс томугар 1962—1974 сыллардаахха суруйбут айымньылара киирдилэр. Поэт хомоҕой хоһоонноругар сүрэҕин истиҥ иэйиилэрин ааҕааччы кутун-сүрүн таарыйардык тиэрдэр.
В третий том сочинений народного поэта вошли стихотворения и поэмы, написанные в период с 1962 по 1974 год. Произведения Михаила Тимофеева отражают сокровенные мысли и чувства тонкой души поэта, которые находят отклик в сердцах читателей даже сейчас, спустя много лет.
Михаил Елисеевич Тимофеев
Өрө тыгар хатыҥнар
ХОҺООННОР (1962—1970)
КЭРИЭС
Өллөхпүнэ —
Өлүөнэм үрдүк томторугар
Онно… көмөөрүҥ уҥуохпун,
Үбүм, малым тобохторун
Үллэстээриҥ… эҥин диэммин,
Кэриэс тыл этиэ суохпун.
Син биир,
Иитиллибит Ийэ сирим
Ириэнэх сылаас буоругар
Иҥэн-сүтэн
Иэнигийиэм буолуоҕа.
Син биир,
Этэллэрэ чахчы буоллаҕына,
От-мас буолан тыллыаҕым,
Күһүн көтөҕө самыырынан
Күлүмнүү тохтон, ыһыллыаҕым.
Оҕолорбор,
Ууһаан-тэнийэн иһиэх,
Олоҕу тупсарыах сиэннэрбэр,
Кэмчи миэнэ кэриэһим:
Сүүрбэһис үйэ
Иккис аҥаарын
Сахалыы хаһыаттарын
Арыйталаан көрөттөөрүҥ:
Онно эһиги – аймахтарым —
Сылы, ыйы көтө-көтө,
Биирдэ эмэ булуоххут
Үүт-үкчү бэйэм курдук,
Мин ыллам ырыаларбын,
Мин кылгас хоһооннорбун.
Оччоҕо, мин эһигинниин,
Үүнэр, кэхтэр көлүөнэлиин,
Син биир киһилии кэмэлдьилээх,
Сирэр, таптыыр нохтолоох,
Туох эрэ дьоллоох, үөрүүлээх,
Туох эрэ туспа хомолтолоох
Саҥа үйэ сайдам дьонун
Илиигитин ыга тутуоҕум,
Иккистээн төрөөбүт үөрүүттэн,
Ирэ-хоро кэпсэтиэҕим…
Мин кэпсиэм: иккиэйэх эрэ
Миллиард саастаах эдэркээн сири
Киэргэтээри дьөлүтэ үүттээбиттэри…
Хаһан үөскээбитэ биллибэт,
Хабаҕала, өһүөтэ билгэлэммэт
Халлааны хайыта суруйбуттары…
Ис дьаҥын, сүрэх ыарыыларын…
Икки атах атын да адьынаттарын…
Күн сырдыгын «тэҥҥэ» үллэстээри, —
Күнү хараардар кыргыстары,
Күөдьүйэ умайар көрдүгэннэри…
Уонна мин аргыыйдык
Арахсарбар сипсийиэҕим:
«Охсуһан дьолу сиппэтэх,
Аһыылаах, абалаах эрэйдээхтэр;
Эбэтэр сири киэргэппэтэх
Уодаһыннаах сидьиҥ дууһалар,
Кэлэйэн эбэтэр өһүрэн,
Кэриэс этэн хааллараллар.
Аймах дьонум, эһиги,
Оннук кэриэс кээһимээриҥ…
Хаалларымаҥ бу Сиргэ
Кэнэҕэһин кэнэҕэс
Кэнчээрини кэҕиннэрэр,
Ийэ-аҕа ууһун эһэр,
Илбиһирэн иэстэһии
Хааннаах өһүөн кэриэһи!..»
1962
БҮГҮН БҮЛҮҮ – МОДУН ТҮЛЛҮҮ
«Бүлүү ГЭС» тутааччыларыгар
Хара суордар халаахтааннар
Хайыһардаах булчуттары
Күөйэ көппүт түбэлэрэ, —
Күн-Ый ытыыр-соҥуур сирэ,
Чуумпу муннук Бүтэй Бүлүү,
Тугун бэрдэй бүгүн түллүүҥ!..
…Тайылҕаннаах тайҕаларгар
Чаачар саалаах сахалартан
Тайахтарыҥ, табаларыҥ
Таһы бааччы куоталларын —
Ой дуораанын сатарытан,
Орулуу-күлэ хааларыҥ.
…Дүлүҥ тыылаах балыксыты
Түөрэ охсон муҥнаабытыҥ,
Хатыыс, сордоҥ балыктаргын
Харыстыырыҥ, ымсыырдарыҥ.
Аччык киһи сорун-муҥун
Анаарбакка долгуҥнууруҥ!
…Чернышевскай эн биэрэккэр
Лаппаакылаах хаампыт дииллэр.
Хааллан сыппыт сүүрээннэри
Хорон ыыппыт түгэннэрин
Эдэрдэргэ кырдьаҕастар
Иэйэн кэпсиир буолааччылар…
Бүгүн, Бүлүү, муода буоллуҥ,
Биэрдиҥ дьоҥҥо баайгын-дуолгун…
Саарбаҕынан, саһылгынан
Саха дьонун сураҕыртыҥ!
Айхал, Мирнэй алмааһынан
Аан дойдуга аарыгырдыҥ!..
Бүгүн Бүлүү, Бүтэй Бүлүү, —
Модун тутуу, өрө түллүү…
Быһыттанан, тэһиин кэтэн,
Сылгы курдук сыһыйыаҕа,
Сыыдам уораан сүүрүгүттэн
Сырдык уоту сандаардыаҕа!..
1965
«Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа…»
(Мустай Каримтан)
Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа —
Тыал астыа, сэбирдэх хамныы туруоҕа.
Күн киириэ күкүр хайа кэтэҕэр,
Кэриигэ түһүөҕэ быстах саһарҕа.
Бу кистэлин арый миэхэ, айылҕам,
Күннэбиттэн, муҥ саатар, маҥнай утаа, —
Быһа охсуллубут ырыаларым
Хамныы, тыаһыы, сырдыы сылдьыахтарын.
1970
ХОҺООННОР, ПОЭМА (1971—1972)
«Ыт иччитэ бултуйдаҕына …»
Ыт иччитэ бултуйдаҕына —
Үөрэн эккэлиир,
Өрүтэ ыстаҥалыыр,
Оонньуур илин атаҕынан.
Мин эмиэ оннукпун,
Туспа дьон үөрүүтүнэн,
Туспа дьон кыайыытынан
Дьоҕус бэйэм топпун.
Ол курдук күн-дьыл ааһар,
Аҕыйаан иһэр
Айбытым биэрбит
Аҕыйах сааһа…
Бэйэм үөрүүбүнэн
Бэйи бу хаһан үөрэбин?
Туох эмэ томооннооҕу оҥорон,
Туспа да дьону үөрдэбин?
Чэ, ол туох буолуой, —
Дьон үөрүүтүгэр кыттыһар
Ол бэйэтэ туспа кэрэлээх,
Эккэлиир эрэ диэбэтэллэр…
1971
ӨСКӨ БАРАР БЫАТЫГАР
Мин бүгүн
Биир бэркэ билэр атаспыттан
Айахха киирбиччэ ыйыттым:
(Онтубун бэйэм да билбэккэ,
Өйдөөбөккө хааллым):
– Бу эн норуокка, бар дьоҥҥо
Туох айыылааҕы оҥороҥҥун, —
Бачча дөбөҥнүк байдыҥ-тайдыҥ? —
Кииһи кэттиҥ, саһылга састыҥ,
Хотуттан-соҕурууттан
«Гарнитур-мебель» тастыҥ,
Массыынаҕын, даачаҕын,
Малгын-салгын хаҥатаҕын…
Мин бүгүн
Биир бэркэ билэр атаспыттан,
Бэйэм да өйдөөбөккө,
Дьиибэтик тэһи астаран,
Итинник холустук ыйыттым.
Оо, өскө барар быатыгар
Эмиэ айыыны оҥоһуннум,
Эмиэ алҕаһы саҥардым.
«Мээнэ, аһаҕас айахтааххын,
Бэйи, тылгыттан ыйыахтара!..» – диэн,
Ийэм эрэйдээх былыр
Итини билэн, бадаҕа,
Эппит эбит буоллаҕа…
1972
ТҮҮН
(Хараҥаттан киһи саҥата)
«…Ханнык эрэ бэрэпиэссэр,
Ханнык эрэ этэ-сэлээр
Ханна эрэ мунньахтааннар, —
Хоһооннорбун, ырыаларбын
Кутаалаах уот тылларынан
Хоруотаабыттар үһү диэҥҥин, —
Утуйбат буола уолуһуйдуҥ,
Аһаабат буола аһааҕырдыҥ…
Өйдөөҕү да акаарыны,
Үчүгэйи да куһаҕаны —
Барыбытын манньытаары
Муҥу көрөр буоллаххына,
Суруйааччы да аатырарыҥ
Солуута суохтуҥу буолаарай?
Хорооҥҥо ууну киллэрбэт,
Күөлгэ күнү күллэрбэт,
Самыыртан, силбиктэн, хаартан,
Сылаастан, тымныыттан атын:
Хара хапсыыр буоллаххына —
Халлааҥҥа хардаҕастаныма.
Эн, хата, миигин иһит аны —
Уот курдук орто ааҕааччыны:
Алааска от оҕустарар,
Ыстаныакка тимир кыстарар,
Ырыаны, үлэни, иэйиини
Аргыс оҥостор киһини!»
1972
ОЛОҤХО ДОЙДУТА
Хараҥа хаардар
Хаһыытаһа түһэллэр,
Үөннээх өксүөннэр
Үөгүлэһэ үллүктүүллэр,
Саһархай самыырдар
Сарылаһа саккырыыллар…
ӨЛӨРҮМЭҤ
Өрүстэри өлөрүмэҥ, —
Уутун таҥнары сүүрдүмэҥ.
Халааннаабат өрүс диэн
Өрүс буолар үһү дуо?
Оҕоломмот дьахтар диэн
Дьахтар ааттаах үһү дуо?..
КУОБАХ ҮТҮЛҮК
(Поэма)
1
САЛЛААТ
Мы не от старости умрем,
от старых ран умрем.
С. Гудзенко
Якутскай куоратым
Тохсунньу ыйын
Туманыгар чачайа,
Санаабар ыксаан,
Саппай уопсан
Салларыйан истэхпинэ,
Суханов завхоз
Санныга охсон ааста.
Санныга охсон ааста,
Санаабын аста, —
Куруутун уһулбатах
Куобах үтүлүгүнэн…
«Һатана уола»,
«Һуой», бу тугу биттэнэн,
Суһуку хараҥаҕа
Санаата көннөҕөй,
Иһигэр туох киирэн,
Имнэнэн аастаҕай?..
Киһибит аны, өстүбэһи,
Кыратык пиибэ иһэн,
«Кыыла туран», «үөһэ тэстэн»,
Көнньүөрэн иһэр
Киэһэтэ эбитээ?..
Эн кинини этэҥҥэ,
Иэйэ сылдьарын
Бу муҥур үйэҕэр
Бэрт дэҥҥэ көрсүөҕүҥ.
Бу тыын бурҕачыйар
Туман буурҕатыгар
Туох айылаах буолан,
Дууһата ирэн,
Дорообо биэрэн
Дьоллоото буолла!
Суханов диэн
«Сордоох киһи» буоллаҕа.
Ким этиэй
Кинини дьэ:
«Сытар ынаҕы туруорбат
Сымнаҕас киһи!» – диэн.
Тэрилтэтин дьиэтин
Төһө да тоҥорботор,
Батарея үлтү барарын,
Төһө да кини бастаан
Билэ-көрө охсон,
Быыһаатар, боһойдор, —
Чэ, ханныгын да иһин, —
«Суханов диэн
Сордоох киһи!..»
Тыллааҕы кытта
Тыытыһар кыдьыктаах,
Сымыйаччыны кытта
Сыҕайсар адьынаттаах,
Содуом турдаҕына —
Сонун уолуга аһыллан,
Сорох ардыгар
Сутуругунан да
Сотуһан кээстэҕинэ
Соччо соһуччута,
Сонуна суох буолуоҕун тэҥэ.
Атаһым эрэйдээх
Авторитетын онон,
Аҕа дойду сэриититтэн
Аҕалбытын арыт умнан,
Адьырыһа эрэ сылдьан,
Адьас сүтэрэ сыһар.
Тунеядеһы кытта
Туорайдаспыт дуорааныттан
Добун холорук түһэр,
Иҥсэлээҕи кытта
Иирсибитэ иһиллэн,
Иэдээн быата быстар.
Бүрүкүрээти кытта
Бөппүрүөктэспитэ биллэн, —
Бүтүн атыыр айдаан турар.
Сорохтор (о, сорохтор!)
Суоҕар, чып кистэлинэн,
Сэмэлииллэр кинини:
– Суханов завхоз,
Сордоох да киһи! —
Сатаабат эбит дуол,
Сутуруга суох сотуһар
Судургу дьыаланы,
Уолуктаһыыта суох,
«Уу чуумпутук»
Охсуһар ньыманы:
Үрдүкү сууттарга
Үҥсүү тэрийиэн,
Абарар санаатын
Анонимка бооччойуон!..
Оо! – ханныгын да,
Хайдаҕын да иһин, —
Суханов завхоз
Сордоох киһи,
Суостаах киһи
Буоллаҕа эбээт…
Уонна дуо? —
Ол кинини
Атах-бытах дьон
Сыаналыыра баар! —
Разведчик буолан,
Сэриигэ сылдьан,
Зояҕа —
Зоя Космодемьянскаяҕа —
Куруук араарбат
Куобах үтүлүгүн
Күөх от өҥнөөх
Кырачаан, баайыы
Чараас үтүлүккэ
Таах атастаһан,
Тоҕо эрэ ол оннук
Нохтолооҕо долгуйан,
Мичээрдээбит кыыска
Бэлэхтээн турар…
…Суһал сорудаҕы толорон,
Сол хараҥа, хаар түүн
Москва оҕолорун —
Бойобуой партизаннары —
Фронт уот быһыттарын
Бэркэ сэрэнэн,
Бэркэ сирдээн
Уҥуор туоратан,
Өстөөх тыылыгар
Утаарсыбыта баар!
Кэргэнигэр, оҕотугар,
Кимиэхэ да
Кэпсээбэт ол кистэлин;
Сэриини санаттахха
Сиэҕэ титириир,
Дьэбин уоһуйар,
Дьэргэлгэн оонньуур!..
Хата, ол ону алҕас
Маннааҕы историк
Байыаннай архивка
Бара сылдьан
«Булан» кэлбит,
Кистэлбит сыыһын
Хаһыатынан хаһыытаппыт,
Кинигэнэн кэпсэппит…
«Суханов диэн —
Сордоох киһи!» – диэтэҕиҥ.
Кылааннаах түүлээҕи
Кыдьымахтыы уһаарбыт:
Кырынааһынан, солоҥдонон,
Кырсанан, саһылынан,
Саарбанан, бэдэринэн
Союзка биллибит
Тииҥньит, эсэһит
Туйгун булчут этэ ээ…
Кырдьар сааһыгар,
Өлөр үйэтигэр
Куоракка киирэн,
Хоһулайда ини оттон…
Итии иһин эрийсэр
Эр бэрдин холугар,
Сылаас иһин сыралаһар
Саха киһи санныгар
Онно даҕаны —
Ойуурга-тайҕаҕа —
«Охсуһуу хонуута»,
Олох оонньуута
Баар аҕай этэ,
Баай ахан курдуга…
2
ИТИИ ТУҺУНАН
Истиэҥ дуо, ааҕааччы,
Эйиэхэ таарыччы
Сарыы тастаах,
Сахалыы оһуордаах
Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Үөскээбит төрдүн
Үөтэн көрүөхпүн.
Үөскээбит биир тылтан,
Эппиэтэ биир тылтан:
– Тымныыттан…
– Тымныыттан…
– Тымныыттан…
Тымныы үөскэтэр,
Чахчыта,
Итиини,
Итиини
Итиэннэ
Ичигэс иэйиини!
Итиини тымныы
Үөскэтэр-үөдүтэр!..
«Итиитэ киллэр», – диирэ
Ийэм эмээхсин
Таһыттан киирбити,
Тоҥон кэлбити,
Ыалдьыты, хоноһону,
Улаханы, оҕону…
Кыстык угун саҕа
Кыстык балаҕаныгар
Уһун күнү быһа
Оргуйара чаанньыга…
Этэ үөрэммитинэн,
«Итиитэ киллэр», – диирэ,
«Тамаххын илит», – диирэ
Ыксаабатах да ыалдьытыгар,
Быстарбатах да быралгыга —
Бэл, сайын, ыам ыйын,
Бэс ыйын, от ыйын…
Уот куйааһыгар, —
Араскылаах алааһыгар,
Сардаҥалаах сайылыгар…
Харахтара сырдыыра,
Көхсүлэрэ кэҥиирэ
Ымыйалаах ымдааныгар,
Көөнньөрүүлээх кымыһыгар…
«Кукаакы сыамсах,
Саха ыалдьытымсах»,
Ол – үгэһэ дииллэр:
Төлөбүр эрэйэр
Төрүт сатаммат!
Ол эрээри,
Этиим мин биири:
Итиини манна
Тымныы үөскэтэр.
Абата баар диибин:
Арыт тымныыны
Итии үөскэтэр!
Угуту – кураан,
Курааны – угут!
Дьэ ол тугуй?
Хайата ордугуй?
Дьол уонна сор
Наһаа да чугастар:
Күлүк курдук
Батысыһа сылдьаллар…
3
БУЛТ ТУһУНАН
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Көмнөхтөөх күһүн,
Кыраһа сарсыарда
Лыҥкынас дьыбарга,
Таас уоттаах сарыалга
Миигиттэн үргэн
Быыраттан испитэ, —
Тыа, толоон саҕанан,
Чараҥы быыһынан…
…Туһахха түбэһэн,
Тэптиргэ эстэн, —
Тэйтэс гыммыта,
Туртайан турбута…
Күн уоттаах кырыа хаар
Лабааттан сууллан,
Титирик маһым
Дьигиһис гыммыта…
Хайыамый туһаҕы?
Хайыамый куобаҕы? —
Аһына-аһына
Араарар буоллаҕым…
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Кыыдааннаах кыһын
Куруҥ тыа кэтэҕэр,
Кур отум тэллэҕэр
Тимир хапкааҥҥа
Түбэһэ үктээн,
Түүрүллэ тоҥон
Сытарын буламмын, —
Сыакайдыыр буоларым!..
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Киирээрэй диэхтээн,
Кыһыҥҥы киэһэҕэ
Көмүлүөк сырдыгар
Аҕам оҕонньор
Кураахтаах саалыы
Курдары тэбэр
Киил мас бэрдэ
Айатын кирсин
Эрийэр, кирсэр,
Инчэҕэй тирииттэн
Элийэр-тэлэр…
Ырба тимирин
Ыһыылаан, хататтаан,
Уһааран, хатаран,
Ыстаал кыстыгар
Ыга таптайар
Ыаһахтаах этэ!..
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк,
Куобах бэргэһэ,
Кэтинчэ, суорҕан…
Киирээрэй диэхтээн,
Киникэй киһи —
Суордуун хатыһар
Сорсуннаах булчут —
Сыа от тохтубут
Сыһыы кэриитигэр,
Суол киириитигэр,
Орох суол субуйбут
Ойуур-тыа сиһигэр,
Сыбар, маар иһигэр
Лабааны сэриилээн,
Талаҕы мэҥиэлээн,
Сохсо охсор,
сохсо охсор,
Санаалаах этэ!..
4
ААЛ УОТ ИННИГЭР
Биһиги бары да хоодуот,
Хоччорхой дьон этибит,
Ону сарыы оҥортообут
Олох – модун имииһит.
Семен Данилов
Көмүлүөк оһох
Күлүмүрдүүр сырдыгар,
Хараҥа, сырдык
Хабыалаһа сырсар,
Хапсыһан ыпсар
Хаҥас чанчыгар
Куобах тириитин
Ийэм эмээхсин
Сыгынньах ньилбэгэр,
Сылаас тобугар
Имитэ олорор,
Иэҕиллэ олорор…
Арыы уутунан,
Аһыы тарынан,
Эмэх маһынан,
Уу хааһынан
Хаппыт тириитин
Кини илитэр.
Кини илиитэ
Ип-итиитэ!..
Талкы кулукута,
Таас суоруна
Таҥас, тимир,
Талах киинэ —
Дьэ ол киниэнэ!..
Тарбах илиитэ:
Эрийэр, эриллэр,
Эллиир, имитэр…
Ытыһа?! Ытыһа —
Ып-ырааһа!
Ырааһын ааһан,
Сып-сылааһа!..
Аттыгар олордор
Уолун – миигин,
Өрдөөҥҥү үйэтээҕи
Имии имитэр
Үрдүк үөрэҕэр
Үөрэтэр, уһуйар.
«Чарааһыа сүрэҕиҥ» —
Талаҕынан куһуйар.
Хаппыт тыһы,
Халыҥы, чарааһы,
Өҥнөөҕү, өҥө суоҕу,
Түнэни, уллуҥу,
Торбоһу, кулуну,
Сарыыны, саарыны
Сатаан имитии —
Сындааһын иҥиирдии
Сыыйылла эллэнии…
Сиикэй тирииттэн
Субаны кыһыйыы,
Хаанын ыытыы,
Хаптатыы, тэнитии,
Хатарыы, тоҥоруу,
Ириэрии, илитии
Үрдүк үөрэҕэр
Үөрэтэр, үөрэтэр
Уолун миигин, —
Иэн иҥиирин…
Ийэм илиитэ
Ип-итиитэ,
Чэрдийэрэ тириитэ.
Итиэннэ дьиктитэ —
Имэрийэ көрөрүттэн
Итэҕэһэ суох сылааһа!
Оо, аптаах этэ,
Эмтээх этэ ытыһа!..
* * *
Ийэм эмээхсин
Имии имитэ,
Имитэ олорор,
Иэҕиллэ олорор
Аал уотун иннигэр…
Ардыгар ытыыр,
Ардыгар ыллыыр…
Онтон устунан
Утуктуур, тоҥхоҥнуур,
Тобугар нуктуур,
Түүл түһүүр…
Көрдөҕүнэ алааһа —
Көмүс алаһа…
Күп-күөх, күөх от-мас…
Кыһын кэлбитин,
Хаар түспүтүн иһин —
Сып-сылаас,
Ып-ыраас,
Киһи-сүөһү кыймалас…
Уолаттара сэрииттэн
Ордон кэлбиттэр!!!
Кыыс кэрэ кийииттэр,
Кып-кыра сиэттэр!..
Үтүө дьон,
Үөрүү, дьол,
Үлэ, ыһыах…
Адьаһын сүппүт
Дьаҥ-дьаһах,
Тумуу-сөтөл…
Итиэннэ эргиччи
Итии күн, сырдык күн…
Эстибит эбит
Элбэх идэлээх түөкүн.
Оҕо-уруу,
Эрдэ туруу,
Устар уйгу,
Олох туйгун!
Итиэннэ эргиччи
Имии имитиитэ,
Ийэ сүрэҕин
Илгэлээх итиитэ:
Хоччорхой хотторбут,
Кытаанах кыайтарбыт,
Сыалаах сыбыраабыт,
Тартаччы хаппыт
Таҥастыйбыт…
Иһиллибэт, хам барбыт
Аан дойду сэриитэ,
Ол дьиксиниитэ,
Эргиччи, эргитэн,
Ил-эйэ кэпсэтиитэ,
Өй, илии үлэтэ…
Эргиччи ол итиитэ,
Аал уот итиитэ!
5
ЗОЯ
Ыстыык төбөтүн курдук сытыы,
Ыстыык тимирин курдук тоҥ
Ыччакалаах тымныыга
Өйдүүн-санаалыын ыраас, —
Ийэттэн эрэ түспүтүнэн,
Ис эрэ ырбаахынан,
Сыгынньах таһырдьа тахсаргар,
Сыа хаарга үктэнэргэр,
Албан аакка
Атах сыгынньах хардыылыыргар
Санаабытыҥ дуо,
Нуучча кыыһа,
Москва кыыһа
Зоя,
Куобах үтүлүк сылааһын?..
Санаабытыҥ дуо —
Саха эмээхсинин
Эйиэхэ ыыппыт итиитин,
Ийэм илиитин
Ичигэс сылааһын?
Тымныы полюһун
Тыынныыр сылааһын?..
Санаабытыҥ дуо,
Саха саллаатын?..
Оо, ол, —
Итии, тымныы сиһиктэһэр,
Хараҥа, сырдык хабыалаһар
Туманнаах түүн
Олус да элбэҕи,
Ырааҕы көрбүтүҥ,
Эргитэ санаабытыҥ…
Утарар этиҥ,
утарар этиҥ!
Санаабытыҥ ТЫМНЫЫГА —
ИТИИНИ эрэ!
Саныыр этиҥ
Өлүүгэ – ӨЛБӨТ ҮЙЭНИ!
Саныыр этиҥ
Хотторууга – кэлэр КЫАЙЫЫНЫ!
Өстөөххө
Кубарыйа тымныйбытыҥ
Өһөгөйдөөх өһүөн,
Уодаһыннаах охсуһуу
Охсор тоҥ болото буолан!
Ийэ буоргар, бар дьоҥҥор
Иэйэ мичээрдээбитиҥ
Эдэр кыыс,
Итии күн сыдьаайа буолан!..
– Саҥар!!! – диэтэхтэринэ
Саҥарбат этиҥ ээ —
Оо, бэрдиэн!..
– Саҥарыма!!! – диэн
Моонньугар муомахтыыр
Быа бырахпыттарыгар —
Саҥардыҥ да этэ
Саталаах саҥаны —
Саргылаах санааны…
Сатана бииһин ууһа
Салҕалыар диэри!..
Саргыта самнан
Садаҕаланыар диэри!
Сиэхситтэр дууһаларын,
Сытыган да дьардьамаларын
Сириэдийэ чэлгийэр
Сир ийэ туппатаҕа,
Халлаан таҥара харайбатаҕа…
Арай
Умайа турар
Уот кудулу байҕал
Уһаарара буолуоҕа…
Оттон, Эн, Зоя! —
Тымныыттан тиритэн,
Утатан, суоһан,
Онно саҥаран
Сатарыппытыҥ,
Уот салгыны
Сатарпытыҥ
Ой дуораана буолан,
Икки атах сэриилэһэр,
Атааннаһар сиригэр
Билиҥҥэ диэри,
Бүгүҥҥэ диэри
Бүтэйдии эҥсэр,
эҥсэр,
эҥсэр…
6
«МИЛИЦИЯ КЫЫС»
Красивые – всегда смелы.
М. Горький
Умнубаппын уһук,
Кыараҕас, уһун
Райкомол хоһун.
Биэрбиттэрэ биһиэхэ
Комсомол билиэтин.
Онно секретарь
Ытарча ытыһыгар
Ыга туппута илиибитин.
Уонна эркинтэн,
Остуол үрдүттэн,
Миэхэ аан бастаан
Биллэ-биллибэттик
Мичээрдээбитэ,
Билгэлии көрбүтэ
Зоя,
Чуп-чугастан, —
Зоя мэтириэтэ!..
Маарыннааҕа хараҕа
Мадоннаҕа, Джокондаҕа.
Умнубаппын
Эр киһилии
Кылгас баттаҕын,
Ырбаахытын саҕатын
Ини-биилии —
Эдьиийдии-сурустуу
(Сашаны саныыбын,
Эмиэ сэрии геройун!)
Икки сибэкки
Илбиргэс быатын…
Ол мэтириэти
Уруһуйдаабыт этэ
Ол саас
Оройуон түрмэтин
Бэрт эдэр үлэһитэ —
«Милиция кыыс».
«Эр киһилии таҥнар, —
Өйүнэн ыалдьар»…
Ситинник кэпсэтэллэрэ
Сир сииһит эмээхситтэрэ.
Ол кыыһы мин,
Умнан баран, кэлин, —
Утары көрсүбүтүм,
Умнубаттык өйдөөбүтүм:
Бэриэт бэргэһэлээх,
Лэппиэһин баттахтаах,
Саһархай гимнастеркалаах,
Синньигэс биилигэр
Халыҥ тирии курдаах,
Кобуралаах-наганнаах,
Шевро саппыкылаах,
Чараас сарыннаах
Дьарамай кыысчаан,
Саймаарыччы дайбаан,
Сайгыччы хааман,
Кыҥначчы туттан
Кэлэн ааспыта.
Көрбүтэ – миигиттэн
Килбигийэ, симиттэ…
Сырдык санаалаах
Санньыар харахтаах
Саха кыыһа эрээри
Тугунан эрэ,
Тугунан эрэ,
Чугас да этэ
Зояҕа бэйэтигэр.
Бадаҕа, маарынныыра,
Майгынныыра баара…
Кыбыста-кыбыста
Кыатаммакка,
Кэннибин хайыһан,
Көрөн хаалтым
Кинини —
Кэрэни…
Ол кыыһы
Ол кыһын
Өлөрбүттэр этэ
Хаайыылаахтар,
Күрээрилэр, куотаарылар
Уонна
Куобах үтүлүгүн
халаарылар…
Хабарҕатын хам тутан,
Эмиэ муомахтаан…
Эмиэ хараҥа түүн…
Кыыллыйбыт дьон,
Кыһалҕа, муҥ-таҥ…
Бу аан дойдуга
Баалларын тухары, —
Данко сүрэҕин
Чаҕылын таптыахпыт!
Бэйэ-бэйэҕитигэр маарыннаһар
Быыкаайык кыысчааннар,
Биһиги биир сүтүкпүт —
Эһиги! Эһиги баар…
Өйдүөхпүт, өрүүтүн өйдүөхпүт!..
Хара дьайтан быыһыаҕа
Куобах үтүлүкпүт!..
7
КУОБАХ ҮТҮЛҮК
Куруук уһулбат
Куобах үтүлүгүнэн
Суханов завхоз
Санныбар охсон,
Санаабын аста,
Саргылаан ааста.
Куобах үтүлүк
Күндүтүн өйдөөтүм,
Күҥҥэ көстүбүт
Көдьүүһүн сөхтүм!
Хотугу полюска,
Харсыһар мууска,
Муораҕа, буурҕаҕа
Тимирэ сыспыт
Челюскинецтарга
Тиийбит;
Кыдьымаҕа халҕаһа
Кыһыҥҥы Халымаҕа
Айанньыт ааттаахтарын,
Үөрэхтээх үтүөлэрин
Черскэйдэри
Тыыннаабыт;
Алмааһы, көмүһү,
Айылҕа баайын…
Арыйар, арҕарар
Аныгы геологтары
Абыраабыт, ириэрбит;
Алааска, окуопаҕа —
Атырдьах маһыгар,
Автомат чыыбыһыгар
Илиини итиппит
Куобах үтүлүк
Күндүтүн өйдөөтүм,
Доҕордоһуу дьолуттан
Долгуйда кутум!
Куобах бэргэһэ,
Таба тыһа куруму,
Быыһык саҕынньах
Сылааһын биллэрэн,
Сорсуннаах булчуттар —
Аҕам, эһэм оҕонньоттор
Айаларын, сохсолорун
Элбэрээктэрин эһэн;
Имииһит бэртэрэ
Ийэм, эбэм эмээхситтэр
Илиилэрин, сүрэхтэрин
Итиилэрин этэн —
Суханов завхоз
Санныга охсон —
Аттыбынан ааста,
Арбаҕаспын аста…
Тымныыны кытта
Тыаһа-ууһа суох
Туруулаһыам диэн,
Тилэхпиттэн тэтимирэн,
Тимэхтэрбин төлөрүттэн,
Чигди хаара күрдьүллэн,
Тирэхтэммит асфальга
Тиэтэйбэккэ хаамтым
Тэрилтэбиттэн дьиэбэр —
Ленин проспегынан!..
1972
БИҺИГИ – ДЬОЛ-ЭЙЭ ДЬОНОБУТ
Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,
Ытыктаах маанылаах ыалдьыттар,
Бу улуу Туймаада киинигэр
Мутукча көҕөрөр кэмигэр —
Уруйдаах ырыаны ыллааммыт,
Уйгулаах ыһыаҕы ыстыбыт,
Кылыйа оонньооммут, тустаммыт
Кыахпытын көрүнэн ыллыбыт.
Толору чороонноох кымыспыт
Дьон-сэргэ утаҕын ханнарда.
Дорҕоонноох тойукпут, ырыабыт
Дьолбутун хоһуйан чугдаарда.
Ол ырыа күүрээннээх үлэбит
Инники кэскилин кэпсээтэ,
Куйаарга көтүппүт үйэбит
Күн курдук сырдыгын да эттэ.
Ырыабыт бар-дьону ыҥырда
Эйэлээх, доҕордуу буоларга;
Күн сирин бүтүннүү сандаардан
Коммуна олоҕун тутарга.
Ырыабыт ыҥырда ыччаты, —
Ыарахан, хараҥа буомнары
Хайыта-тоҕута солуурга,
Килбиэннээх сырдыгы ыһарга.
Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,
Ытыктаах-маанылаах ыалдьыттар,
Көрүлээн-сынньанан бүттүбүт,
Күүспүтүн-сыалбытын түмнүбүт.
Күүттүлэр, күн көтөн да аастар,
Көмүстээх, алмаастаах тайҕалар,
Ача күөх үүнүүлээх алаастар,
Сылгылаах, ынахтаах сыһыылар.
Күүттүлэр хотугу куйаардар,
Кумаардаах, табалаах чыыстайдар,
Күүттүлэр күүрээннээх өрүстэр, —
Көрдүөхпүт, булуохпут үгүстэр!..
Биһиги – дьол-эйэ дьонобут,
Бигэтик эрэнэн хонобут:
Сырдыгы, кэрэни айыахпыт,
Сыл аайы баай ыһыах ыһыахпыт!
ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУБУТ
Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —
Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттан
Тэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,
Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,
Иитиллибит иэримэ дьиэбит!
Ол көмүс уйабыт биһиэнэ —
Ортотугар аал уот оһохтордоох,
Ат эккирэтэр айдам хостордоох,
Күн көрбүтүнэн тахсар, киирэр
Килэдийбит үрдүк түннүктэрдээх.
Toҕyc турбут туруу уолаттардаах,
Аҕыс аанньал курдук кыргыттардаах,
Күн бүтэйигэр туран уот оттор
Айыы санаалаах аҕалаахпыт,
Иэйэхсит тэҥэ ийэлээхпит.
Ыалдьыт сылдьар, хоноһо хонор
Айан аартыгын ыалларабыт:
Ааспыты аһатан атаарар,
Быстыбыты салҕаан, күүһээн ыытар
Былыргы ытык үгэстээхпит.
Ача күөх ньуурдаах алааспытыгар
Илиибит күүһүнэн оттоон-мастаан,
Иитэр сүөһүнү күрүөлээбиппит,
Төбөбүт, сүрэхпит билгэтинэн
Төрүүр оҕону төлкөлөөбүппүт.
Бу тыйыс дойдубут тымныытын,
Буурҕатын кытта хатыһаммыт,
Итиини эрдэлэтэ сатыыбыт, —
Киһи кыаҕа, санаата барҕа
Көмүстээҕэр, алмаастааҕар!..
Аттаахтан кымньыытын ылбаппыт,
Сатыыттан тайаҕын суйдаабаппыт.
Атаҕастаммыт аймахтарбыт
Сордорун солбонутар туһугар
Сорунан туран охсуһабыт.
Өксүөннээх тымныы күннэргэ
Үрдүк, тойон өһүөбүт баһынан
Үргүөр эрэ түһэн үргүйбэтин,
Алын хара муостабыт аннынан
Аргыар эрэ тахсан аргыйбатын!..
Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —
Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттан
Тэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,
Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,
Иитиллибит иэримэ дьиэбит!
1972
ҮРҮҤ ААННЬАЛ
(М.Тырылгинныы)
Айан нэксиэтин, өксүөнүн уйбаккабын,
Эмиэ ыалдьан, ыалга быстардым.
Эмиэ эмп, эмиэ иннэ – укол…
Эмиэ туманнырда айанныыр суол.
…Үөл-дьүөлгэ түһээн үлүгүнэйэ,
Ууга тимирэ, уокка умайа,
Уум быыһынан баттата сыттахпына:
Үрүҥ түүн кынатын сапсыныыта,
Таҥара дьайҕара сырдыыта,
Тыаһа суох үктээн киирэн кээлтэ
Уус тыллаах ойуулаан эппэтэх
Улаан ньуурдаах ураты кэрэтэ —
Сарсыарда салгын, сиик-силбик сыттаах
Санаабар эрэ көрөр сахам кыыһа!..
Сандаарбахтыы оонньоон ылбыта
Сырдыыр уоттаах, санаалардаах
Хараҥа сардаҥа кыламаннардаах
Хап-хара xapaҕa, харсар хааһа…
Кыыймыт арыы, силии курдук дьэҥкир
Кыыл таба, сэлии чиргэл муостарыттан
Аалан, кыһан чочулаабыт тэҥэ
Уйула суох уран сибэкки уоһа
Аалай сарыаллыы аһыллан, —
Оҕуруо таас кэчигирэс тииһэ
Уонна тугу эрэ эппэт кистэлэҥэ,
Икки атахтаах кэрэ, эппэт имэҥэ,
Умайа, мүчүйэ сырдаабыта!..
Уруккуттан билэр киһитинии:
– Эмиэ суорҕаҥҥын аспыккын, – диэбитэ
Ичигэс, сымнаҕас илиитэ биллэн,
Этим сааһын аһан, сабан биэртэ.
Оо, уонна кубалыы устан, тута,
Оргууй аҕай тахсан баарта! —
Ыыс-араҕас сыгынньах атаҕын,
Санныгар, самыытын байаатыгар
Субуруйа сүүрүгүрэн түһэр
Соһуллар хойуу суһуох хара баттаҕын,
Килбик иэдэһин сырдатан,
Күлүм гыммыт көмүс ытарҕатын,
Хараҕым кырыытынан эрэ
Халты көрөн хаалтым, кэмчиэрэ.
Кэрэҕэ урут итинник иҥсэрэн,
Кэнниттэн сайыһа хаалбыттааҕыам?!
Уум быыһынан үлүгүнэйэ сытан,
Үөл-дьүөл үрүҥ түүн дьайҕарыыта
Ити мин кими көрөн аһардым? —
Астыбыт халлаанныы сырдаатым…
Эмтиир бырааһым ыыппыта дуу? —
Эйигин миэхэ – билэн кэл диэн…
Түүлүм диэхпин – илэ курдуга,
Аанньалым диэхпин, киһи курдугуҥ…
Оо, аны биирдэ миэхэ кэлиэҥ дуо? —
Оттон-мастан, сибэккиттэн долгуйар,
Үтүөрэн, эр бэрдэ дэтэр күннэрбэр…
Олоххо, тиллиигэ, дьолго угуйан,
Чыпчылыйыы түгэнэ көстөн ааһан,
Тыыннаабыт мадоннам, Сахам кыыһа?!
1972
КЫМЫРДАҔАС
Е.Г. Федоровка
Түннүк нөҥүө хаар түһэр,
Кыһын кэллэр кэлэн иһэр…
Хайдах эрэ кыстаан эрэр
Кымырдаҕас эрэйдээх?..
…Күһүн этэ. Кыстык дьиэҕэ
Көһөрөр киһи күүтэн,
Хагдарыйбыт тэлгэһэҕэ
Күн уотугар көхсүбүнэн
Сыламныы олорон мин
Соһуччу көрө түспүтүм:
Адьас атаҕым анныгар,
От-мас сыыһын быыһыгар
Биир быыкаайык кымырдаҕас
Мөдөөттүк мөхсүбүтүн…
Саба үктээн кээһиэхпин
Санаам миэнэ буолбатаҕа:
«Салҕаабатах» да иһин,
Сир өтүө суох быһыылааҕа…
Үөн-көйүүр ууһаан, мустан,
Ордуутугар нухарыйар,
Барамай эрэ барыта
Балаҕаныгар хаптайар,
Хаҕыс тыал хотуттан үрэр,
Хаар хаһыҥ түһэр кэмэр
Аһаҕас халлаан анныгар
Удьуор үлэһит аатырар
Өй-мэйии кымырдаҕас
Суос-соҕотоҕун быстан,
Сордоммута-муҥнаммыта, —
Сүрэхпин долгуппута!
Ким билиэй кымырдаҕас
Кыһалҕатын, дьылҕатын? —
Оргулуттан үүрүллүбүт
Улуу муҥун, буруйун…
Эбэтэр, кустуу муммут
Огдолуйбут олоҕун…
Биитэр, кырдьан, ыалдьан, кыаммат
Босхоҥ буолбут муҥун дуу?..
…Түннүк нөҥүө хаар түһэр,
Кыһын кэллэр кэлэн иһэр!..
Хайдах эрэ кыстаан эрэр
Кымырдаҕас эрэйдээх?..
1972
МЮНХЕН
Мюнхены мин билэр этим
(Билэр этим сэрии тиэмэтин)
Били абааһы мунньаҕынан,
Бии отут аҕыс сыллааҕынан…
«Үчүгэйдэринэн» айаҕаланар
Үс анаҕастаах адьырҕалар
Субу куоракка болдьосуһан,
Сүбэ мунньах оҥоортор, саһан…
Оччугуй омугу, кыра дьону
Эһэр туһугар иллэспиттэр.
«Ол инниттэн аан дойдуну
Уокка уматар сөп» дэспиттэр.
Мюнхеҥҥа түстэммитэ үһү
Майданек, төннүү, сүлүһүн…
Мин биллим быйыл Мюнхены
Букатын даҕаны атыннык:
Алааһым кыыһа Анегина
Ыллаата уон омук тылынан;
Оройуонум отох уола Роман,
Онно тиийэн тустан, бастаан, —
Аан дойду күүстээх бухатыыра,
Олимп хайа бэрдэ аатырда.
Үрдүк, намыһах арааса
Үөскээбит эбит, арааһа…
«Киһи, дьон төрдө биир» диэннэр
Хой баһын холбоон эппэтэхтэр.
Мэлдьи куһаҕаннык Мюнхены
Мин да саныа суохпун аны.
1972
ДОҔОРБОР
Сир Күнү тула эргийэр,
Салгыҥҥа төкүнүйэр нэксиэтиттэн,
Магнит буурҕалара түһэннэр,
Полюстар муус төбөлөрө өрүкүйэриттэн.
Хотугу, Соҕурууҥҥу муоралар
Хаар, самыыр хабыр үллэһигэр
Хатыс быалыы уунаҥнаһа,
Быыппаста-быыппаста тардыһаннар,
Былдьаһа-былдьаһа
Былытынан бырахсар «көрдөрүттэн», —
Күнүстэри-түүннэри сэллээбэккэ
Холоруктаах тыаллар таҥнары часкыйдылар,
Күүгэннээх долгуннар өрө ытылыннылар…
Күн анна көлбөҕүнэн бүрүлүннэ,
Халлаан анна хараҥара барыарда!..
Тиһэҕэр, уот кымньыы чаҕылҕаннар
Тымта, тырытта быһыта курбуулааннар, —
Дохсун этиҥнэр дэлбэритэ тэптилэр,
Ньиргиэрдээх тыастар Сиргэ түстүлэр!..
Ыаһаабыт, ыанньыйбыт, намтаабыт халлаан
Ыаҕастаах уунан ньиккирэччи ытаата…
Ардах аһынна, былыт быданна,
Халлаан дьайҕара сырдаата, күн көрдө!
От-мас, сир-дойду дьэ һуу гынна,
Унаар сыһыы, ойуур-тыа көҕөрдө…
Доҕоруом, «…тулуурдаах да киһи!
Тулуйуо, туруук таас…» дэтэ сатаама,
Кылаадьы, дьоҕойон хайҕал ити…
Кыһалҕа кырыыс курдук кыһайдаҕына,
Муҥ булан, буулаан моһуйдаҕына, —
Модун санааҕын булгуруппакка эрэ,
Улуу утарсыыгын уҕарыппакка эрэ
Уулааҕынан уун-утары көрөргүттэн,
«Аанай-туонай абам да баар эбит!» – дииргиттэн
Оччо улаханнык кыбыстыма.
Ыарахан ыарыыттан – ынчыктаа,
Ыар аһыыттан – ньиккирэччи ытаа…
Эн даҕаны ыалдьар эттээх, хараастар сүрэхтээх,
Айыы киһитин аччыгый оҕото этиҥ буолбаат?!
Көрбөтүҥ дуо күүстээх ардаҕы!
Бэл диэтэр,
Көҕөрөр халлаан көхсө кэҥээтэ!..
Санаарҕаан-санньыйан,
самыырдаан-хаардаан,
Санааҕын саҥаран, сылаанньыйа сырдаа!
Курааннаан, кууллайа умайыма,
Куруҥ маһыныы кубарыйа хатыма!..
Хара таас, эмэх мас эрэ буолума,—
Киһи буол,
Доҕоруом!..
1972
«Ахтылҕаммын дьэгдьитэ…»
Ахтылҕаммын дьэгдьитэ,
Оторох уйан санааларым
Өрүстэри быһа көтөн,
Ойуур мастарын быыһынан
Үөр чыычаах кэриэтэ,
Оскуолабар тиийэн түһэллэр.
Кырачаан оҕо саастарбыттан
Кыһыл көмүс үөрүүнү
Кынаттарын быыстарыгар
Кыбытынан бараннар
Туллук тобурах үөрүнүү
Төттөрү көтөн кэлэллэр!..
1972
БАЛЫКСЫТ МОНОЛОГА
Былыргы оҕонньоттор барахсаттар
Бар дьону балыктаан аһатаары,
Туос тымтайдарыгар сүгэн таһаннар,
Күөлтэн күөлгэ балык ыыталлара.
Номох оҥостоллоро кинилэр:
Таллан куоҕас тумсугар ытыран,
Күөлтэн күөлгэ балык киллэрэн,
Күөх далайдары байытарын…
Алҕас анньыы ууга түстэҕинэ —
Айдаан турара нэһилиэккэ,
Бары түмсэн муҥхалаан, ол тимири
Былыыктан, ууттан ороон тэйэллэрэ.
Күөлү, үрэҕи, күөх далайы кытта
Кинилэр киһилии кэпсэтэллэрэ.
Мууска хаарыттарбыт балыкка
Билэллэринэн аһылык куталлара.
Сайылыкка салама ыйыыллара
Саас аайы саха эмээхситтэрэ,
Түөрэх олордо, алгыс тыл этэ
Тоҕой сэлэ тумулга киирэллэрэ.
Иччиттэн, абааһыттан куттанан
Инньэ гыналлара диибит да —
Аһатан-сиэтэн олорор айылҕаҕа
Өрүү махтанара айыы аймаҕа.
Айыыны, абааһыны итэҕэйбэт
Аныгы үйэ дьонноро – биһиги
Собону соччо сирбэппит эрээри,
Сиилиибит ол дьон сиэрдэрин.
Мотоциклбыт, моторкабыт курдук
Биһиги былчыҥмыт, санаабыт модун.
Кыараҕас харахтаах капрон илимнии
Кыраны да сыыһа туппат илиибит.
Үөрэннибит тимир тыыга, тимир тууга…
Онон бэйэбит эмиэ – тимирбит,
Ол биир анньыытааҕар буолуох ууга
Автомобиль, трактор да тимирдин…
Солидоллаах буочукалар умсаллар,
Соччо кыһаммаппыт ол аайы, хата,
Самолет, вертолет уларсыллыа,
Соболуу, кустуу барыахпыт ыраата…
Ол эрээри, уу көтөрө, бэл, куоҕас
Иннин санаан кэскил тэринэрин,
Toҕo биһиги умнарбыт буолуоҕай,
Туос тыылаах оҕонньоттор да үгэстэрин?..
«Охтон баранар ойуур тыа мастаах,
Уолан баранар дириҥ далай уулаах
Орто туруу дойду барахсан…» диэннэр
Олоҥхоҕо тугу этэллэрэй өбүгэлэр?..
1972
ХАЙЫЫБЫН?
– Биһиги өйдүүрбүт курдук өйдөн,
Биһиги саныырбыт курдук санаалан!
Баҕар, киһи буолуоҥ! – диэбиккит,
«Бэлэспэр силлээбиккит».
Барытын ылыммытым,
Быһа хаампатаҕым
Эһиги үс күлүккүтүн,
Үөрэ көөртүм эһиги үрдүккүтүн.
– Сатаан таҥын, сатаан тото аһаа,
Силлиэ-буурҕа түстэҕинэ,
Сиргэ быстарыахпыт суоҕа,
Сэтиилэнэн иһиэхпит! – диэбиккит.
Барытын ылыммытым, махтаммытым,
Батыһан эрэ испитим.
Арай сатаан аһаабат,
Урданар буола уойбат эбит этим.
– Биһиги ыллыырбыт курдук ыллаа,
Бу дойду адьырҕа кыылларын,
Үрүҥ көмүс кынаттаах көтөрдөрүн
Үргүтэр сатаммат! – диэбиккит.
Үтүктэ сатаабытым, үтүктэ сатаабытым.
Адьас сатаабатаҕым. Сатаабат эбит этим
Эһиги уу сүүрүгэ уран кылыһаххытын,
Эһиги оту-маһы хамсаппат ырыаҕытын.
Хайыһан көрдөххүтүнэ аны миэхэ
Хараххыт хатыыланар буолан барда…
Хайыыбын? Хардыыгытын ситиэ суохпун ээ.
Хайыыбын? Хайыыбын? Хаалабын дуо?
1972
КҮҺҮҤҤҮ БҮЛҮҮБЭР
Үөскэр күннүүн үҥкүүлүүр
Үрүҥ көмүс Бүтэй Бүлүүм,
Оччоон-синньээн сытаргыттан
Уу таҕыста харахпыттан…
Өлбөт мэҥэ уу быйаҥҥын,
Эдэр кыыстыы эккин-хааҥҥын —
Улуу өрүс куолаҕа
Оборон ылбыт буоллаҕа…
Ол эрэн бөҕөх турабын,
Уһуну-киэҥи саныыбын:
Эһиил кэлиэ ыһыах сааһа,
Угут уута, көмүөл мууһа…
Икки кытыл сыҥаһаттан
Илиигинэн эн тардыстыаҥ,
Эдэргинии, түөскүн астан,
Эппэлдьийэ, мөхсө сытыаҥ…
Быттыккыттан-хонноххуттан
Быйаҥ уута өрө анньыа,
Намылыйар таһааҕыттан
Тайҕа тыабыт, сыһыы хамныа…
Оттон бүгүн бөтүөхтүүгүн,
Үрүҥ көмүс Бүтэй Бүлүүм!
Уолан-оччоон сытаргыттан
Уу таҕыста харахпыттан!..
1972
«Оттобун оһохпор…»
Оттобун оһохпор
Тиит маһы —
Тиритэн-хорутан кэлэбин.
Оттобун оһохпор
Бэс маһы —
Титирии, тоҥо сылдьабын…
Бу эбит буоллаҕа
Мас мастан атына, —
Киһи киһиттэн
Атынын кэриэтэ…
1972
КУЙУУР
Көлүйэ күөл халыҥ муустарын
Күрдүргэччи көйө аллараҥҥын,
Көлөһүн-балаһын аллаҥҥын,
Түһэрдэр түгэҕин булларбат,
Туох да уутун сэбэ тургуйбат,
Таҥнары күөрэйэн тахса турар,
Дириҥ далай ойбонун тэһэҕин,
Дьэ бултуом аҕай дэнэҕин…
Чэччилээн-чэччилээн аллараҥҥын,
Түгэҕин эмискэ түөрэ олуйаҥҥын,
Төрүт буордаах уутун кытары
Кыһыл хааннаах лаапчааннааҕы —
Көмүс хатырык салыҥнааҕы
Кылбаһыта үөһээ өрүкүтэҕин,
Кыл сүүргүн үҥкүүлэтэҕин…
Маҥнайгы уоҕуҥ дьэ хараан,
Махтана, астына быһыытыйан,
Маҥкыҥ маһыгар бэргэнник
Түөрэйгин түргэнник кэтэрдэҥҥин,
Тилэххинэн күүскэ тирэнэҥҥин,
Дьэ эттиин-хаанныын иэнигийэн,
Дьэ эргитэн-эллэһэн бараҕын…
Төһө да балыгы хотордоргун, —
Төрүт баҕаҥ ханыа эрэ суоҕа;
Тымтайгын төһө да толордоргун, —
Тыаҕа тахсыах санааҥ кэлиэ суоҕа!..
Оо, үчүгэй даҕаны буоллаҕа
Ыкса сааскы ичигэс ылааҕа
Өссө элбэҕи түөрэ баһаары,
Атын ойбону аллараары, —
Өссө элбэҕи өрө тэптэрээри, —
Өлүмнэһэ эрэ сылдьарыҥ!..
1972
«Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын…»
М.Т.
Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын,
Тугум да суох күндүлүүрүм.
Хаһаас аспын, сыһыктарбын
Билбэппин хаһан бүппүттэрин.
Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын,
Тугум да суох киһиргиирим.
Мин баайдарбын, малларбын
Билэр кини эргэлэрин…
Ол да буоллар, ыал буоллаҕым,
Улдьаарар да кэмим аастаҕа, —
Доҕорбун дьиэбэр ыҥыраммын
Дьоллуур, күндүлүүр санаалаахпын…
Түбүктээх бу таас куоракка,
Түрүлүөннээх тыаска-ууска,
Түүнү, күнүһү араарбакка,
Тыҥырахтаахха тыыттарбакка
Күһүн, сайын муспут хаһааспын
Кыһын, саас таспыт сыһыкпын —
Хомойоммун да дьоллономмун
Кыладыйбыт ахан хоһооннорбун;
Туохха да биэрбэт баайбын —
Тойуктарбын, ырыаларбын
Доҕорбор ааҕан биэрдэрбин
Дуоһуйуох эрэ курдукпун.
Кини эрэ онтон астыннар,
Күллэр-үөрдэр уонна итирдэр, —
Бу аан дойдуга мин саҕа
Баай киһи диэн суох буолуоҕа!
1972
«Мин маҥнай харахпын аһарбар…»
Мин маҥнай харахпын аһарбар
Буурҕа тыал ахпыта, часкыйа, —
Балыыһам түннүгүн анныгар
Баай Хатыҥ турара, наскыйа.
Ол күнтэн элбэх да хонуктар
Элэҥнээн киэһэрэн аастылар:
Хонуктар игирэ курдуктар,
Күнтэн күн атына суох устар.
Арай эн, Хатыҥым барахсан,
Итии хаар таҥаскын уһуллуҥ.
Лабаалар хаарынан бырахсан,
Күн уота көмнөххөр уулунна.
Күөх солко бытырыыс былааккын
Санныгар иилинэ бырахтыҥ,
Ыһыахха бараары баҕарбыт
Эдэр кыыс кэриэтэ таҥынныҥ.
Миигинниин бэрт дэҥҥэ мунчаарар,
Таһыттан, ыраахтан талбаарар,
Эрэнэр, эрэммэт Хатыҥым! —
Эт эрэ, эт эрэ, хайдаҕый? —
Мин хаһан атахпар турабын,
Мин хаһан таһырдьа тахсабын;
Ыһыахха, бар дьоҥҥо барыахпын
Айыыта-харата хаччаный?..
1972
ТЫЛЛААХ ЧЫЫЧААХ
(Остуоруйа)
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596226?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Михаил Елисеевич Тимофеев
Народнай поэт Михаил Тимофеев айымньыларын үһүс томугар 1962—1974 сыллардаахха суруйбут айымньылара киирдилэр. Поэт хомоҕой хоһоонноругар сүрэҕин истиҥ иэйиилэрин ааҕааччы кутун-сүрүн таарыйардык тиэрдэр.
В третий том сочинений народного поэта вошли стихотворения и поэмы, написанные в период с 1962 по 1974 год. Произведения Михаила Тимофеева отражают сокровенные мысли и чувства тонкой души поэта, которые находят отклик в сердцах читателей даже сейчас, спустя много лет.
Михаил Елисеевич Тимофеев
Өрө тыгар хатыҥнар
ХОҺООННОР (1962—1970)
КЭРИЭС
Өллөхпүнэ —
Өлүөнэм үрдүк томторугар
Онно… көмөөрүҥ уҥуохпун,
Үбүм, малым тобохторун
Үллэстээриҥ… эҥин диэммин,
Кэриэс тыл этиэ суохпун.
Син биир,
Иитиллибит Ийэ сирим
Ириэнэх сылаас буоругар
Иҥэн-сүтэн
Иэнигийиэм буолуоҕа.
Син биир,
Этэллэрэ чахчы буоллаҕына,
От-мас буолан тыллыаҕым,
Күһүн көтөҕө самыырынан
Күлүмнүү тохтон, ыһыллыаҕым.
Оҕолорбор,
Ууһаан-тэнийэн иһиэх,
Олоҕу тупсарыах сиэннэрбэр,
Кэмчи миэнэ кэриэһим:
Сүүрбэһис үйэ
Иккис аҥаарын
Сахалыы хаһыаттарын
Арыйталаан көрөттөөрүҥ:
Онно эһиги – аймахтарым —
Сылы, ыйы көтө-көтө,
Биирдэ эмэ булуоххут
Үүт-үкчү бэйэм курдук,
Мин ыллам ырыаларбын,
Мин кылгас хоһооннорбун.
Оччоҕо, мин эһигинниин,
Үүнэр, кэхтэр көлүөнэлиин,
Син биир киһилии кэмэлдьилээх,
Сирэр, таптыыр нохтолоох,
Туох эрэ дьоллоох, үөрүүлээх,
Туох эрэ туспа хомолтолоох
Саҥа үйэ сайдам дьонун
Илиигитин ыга тутуоҕум,
Иккистээн төрөөбүт үөрүүттэн,
Ирэ-хоро кэпсэтиэҕим…
Мин кэпсиэм: иккиэйэх эрэ
Миллиард саастаах эдэркээн сири
Киэргэтээри дьөлүтэ үүттээбиттэри…
Хаһан үөскээбитэ биллибэт,
Хабаҕала, өһүөтэ билгэлэммэт
Халлааны хайыта суруйбуттары…
Ис дьаҥын, сүрэх ыарыыларын…
Икки атах атын да адьынаттарын…
Күн сырдыгын «тэҥҥэ» үллэстээри, —
Күнү хараардар кыргыстары,
Күөдьүйэ умайар көрдүгэннэри…
Уонна мин аргыыйдык
Арахсарбар сипсийиэҕим:
«Охсуһан дьолу сиппэтэх,
Аһыылаах, абалаах эрэйдээхтэр;
Эбэтэр сири киэргэппэтэх
Уодаһыннаах сидьиҥ дууһалар,
Кэлэйэн эбэтэр өһүрэн,
Кэриэс этэн хааллараллар.
Аймах дьонум, эһиги,
Оннук кэриэс кээһимээриҥ…
Хаалларымаҥ бу Сиргэ
Кэнэҕэһин кэнэҕэс
Кэнчээрини кэҕиннэрэр,
Ийэ-аҕа ууһун эһэр,
Илбиһирэн иэстэһии
Хааннаах өһүөн кэриэһи!..»
1962
БҮГҮН БҮЛҮҮ – МОДУН ТҮЛЛҮҮ
«Бүлүү ГЭС» тутааччыларыгар
Хара суордар халаахтааннар
Хайыһардаах булчуттары
Күөйэ көппүт түбэлэрэ, —
Күн-Ый ытыыр-соҥуур сирэ,
Чуумпу муннук Бүтэй Бүлүү,
Тугун бэрдэй бүгүн түллүүҥ!..
…Тайылҕаннаах тайҕаларгар
Чаачар саалаах сахалартан
Тайахтарыҥ, табаларыҥ
Таһы бааччы куоталларын —
Ой дуораанын сатарытан,
Орулуу-күлэ хааларыҥ.
…Дүлүҥ тыылаах балыксыты
Түөрэ охсон муҥнаабытыҥ,
Хатыыс, сордоҥ балыктаргын
Харыстыырыҥ, ымсыырдарыҥ.
Аччык киһи сорун-муҥун
Анаарбакка долгуҥнууруҥ!
…Чернышевскай эн биэрэккэр
Лаппаакылаах хаампыт дииллэр.
Хааллан сыппыт сүүрээннэри
Хорон ыыппыт түгэннэрин
Эдэрдэргэ кырдьаҕастар
Иэйэн кэпсиир буолааччылар…
Бүгүн, Бүлүү, муода буоллуҥ,
Биэрдиҥ дьоҥҥо баайгын-дуолгун…
Саарбаҕынан, саһылгынан
Саха дьонун сураҕыртыҥ!
Айхал, Мирнэй алмааһынан
Аан дойдуга аарыгырдыҥ!..
Бүгүн Бүлүү, Бүтэй Бүлүү, —
Модун тутуу, өрө түллүү…
Быһыттанан, тэһиин кэтэн,
Сылгы курдук сыһыйыаҕа,
Сыыдам уораан сүүрүгүттэн
Сырдык уоту сандаардыаҕа!..
1965
«Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа…»
(Мустай Каримтан)
Дьикти кэм баар буолар айылҕаҕа —
Тыал астыа, сэбирдэх хамныы туруоҕа.
Күн киириэ күкүр хайа кэтэҕэр,
Кэриигэ түһүөҕэ быстах саһарҕа.
Бу кистэлин арый миэхэ, айылҕам,
Күннэбиттэн, муҥ саатар, маҥнай утаа, —
Быһа охсуллубут ырыаларым
Хамныы, тыаһыы, сырдыы сылдьыахтарын.
1970
ХОҺООННОР, ПОЭМА (1971—1972)
«Ыт иччитэ бултуйдаҕына …»
Ыт иччитэ бултуйдаҕына —
Үөрэн эккэлиир,
Өрүтэ ыстаҥалыыр,
Оонньуур илин атаҕынан.
Мин эмиэ оннукпун,
Туспа дьон үөрүүтүнэн,
Туспа дьон кыайыытынан
Дьоҕус бэйэм топпун.
Ол курдук күн-дьыл ааһар,
Аҕыйаан иһэр
Айбытым биэрбит
Аҕыйах сааһа…
Бэйэм үөрүүбүнэн
Бэйи бу хаһан үөрэбин?
Туох эмэ томооннооҕу оҥорон,
Туспа да дьону үөрдэбин?
Чэ, ол туох буолуой, —
Дьон үөрүүтүгэр кыттыһар
Ол бэйэтэ туспа кэрэлээх,
Эккэлиир эрэ диэбэтэллэр…
1971
ӨСКӨ БАРАР БЫАТЫГАР
Мин бүгүн
Биир бэркэ билэр атаспыттан
Айахха киирбиччэ ыйыттым:
(Онтубун бэйэм да билбэккэ,
Өйдөөбөккө хааллым):
– Бу эн норуокка, бар дьоҥҥо
Туох айыылааҕы оҥороҥҥун, —
Бачча дөбөҥнүк байдыҥ-тайдыҥ? —
Кииһи кэттиҥ, саһылга састыҥ,
Хотуттан-соҕурууттан
«Гарнитур-мебель» тастыҥ,
Массыынаҕын, даачаҕын,
Малгын-салгын хаҥатаҕын…
Мин бүгүн
Биир бэркэ билэр атаспыттан,
Бэйэм да өйдөөбөккө,
Дьиибэтик тэһи астаран,
Итинник холустук ыйыттым.
Оо, өскө барар быатыгар
Эмиэ айыыны оҥоһуннум,
Эмиэ алҕаһы саҥардым.
«Мээнэ, аһаҕас айахтааххын,
Бэйи, тылгыттан ыйыахтара!..» – диэн,
Ийэм эрэйдээх былыр
Итини билэн, бадаҕа,
Эппит эбит буоллаҕа…
1972
ТҮҮН
(Хараҥаттан киһи саҥата)
«…Ханнык эрэ бэрэпиэссэр,
Ханнык эрэ этэ-сэлээр
Ханна эрэ мунньахтааннар, —
Хоһооннорбун, ырыаларбын
Кутаалаах уот тылларынан
Хоруотаабыттар үһү диэҥҥин, —
Утуйбат буола уолуһуйдуҥ,
Аһаабат буола аһааҕырдыҥ…
Өйдөөҕү да акаарыны,
Үчүгэйи да куһаҕаны —
Барыбытын манньытаары
Муҥу көрөр буоллаххына,
Суруйааччы да аатырарыҥ
Солуута суохтуҥу буолаарай?
Хорооҥҥо ууну киллэрбэт,
Күөлгэ күнү күллэрбэт,
Самыыртан, силбиктэн, хаартан,
Сылаастан, тымныыттан атын:
Хара хапсыыр буоллаххына —
Халлааҥҥа хардаҕастаныма.
Эн, хата, миигин иһит аны —
Уот курдук орто ааҕааччыны:
Алааска от оҕустарар,
Ыстаныакка тимир кыстарар,
Ырыаны, үлэни, иэйиини
Аргыс оҥостор киһини!»
1972
ОЛОҤХО ДОЙДУТА
Хараҥа хаардар
Хаһыытаһа түһэллэр,
Үөннээх өксүөннэр
Үөгүлэһэ үллүктүүллэр,
Саһархай самыырдар
Сарылаһа саккырыыллар…
ӨЛӨРҮМЭҤ
Өрүстэри өлөрүмэҥ, —
Уутун таҥнары сүүрдүмэҥ.
Халааннаабат өрүс диэн
Өрүс буолар үһү дуо?
Оҕоломмот дьахтар диэн
Дьахтар ааттаах үһү дуо?..
КУОБАХ ҮТҮЛҮК
(Поэма)
1
САЛЛААТ
Мы не от старости умрем,
от старых ран умрем.
С. Гудзенко
Якутскай куоратым
Тохсунньу ыйын
Туманыгар чачайа,
Санаабар ыксаан,
Саппай уопсан
Салларыйан истэхпинэ,
Суханов завхоз
Санныга охсон ааста.
Санныга охсон ааста,
Санаабын аста, —
Куруутун уһулбатах
Куобах үтүлүгүнэн…
«Һатана уола»,
«Һуой», бу тугу биттэнэн,
Суһуку хараҥаҕа
Санаата көннөҕөй,
Иһигэр туох киирэн,
Имнэнэн аастаҕай?..
Киһибит аны, өстүбэһи,
Кыратык пиибэ иһэн,
«Кыыла туран», «үөһэ тэстэн»,
Көнньүөрэн иһэр
Киэһэтэ эбитээ?..
Эн кинини этэҥҥэ,
Иэйэ сылдьарын
Бу муҥур үйэҕэр
Бэрт дэҥҥэ көрсүөҕүҥ.
Бу тыын бурҕачыйар
Туман буурҕатыгар
Туох айылаах буолан,
Дууһата ирэн,
Дорообо биэрэн
Дьоллоото буолла!
Суханов диэн
«Сордоох киһи» буоллаҕа.
Ким этиэй
Кинини дьэ:
«Сытар ынаҕы туруорбат
Сымнаҕас киһи!» – диэн.
Тэрилтэтин дьиэтин
Төһө да тоҥорботор,
Батарея үлтү барарын,
Төһө да кини бастаан
Билэ-көрө охсон,
Быыһаатар, боһойдор, —
Чэ, ханныгын да иһин, —
«Суханов диэн
Сордоох киһи!..»
Тыллааҕы кытта
Тыытыһар кыдьыктаах,
Сымыйаччыны кытта
Сыҕайсар адьынаттаах,
Содуом турдаҕына —
Сонун уолуга аһыллан,
Сорох ардыгар
Сутуругунан да
Сотуһан кээстэҕинэ
Соччо соһуччута,
Сонуна суох буолуоҕун тэҥэ.
Атаһым эрэйдээх
Авторитетын онон,
Аҕа дойду сэриититтэн
Аҕалбытын арыт умнан,
Адьырыһа эрэ сылдьан,
Адьас сүтэрэ сыһар.
Тунеядеһы кытта
Туорайдаспыт дуорааныттан
Добун холорук түһэр,
Иҥсэлээҕи кытта
Иирсибитэ иһиллэн,
Иэдээн быата быстар.
Бүрүкүрээти кытта
Бөппүрүөктэспитэ биллэн, —
Бүтүн атыыр айдаан турар.
Сорохтор (о, сорохтор!)
Суоҕар, чып кистэлинэн,
Сэмэлииллэр кинини:
– Суханов завхоз,
Сордоох да киһи! —
Сатаабат эбит дуол,
Сутуруга суох сотуһар
Судургу дьыаланы,
Уолуктаһыыта суох,
«Уу чуумпутук»
Охсуһар ньыманы:
Үрдүкү сууттарга
Үҥсүү тэрийиэн,
Абарар санаатын
Анонимка бооччойуон!..
Оо! – ханныгын да,
Хайдаҕын да иһин, —
Суханов завхоз
Сордоох киһи,
Суостаах киһи
Буоллаҕа эбээт…
Уонна дуо? —
Ол кинини
Атах-бытах дьон
Сыаналыыра баар! —
Разведчик буолан,
Сэриигэ сылдьан,
Зояҕа —
Зоя Космодемьянскаяҕа —
Куруук араарбат
Куобах үтүлүгүн
Күөх от өҥнөөх
Кырачаан, баайыы
Чараас үтүлүккэ
Таах атастаһан,
Тоҕо эрэ ол оннук
Нохтолооҕо долгуйан,
Мичээрдээбит кыыска
Бэлэхтээн турар…
…Суһал сорудаҕы толорон,
Сол хараҥа, хаар түүн
Москва оҕолорун —
Бойобуой партизаннары —
Фронт уот быһыттарын
Бэркэ сэрэнэн,
Бэркэ сирдээн
Уҥуор туоратан,
Өстөөх тыылыгар
Утаарсыбыта баар!
Кэргэнигэр, оҕотугар,
Кимиэхэ да
Кэпсээбэт ол кистэлин;
Сэриини санаттахха
Сиэҕэ титириир,
Дьэбин уоһуйар,
Дьэргэлгэн оонньуур!..
Хата, ол ону алҕас
Маннааҕы историк
Байыаннай архивка
Бара сылдьан
«Булан» кэлбит,
Кистэлбит сыыһын
Хаһыатынан хаһыытаппыт,
Кинигэнэн кэпсэппит…
«Суханов диэн —
Сордоох киһи!» – диэтэҕиҥ.
Кылааннаах түүлээҕи
Кыдьымахтыы уһаарбыт:
Кырынааһынан, солоҥдонон,
Кырсанан, саһылынан,
Саарбанан, бэдэринэн
Союзка биллибит
Тииҥньит, эсэһит
Туйгун булчут этэ ээ…
Кырдьар сааһыгар,
Өлөр үйэтигэр
Куоракка киирэн,
Хоһулайда ини оттон…
Итии иһин эрийсэр
Эр бэрдин холугар,
Сылаас иһин сыралаһар
Саха киһи санныгар
Онно даҕаны —
Ойуурга-тайҕаҕа —
«Охсуһуу хонуута»,
Олох оонньуута
Баар аҕай этэ,
Баай ахан курдуга…
2
ИТИИ ТУҺУНАН
Истиэҥ дуо, ааҕааччы,
Эйиэхэ таарыччы
Сарыы тастаах,
Сахалыы оһуордаах
Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Үөскээбит төрдүн
Үөтэн көрүөхпүн.
Үөскээбит биир тылтан,
Эппиэтэ биир тылтан:
– Тымныыттан…
– Тымныыттан…
– Тымныыттан…
Тымныы үөскэтэр,
Чахчыта,
Итиини,
Итиини
Итиэннэ
Ичигэс иэйиини!
Итиини тымныы
Үөскэтэр-үөдүтэр!..
«Итиитэ киллэр», – диирэ
Ийэм эмээхсин
Таһыттан киирбити,
Тоҥон кэлбити,
Ыалдьыты, хоноһону,
Улаханы, оҕону…
Кыстык угун саҕа
Кыстык балаҕаныгар
Уһун күнү быһа
Оргуйара чаанньыга…
Этэ үөрэммитинэн,
«Итиитэ киллэр», – диирэ,
«Тамаххын илит», – диирэ
Ыксаабатах да ыалдьытыгар,
Быстарбатах да быралгыга —
Бэл, сайын, ыам ыйын,
Бэс ыйын, от ыйын…
Уот куйааһыгар, —
Араскылаах алааһыгар,
Сардаҥалаах сайылыгар…
Харахтара сырдыыра,
Көхсүлэрэ кэҥиирэ
Ымыйалаах ымдааныгар,
Көөнньөрүүлээх кымыһыгар…
«Кукаакы сыамсах,
Саха ыалдьытымсах»,
Ол – үгэһэ дииллэр:
Төлөбүр эрэйэр
Төрүт сатаммат!
Ол эрээри,
Этиим мин биири:
Итиини манна
Тымныы үөскэтэр.
Абата баар диибин:
Арыт тымныыны
Итии үөскэтэр!
Угуту – кураан,
Курааны – угут!
Дьэ ол тугуй?
Хайата ордугуй?
Дьол уонна сор
Наһаа да чугастар:
Күлүк курдук
Батысыһа сылдьаллар…
3
БУЛТ ТУһУНАН
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Көмнөхтөөх күһүн,
Кыраһа сарсыарда
Лыҥкынас дьыбарга,
Таас уоттаах сарыалга
Миигиттэн үргэн
Быыраттан испитэ, —
Тыа, толоон саҕанан,
Чараҥы быыһынан…
…Туһахха түбэһэн,
Тэптиргэ эстэн, —
Тэйтэс гыммыта,
Туртайан турбута…
Күн уоттаах кырыа хаар
Лабааттан сууллан,
Титирик маһым
Дьигиһис гыммыта…
Хайыамый туһаҕы?
Хайыамый куобаҕы? —
Аһына-аһына
Араарар буоллаҕым…
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Кыыдааннаах кыһын
Куруҥ тыа кэтэҕэр,
Кур отум тэллэҕэр
Тимир хапкааҥҥа
Түбэһэ үктээн,
Түүрүллэ тоҥон
Сытарын буламмын, —
Сыакайдыыр буоларым!..
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк
Киирээрэй диэхтээн,
Кыһыҥҥы киэһэҕэ
Көмүлүөк сырдыгар
Аҕам оҕонньор
Кураахтаах саалыы
Курдары тэбэр
Киил мас бэрдэ
Айатын кирсин
Эрийэр, кирсэр,
Инчэҕэй тирииттэн
Элийэр-тэлэр…
Ырба тимирин
Ыһыылаан, хататтаан,
Уһааран, хатаран,
Ыстаал кыстыгар
Ыга таптайар
Ыаһахтаах этэ!..
…Кылааннаах түүлээх
Куобах үтүлүк,
Куобах бэргэһэ,
Кэтинчэ, суорҕан…
Киирээрэй диэхтээн,
Киникэй киһи —
Суордуун хатыһар
Сорсуннаах булчут —
Сыа от тохтубут
Сыһыы кэриитигэр,
Суол киириитигэр,
Орох суол субуйбут
Ойуур-тыа сиһигэр,
Сыбар, маар иһигэр
Лабааны сэриилээн,
Талаҕы мэҥиэлээн,
Сохсо охсор,
сохсо охсор,
Санаалаах этэ!..
4
ААЛ УОТ ИННИГЭР
Биһиги бары да хоодуот,
Хоччорхой дьон этибит,
Ону сарыы оҥортообут
Олох – модун имииһит.
Семен Данилов
Көмүлүөк оһох
Күлүмүрдүүр сырдыгар,
Хараҥа, сырдык
Хабыалаһа сырсар,
Хапсыһан ыпсар
Хаҥас чанчыгар
Куобах тириитин
Ийэм эмээхсин
Сыгынньах ньилбэгэр,
Сылаас тобугар
Имитэ олорор,
Иэҕиллэ олорор…
Арыы уутунан,
Аһыы тарынан,
Эмэх маһынан,
Уу хааһынан
Хаппыт тириитин
Кини илитэр.
Кини илиитэ
Ип-итиитэ!..
Талкы кулукута,
Таас суоруна
Таҥас, тимир,
Талах киинэ —
Дьэ ол киниэнэ!..
Тарбах илиитэ:
Эрийэр, эриллэр,
Эллиир, имитэр…
Ытыһа?! Ытыһа —
Ып-ырааһа!
Ырааһын ааһан,
Сып-сылааһа!..
Аттыгар олордор
Уолун – миигин,
Өрдөөҥҥү үйэтээҕи
Имии имитэр
Үрдүк үөрэҕэр
Үөрэтэр, уһуйар.
«Чарааһыа сүрэҕиҥ» —
Талаҕынан куһуйар.
Хаппыт тыһы,
Халыҥы, чарааһы,
Өҥнөөҕү, өҥө суоҕу,
Түнэни, уллуҥу,
Торбоһу, кулуну,
Сарыыны, саарыны
Сатаан имитии —
Сындааһын иҥиирдии
Сыыйылла эллэнии…
Сиикэй тирииттэн
Субаны кыһыйыы,
Хаанын ыытыы,
Хаптатыы, тэнитии,
Хатарыы, тоҥоруу,
Ириэрии, илитии
Үрдүк үөрэҕэр
Үөрэтэр, үөрэтэр
Уолун миигин, —
Иэн иҥиирин…
Ийэм илиитэ
Ип-итиитэ,
Чэрдийэрэ тириитэ.
Итиэннэ дьиктитэ —
Имэрийэ көрөрүттэн
Итэҕэһэ суох сылааһа!
Оо, аптаах этэ,
Эмтээх этэ ытыһа!..
* * *
Ийэм эмээхсин
Имии имитэ,
Имитэ олорор,
Иэҕиллэ олорор
Аал уотун иннигэр…
Ардыгар ытыыр,
Ардыгар ыллыыр…
Онтон устунан
Утуктуур, тоҥхоҥнуур,
Тобугар нуктуур,
Түүл түһүүр…
Көрдөҕүнэ алааһа —
Көмүс алаһа…
Күп-күөх, күөх от-мас…
Кыһын кэлбитин,
Хаар түспүтүн иһин —
Сып-сылаас,
Ып-ыраас,
Киһи-сүөһү кыймалас…
Уолаттара сэрииттэн
Ордон кэлбиттэр!!!
Кыыс кэрэ кийииттэр,
Кып-кыра сиэттэр!..
Үтүө дьон,
Үөрүү, дьол,
Үлэ, ыһыах…
Адьаһын сүппүт
Дьаҥ-дьаһах,
Тумуу-сөтөл…
Итиэннэ эргиччи
Итии күн, сырдык күн…
Эстибит эбит
Элбэх идэлээх түөкүн.
Оҕо-уруу,
Эрдэ туруу,
Устар уйгу,
Олох туйгун!
Итиэннэ эргиччи
Имии имитиитэ,
Ийэ сүрэҕин
Илгэлээх итиитэ:
Хоччорхой хотторбут,
Кытаанах кыайтарбыт,
Сыалаах сыбыраабыт,
Тартаччы хаппыт
Таҥастыйбыт…
Иһиллибэт, хам барбыт
Аан дойду сэриитэ,
Ол дьиксиниитэ,
Эргиччи, эргитэн,
Ил-эйэ кэпсэтиитэ,
Өй, илии үлэтэ…
Эргиччи ол итиитэ,
Аал уот итиитэ!
5
ЗОЯ
Ыстыык төбөтүн курдук сытыы,
Ыстыык тимирин курдук тоҥ
Ыччакалаах тымныыга
Өйдүүн-санаалыын ыраас, —
Ийэттэн эрэ түспүтүнэн,
Ис эрэ ырбаахынан,
Сыгынньах таһырдьа тахсаргар,
Сыа хаарга үктэнэргэр,
Албан аакка
Атах сыгынньах хардыылыыргар
Санаабытыҥ дуо,
Нуучча кыыһа,
Москва кыыһа
Зоя,
Куобах үтүлүк сылааһын?..
Санаабытыҥ дуо —
Саха эмээхсинин
Эйиэхэ ыыппыт итиитин,
Ийэм илиитин
Ичигэс сылааһын?
Тымныы полюһун
Тыынныыр сылааһын?..
Санаабытыҥ дуо,
Саха саллаатын?..
Оо, ол, —
Итии, тымныы сиһиктэһэр,
Хараҥа, сырдык хабыалаһар
Туманнаах түүн
Олус да элбэҕи,
Ырааҕы көрбүтүҥ,
Эргитэ санаабытыҥ…
Утарар этиҥ,
утарар этиҥ!
Санаабытыҥ ТЫМНЫЫГА —
ИТИИНИ эрэ!
Саныыр этиҥ
Өлүүгэ – ӨЛБӨТ ҮЙЭНИ!
Саныыр этиҥ
Хотторууга – кэлэр КЫАЙЫЫНЫ!
Өстөөххө
Кубарыйа тымныйбытыҥ
Өһөгөйдөөх өһүөн,
Уодаһыннаах охсуһуу
Охсор тоҥ болото буолан!
Ийэ буоргар, бар дьоҥҥор
Иэйэ мичээрдээбитиҥ
Эдэр кыыс,
Итии күн сыдьаайа буолан!..
– Саҥар!!! – диэтэхтэринэ
Саҥарбат этиҥ ээ —
Оо, бэрдиэн!..
– Саҥарыма!!! – диэн
Моонньугар муомахтыыр
Быа бырахпыттарыгар —
Саҥардыҥ да этэ
Саталаах саҥаны —
Саргылаах санааны…
Сатана бииһин ууһа
Салҕалыар диэри!..
Саргыта самнан
Садаҕаланыар диэри!
Сиэхситтэр дууһаларын,
Сытыган да дьардьамаларын
Сириэдийэ чэлгийэр
Сир ийэ туппатаҕа,
Халлаан таҥара харайбатаҕа…
Арай
Умайа турар
Уот кудулу байҕал
Уһаарара буолуоҕа…
Оттон, Эн, Зоя! —
Тымныыттан тиритэн,
Утатан, суоһан,
Онно саҥаран
Сатарыппытыҥ,
Уот салгыны
Сатарпытыҥ
Ой дуораана буолан,
Икки атах сэриилэһэр,
Атааннаһар сиригэр
Билиҥҥэ диэри,
Бүгүҥҥэ диэри
Бүтэйдии эҥсэр,
эҥсэр,
эҥсэр…
6
«МИЛИЦИЯ КЫЫС»
Красивые – всегда смелы.
М. Горький
Умнубаппын уһук,
Кыараҕас, уһун
Райкомол хоһун.
Биэрбиттэрэ биһиэхэ
Комсомол билиэтин.
Онно секретарь
Ытарча ытыһыгар
Ыга туппута илиибитин.
Уонна эркинтэн,
Остуол үрдүттэн,
Миэхэ аан бастаан
Биллэ-биллибэттик
Мичээрдээбитэ,
Билгэлии көрбүтэ
Зоя,
Чуп-чугастан, —
Зоя мэтириэтэ!..
Маарыннааҕа хараҕа
Мадоннаҕа, Джокондаҕа.
Умнубаппын
Эр киһилии
Кылгас баттаҕын,
Ырбаахытын саҕатын
Ини-биилии —
Эдьиийдии-сурустуу
(Сашаны саныыбын,
Эмиэ сэрии геройун!)
Икки сибэкки
Илбиргэс быатын…
Ол мэтириэти
Уруһуйдаабыт этэ
Ол саас
Оройуон түрмэтин
Бэрт эдэр үлэһитэ —
«Милиция кыыс».
«Эр киһилии таҥнар, —
Өйүнэн ыалдьар»…
Ситинник кэпсэтэллэрэ
Сир сииһит эмээхситтэрэ.
Ол кыыһы мин,
Умнан баран, кэлин, —
Утары көрсүбүтүм,
Умнубаттык өйдөөбүтүм:
Бэриэт бэргэһэлээх,
Лэппиэһин баттахтаах,
Саһархай гимнастеркалаах,
Синньигэс биилигэр
Халыҥ тирии курдаах,
Кобуралаах-наганнаах,
Шевро саппыкылаах,
Чараас сарыннаах
Дьарамай кыысчаан,
Саймаарыччы дайбаан,
Сайгыччы хааман,
Кыҥначчы туттан
Кэлэн ааспыта.
Көрбүтэ – миигиттэн
Килбигийэ, симиттэ…
Сырдык санаалаах
Санньыар харахтаах
Саха кыыһа эрээри
Тугунан эрэ,
Тугунан эрэ,
Чугас да этэ
Зояҕа бэйэтигэр.
Бадаҕа, маарынныыра,
Майгынныыра баара…
Кыбыста-кыбыста
Кыатаммакка,
Кэннибин хайыһан,
Көрөн хаалтым
Кинини —
Кэрэни…
Ол кыыһы
Ол кыһын
Өлөрбүттэр этэ
Хаайыылаахтар,
Күрээрилэр, куотаарылар
Уонна
Куобах үтүлүгүн
халаарылар…
Хабарҕатын хам тутан,
Эмиэ муомахтаан…
Эмиэ хараҥа түүн…
Кыыллыйбыт дьон,
Кыһалҕа, муҥ-таҥ…
Бу аан дойдуга
Баалларын тухары, —
Данко сүрэҕин
Чаҕылын таптыахпыт!
Бэйэ-бэйэҕитигэр маарыннаһар
Быыкаайык кыысчааннар,
Биһиги биир сүтүкпүт —
Эһиги! Эһиги баар…
Өйдүөхпүт, өрүүтүн өйдүөхпүт!..
Хара дьайтан быыһыаҕа
Куобах үтүлүкпүт!..
7
КУОБАХ ҮТҮЛҮК
Куруук уһулбат
Куобах үтүлүгүнэн
Суханов завхоз
Санныбар охсон,
Санаабын аста,
Саргылаан ааста.
Куобах үтүлүк
Күндүтүн өйдөөтүм,
Күҥҥэ көстүбүт
Көдьүүһүн сөхтүм!
Хотугу полюска,
Харсыһар мууска,
Муораҕа, буурҕаҕа
Тимирэ сыспыт
Челюскинецтарга
Тиийбит;
Кыдьымаҕа халҕаһа
Кыһыҥҥы Халымаҕа
Айанньыт ааттаахтарын,
Үөрэхтээх үтүөлэрин
Черскэйдэри
Тыыннаабыт;
Алмааһы, көмүһү,
Айылҕа баайын…
Арыйар, арҕарар
Аныгы геологтары
Абыраабыт, ириэрбит;
Алааска, окуопаҕа —
Атырдьах маһыгар,
Автомат чыыбыһыгар
Илиини итиппит
Куобах үтүлүк
Күндүтүн өйдөөтүм,
Доҕордоһуу дьолуттан
Долгуйда кутум!
Куобах бэргэһэ,
Таба тыһа куруму,
Быыһык саҕынньах
Сылааһын биллэрэн,
Сорсуннаах булчуттар —
Аҕам, эһэм оҕонньоттор
Айаларын, сохсолорун
Элбэрээктэрин эһэн;
Имииһит бэртэрэ
Ийэм, эбэм эмээхситтэр
Илиилэрин, сүрэхтэрин
Итиилэрин этэн —
Суханов завхоз
Санныга охсон —
Аттыбынан ааста,
Арбаҕаспын аста…
Тымныыны кытта
Тыаһа-ууһа суох
Туруулаһыам диэн,
Тилэхпиттэн тэтимирэн,
Тимэхтэрбин төлөрүттэн,
Чигди хаара күрдьүллэн,
Тирэхтэммит асфальга
Тиэтэйбэккэ хаамтым
Тэрилтэбиттэн дьиэбэр —
Ленин проспегынан!..
1972
БИҺИГИ – ДЬОЛ-ЭЙЭ ДЬОНОБУТ
Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,
Ытыктаах маанылаах ыалдьыттар,
Бу улуу Туймаада киинигэр
Мутукча көҕөрөр кэмигэр —
Уруйдаах ырыаны ыллааммыт,
Уйгулаах ыһыаҕы ыстыбыт,
Кылыйа оонньооммут, тустаммыт
Кыахпытын көрүнэн ыллыбыт.
Толору чороонноох кымыспыт
Дьон-сэргэ утаҕын ханнарда.
Дорҕоонноох тойукпут, ырыабыт
Дьолбутун хоһуйан чугдаарда.
Ол ырыа күүрээннээх үлэбит
Инники кэскилин кэпсээтэ,
Куйаарга көтүппүт үйэбит
Күн курдук сырдыгын да эттэ.
Ырыабыт бар-дьону ыҥырда
Эйэлээх, доҕордуу буоларга;
Күн сирин бүтүннүү сандаардан
Коммуна олоҕун тутарга.
Ырыабыт ыҥырда ыччаты, —
Ыарахан, хараҥа буомнары
Хайыта-тоҕута солуурга,
Килбиэннээх сырдыгы ыһарга.
Үөлээннээх үтүөкэн ыччаттар,
Ытыктаах-маанылаах ыалдьыттар,
Көрүлээн-сынньанан бүттүбүт,
Күүспүтүн-сыалбытын түмнүбүт.
Күүттүлэр, күн көтөн да аастар,
Көмүстээх, алмаастаах тайҕалар,
Ача күөх үүнүүлээх алаастар,
Сылгылаах, ынахтаах сыһыылар.
Күүттүлэр хотугу куйаардар,
Кумаардаах, табалаах чыыстайдар,
Күүттүлэр күүрээннээх өрүстэр, —
Көрдүөхпүт, булуохпут үгүстэр!..
Биһиги – дьол-эйэ дьонобут,
Бигэтик эрэнэн хонобут:
Сырдыгы, кэрэни айыахпыт,
Сыл аайы баай ыһыах ыһыахпыт!
ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУБУТ
Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —
Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттан
Тэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,
Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,
Иитиллибит иэримэ дьиэбит!
Ол көмүс уйабыт биһиэнэ —
Ортотугар аал уот оһохтордоох,
Ат эккирэтэр айдам хостордоох,
Күн көрбүтүнэн тахсар, киирэр
Килэдийбит үрдүк түннүктэрдээх.
Toҕyc турбут туруу уолаттардаах,
Аҕыс аанньал курдук кыргыттардаах,
Күн бүтэйигэр туран уот оттор
Айыы санаалаах аҕалаахпыт,
Иэйэхсит тэҥэ ийэлээхпит.
Ыалдьыт сылдьар, хоноһо хонор
Айан аартыгын ыалларабыт:
Ааспыты аһатан атаарар,
Быстыбыты салҕаан, күүһээн ыытар
Былыргы ытык үгэстээхпит.
Ача күөх ньуурдаах алааспытыгар
Илиибит күүһүнэн оттоон-мастаан,
Иитэр сүөһүнү күрүөлээбиппит,
Төбөбүт, сүрэхпит билгэтинэн
Төрүүр оҕону төлкөлөөбүппүт.
Бу тыйыс дойдубут тымныытын,
Буурҕатын кытта хатыһаммыт,
Итиини эрдэлэтэ сатыыбыт, —
Киһи кыаҕа, санаата барҕа
Көмүстээҕэр, алмаастааҕар!..
Аттаахтан кымньыытын ылбаппыт,
Сатыыттан тайаҕын суйдаабаппыт.
Атаҕастаммыт аймахтарбыт
Сордорун солбонутар туһугар
Сорунан туран охсуһабыт.
Өксүөннээх тымныы күннэргэ
Үрдүк, тойон өһүөбүт баһынан
Үргүөр эрэ түһэн үргүйбэтин,
Алын хара муостабыт аннынан
Аргыар эрэ тахсан аргыйбатын!..
Төрөөбүт дойдубут биһиэнэ —
Төрүт өбүгэлэрбит саҕаттан
Тэнийбит тэлгэһэбит тэҥэ,
Үөскээбит уйабыт кэриэтэ,
Иитиллибит иэримэ дьиэбит!
1972
ҮРҮҤ ААННЬАЛ
(М.Тырылгинныы)
Айан нэксиэтин, өксүөнүн уйбаккабын,
Эмиэ ыалдьан, ыалга быстардым.
Эмиэ эмп, эмиэ иннэ – укол…
Эмиэ туманнырда айанныыр суол.
…Үөл-дьүөлгэ түһээн үлүгүнэйэ,
Ууга тимирэ, уокка умайа,
Уум быыһынан баттата сыттахпына:
Үрүҥ түүн кынатын сапсыныыта,
Таҥара дьайҕара сырдыыта,
Тыаһа суох үктээн киирэн кээлтэ
Уус тыллаах ойуулаан эппэтэх
Улаан ньуурдаах ураты кэрэтэ —
Сарсыарда салгын, сиик-силбик сыттаах
Санаабар эрэ көрөр сахам кыыһа!..
Сандаарбахтыы оонньоон ылбыта
Сырдыыр уоттаах, санаалардаах
Хараҥа сардаҥа кыламаннардаах
Хап-хара xapaҕa, харсар хааһа…
Кыыймыт арыы, силии курдук дьэҥкир
Кыыл таба, сэлии чиргэл муостарыттан
Аалан, кыһан чочулаабыт тэҥэ
Уйула суох уран сибэкки уоһа
Аалай сарыаллыы аһыллан, —
Оҕуруо таас кэчигирэс тииһэ
Уонна тугу эрэ эппэт кистэлэҥэ,
Икки атахтаах кэрэ, эппэт имэҥэ,
Умайа, мүчүйэ сырдаабыта!..
Уруккуттан билэр киһитинии:
– Эмиэ суорҕаҥҥын аспыккын, – диэбитэ
Ичигэс, сымнаҕас илиитэ биллэн,
Этим сааһын аһан, сабан биэртэ.
Оо, уонна кубалыы устан, тута,
Оргууй аҕай тахсан баарта! —
Ыыс-араҕас сыгынньах атаҕын,
Санныгар, самыытын байаатыгар
Субуруйа сүүрүгүрэн түһэр
Соһуллар хойуу суһуох хара баттаҕын,
Килбик иэдэһин сырдатан,
Күлүм гыммыт көмүс ытарҕатын,
Хараҕым кырыытынан эрэ
Халты көрөн хаалтым, кэмчиэрэ.
Кэрэҕэ урут итинник иҥсэрэн,
Кэнниттэн сайыһа хаалбыттааҕыам?!
Уум быыһынан үлүгүнэйэ сытан,
Үөл-дьүөл үрүҥ түүн дьайҕарыыта
Ити мин кими көрөн аһардым? —
Астыбыт халлаанныы сырдаатым…
Эмтиир бырааһым ыыппыта дуу? —
Эйигин миэхэ – билэн кэл диэн…
Түүлүм диэхпин – илэ курдуга,
Аанньалым диэхпин, киһи курдугуҥ…
Оо, аны биирдэ миэхэ кэлиэҥ дуо? —
Оттон-мастан, сибэккиттэн долгуйар,
Үтүөрэн, эр бэрдэ дэтэр күннэрбэр…
Олоххо, тиллиигэ, дьолго угуйан,
Чыпчылыйыы түгэнэ көстөн ааһан,
Тыыннаабыт мадоннам, Сахам кыыһа?!
1972
КЫМЫРДАҔАС
Е.Г. Федоровка
Түннүк нөҥүө хаар түһэр,
Кыһын кэллэр кэлэн иһэр…
Хайдах эрэ кыстаан эрэр
Кымырдаҕас эрэйдээх?..
…Күһүн этэ. Кыстык дьиэҕэ
Көһөрөр киһи күүтэн,
Хагдарыйбыт тэлгэһэҕэ
Күн уотугар көхсүбүнэн
Сыламныы олорон мин
Соһуччу көрө түспүтүм:
Адьас атаҕым анныгар,
От-мас сыыһын быыһыгар
Биир быыкаайык кымырдаҕас
Мөдөөттүк мөхсүбүтүн…
Саба үктээн кээһиэхпин
Санаам миэнэ буолбатаҕа:
«Салҕаабатах» да иһин,
Сир өтүө суох быһыылааҕа…
Үөн-көйүүр ууһаан, мустан,
Ордуутугар нухарыйар,
Барамай эрэ барыта
Балаҕаныгар хаптайар,
Хаҕыс тыал хотуттан үрэр,
Хаар хаһыҥ түһэр кэмэр
Аһаҕас халлаан анныгар
Удьуор үлэһит аатырар
Өй-мэйии кымырдаҕас
Суос-соҕотоҕун быстан,
Сордоммута-муҥнаммыта, —
Сүрэхпин долгуппута!
Ким билиэй кымырдаҕас
Кыһалҕатын, дьылҕатын? —
Оргулуттан үүрүллүбүт
Улуу муҥун, буруйун…
Эбэтэр, кустуу муммут
Огдолуйбут олоҕун…
Биитэр, кырдьан, ыалдьан, кыаммат
Босхоҥ буолбут муҥун дуу?..
…Түннүк нөҥүө хаар түһэр,
Кыһын кэллэр кэлэн иһэр!..
Хайдах эрэ кыстаан эрэр
Кымырдаҕас эрэйдээх?..
1972
МЮНХЕН
Мюнхены мин билэр этим
(Билэр этим сэрии тиэмэтин)
Били абааһы мунньаҕынан,
Бии отут аҕыс сыллааҕынан…
«Үчүгэйдэринэн» айаҕаланар
Үс анаҕастаах адьырҕалар
Субу куоракка болдьосуһан,
Сүбэ мунньах оҥоортор, саһан…
Оччугуй омугу, кыра дьону
Эһэр туһугар иллэспиттэр.
«Ол инниттэн аан дойдуну
Уокка уматар сөп» дэспиттэр.
Мюнхеҥҥа түстэммитэ үһү
Майданек, төннүү, сүлүһүн…
Мин биллим быйыл Мюнхены
Букатын даҕаны атыннык:
Алааһым кыыһа Анегина
Ыллаата уон омук тылынан;
Оройуонум отох уола Роман,
Онно тиийэн тустан, бастаан, —
Аан дойду күүстээх бухатыыра,
Олимп хайа бэрдэ аатырда.
Үрдүк, намыһах арааса
Үөскээбит эбит, арааһа…
«Киһи, дьон төрдө биир» диэннэр
Хой баһын холбоон эппэтэхтэр.
Мэлдьи куһаҕаннык Мюнхены
Мин да саныа суохпун аны.
1972
ДОҔОРБОР
Сир Күнү тула эргийэр,
Салгыҥҥа төкүнүйэр нэксиэтиттэн,
Магнит буурҕалара түһэннэр,
Полюстар муус төбөлөрө өрүкүйэриттэн.
Хотугу, Соҕурууҥҥу муоралар
Хаар, самыыр хабыр үллэһигэр
Хатыс быалыы уунаҥнаһа,
Быыппаста-быыппаста тардыһаннар,
Былдьаһа-былдьаһа
Былытынан бырахсар «көрдөрүттэн», —
Күнүстэри-түүннэри сэллээбэккэ
Холоруктаах тыаллар таҥнары часкыйдылар,
Күүгэннээх долгуннар өрө ытылыннылар…
Күн анна көлбөҕүнэн бүрүлүннэ,
Халлаан анна хараҥара барыарда!..
Тиһэҕэр, уот кымньыы чаҕылҕаннар
Тымта, тырытта быһыта курбуулааннар, —
Дохсун этиҥнэр дэлбэритэ тэптилэр,
Ньиргиэрдээх тыастар Сиргэ түстүлэр!..
Ыаһаабыт, ыанньыйбыт, намтаабыт халлаан
Ыаҕастаах уунан ньиккирэччи ытаата…
Ардах аһынна, былыт быданна,
Халлаан дьайҕара сырдаата, күн көрдө!
От-мас, сир-дойду дьэ һуу гынна,
Унаар сыһыы, ойуур-тыа көҕөрдө…
Доҕоруом, «…тулуурдаах да киһи!
Тулуйуо, туруук таас…» дэтэ сатаама,
Кылаадьы, дьоҕойон хайҕал ити…
Кыһалҕа кырыыс курдук кыһайдаҕына,
Муҥ булан, буулаан моһуйдаҕына, —
Модун санааҕын булгуруппакка эрэ,
Улуу утарсыыгын уҕарыппакка эрэ
Уулааҕынан уун-утары көрөргүттэн,
«Аанай-туонай абам да баар эбит!» – дииргиттэн
Оччо улаханнык кыбыстыма.
Ыарахан ыарыыттан – ынчыктаа,
Ыар аһыыттан – ньиккирэччи ытаа…
Эн даҕаны ыалдьар эттээх, хараастар сүрэхтээх,
Айыы киһитин аччыгый оҕото этиҥ буолбаат?!
Көрбөтүҥ дуо күүстээх ардаҕы!
Бэл диэтэр,
Көҕөрөр халлаан көхсө кэҥээтэ!..
Санаарҕаан-санньыйан,
самыырдаан-хаардаан,
Санааҕын саҥаран, сылаанньыйа сырдаа!
Курааннаан, кууллайа умайыма,
Куруҥ маһыныы кубарыйа хатыма!..
Хара таас, эмэх мас эрэ буолума,—
Киһи буол,
Доҕоруом!..
1972
«Ахтылҕаммын дьэгдьитэ…»
Ахтылҕаммын дьэгдьитэ,
Оторох уйан санааларым
Өрүстэри быһа көтөн,
Ойуур мастарын быыһынан
Үөр чыычаах кэриэтэ,
Оскуолабар тиийэн түһэллэр.
Кырачаан оҕо саастарбыттан
Кыһыл көмүс үөрүүнү
Кынаттарын быыстарыгар
Кыбытынан бараннар
Туллук тобурах үөрүнүү
Төттөрү көтөн кэлэллэр!..
1972
БАЛЫКСЫТ МОНОЛОГА
Былыргы оҕонньоттор барахсаттар
Бар дьону балыктаан аһатаары,
Туос тымтайдарыгар сүгэн таһаннар,
Күөлтэн күөлгэ балык ыыталлара.
Номох оҥостоллоро кинилэр:
Таллан куоҕас тумсугар ытыран,
Күөлтэн күөлгэ балык киллэрэн,
Күөх далайдары байытарын…
Алҕас анньыы ууга түстэҕинэ —
Айдаан турара нэһилиэккэ,
Бары түмсэн муҥхалаан, ол тимири
Былыыктан, ууттан ороон тэйэллэрэ.
Күөлү, үрэҕи, күөх далайы кытта
Кинилэр киһилии кэпсэтэллэрэ.
Мууска хаарыттарбыт балыкка
Билэллэринэн аһылык куталлара.
Сайылыкка салама ыйыыллара
Саас аайы саха эмээхситтэрэ,
Түөрэх олордо, алгыс тыл этэ
Тоҕой сэлэ тумулга киирэллэрэ.
Иччиттэн, абааһыттан куттанан
Инньэ гыналлара диибит да —
Аһатан-сиэтэн олорор айылҕаҕа
Өрүү махтанара айыы аймаҕа.
Айыыны, абааһыны итэҕэйбэт
Аныгы үйэ дьонноро – биһиги
Собону соччо сирбэппит эрээри,
Сиилиибит ол дьон сиэрдэрин.
Мотоциклбыт, моторкабыт курдук
Биһиги былчыҥмыт, санаабыт модун.
Кыараҕас харахтаах капрон илимнии
Кыраны да сыыһа туппат илиибит.
Үөрэннибит тимир тыыга, тимир тууга…
Онон бэйэбит эмиэ – тимирбит,
Ол биир анньыытааҕар буолуох ууга
Автомобиль, трактор да тимирдин…
Солидоллаах буочукалар умсаллар,
Соччо кыһаммаппыт ол аайы, хата,
Самолет, вертолет уларсыллыа,
Соболуу, кустуу барыахпыт ыраата…
Ол эрээри, уу көтөрө, бэл, куоҕас
Иннин санаан кэскил тэринэрин,
Toҕo биһиги умнарбыт буолуоҕай,
Туос тыылаах оҕонньоттор да үгэстэрин?..
«Охтон баранар ойуур тыа мастаах,
Уолан баранар дириҥ далай уулаах
Орто туруу дойду барахсан…» диэннэр
Олоҥхоҕо тугу этэллэрэй өбүгэлэр?..
1972
ХАЙЫЫБЫН?
– Биһиги өйдүүрбүт курдук өйдөн,
Биһиги саныырбыт курдук санаалан!
Баҕар, киһи буолуоҥ! – диэбиккит,
«Бэлэспэр силлээбиккит».
Барытын ылыммытым,
Быһа хаампатаҕым
Эһиги үс күлүккүтүн,
Үөрэ көөртүм эһиги үрдүккүтүн.
– Сатаан таҥын, сатаан тото аһаа,
Силлиэ-буурҕа түстэҕинэ,
Сиргэ быстарыахпыт суоҕа,
Сэтиилэнэн иһиэхпит! – диэбиккит.
Барытын ылыммытым, махтаммытым,
Батыһан эрэ испитим.
Арай сатаан аһаабат,
Урданар буола уойбат эбит этим.
– Биһиги ыллыырбыт курдук ыллаа,
Бу дойду адьырҕа кыылларын,
Үрүҥ көмүс кынаттаах көтөрдөрүн
Үргүтэр сатаммат! – диэбиккит.
Үтүктэ сатаабытым, үтүктэ сатаабытым.
Адьас сатаабатаҕым. Сатаабат эбит этим
Эһиги уу сүүрүгэ уран кылыһаххытын,
Эһиги оту-маһы хамсаппат ырыаҕытын.
Хайыһан көрдөххүтүнэ аны миэхэ
Хараххыт хатыыланар буолан барда…
Хайыыбын? Хардыыгытын ситиэ суохпун ээ.
Хайыыбын? Хайыыбын? Хаалабын дуо?
1972
КҮҺҮҤҤҮ БҮЛҮҮБЭР
Үөскэр күннүүн үҥкүүлүүр
Үрүҥ көмүс Бүтэй Бүлүүм,
Оччоон-синньээн сытаргыттан
Уу таҕыста харахпыттан…
Өлбөт мэҥэ уу быйаҥҥын,
Эдэр кыыстыы эккин-хааҥҥын —
Улуу өрүс куолаҕа
Оборон ылбыт буоллаҕа…
Ол эрэн бөҕөх турабын,
Уһуну-киэҥи саныыбын:
Эһиил кэлиэ ыһыах сааһа,
Угут уута, көмүөл мууһа…
Икки кытыл сыҥаһаттан
Илиигинэн эн тардыстыаҥ,
Эдэргинии, түөскүн астан,
Эппэлдьийэ, мөхсө сытыаҥ…
Быттыккыттан-хонноххуттан
Быйаҥ уута өрө анньыа,
Намылыйар таһааҕыттан
Тайҕа тыабыт, сыһыы хамныа…
Оттон бүгүн бөтүөхтүүгүн,
Үрүҥ көмүс Бүтэй Бүлүүм!
Уолан-оччоон сытаргыттан
Уу таҕыста харахпыттан!..
1972
«Оттобун оһохпор…»
Оттобун оһохпор
Тиит маһы —
Тиритэн-хорутан кэлэбин.
Оттобун оһохпор
Бэс маһы —
Титирии, тоҥо сылдьабын…
Бу эбит буоллаҕа
Мас мастан атына, —
Киһи киһиттэн
Атынын кэриэтэ…
1972
КУЙУУР
Көлүйэ күөл халыҥ муустарын
Күрдүргэччи көйө аллараҥҥын,
Көлөһүн-балаһын аллаҥҥын,
Түһэрдэр түгэҕин булларбат,
Туох да уутун сэбэ тургуйбат,
Таҥнары күөрэйэн тахса турар,
Дириҥ далай ойбонун тэһэҕин,
Дьэ бултуом аҕай дэнэҕин…
Чэччилээн-чэччилээн аллараҥҥын,
Түгэҕин эмискэ түөрэ олуйаҥҥын,
Төрүт буордаах уутун кытары
Кыһыл хааннаах лаапчааннааҕы —
Көмүс хатырык салыҥнааҕы
Кылбаһыта үөһээ өрүкүтэҕин,
Кыл сүүргүн үҥкүүлэтэҕин…
Маҥнайгы уоҕуҥ дьэ хараан,
Махтана, астына быһыытыйан,
Маҥкыҥ маһыгар бэргэнник
Түөрэйгин түргэнник кэтэрдэҥҥин,
Тилэххинэн күүскэ тирэнэҥҥин,
Дьэ эттиин-хаанныын иэнигийэн,
Дьэ эргитэн-эллэһэн бараҕын…
Төһө да балыгы хотордоргун, —
Төрүт баҕаҥ ханыа эрэ суоҕа;
Тымтайгын төһө да толордоргун, —
Тыаҕа тахсыах санааҥ кэлиэ суоҕа!..
Оо, үчүгэй даҕаны буоллаҕа
Ыкса сааскы ичигэс ылааҕа
Өссө элбэҕи түөрэ баһаары,
Атын ойбону аллараары, —
Өссө элбэҕи өрө тэптэрээри, —
Өлүмнэһэ эрэ сылдьарыҥ!..
1972
«Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын…»
М.Т.
Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын,
Тугум да суох күндүлүүрүм.
Хаһаас аспын, сыһыктарбын
Билбэппин хаһан бүппүттэрин.
Доҕорбун дьиэбэр ыҥырабын,
Тугум да суох киһиргиирим.
Мин баайдарбын, малларбын
Билэр кини эргэлэрин…
Ол да буоллар, ыал буоллаҕым,
Улдьаарар да кэмим аастаҕа, —
Доҕорбун дьиэбэр ыҥыраммын
Дьоллуур, күндүлүүр санаалаахпын…
Түбүктээх бу таас куоракка,
Түрүлүөннээх тыаска-ууска,
Түүнү, күнүһү араарбакка,
Тыҥырахтаахха тыыттарбакка
Күһүн, сайын муспут хаһааспын
Кыһын, саас таспыт сыһыкпын —
Хомойоммун да дьоллономмун
Кыладыйбыт ахан хоһооннорбун;
Туохха да биэрбэт баайбын —
Тойуктарбын, ырыаларбын
Доҕорбор ааҕан биэрдэрбин
Дуоһуйуох эрэ курдукпун.
Кини эрэ онтон астыннар,
Күллэр-үөрдэр уонна итирдэр, —
Бу аан дойдуга мин саҕа
Баай киһи диэн суох буолуоҕа!
1972
«Мин маҥнай харахпын аһарбар…»
Мин маҥнай харахпын аһарбар
Буурҕа тыал ахпыта, часкыйа, —
Балыыһам түннүгүн анныгар
Баай Хатыҥ турара, наскыйа.
Ол күнтэн элбэх да хонуктар
Элэҥнээн киэһэрэн аастылар:
Хонуктар игирэ курдуктар,
Күнтэн күн атына суох устар.
Арай эн, Хатыҥым барахсан,
Итии хаар таҥаскын уһуллуҥ.
Лабаалар хаарынан бырахсан,
Күн уота көмнөххөр уулунна.
Күөх солко бытырыыс былааккын
Санныгар иилинэ бырахтыҥ,
Ыһыахха бараары баҕарбыт
Эдэр кыыс кэриэтэ таҥынныҥ.
Миигинниин бэрт дэҥҥэ мунчаарар,
Таһыттан, ыраахтан талбаарар,
Эрэнэр, эрэммэт Хатыҥым! —
Эт эрэ, эт эрэ, хайдаҕый? —
Мин хаһан атахпар турабын,
Мин хаһан таһырдьа тахсабын;
Ыһыахха, бар дьоҥҥо барыахпын
Айыыта-харата хаччаный?..
1972
ТЫЛЛААХ ЧЫЫЧААХ
(Остуоруйа)
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596226?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Михаил Тимофеев
Тип: электронная книга
Жанр: Стихи и поэзия
Язык: на
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 30.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Народнай поэт Михаил Тимофеев айымньыларын үһүс томугар 1962—1974 сыллардаахха суруйбут айымньылара киирдилэр. Поэт хомоҕой хоһоонноругар сүрэҕин истиҥ иэйиилэрин ааҕааччы кутун-сүрүн таарыйардык тиэрдэр.