Дьолу түстээччилэр
Дьолу түстээччилэр
Э. Н. Семенова
Бу хомуурунньукка тоҕус уонус уустук сылларга чөл куттаах саха ыала үөскүү, күн сиригэр омукпут кэнчээри оҕото кэлэ турарын туһугар өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сөргүтэн, дьолу түстээбит дьоһун-мааны дьоммут туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылар түмүлүннүлэр. Кинилэр үтүө көмөлөрүнэн ийэ-аҕа буолар үрдүк дьолу билбиттэр сылааһынан илгийэр махталлара киирдилэр.
Ону сэргэ «Дьылҕа түсчүтэ» Саха сирин суорумньуһуттарын ассоциациятын араас улуустарыгар кэскиллээх үлэни салгыыр үтүө-мааны дьоммут бүгүҥҥү киэҥ хайысхалаах үлэлэрин киэҥник сырдатыы, кинилэр соргулаах сүбэлэрэ киирдилэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылын көрсө тахсар.
Кэскиллээҕи кэрэхсиир, омугун дьылҕатын туһугар долгуйар ааҕааччыга, ону сэргэ аналлаахтарын була илик дьоҥҥо ананар.
Дьолу түстээччилэр
Киирии тыл
Бу Орто дойдуга киһи Үөһэттэн айдарыллан олоҕу салгыыр аналлаах кэлэр. Киһи үрдүкү анала диэн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕолонон, удьуору ууһатан, дьоһуннаахтык уонна толору дьоллоохтук олоруута буолар.
Хомойуох иһин, бэйэтин төрүт аналын толорбокко, соҕотохсуйа сылдьар киһи үгүс.
Сулумах уолаттар уонна кыргыттар ыал буолалларыгар көмөлөһөр, кинилэри билсиһиннэрэр усулуобуйаны тэрийэр уопсастыбаннай тэрилтэнэн «Суорумньу» кулууптара уонна биирдиилээн суорумньуһуттар буолаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнигэр Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтэ үлэлиир кэмигэр, 2002—2011 сылларга ити уопсастыбаннай хамсааһыны регистрациялаан, үлэлиир ньымалары тэрийэн, уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөн, былааннаах үлэни ыыппыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ 17 улууһугар 133 «Суорумньу» кулууптара тэриллибиттэрэ. Улуустарга дьиэ кэргэн кыһалҕаларын быһаарар отделлары кытта биир сибээстээхтик үлэлээн, 30 сааһыттан үөһэ саастаах сулумах уолу-кыыһы, ыал буолбакка сылдьааччылары, испииһэктээбиттэрэ. Ыал буолуон баҕалаах дьоҥҥо аҥкыата ыытыллан, биирдиилээн үлэ саҕаламмыта. «Суорумньу» кулууптара араас көрсүһүүлэри, түмсүүлэри былааннаан, холбоон ыытар буолбуттара. Бу үлэни барытын Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтин суорумньунан дьарыктанар уопсастыбаннай хамсааһына сүрүннээбитэ. 2004 сылга Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Ньурбаҕа 80 ыал суорумньу көмөтүнэн баар буолбута. Ньурбаҕа 1995 сылтан 50-чэ ыал, Тааттаҕа 1992 сылтан 70-тан тахса ыал тэриллибиттэрэ. Уус Алдан улууһун Найахы нэһилиэгэр Исакова Розалия Михайловна уонтан тахса ыалы, Мэҥэ Хаҥаласка Андросова Мария Прокопьевна ити сылларга 15 ыалы, Уус Алдан улууһун Бэйдиҥэ олохтооҕо Пестряков Владимир Никитич 1989 сылтан 2004 сылга диэри 100 тахса ыалы түстээбиттэрэ.
2004 сыл от ыйын 2—3 күннэригэр 4-с өрөспүүбүлүкэтээҕи «Суорумньу» кулууптарын сэминээрэ Уус Алдан улууһун Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаан ыытыллыбыта. Онно өрөспүүбүлүкэ 12 улууһуттан барыта 300 тахса сулумах кыргыттар уонна уолаттар түмсүбүттэрэ. Кыыс ыһыаҕа дьон-сэргэ интэриэһин тардан, 2005, 2006 сылларга салгыы ыытыллыбыта. Бу үс сыл субуруччу ыытыллыбыт Кыыс ыһыаҕын түмүгүнэн 26 ыал баар буолбута.
Дьокуускай куорат «Суорумньу кулууба» тэриллэн (салайааччы Варламова И.А.) элбэх үлэни ыыппыта. Тулагы, Хатас нэһилиэктэригэр «Билсиһии» көрсүһүүлэрэ, биэчэрдэрэ ыытыллан, түмүгэр 6 ыал баар буолбута.
Дьэ ити курдук, сулумах сылдьар дьон аҥаардарын булан ыал буолууларыгар «Суорумньу» кулууптарын, биирдиилээн дьон үлэтэ, биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах омукка, ыал элбииригэр улахан суолталаах буолбута.
Алексей Егорович Сергучев,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
2002—2011 сс. СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалатыгар уонна
демография бэлиитикэтигэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ
ДьИЭ КЭРГЭН ТУРУКТААҔА УОПСАСТЫБА САЙДЫЫТЫГАР УЛАХАН ОРУОЛЛААХ
Сахабыт сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ иэнин олох уйгутун уһансар чулуу үлэһит дьоно-сэргэтэ киэргэтэр. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин РФ Государственнай Мунньаҕар анал туһаайыы суругар судаарыстыба социальнай бэлиитикэтигэр, чуолаан дойду демографическай быһыытын-майгытын чэбдигирдиигэ оҥоһуллубут бырагыраама ураты суолталаах. Маннык, чопчу киһиэхэ – төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ – туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, 2018 сыллаахха Суорумньуһуттар Ассоциациялара Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин көҕүлээһинэн тэриллибитэ. Салайааччынан бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕын тэрийбит Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун талыллан үлэлии сылдьар.
Төрөөбүт норуоттара саргыланарын туһугар туруулаһан үлэлэһэр дьонтон биирдэстэринэн суорумньуһуттар буолаллар. Суорумньу – саха норуота бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ. Суорумньуһуттар сулумах дьону холбоон ыал оҥоруулара, саха кэскилэ кэҥииригэр дьоһун миэстэни ылар. Маныаха философскай наука дуоктара, профессор К.Д. Уткин маннык этэн турар: «Уопсастыбаҕа сылдьарбыт тухары сокуону, бэрээдэги тутуһуубут олохпут ирдэбилэ, модьуйуута буолуохтаах. Айылҕаҕа да сылдьан айылҕа сокуонун тутуһуохтаахпыт. Тус бэйэбит тулалыыр эйгэҕэ, дьиэ кэргэттэрбитигэр сиэри-майгыны иһинэн сылдьыы, олох олоруу удьуорбутун ууһатыы – ытык иэспит».
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев – норуот инники кэскилин толкуйдуур, ырааҕы көрөр, дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар кыһаллар салайааччы. Ол курдук, үүммүт 2022 сыл Ийэ сылынан биллэрилиннэ.
Аны бу уратылаах сылга Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө хас биирдии саҥа күн сирин көрбүт оҕоҕо 100 тыһыынча харчы көрүллэр буолла.
Бу барыта элбэх чөл олохтоох дьиэ кэргэн элбииригэр, олоҕун-дьаһаҕын уйгута тупсарыгар, хас биирдии киһи саҥа XXI үйэни кытта тэҥҥэ сайдыһарыгар туһуланар кыһамньылаах дьаһаллар.
Мичил Кимович Николаев,
СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутаата
САЙДЫЫ ТӨРДӨ – ТӨРҮТ ҮГЭС
Саха – улуу омук, түҥ былыргы устуоруйалаах, кэлэр кэскиллээх. Саха сирин дьоно-сэргэтэ бу киэҥ нэлэмэн хаармуус дойдуну тилэри иччилээн, тыын киллэрэн, хаһаайын буолан, сыспай сиэллээҕи сыһыы муҥунан, хороҕор муостааҕы хонуу муҥунан дэлэтэн, суон сураҕыран олорбута. Саха сирэ омукпут төрүт сирэ буоларын хас биирдии саха киһитэ бигэтик өйдүөхтээх, сирдээх-уоттаах, төрүт олохтоох киһи курдук көҥүлбүтүн күүрдэ күөдьүтэн, холкутук тутта-хапта, айымньылаахтык айа-тута сылдьыахтаахпыт.
Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан дойдуга бэриниилээх, төрөөбүт дойдутун таптыыр, айылҕатын харыстыыр, бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһар, ханнык да үлэни кыайар, сомоҕолоһор өйү-санааны хас биирдии ыччакка тириэрдэн бу күҥҥэ кэллилэр. Саха – бэйэтэ туспа итэҕэллээх омук. Күүс өттүнэн күһэйэн ылыннара сатыыр итэҕэллэригэр саха омуга өйүнэн-санаатынан хаһан да чугаһыа суоҕа. Киһи айылҕаны кытта алтыһыыта ханнык баҕарар итэҕэлгэ үрдүк таһым буоларын бары билиэхтээхпит, билиниэхтээхпит.
Саха дьоно хайдах ууһаан, тэнийэн, халыҥаан испиппитин туһунан кэпсээн ааһыым. «Хотугу сулус» сурунаалга (1960, № 1) Степан Дьяконов «Кыргыттар ыһыахтара» диэн иитэр да, биллэрэр да сүҥкэн суолталаах үһүйээн-кэпсээни бэчээттэтэн турардаах.
ХIХ үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Бороҕон улууһугар Сыҥаах нэһилиэгэр Түһүнэй аҕатын ууһугар Түмэппий Бэрииһэп диэн сэттэ кыыстаах баай оҕонньор олорбут. Кини сэттэ кыргыттара, улаханнара отуччатыгар чугаһаан, кыралара сокуоннай сааһын ситиэр диэри кэргэннэммэккэ олорбуттар.
Биир кэмҥэ кыргыттар сүбэ булбуттар. «Аҕабыт оҕонньор биһигини бачча сааспытыгар диэри сатаан кыайан кэргэннээмээри гынна. Аны мантан уһаатахпытына, букатын даҕаны олох олорортон ааһарга тиийиэхпит. Онон, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан ыһыахта тэрийиэҕиҥ. Оччоҕо, баҕар, сонургуу истэн, үгүс киһи мустан, таба көрдөхтөрүнэ, сатаатар биирбит эмит ыал буолан хаалаарай?» – диэн. Кинилэр кыһын ити курдук сүбэлэһэн баран, саас эрдэ Хампа Маарыйа диэн бары таптыыр балыстарынан оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ: «Оҕолоргут бары улааттыбыт. Бачча тухары барыбыт көлөһүнэ түмүллэн, син ыалтан итэҕэһэ суох сүөһүлэннибит-астанныбыт. Онон, дьон сиэрин батыһан, быйыл сайын ыһыахта ыһыаҕыҥ. Ол ыһыаҕы сиэри-туому тутуһан кыргыттар, биһиги бэйэбит, тэрийиэхпит, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттыахпытын баҕарабыт», – диэн этиппиттэр.
Оҕонньордоох эмээхсин, уһуну-киэҥи толкуйдаан баран, сөбүлэспиттэр. Дьэ ити курдук сүбэлэһэн, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан эрдэттэн сурах ыытан, кыргыттар уһун сааһы быһа биэ тутан, кымыс кымыстаан, ыһыах бары иһитин-хомуоһун, араас тэрилин бэлэмнээн, үлэ бөҕөтүн көрсөллөр. Ол курдук түбүккэ түһэн, ыһыахтарын кэмэ тиийэн кэлэр.
Кырдьык сэрэйбиттэрин курдук, бэркэ сонургуу истэн, үгүс улуустартан бэрт элбэх киһи мустубут. Кыргыттар бары илин-кэлин кэбиһэрдэрин, мөҥүрүөн кылдьыыларын, үрүҥ көмүс туоһахталарын кэтэн-киэргэнэн, ыһыаҕы бары сиэрин-туомун тутуһан, ыспытынан барбыттар. Ыһыах, көр-нар 3 түүннээх күн буолбут. Ол кэнниттэн мустубут ыалдьыттар ыһыахтаах кыргыттарга, оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ махтанан, уруйу-айхалы кытта тарҕаспыттар.
Кыргыттар санаабыттарын курдук, ити ыһыах ыспыт сылларын кыһыныгар Тааттаттан, Байаҕантайтан, Дүпсүнтэн уонна да атын улуустартан күтүөттэр кэлэн, сэттэ кыыс сэттиэн биир дьыл дьиэлэнэн хаалбыттар диэн номох түмүктэнэр. Кыргыттар ыһыах тэрийбит сирдэрэ билиҥҥэ диэри «Ыһыах ыспыт» диэн ааттанар уонна кинилэр ас уурбут, кымыһы туруорбут оҥкучахтарын онно билигин да баар.
Тапталлаах кэргэн сылаас хоонньо диэн тугун, олох олорор, оҕо төрөтөр дьолун билбэккэ хаалартан ордук иэдээн диэн киһиэхэ суох да буолуо. Оннук тутах дьылҕаланыыны киэр кыйдаабыт кыргыттар сытыы өйдөрүн, сатабылларын норуот ити курдук үйэлэри уҥуордуур кэрэ кэпсээн оҥостубут.
Билигин Сахабыт сиригэр ахсаан өттүнэн элбиирбитигэр үлэлэһэр суорумньуһуттар үлэлэрин өйүүбүн, туох кыалларынан көмөлөһөбүн.
2004 – 2006 сылларга Уус Алдаҥҥа Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы алааска улуус дьиэ кэргэн отделын тэрийиитинэн Кыргыттар ыһыахтара сөргүтүллэн ыытыллыбыта хайҕаллаах дьыала. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллэн Евдокия Петровна Бочкарева салайыытынан суорумньуһуттар күүскэ үлэлииллэр, араас тэрээһиннэри тэрийэллэр. Бу үлэни өрөспүүбүлүкэ өттүттэн өйөөн, сөптөөх былааннаах үлэ барыан наада.
Киһи бу Орто дойдуга кэлбит ытык анала диэн ыал буолуу, аналлааҕы кытта муҥутуурдук таптаһан, байан-тайан олоруу, оҕону-урууну тэнитии, саҥа аҕа ууһун олохтооһун. Ол аата, баай-байылыат, иллээх олохтоох буолуу, үтүө майгылаах саха ууһун тэнитии, үксэтии буолар.
Айхал Иванович Габышев,
«Биир ньыгыл Россия» баартыйа
Саха сиринээҕи салаатын полит-сүбэтин чилиэнэ,
СӨ Аҕаларын түмсүүтүн салайааччыта
СЧАСТЛИВАЯ СЕМЬЯ – ЗАЛОГ ЗДОРОВОГО ОБЩЕСТВА
В послании Президента РФ Путина Владимира Владимировича особое внимание уделяется развитию демографической политики в России. Придавая большое значение вопросам охраны материнства и детства, создания семьи и улучшения демографической ситуации в республике, с 2004 года ежегодно проводятся мероприятия сватовства, целью которых являются объединение усилий общественных клубов «Суорумньу» в реализации семейной и демографической политики, активизация деятельности общественных клубов «Суорумньу». Задача данного проекта – поддержка одиноких людей старше 30 лет в создании своей семьи, информационно-методическая и практическая помощь руководителям общественных клубов «Суорумньу».
Демографический вопрос в Якутии с недавних пор стоит довольно остро. Интегральным показателем общественного развития страны, отображением ее социально-экономического и нравственного состояния, могущественным фактором формирования демографического, экономического, трудового и культурного потенциалов общества является здоровая счастливая семья. За последние годы количество одиноких людей значительно выросло. Об этом свидетельствует ситуация острого демографического кризиса, которая сложилась в стране. Она характеризуется снижением количества браков и повышением количества разводов, низкой рождаемостью, распространением однодетности и бездетности.
Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. При этом главной целью является помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.
В 2017 году по инициативе активистов-свах мы провели круглый стол «Счастливая семья – залог здорового общества». После выступлений приглашенных специалистов на темы: «Особенности репродуктивного поведения населения», «Феномен сожительства: масштабы, причины, проблемы», прошло активное обсуждение о нелегком, но благородном деле активистов «Суорумньу», также обговорили план дальнейшей работы. Эта работа очень тонкая, требующая большой осторожности, такта, внимательности и сопереживания. Ведь одинокие люди, особенно в зрелом возрасте, люди с ограниченными возможностями, жители сельских местностей, могут быть довольно закрытыми и осторожными. Но наши энтузиасты стараются найти подход к каждому, и благодаря их работе создаются сотни новых семей, рождаются дети, люди обретают семейное счастье. Некоторые свахи работают не один десяток лет. Практически в каждом улусе есть свои активисты. Поэтому свахи решили объединиться и создали региональную общественную Ассоциацию «Дьылҕа түсчүтэ», председателем которой единогласно избрали Бочкареву Евдокию Петровну.
Основным видом деятельности Ассоциации является содействие в решении проблемы безбрачия населения республики. Одним из видов деятельности Ассоциации является организация досуга пожилых людей – их социальная адаптация, сохранение и продолжение социальной активности, предоставление условий и возможностей приятно проводить свободное время, установление дружеских контактов, активация их творческой деятельности, поддержка и повышение их жизненного тонуса.
Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. Чтобы работа стала более слаженной и эффективной, разработали программу создания семьи среди одиноких людей.
Целью программы является создание непринужденного условия знакомства людей старше 30 лет, создание банка одиноких людей, обучение к общению, преодоление психологических барьеров, приобщение к исконно народным традициям, обычаям якутского народа, помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.
Основными задачами являются:
• Формирование членов клуба из одиноких слоев населения;
• Исследование социальных проблем создания семьи;
• Реализация разработок по вопросам планирования и репродукции современной семьи;
• Проведение культурно-массовых мероприятий для одиноких людей;
• Пропаганда здорового образа жизни среди населения;
• Повышение демографической культуры населения, в частности, культуры планирования семьи;
• Привлечение СМИ к освещению проблем одиноких людей и семейно-брачных отношений;
• Создание и постоянная работа социально-психологической службы.
Положительные конечные результаты реализации программы:
• Программа даст возможность улучшить демографическую ситуацию и повысить количество здоровых и счастливых семей;
• Снизить количество одиноких людей;
• Повышение уровня духовных и моральных ценностей семьи.
В каждом улусе очень много одиноких людей в возрасте: люди, попавшие в трудную ситуацию, вдовы, одинокие матери и отцы. Нужно помочь таким людям, спасать их от одиночества, а иногда и от алкоголизма. Ведется очень кропотливая работа. Есть у нас энтузиасты, которые занимаются этим делом около 20 лет – Альбина Сапаргалиевна Султашова-Арчыына, Николай Николаевич Заровняев (Горный улус), Алексей Михайлович Шеломов-Хара Кыталык (г. Якутск), Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана (Нюрбинский улус), Галина Андреевна Егорова-Арчылаана (Намский улус), Альбина Сергеевна Баланова (Томпонский улус), Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ (Усть-Алданский улус), Валентина Николаевна Прокопьева (Оймяконский улус), Мария Прокопьевна Андросова (М-Кангаласский улус), Елена Васильевна Шадрина (Чурапчинский улус) – вот сильные духом люди, не щадя своих сил и времени организовывающие мероприятия, пропагандирующие здоровый образ жизни.
Организованное обеспечение программы:
1. Создать при клубе Совет по вопросам создания семьи из членов и руководства клуба;
2. Организовать культурно-массовые мероприятия;
3. Проводить встречи с образцовыми семьями;
4. Создать психологическую службу для членов клуба, проводить консультативные работы по вопросам создания семьи, диагностические анкеты, тесты;
5. Расширить связи с другими клубами знакомств и проводить совместные мероприятия;
6. Проводить юридические консультации по семейным вопросам;
7. Разработать цикл лекций по вопросам здорового образа жизни.
Научное обеспечение программы:
• Провести исследования социально-экономических проблем семьи и разработать основные направления их решения;
• Провести анкетирование среди одиноких и разведенных слоев населения с целью обнаружения причин.
Раньше эту работу вели работники управлений ЗАГС, это входило в их годовой план работы, но как показало время, новое – это хорошо забытое старое.
Я как председатель Союза женских организаций республики полностью поддерживаю работу республиканской Ассоциации «Дьылҕа түсчүтэ» и требую всемерной поддержки со стороны руководства республики. Только тогда будет движение вперед.
Анжелика Егоровна Андреева,
председатель Союза женских организаций РС(Я)
КЫЫС ЫҺЫАҔЫН УОННА СУОРУМНЬУ ҮЛЭТИН ТУҺУНАН
Киһи Орто дойдуга кэлбит сүрүн анала ыал буолан, кэнчээри ыччаты төрөтөн, иитэн-аһатан улаатыннарыы, киһи-хара гыныы буолар. Саха итэҕэлинэн, ыал буолбут киһини толору буолбут дииллэрэ. Бөҕө ыал элбэҕэ судаарыстыба социальнай бэлиитикэтэ этэҥҥэ оҥоһулларыгар көмөлөһөр, нэһилиэнньэ элбииригэр ханнык баҕарар дойду интэриэстээх-баҕалаах буоллаҕа (арай Кытайга атын, элбэхтэрэ бэрт буолан). ХХI үйэ саҥатыгар Уус Алдан улууһугар өрөспүүбүлүкэ таһымынан Кыыс ыһыаҕын тэрийэ сылдьыбыттара. Бу ыһыах сыала саха дьонугар ыал элбээһинэ диэн этэ. Балай да элбэх киһи кыттан турар – 500 кыттааччы. Бу анал ыһыах холугар улахан сыыппара.
Ыһыах кэнсиэпсийэтэ Уус Алдан Бэрииһэптэрин номоҕор тирэҕирэр. Номох быһыытынан, ХIХ үйэ саҥатыгар Сыҥаах нэһилиэгэр Бороҕон улууһугар Түһүнэй аҕа ууһун баайа Түмэппий Барыыһап диэн киһи олорбут, сэттэ кыыстаах эбит. Кыргыттара саастарын ситэн, систэрин этэ ситэн, бууттарын этэ буһан, эргэ тахсар кэмнэрэ кэлбит да: баай ыаллар уолаттарын Түмэппий төрүт баай аҕа ууһуттан төрүттээх киһи буолбатаҕынан кэргэн кэпсэтэ ыыппаттар эбит; оттон дьадаҥы ыал уолаттарын аҕалара чугаһаппат эбит. Ол иһин кыргыттар ыксаан, сүбэлэһэн баран аҕаларыттан көҥүллэтэн ыһыах тэрийэн, утуу-субуу баай уолаттарга кэргэн тахсыталаабыттар. Оҕонньор баай ыаллартан халыым ылан баайа хаҥаатаҕа, үөрдэҕэ. Ыһыаҕы кыргыттар тэрийэллэригэр «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаабыттара эбитэ үһү. Түмэппий Борисов бэйэтэ Мордьууска Хабырылла диэн киһиттэн төрүттээх, эһэтэ Дабыыкын диэн Сыҥаах нэһилиэгэр Улахан Сыһыыга олорбут киһи.
Мин 2019 сыл сайыныгар Национальнай архыыпка Бороҕон инороднай быраабатын кинигэтигэр ити Түмэппий Барыыһап туһунан матырыйаал булбутум. Сыҥаах нэһилиэгэр олорбут. Чаччыына эбит. Сир туһуттан улуус кулубатын кытта иккитэ сууттаһа сылдьыбыт. Мин бэйэм Борисов Борис Ивановичтан төрүттээхпин. Аҕам Ньурба драматическай тыйаатырын артыыһа, Щепкин аатынан театральнай училищены бүтэриэҕиттэн Ньурба куоракка олорор, үлэлиир. Кини аҕата, эһэм, Иван Константинович Борисов Уус Алдан Кэптэнитигэр олорбута. Кини аҕата Константин Петрович Борисов-Мурун Көстөкүүн эмиэ Лөгөй нэһилиэгэр олорбут, орто сэниэ ыал эбитэ үһү. Көстөкүүн аҕата Петр Петрович Борисов диэн, Сыҥаах нэһилиэгин киһитэ. Петр Петрович ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи. Кини туһунан миэхэ 2005 сыллаахха архыып үлэһиттэрэ булан биэрбиттэрэ. Киниттэн үөһэ дьону булбатах этилэр. Онон таайарбынан, Петр Петрович аҕата Мордьууска Хабырылланы кытта бииргэ төрөөбүт Түгүнүүр Бүөтүр диэн баайтан төрүттээх быһыылаах. Аҕатын аата да ону ыйар – Бөтүрүөбүс диэнэ. Түгүнүүр Бүөтүр сүөһүнэн байбыт, ойуунумсуйар киһи эбитэ үһү. Көмүллүбүт сирэ биллэр. Аһара байан «кыйдатыы» туомун ыыттарар эбит. Бу туом быһыытынан, сүөһүнү кый ыраах ураҕастаах аттаах уолаттар үүрэллэр уонна онно хааллараллар. Түгүнүүр аҕата Дабыыкын арааһа ХVIII үйэ бүтүүтүгэр, ХVIII—ХIХ үйэлэр кирбиилэригэр олорбут киһи буолуохтаах, номох быһыытынан, Дьокуускайга баран нуучча атыыһытыгар хамначчыттаабыт. Номоххо ол туохтан буолбута этиллибэт. Ол аата, Түһүнэй аҕа ууһа ол саҕана сүрдээҕин дьадайа сылдьыбыт кэмэ буолуон сөп эбит. Түһүнэй диэн ХVII үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи аҕа ууһун тойоно, кинээс, аҕата эмиэ кинээс Окто диэн киһи, Лөгөй биитэ. Лөгөй, биллэрин курдук, нууччаларга утарсыбатах, «шерт» (сиэр, андаҕар) биэрэн баран онтун кэспэтэх аҕа ууһун тойоно. Атын тойоттор нууччалары утары өрө турууларыгар кыттыбатах, нууччалар сахалары утары сэриилэһэллэригэр эмиэ кыттыспатах. Архыыпка көрдүүрбэр миэтирикэҕэ өбүгэлэрбин булбатаҕым. Өр кэмнээх, анал күүстээх үлэ наада быһыылаах.
Түһүнэй бэйэтэ «Общественный строй якутов» диэн Токарев кинигэтигэр ахтыллар. Ол курдук, ХVII үйэ иккис аҥаарыгар Мэҥэ сиригэр Дьаарбаҥ кытылын таһыгар Солук Боотур диэн Бороҕон ууһун бухатыыра биир мэҥэ киһитин, көмүскэнээри, алҕас ох саанан табан өлөрбүт. Ону мэҥэлэр, ол киһи аймахтара, иэстэһэн Суола үрэх таһыгар бороҕоттор бас киһилэрэ остуруоктан улууһугар айаннаан истэҕинэ, ох саанан дьөлүтэ ытыалаан өлөрбүттэр. Онтон сылтаан Түһүнэй икки сүүсчэкэ киһилээх мэҥэлэргэ (Бодоевтар аҕа уустара) саба түһэн Бороҕон сиригэр сүөһүлэрин үүрэн барар, дьону билиэн ылан чаҕар оҥостор. Түһүнэйдэр, бадаҕа, ХVIII үйэ ортотугар эбэтэр иккис аҥаарыгар христианствоны ылынан Бэрииһэптэр буолбут быһыылаахтар. Ону эмиэ архыыбы хасыһан билиэххэ сөбө буолуо.
Мин ыстатыйа саҥатыгар суорумньу туһатын эппитим. Кыыс ыһыаҕа тэриллиитигэр Евдокия Бочкарева-Налыйа Хотун улахан үтүөлээх. Кини курдук, саха омукка сулумах дьон аҕыйыырыгар үлэлээбит уонна үлэлиир дьон бааллар. Бу дьон улахан туһалаах үлэни ыыталлар.
Мин эмиэ кыра да буоллар олохпор киллэһиктээхпин. Ол курдук, 2009 сыллаахха ыал буолан баран, ИП быһыытынан регистрацияланан ОКВЭДка дьону кэргэнниир пууну киллэртэрэн брачнай агентство арыйан сыл курдук үлэлэтэ сылдьыбыттаахпын.
Сүбэ-соргу
Үлэбитигэр сулумах дьоҥҥо аҥкыата толорторон тэҥнээн билиһиннэртиир этибит, төлөпүөннэрин хардары-таары бэрсиһэллэрин ситиһэн, итини таһынан «вертушка» – ньыманан тэрээһиннэри ыытар этибит. Вертушка диэн кылгас кэмҥэ элбэх киһини кытта билсии ньымата. Аныгы киһи мэлдьи иллэҥэ суох, арыт тус олоҕун оҥосторугар да бириэмэтэ тиийбэт. Ол иһин оннук дьону рестораҥҥа, кафеҕа ыҥыран анал биэчэр тэрийэрбит – кофелаах, чэйдээх, мороженайдаах, пирожнайдаах. Кыргыттар остуолларга тус-туһунан биирдиилээн тэйиччи-тэйиччи олороллоро, оттон уолаттар остуолтан остуолга күн эргииринэн анал бэлиэнэн көһөн миэстэлэрин уларыта сылдьан кинилэрдиин билсиһэллэрэ, кэпсэтэллэрэ. Сөбүлэһэ санастахтарына, төлөпүөннэрин бэрсэллэрэ. Билсиһэргэ-кэпсэтэргэ биэс мүнүүтэ бэриллэрэ. Намыын муусука уларыйар: уолаттар атын остуолга олорор кыыска көһөллөр. Дьэ ол кэннэ уопсай ол-бу билсиһэр оонньуулар ыытыллаллара, ким кыттыһар кыттыһара, ким баҕарбат – барара.
Инньэ гынан, сыл иһигэр уонча дьону ыал оҥорон турабыт. Биир тэрээһиҥҥэ түөрт Бүлүү улууһун дьонун мунньан турардаахпыт. Үлэбэр Галина Лидочен диэн Сунтаар кыыһа көмөлөспүтэ, үлэлэспитэ. Үлэни кини ыытара, мин тэрийэр өттүгэр сылдьыбытым. Онтон Галина ыал буолан дойдутугар көһөн, бэйэм да салгыы үлэлииргэ бириэмэм тиийбэт эҥин буолан (иккис үлэм этэ) тохтообуппут, агентствоны саппыппыт. Дьон хойукка диэри ыйыталаһар этэ, үтүө тылынан ахталлара.
Мин санаабар, суорумньу үлэтигэр улахан суолта бэриллэн, аныгы технологиялары туһанан судаарыстыба таһымыгар өрө тутан үлэ ыытыллыах тустаах. Тоҕо диэтэххэ, сулумах киһи сахаҕа олус элбэх. Тыа сиригэр – уолаттар, киин, куорат сиригэр – кыргыттар. Ити, биллэн турар, үчүгэйэ суох.
Онон, суорумньу үлэтин ыытар дьон – саха омукка улахан үтүөлээх дьон.
Бииктэр Барыыһап-Алтан Түһүнэй,
СӨ ыччат бэлиитикэтигэр уонна култуураҕа туйгуна
Дьокуускай. 21.01.21 с.
НОРУОТ КЭХТИБЭТ КЭСКИЛЭ – ЫАЛ БУОЛУУ
Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин РФ Федеральнай Мунньаҕар анал суруга чопчу киһиэхэ – төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ – туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, «Дьылҕа түсчүтэ» диэн Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллибитэ. Суорумньу – саха норуота ахсаан өттүнэн элбээһинигэр, өрөспүүбүлүкэ демографическай балаһыанньата тупсарыгар ыытыллар биир былааннаах үлэ буолар.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн «Суорумньу» кулууптарын пааспардааһын түмүгүнэн, 17 улууска барыта 35 «Суорумньу» кулууптара үлэлээн кэллилэр. Уус Алдан, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Нам, Амма, Таатта, Өймөкөөн, Уус Майа, Томпо, Ньурба, Хаҥалас улуустарын үгүс нэһилиэктэригэр уонна Дьокуускайга «Суорумньу» түмсүүлэрэ үлэлииллэр. Ол курдук, Горнай улууһуттан суорумньуһут Альбина Сапаргалиевна Султашова, Ньурба улууһуттан Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана, Мэҥэ Хаҥалас улууһун суорумньуһута, «Алаһа» кулуубу өр сыл салайан кэлбит Мария Прокопьевна Андросова, аныгы олоххо сөп түбэһиннэрэн таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар, кинини кытта бииргэ Светлана Афанасьевна Сергучева, Маргарита Бэргэновна Неустроева үгүс үлэни ыыталлар, Чурапчыттан төрүттээх, «Кыталык» кулууп салайааччыта – Шеломов Алексей Михайлович-Хара Кыталык, Томпо улууһун Кириэс Халдьаайы бөһүөлэгиттэн «Дьол түһүлгэтэ» суорумньу кулууп салайааччыта Альбина Сергеевна Баланова, Өймөкөөн улууһун суорумньуһута Валентина Николаевна Прокопьева, Бүлүү улууһуттан Геннадий Петрович Харлампьев-Кынаачай, Светлана Тарасовна Иванова, Нам улууһун суорумньуһута Галина Андреевна Егорова-Арчылаана, Уус Алдан улууһугар Бэйдиҥэ нэһилиэгэр олорор Владимир Никитич Пестряков (1989 сылтан элбэх ыалы холбообута), Кэптэниттэн Надежда Петровна Аманатова, Майаҕастан Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ, Бороҕонтон Алексей Алексеевич Алексеев, Найахы нэһилиэгиттэн Розалия Михайловна Исакова 1984 сылтан суорумньунан дьарыктанан, элбэх ыалы холбообуттара. Суорумньуһуттар – бу чахчы да икки сүрэх олохторун холбуулларын туһугар бэйэлэрин бириэмэлэрин аахсыбакка үлэлэһиилэрэ, кырдьык даҕаны, улахан махталлаах дьыала.
Истиҥ-иһирэх махтал тылларынан ахтан ааһыам этэ – Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгиттэн «Төлкө» кулуубу салайбыт Мария Павловна Толстоухованы. Кини ыыппыт үлэтин салҕаан араас тэрээһиннэри салайан үлэлэтэр Елена Васильевна Шадринаны. Хас күһүн аайы Елена Васильевна салайыытынан муҥха ыытыллара дьон сэҥээриитин ылар. Маннык саҥаттан саҥа бырайыактар үлэҕэ киирэ туруохтарын наада.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн суорумньуга бастакы улахан тэрээһин 2004 сыллаахха, от ыйын 2—3 күннэригэр СӨ Бэрэсидьиэнин Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин уонна Уус Алдан улууһун муниципальнай тэриллии дьаһалтатын Дьиэ кэргэн дьыалаларыгар отдел салайыытынан «Суорумньу» кулууптарын 4-с сэминээрэ Уус Алдан улууһугар Бороҕон нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттанан саҥалыы бырайыагынан ыытыллыбыта. Бу ураты ыһыахха 500-тэн тахса сулумах уолаттар уонна кыргыттар түмсүбүттэрэ, ону таһынан «Суорумньу» кулуубун салайааччылара, ыҥырыылаах ыалдьыттар кыттыыны ылбыттара.
Ыһыах буолуохтаах сирин кырдьаҕастартан сүбэлэтэн Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы диэн алааска оҥорбуппут. От ыйын куйааһа, айылҕа ситэн силигилээн турар кэмигэр киһи ис кыаҕа арыллан, санаа көнньүөрэр кэмигэр өбүгэлэрбит сирдэригэр-уоттарыгар элбэх киһи кыттыылаах улахан тэрээһин буолбута.
ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар Бороҕон улууһун Сыҥаах нэһилиэгэр Түмэппий Бэрииһэп диэн орто баай оҕонньор сэттэ кыталык кыыһыгар анаан ыһыах ыспыта уос номоҕуттан «Лөгөй былыргыта» диэн кинигэҕэ киирэн турар. Кыргыттар ыһыахтаабыт сирдэрэ Кэптэни бөһүөлэгэр (былыргынан, Сыҥаах нэһилиэгэ) баар, онно үүт сойуппут миэстэлэрэ билигин да оннунан турар.
Түмэппий Бэрииһэп сэттэ кыыһын сыдьааннара, бэһис көлүөнэ дьон – Бээрийэҕэ олорор норуот эмчитэ, туостан тигии маастара Варвара Тихоновна Васильева, суорумньуһут Алексей Алексеевич Алексеев, Сыҥаах нэһилиэгиттэн төрүттээх сэттис көлүөнэ сэттэ кыыстаах Петр Егорович Заровняев кыргыттара-сиэннэрэ, Егор Егорович Заровняев оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Константин Константинович оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Иван Константинович оҕолоро-сиэннэрэ буолаллар (П.П. Бурнашев. Лөгөй нэһилиэгин былыргыта. – 2002с.).
Бастакы ыһыах түмүгүнэн 13 улуустан 500-тэн тахса сулумах киһи кыттыыны ылбыттара. Суорумньу сэминээригэр өрөспүүбүлүкэ Дьахталларын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ В.И. Кириллина, профессордар Р.И. Бравина, В.Б. Окорокова, Г.С. Попова-Санаайа, медицинскэй наука кандидата, «Иэйиэхсит» кулууп салайааччыта Е.Н. Тролукова кыттыыны ылбыттара. Саха драматическай тыйаатырын артыыстара Анна Кузьмина, Зоя Багынанова, Маргарита Борисова, Михаил Апросимов «Ньургуһун иккистээн тылыннар» диэн испэктээҕи көрдөрбүттэрэ мустубут дьону-сэргэни кэрэхсэппитэ. Киһи хараҕа хатанар быыстапкатын улуустартан кэлбит норуот маастардара туруорбуттара.
Бу ыһыахха Сэһэн Ардьакыап өтөҕүттэн булуллубут, сүктэр кыыс сэргэтин үтүгүннэрэн Тумул бөһүөлэгин олохтоохторо оҥорон, сиэри-туому тутуһан туруорбуттара. Сэргэ төбөтүгэр саха дьахтарын дьабака бэргэһэтин илин өттүн ойуулаан оҥорбуттара, сибэкки курдук үөһээ ойуута – уоллаах кыыс тапталлара, ортокута – дьиэ кэргэн, ыал буолаллара, аллара сэбирдэх ойууланыыта – оҕолорун-ыччаттарын төлкөтө буолуон сөп диэн быһаарбыппыт. Бу сэргэ ойуулуун-бичиктиин билиҥҥи да уоллаах кыыс холбоһоллоругар ис хоһооно сөп түбэһэр диэн санааларын ууран чочуйбут Бороҕон нэһилиэгин олохтоох уустарыгар барҕа махтал буолуохтун.
Иккис ыһыах төлкөлөөх түһүлгэтин сэргэтин Арыылаах бөһүөлэгин олохтооҕо Н.Г. Пестряков мындырдаан оҥорбута, Өлтөх нэһилиэгэ бэйэтин кылаатын киллэрсибитэ.
Үһүс ыһыах сэргэтин Лөгөй нэһилиэгин олохтооҕо П.С. Нафанаилов дьиэ кэргэн сэргэтин оҥорон сиэри-туому тутуһан туруорбуппут, Лөгөй нэһилиэгин салалтата тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттыбыттара.
Үс сыл тэрийэн ыыппыт ыһыахпыт сэргэлэрэ үйэлэр тухары Уус Алдаҥҥа «Кыыс ыһыаҕа» ХХI үйэҕэ үрдүк таһымҥа тэриллибитин туоһута буолаллар.
Орто саастарыгар диэри алаһа дьиэни тэриммэккэ сылдьар аҥаардас дьон ыал буолар кэскиллэрин түстүүр усулуобуйаны тэрийэр аналлаах 3 ыһыахтар түмүктэринэн 28 ыал үөскээбитэ, кийииттэргэ аналлаах сэргэ туруоруллан, бу ыһыах үйэттэн үйэҕэ умнуллубата түстэммитэ, суорумньуһуттарга практическай, методическай көмө оҥоһуллан үлэлииргэ саҥа кыах бэриллибитэ.
Тэрээһиҥҥэ наһаа элбэх үлэни көрсүбүппүт: улуустартан 10-нуу сулумах киһини аҕалыы, күрэхтэһиигэ бэлэмнэнии, түһүлгэни сахалыы киэргэтии, улуус тэрилтэлэрин барытын өрө туруоран ыһыах ыспыппыт. Мин саныахпар, ханнык баҕарар тэрээһин элбэх киһи кыттыылаах буоллаҕына табыллар. Мэҥэ Хаҥаластан дьиэ кэргэн отделын сүрүннүүр исписэлииһэ Дария Ивановна Назарова салайыытынан кэлбит кыттыылаахтар наһаа үчүгэйдик тэринэн кэлбиттэрэ. Түһүлгэлэрин «Сардаана сибэкки – таптал сибэккитэ» диэн тиэмэлээн, наһаа тупсаҕай фотозона оҥорон дьон-сэргэ интэриэһин тардыбыттара. Горнай улууһуттан толору оптуобуһунан дэлэгээссийэ айаннаан кэлэн тэрээһиннээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Амма, Нам улуустарыттан кэлбит дьоммут-сэргэбит ыытыллар күрэхтэргэ көхтөөхтүк кыттыбыттара, элбэх паара баар буолбута.
Үс сыл Уус Алдаҥҥа Кыыс ыһыаҕа үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта. Бу тэрээһиннэри ыытыыга биһиэхэ күүс-көмө буолбуттара – Дьиэ кэргэн уонна оҕо дьыалаларыгар кэмитиэт сүрүннүүр исписэлиистэрэ Александра Васильевна Николаева, Анна Васильевна Маркова.
Кэлин санаатахпына, бу мин бэйэм өбүгэлэрим ыыппыт ыһыахтарын утумнаан, маннык өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһини тэрийсибиппинэн дьоллоохпун.
Салгыы суорумньу ыһыахтара улуустарынан ыытыллар буолбута кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Амма, Томпо, Бүлүү бөлөх улуустарын суорумньуһуттара элбэх тэрээһини тэрийэллэр, дьиэ кэргэн элбиирин туһугар үлэлэһэллэр. Суорумньуһуттар тэрийэр тэрээһиннэрин бэйэлэрин кыахтарынан оҥороллор, онно Ассоциация бырагыраама оҥоруутугар, наҕараада, бириис өттүгэр көмөлөһөр.
Суорумньуһут үлэтэ олус уустук уонна эппиэтинэстээх. Кини киһи уйулҕатын үчүгэйдик билэр буолуохтаах, холбооттуур дьонун биир өйгө-санааҕа түмүөхтээх, хомоҕой тылынан-өһүнэн кэпсэтэн-ипсэтэн тылыгар киллэриэхтээх, дьон итэҕэлин ылыахтаах. Суорумньуһут диэн, мин саныахпар, айылҕаттан айдарыылаах киһи. Хас биирдии суорумньуһут бэйэтэ үлэлиир ньымалардаах: ким эрэ тэрийэр ураты дьоҕурдаах, ким эрэ сынньалаҥ киэһэлэрин иилээн-саҕалаан кыайа тутан ыытар, ким эрэ биирдиилээн дьону бэйэ-бэйэлэригэр ыпсарар дьоҕурдаах буолар.
Өрөспүүбүлүкэбит Бырабыыталыстыбата, тустаах министиэристибэлэр, тэрилтэлэр бу санааларын ууран үлэлии сылдьар суорумньуһуттары өйүөхтэрэ, биир санаанан, түмсэн сөптөөх дьаһаллары таһаарыахтара диэн эрэнэбит.
Сахабыт сирэ сайдарыгар, бигэ тирэхтээх буолуутугар ис сүрэхтэриттэн үлэлэһэ сылдьар суорумньуһуттарбар улахан туһалаах үлэҕит таһаарыылаах буоллун, дьон-сэргэ махтала эһиэхэ үөрүүнү, ситиһиини аҕаллын диэн алгыыбын!
Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун,
«Дьылҕа түсчүтэ» Суорумньуһуттар ассоциацияларын салайааччыта,
СӨ үөрэҕириитигэр, СӨ гражданскай көҕүлээһинигэр,
СӨ ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр туйгуна,
СӨ сайдыытыгар кылаатын иһин бэлиэлээх
СУОРУМНЬУҺУТ – АЙЫЛҔАТТАН БЭРИЛЛИБИТ ТАЛААН
Киһи Орто дойдуга кэлэр – сирдээҕи аналын көрсөн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн, мас олордон бэйэтин суолун-ииһин хааллараары, дьоллоох олоҕу олороору.
Мин быйыл 77 хаарбын көрсөн олорон санаатым: бу Орто дойдуга тугу ситистим, кимиэхэ көмөлөстүм, өссө тугум итэҕэһий, санаабын толордум дуо?
Дьиҥэр, киһи олоҕо – хартыына, хартыына араамата – эн дьылҕаҥ. Бу хартыынаҕа – эн хаһаайыҥҥын: сырдык, ыраас өҥнөрү – эн талаҕын, хараҥардан эн ылаҕын, тупсарыаххын баҕарар буоллаххына – эн тупсараҕын. Онон, олоххор хаһаайынныы сыһыаннаһыахха наада. Төһөнөн уһуннук олороҕун да, соччонон хараҕыҥ арыллан, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталыҥ, махталыҥ күүһүрэн иһэргэ дылы буолар эбит.
Мин, ыал улахан оҕото, кыра сааспыттан дьаһайарбын сөбүлүүр этим. Ол да иһин буолуо, үлэбин старшай пионер баһаатайтан саҕалаан, үс нэһилиэккэ сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, Дьокуускай куорат Октябрьскай уокуругар управдом салайааччытынан, баһылык солбуйааччытынан өр сылларга үлэлээн, билигин СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутааттарыгар көмөлөһөөччүнэн 6 ыҥырыыга үлэлээн кэллим. Бу күҥҥэ эдэр, эрчимнээх, сытыы өйдөөх, саҥа суоллары арыйар норуот дьокутаатыгар Мичил Кимович Николаевка көмө, сүбэ-ама буоларбыттан дьоллоохпун. Биһиги сыал-сорук туруорунан дьон олоҕо тупсарыгар, дьоллоох олох кэлэригэр туруулаһан араас хайысхаларынан үлэлэри ыытабыт.
Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев дьон туһугар ыытар үлэтин сэҥээрэбин, хайгыыбын, тугунан эрэ көмөлөспүт киһи диэн сыалтан бу суорумньу үлэтин өйдөөн сүбэ-ама буолабын. 2022 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө Сахабыт сиригэр олорор киһитин ахсаана 1 мөлүйүөн буоларыгар бу суорумньуһуттар элбэх өрүттээх үлэни ыыталлар.
Суорумньуһуттар наһаа элбэх үлэни көрсөллөр, ыытар тэрээһиннэрин ардыгар бэйэлэрин харчыларынан тэрийэллэр. Мин «Ил Эйгэ» айылҕаҕа дьиэ кэргэнинэн сынньанар туристическай комплекска иккитэ суорумньу тэрээһинин ыытыһан турардаахпын. Варвара Васильевна, Сергей Гаврильевич Трубиннар бэйэлэрин кыахтарынан, аһаҕас халлааҥҥа араастаан мындырдаан, айылҕа матырыйаалынан оҥорон туппут тутуулара киһи хараҕынан көрөн үөрэр, дууһалыын сынньанар комплекса буолбут. Бу тэрээһини тэрийэрбитигэр Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин Афанасий Семенович Владимиров салайар эрдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи Дьахталлар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Анжелика Егоровна Андреева, өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Айхал Иванович Габышев үлэбитин өйдөөн, туох кыалларынан көмөлөһөн тэрээһиммит сыалын сиппитэ. Маннык салайааччылар баар буолан, санаабыт көнньүөрэн үлэлии-хамсыы сырыттахпыт.
Биһиги бу комплекс салайааччыларыгар кэргэннии Варвара, Сергей Трубиннарга наһаа махтанабыт, баҕарбыт баҕа санаалара туола турдун, доруобай, чөл туруктаах олоҕу, элбэх үтүө санаалаах ыалдьыты, өссө да сайда, туругура турдуннар!
Суорумньуһуттар бары дьоҕурдаахтарын мин көрө-көрө үөрэбин: ким эрэ ыллыыр, ким эрэ үҥкүүлүүр, ким эрэ тэрийэр, хомоҕой тыллаах буолар. Ол иһин түмсэ түһэн мунньахтаан Ассоциация тэриниэххэ, бары түмсүөххэ диэн Евдокия Петровна Бочкареваны-Налыйа Хотуну салайааччы оҥостон үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Ханнык баҕарар тэрилтэҕэ тэрийэр, үлэлиир усулуобуйа табыгастаах буоллаҕына эрэ, көдьүүстээх үлэ тахсыан, көрдөрүү үрдүк буолуон сөп. Ол инниттэн бэйэ-бэйэҕэ истиҥ сыһыан баар буоларын туһугар болҕомтону ууран, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэн араас өрүттээх үлэни ыытабыт.
Баҕа санаам диэн СӨ Бырабыыталыстыбата өйдөөн, бу үлэни өйөөн 2 киһиэхэ үлэ миэстэтин көрөн, хамнастаан үлэлэтэрэ буоллар, көдьүүстээх үлэ тахсыа этэ.
Мин Уус Алдаҥҥа Курбуһах нэһилиэгэр сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн олорон, бастакынан «Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕолорго социальнай көмө киинэ» тэрийэн, дьону хамнастаан өрөспүүбүлүкэҕэ улахан көрдөрүүнү ситиспитим. Дьиэ кэргэҥҥэ болҕомто уурулуннаҕына, дьон-сэргэ бары үөрэ-көтө сырыттаҕына, дьэ бу кырдьык, судаарыстыба сайдар, олох тэтимэ күүһүрэр. Ол курдук, бу суорумньуһуттар дьиэ кэргэн элбииригэр, оҕо-уруу тэнийэригэр үлэлэһэр дьон буолаллар.
2006 сыллаахха 3 өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕар тэрийэр хамыыһыйаҕа киирэн, дойдубар тахсыбыттаахпын. Анжелика Егоровна, Александра Васильевна, Анна Васильевна буолан күнүс паромунан туораан, Суоттубут кытылын буллубут. Биэрэккэ дьиэ кэргэн отделын салайар Евдокия Петровна биһигини көрүстэ, аара остолобуойтан ас ылан Суотту музейыгар хонор буоллубут. Сарсыарда чыычаах ырыатыгар уйдаран, сибиэһэй салгыҥҥа хааман олус даҕаны сынньанныбыт. Ол гынан куорат дьонун кумаар утуппата. Ону ол диэбэккэ ыһыах буолар сиригэр Тутанхаайы алааска салгыы айаннаатыбыт. Ыһыах тэрээһинэ үчүгэй, кыттааччыта элбэх буолан үөрэ-көтө, киһи эрэ билсиэх, таптаһыах күннэрэ туран тэрээһин сыалын ситтэ. Ол тухары бу тэрийээччилэр утуйар ууларын умнан сүүрдүлэр-көттүлэр, ас-үөл дэлэйэ, күрэҕэ элбэҕэ – 2 күнү билбэккэ аһардыбыт. Евдокия Петровна маннык үлэтигэр бэриниилээх буолан, дьон туһа диэн билигин да суорумньуһуттары илдьэ сылдьара кэрэхсэбиллээх дьыала.
Урукку кэмҥэ үлэлииргэ үчүгэй этэ, билигин куһаҕан диэн этэр кыаҕым суох – сайдыыны кытта тэҥҥэ баран истэххэ, ханнык баҕарар кэм үчүгэй өрүттэрдээх. Сатаан үлэлиэххэ, дьоҥҥо туһалаах буолуохха, үтүө дьыаланы үксэтиэххэ, олох тупсарыгар үлэлэһиэххэ наада. Ханна да сырыттарбын, холобур быһыытынан бэйэлэригэр эрэллээх, үтүө дьону тумус туттабын. Ол курдук, Анастасия Николаевна Божедонова, Люлия Николаевна Григорьева, Василий Васильевич Гоголев уо.д.а. Маннык үтүө дьону кытта алтыһан үлэлээбиппинэн киэн туттабын, кинилэр сүбэлэрэ-амалара миигин инники күөҥҥэ сылдьарбар кынаттаабыта!
Сахам дьонугар баҕарыам этэ, толору дьоллоох, эйэлээх олоҕу, чөл буолууну, аныгы сиэринэн дьоҥҥо-сэргэҕэ нус-хас олоҕу!
Мария Семеновна Черкашина,
«Бочуот Знага» уордьан кавалера,
норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
«Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллээх,
Уус Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо,
Мүрү, Дүпсүн, Курбуһах, Суотту нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо
СУОРУМНЬУНАН 15 СЫЛ УТУМНААХТЫК ДЬАРЫКТАММЫТЫМ
Суорумньу – саха норуотун бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ.
Былыр сахалар алаастарынан тарҕанан олорор кэмнэригэр ыал бэйэлэрин саастарын сиппит оҕолорун суорумньуһуттар нөҥүө кэпсэтэн ыал оҥороллоро. Ол курдук, суорумньуһуттар алаастарынан сылдьан улаатан эрэр, сиппит уолаттары, кыргыттары көрөн, ким кимиэхэ сөп түбэһэн ыал буолуон сөбүн быһаараллара уонна бириэмэ болдьоон, эрдэттэн кэпсэтэн кэргэн ылыахтаах уолаттарын илдьэ кэлэн кыыс көрөн бараллара, эдэрдэр сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһан уруу туһунан кэпсэтэн барар буолаллара элбэх кэпсээннэргэ уонна уос номоҕо буолан дьон кэпсээниттэн биллэр.
Маны таһынан улуустар ыһыахтарыгар ыаллар оҕолорун илдьэн, онно эдэр дьон сөбүлүү көрбүт кыргыттарын, уолаттарын эмиэ төрөппүттэригэр этэн суорумньуһуттар нөҥүө көрсөн, илии охсуһаллара. Итинник суорумньуһуттар нөҥүө холбоспут дьон олохторо бөҕө буолара: хантан хааннааҕа, туох дьарыктааҕа эрдэттэн биллэр буолан, кыыс да, уол да быһаарыныыларыгар бигэ, тирэхтээх буолара.
Олох уларыйдаҕын ахсын суорумньу үлэтэ эмиэ тэҥҥэ уларыйан, урукку курдук ыалы кэрийэ сылдьан уолу, кыыһы көрүү тохтообута. Ол эрээри биирдиилээн дьон дьарыктанан син биир ити үгэс олох сүтэн хаалбатаҕа.
Мин 1993 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Дьиэ кэргэн уонна демография бэлиитикэтин сайыннарыыга отдел тэриллибитигэр кылаабынай исписэлииһинэн үлэҕэ киирбитим. Ити үлэлиир кэммэр ГТАС (Гражданскай турук аактатын суруйар салаа) кытта бииргэ ылсан үлэлээбиппит: улууска оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу ахсаана элбээһинигэр ыал буолар эдэрдэри үөрүүлээх быһыыга-майгыга регистрациялыыр этибит уонна оҕо төрөөтөҕүнэ эмиэ роддомҥа тиийэн дьиэлэригэр тахсан эрэр эдэр ийэлэри; саҥа ыал буолбут дьону эҕэрдэлиирбит.
Ол үлэлии сылдьан 25—30 саастарыттан үөһэ саастаах сулумах уолаттары, кыргыттары испииһэктээн бу дьону ыал оҥорорго «Суорумньу» кулуубун тэрийбиппит уонна улуус нэһилиэктэринэн көрсүһүү биэчэрдэри тэрийэн, онно кэлбит уолаттарга, кыргыттарга араас оонньуулары ыытан, билсиһиннэртээн үлэлэһэн барбыппыт.
Сүбэ-соргу
Аҥкыата толорторор этибит, хас биирдии кыттааччыга нүөмэр биэрэрбит уонна «Комната для двоих» диэн хос бэлэмнээн онно булсубут пааралар киирэн билсиһэллэрэ, сибээс олохтууллара.
Дьэ, ити курдук, Майаҕа, Хараҕа, Төхтүргэ, Чүүйэҕэ, Павловскайга, Хорообукка, Төҥүлүгэ, Бүтэйдээххэ биэчэрдэри тэрийбиппит. Суола Мэлдьэхсигэ Андросова М.П., Хорообукка Сергучева С.А., Чүүйэҕэ Романова М.М., Петров В.П., Лоомтукаҕа Ларионова Н.Д., Бүтэйдээххэ Попова Л.М., Бөкөҕө Матвеева С.Н. ордук таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
2003 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн, оҕо аймах дьыалатыгар кэмитиэккэ үлэлии кэлэн баран, 2009 с. диэри «Суорумньу» үлэтин уопсастыбаннай үлэ быһыытынан салайбытым. Бу үлэлээбит сылларбар Илин эҥээр улуустарыгар, Дьокуускай куоракка, Ньурбаҕа, Сунтаарга суорумньу сэминээрдэрин, биэчэрдэрин ыытан кэлбитим уонна кэлин 2010—2012 сс. Нөөрүктээйи нэһилиэгэр баһылыгы солбуйааччынан үлэлии сылдьан Павловскайга үс төгүл Илин эҥээр улуустар кыттыылаах суорумньу биэчэрдэрин ыыппытым.
2004—2006 сылларга үс сыл субуруччу Уус Алдан улууһугар Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн тэрийэн ыыппыппыт, бу ыһыаҕы улуус баһылыга Бочкарев И.В. бэйэтинэн көҕүлээн, тэрийсэн ыыппыта. Улууска Дьиэ кэргэн отделын сэбиэдиссэйэ Бочкарева Е.П., Дьахтар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ильина Т.П. бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ сүрүннээн тэрийэн, сүүрэн-көтөн ыытыспыттара. Кыыс ыһыаҕар – өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы тэрээһиҥҥэ 12 улууһуттан 500-тэн тахса сулумах уолаттара уонна кыргыттара түмсүбүттэрэ.
Сүбэ-соргу
Суорумньу биэчэригэр бастаан хас кэлбит киһини испииһэктээн нүөмэри туттарарбыт, эрдэттэн бэлэмнэммит аҥкыатаны толорторорбут уонна суорумньуһуттары эмиэ туспа испииһэктээн төлөпүөннэрин хайаан да ыларбыт. Биэчэргэ араас оонньуулары ыытабыт, ол курдук, кыыс эккирэтиитэ; уолаттарга, кыргыттарга анаан бэйэлэрин билиһиннэрэр араас куонкурустары, уолаттарга сымсатын, күүстээҕин көрдөрөр күрэхтэри, кыргыттарга иис, ас астааһына. Маны таһынан кутаа уот тула байаанынан үҥкүүнү, маассабай оонньуулары элбэхтик ыытар этибит.
Суорумньуһуттар илдьэ кэлбит уолаттарын, кыргыттарын хаһыс нүөмэрдээх уолу эбэтэр кыыһы сөбүлүү көрбүттэрин билэн, ол уол, кыыс туһунан тэрийээччилэртэн көрөн билсэллэрэ уонна хайа улуустан кэлбитин билэн, онно бэйэ-бэйэлэрин күүлэй тэрийэллэрэ уонна ол түһүлгэҕэ тиийэн эдэр дьону билиһиннэрэллэрэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596223?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Э. Н. Семенова
Бу хомуурунньукка тоҕус уонус уустук сылларга чөл куттаах саха ыала үөскүү, күн сиригэр омукпут кэнчээри оҕото кэлэ турарын туһугар өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сөргүтэн, дьолу түстээбит дьоһун-мааны дьоммут туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылар түмүлүннүлэр. Кинилэр үтүө көмөлөрүнэн ийэ-аҕа буолар үрдүк дьолу билбиттэр сылааһынан илгийэр махталлара киирдилэр.
Ону сэргэ «Дьылҕа түсчүтэ» Саха сирин суорумньуһуттарын ассоциациятын араас улуустарыгар кэскиллээх үлэни салгыыр үтүө-мааны дьоммут бүгүҥҥү киэҥ хайысхалаах үлэлэрин киэҥник сырдатыы, кинилэр соргулаах сүбэлэрэ киирдилэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылын көрсө тахсар.
Кэскиллээҕи кэрэхсиир, омугун дьылҕатын туһугар долгуйар ааҕааччыга, ону сэргэ аналлаахтарын була илик дьоҥҥо ананар.
Дьолу түстээччилэр
Киирии тыл
Бу Орто дойдуга киһи Үөһэттэн айдарыллан олоҕу салгыыр аналлаах кэлэр. Киһи үрдүкү анала диэн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕолонон, удьуору ууһатан, дьоһуннаахтык уонна толору дьоллоохтук олоруута буолар.
Хомойуох иһин, бэйэтин төрүт аналын толорбокко, соҕотохсуйа сылдьар киһи үгүс.
Сулумах уолаттар уонна кыргыттар ыал буолалларыгар көмөлөһөр, кинилэри билсиһиннэрэр усулуобуйаны тэрийэр уопсастыбаннай тэрилтэнэн «Суорумньу» кулууптара уонна биирдиилээн суорумньуһуттар буолаллар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнигэр Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтэ үлэлиир кэмигэр, 2002—2011 сылларга ити уопсастыбаннай хамсааһыны регистрациялаан, үлэлиир ньымалары тэрийэн, уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөн, былааннаах үлэни ыыппыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ 17 улууһугар 133 «Суорумньу» кулууптара тэриллибиттэрэ. Улуустарга дьиэ кэргэн кыһалҕаларын быһаарар отделлары кытта биир сибээстээхтик үлэлээн, 30 сааһыттан үөһэ саастаах сулумах уолу-кыыһы, ыал буолбакка сылдьааччылары, испииһэктээбиттэрэ. Ыал буолуон баҕалаах дьоҥҥо аҥкыата ыытыллан, биирдиилээн үлэ саҕаламмыта. «Суорумньу» кулууптара араас көрсүһүүлэри, түмсүүлэри былааннаан, холбоон ыытар буолбуттара. Бу үлэни барытын Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах кэмитиэтин суорумньунан дьарыктанар уопсастыбаннай хамсааһына сүрүннээбитэ. 2004 сылга Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Уус Алдаҥҥа, Ньурбаҕа 80 ыал суорумньу көмөтүнэн баар буолбута. Ньурбаҕа 1995 сылтан 50-чэ ыал, Тааттаҕа 1992 сылтан 70-тан тахса ыал тэриллибиттэрэ. Уус Алдан улууһун Найахы нэһилиэгэр Исакова Розалия Михайловна уонтан тахса ыалы, Мэҥэ Хаҥаласка Андросова Мария Прокопьевна ити сылларга 15 ыалы, Уус Алдан улууһун Бэйдиҥэ олохтооҕо Пестряков Владимир Никитич 1989 сылтан 2004 сылга диэри 100 тахса ыалы түстээбиттэрэ.
2004 сыл от ыйын 2—3 күннэригэр 4-с өрөспүүбүлүкэтээҕи «Суорумньу» кулууптарын сэминээрэ Уус Алдан улууһун Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаан ыытыллыбыта. Онно өрөспүүбүлүкэ 12 улууһуттан барыта 300 тахса сулумах кыргыттар уонна уолаттар түмсүбүттэрэ. Кыыс ыһыаҕа дьон-сэргэ интэриэһин тардан, 2005, 2006 сылларга салгыы ыытыллыбыта. Бу үс сыл субуруччу ыытыллыбыт Кыыс ыһыаҕын түмүгүнэн 26 ыал баар буолбута.
Дьокуускай куорат «Суорумньу кулууба» тэриллэн (салайааччы Варламова И.А.) элбэх үлэни ыыппыта. Тулагы, Хатас нэһилиэктэригэр «Билсиһии» көрсүһүүлэрэ, биэчэрдэрэ ыытыллан, түмүгэр 6 ыал баар буолбута.
Дьэ ити курдук, сулумах сылдьар дьон аҥаардарын булан ыал буолууларыгар «Суорумньу» кулууптарын, биирдиилээн дьон үлэтэ, биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах омукка, ыал элбииригэр улахан суолталаах буолбута.
Алексей Егорович Сергучев,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
2002—2011 сс. СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалатыгар уонна
демография бэлиитикэтигэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ
ДьИЭ КЭРГЭН ТУРУКТААҔА УОПСАСТЫБА САЙДЫЫТЫГАР УЛАХАН ОРУОЛЛААХ
Сахабыт сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ иэнин олох уйгутун уһансар чулуу үлэһит дьоно-сэргэтэ киэргэтэр. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин РФ Государственнай Мунньаҕар анал туһаайыы суругар судаарыстыба социальнай бэлиитикэтигэр, чуолаан дойду демографическай быһыытын-майгытын чэбдигирдиигэ оҥоһуллубут бырагыраама ураты суолталаах. Маннык, чопчу киһиэхэ – төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ – туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, 2018 сыллаахха Суорумньуһуттар Ассоциациялара Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин көҕүлээһинэн тэриллибитэ. Салайааччынан бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕын тэрийбит Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун талыллан үлэлии сылдьар.
Төрөөбүт норуоттара саргыланарын туһугар туруулаһан үлэлэһэр дьонтон биирдэстэринэн суорумньуһуттар буолаллар. Суорумньу – саха норуота бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ. Суорумньуһуттар сулумах дьону холбоон ыал оҥоруулара, саха кэскилэ кэҥииригэр дьоһун миэстэни ылар. Маныаха философскай наука дуоктара, профессор К.Д. Уткин маннык этэн турар: «Уопсастыбаҕа сылдьарбыт тухары сокуону, бэрээдэги тутуһуубут олохпут ирдэбилэ, модьуйуута буолуохтаах. Айылҕаҕа да сылдьан айылҕа сокуонун тутуһуохтаахпыт. Тус бэйэбит тулалыыр эйгэҕэ, дьиэ кэргэттэрбитигэр сиэри-майгыны иһинэн сылдьыы, олох олоруу удьуорбутун ууһатыы – ытык иэспит».
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев – норуот инники кэскилин толкуйдуур, ырааҕы көрөр, дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар кыһаллар салайааччы. Ол курдук, үүммүт 2022 сыл Ийэ сылынан биллэрилиннэ.
Аны бу уратылаах сылга Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө хас биирдии саҥа күн сирин көрбүт оҕоҕо 100 тыһыынча харчы көрүллэр буолла.
Бу барыта элбэх чөл олохтоох дьиэ кэргэн элбииригэр, олоҕун-дьаһаҕын уйгута тупсарыгар, хас биирдии киһи саҥа XXI үйэни кытта тэҥҥэ сайдыһарыгар туһуланар кыһамньылаах дьаһаллар.
Мичил Кимович Николаев,
СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутаата
САЙДЫЫ ТӨРДӨ – ТӨРҮТ ҮГЭС
Саха – улуу омук, түҥ былыргы устуоруйалаах, кэлэр кэскиллээх. Саха сирин дьоно-сэргэтэ бу киэҥ нэлэмэн хаармуус дойдуну тилэри иччилээн, тыын киллэрэн, хаһаайын буолан, сыспай сиэллээҕи сыһыы муҥунан, хороҕор муостааҕы хонуу муҥунан дэлэтэн, суон сураҕыран олорбута. Саха сирэ омукпут төрүт сирэ буоларын хас биирдии саха киһитэ бигэтик өйдүөхтээх, сирдээх-уоттаах, төрүт олохтоох киһи курдук көҥүлбүтүн күүрдэ күөдьүтэн, холкутук тутта-хапта, айымньылаахтык айа-тута сылдьыахтаахпыт.
Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан дойдуга бэриниилээх, төрөөбүт дойдутун таптыыр, айылҕатын харыстыыр, бэйэ-бэйэҕэ убаастабыллаахтык сыһыаннаһар, ханнык да үлэни кыайар, сомоҕолоһор өйү-санааны хас биирдии ыччакка тириэрдэн бу күҥҥэ кэллилэр. Саха – бэйэтэ туспа итэҕэллээх омук. Күүс өттүнэн күһэйэн ылыннара сатыыр итэҕэллэригэр саха омуга өйүнэн-санаатынан хаһан да чугаһыа суоҕа. Киһи айылҕаны кытта алтыһыыта ханнык баҕарар итэҕэлгэ үрдүк таһым буоларын бары билиэхтээхпит, билиниэхтээхпит.
Саха дьоно хайдах ууһаан, тэнийэн, халыҥаан испиппитин туһунан кэпсээн ааһыым. «Хотугу сулус» сурунаалга (1960, № 1) Степан Дьяконов «Кыргыттар ыһыахтара» диэн иитэр да, биллэрэр да сүҥкэн суолталаах үһүйээн-кэпсээни бэчээттэтэн турардаах.
ХIХ үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Бороҕон улууһугар Сыҥаах нэһилиэгэр Түһүнэй аҕатын ууһугар Түмэппий Бэрииһэп диэн сэттэ кыыстаах баай оҕонньор олорбут. Кини сэттэ кыргыттара, улаханнара отуччатыгар чугаһаан, кыралара сокуоннай сааһын ситиэр диэри кэргэннэммэккэ олорбуттар.
Биир кэмҥэ кыргыттар сүбэ булбуттар. «Аҕабыт оҕонньор биһигини бачча сааспытыгар диэри сатаан кыайан кэргэннээмээри гынна. Аны мантан уһаатахпытына, букатын даҕаны олох олорортон ааһарга тиийиэхпит. Онон, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан ыһыахта тэрийиэҕиҥ. Оччоҕо, баҕар, сонургуу истэн, үгүс киһи мустан, таба көрдөхтөрүнэ, сатаатар биирбит эмит ыал буолан хаалаарай?» – диэн. Кинилэр кыһын ити курдук сүбэлэһэн баран, саас эрдэ Хампа Маарыйа диэн бары таптыыр балыстарынан оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ: «Оҕолоргут бары улааттыбыт. Бачча тухары барыбыт көлөһүнэ түмүллэн, син ыалтан итэҕэһэ суох сүөһүлэннибит-астанныбыт. Онон, дьон сиэрин батыһан, быйыл сайын ыһыахта ыһыаҕыҥ. Ол ыһыаҕы сиэри-туому тутуһан кыргыттар, биһиги бэйэбит, тэрийиэхпит, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттыахпытын баҕарабыт», – диэн этиппиттэр.
Оҕонньордоох эмээхсин, уһуну-киэҥи толкуйдаан баран, сөбүлэспиттэр. Дьэ ити курдук сүбэлэһэн, «Кыргыттар ыһыахтара» диэн ааттаан эрдэттэн сурах ыытан, кыргыттар уһун сааһы быһа биэ тутан, кымыс кымыстаан, ыһыах бары иһитин-хомуоһун, араас тэрилин бэлэмнээн, үлэ бөҕөтүн көрсөллөр. Ол курдук түбүккэ түһэн, ыһыахтарын кэмэ тиийэн кэлэр.
Кырдьык сэрэйбиттэрин курдук, бэркэ сонургуу истэн, үгүс улуустартан бэрт элбэх киһи мустубут. Кыргыттар бары илин-кэлин кэбиһэрдэрин, мөҥүрүөн кылдьыыларын, үрүҥ көмүс туоһахталарын кэтэн-киэргэнэн, ыһыаҕы бары сиэрин-туомун тутуһан, ыспытынан барбыттар. Ыһыах, көр-нар 3 түүннээх күн буолбут. Ол кэнниттэн мустубут ыалдьыттар ыһыахтаах кыргыттарга, оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ махтанан, уруйу-айхалы кытта тарҕаспыттар.
Кыргыттар санаабыттарын курдук, ити ыһыах ыспыт сылларын кыһыныгар Тааттаттан, Байаҕантайтан, Дүпсүнтэн уонна да атын улуустартан күтүөттэр кэлэн, сэттэ кыыс сэттиэн биир дьыл дьиэлэнэн хаалбыттар диэн номох түмүктэнэр. Кыргыттар ыһыах тэрийбит сирдэрэ билиҥҥэ диэри «Ыһыах ыспыт» диэн ааттанар уонна кинилэр ас уурбут, кымыһы туруорбут оҥкучахтарын онно билигин да баар.
Тапталлаах кэргэн сылаас хоонньо диэн тугун, олох олорор, оҕо төрөтөр дьолун билбэккэ хаалартан ордук иэдээн диэн киһиэхэ суох да буолуо. Оннук тутах дьылҕаланыыны киэр кыйдаабыт кыргыттар сытыы өйдөрүн, сатабылларын норуот ити курдук үйэлэри уҥуордуур кэрэ кэпсээн оҥостубут.
Билигин Сахабыт сиригэр ахсаан өттүнэн элбиирбитигэр үлэлэһэр суорумньуһуттар үлэлэрин өйүүбүн, туох кыалларынан көмөлөһөбүн.
2004 – 2006 сылларга Уус Алдаҥҥа Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы алааска улуус дьиэ кэргэн отделын тэрийиитинэн Кыргыттар ыһыахтара сөргүтүллэн ыытыллыбыта хайҕаллаах дьыала. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллэн Евдокия Петровна Бочкарева салайыытынан суорумньуһуттар күүскэ үлэлииллэр, араас тэрээһиннэри тэрийэллэр. Бу үлэни өрөспүүбүлүкэ өттүттэн өйөөн, сөптөөх былааннаах үлэ барыан наада.
Киһи бу Орто дойдуга кэлбит ытык анала диэн ыал буолуу, аналлааҕы кытта муҥутуурдук таптаһан, байан-тайан олоруу, оҕону-урууну тэнитии, саҥа аҕа ууһун олохтооһун. Ол аата, баай-байылыат, иллээх олохтоох буолуу, үтүө майгылаах саха ууһун тэнитии, үксэтии буолар.
Айхал Иванович Габышев,
«Биир ньыгыл Россия» баартыйа
Саха сиринээҕи салаатын полит-сүбэтин чилиэнэ,
СӨ Аҕаларын түмсүүтүн салайааччыта
СЧАСТЛИВАЯ СЕМЬЯ – ЗАЛОГ ЗДОРОВОГО ОБЩЕСТВА
В послании Президента РФ Путина Владимира Владимировича особое внимание уделяется развитию демографической политики в России. Придавая большое значение вопросам охраны материнства и детства, создания семьи и улучшения демографической ситуации в республике, с 2004 года ежегодно проводятся мероприятия сватовства, целью которых являются объединение усилий общественных клубов «Суорумньу» в реализации семейной и демографической политики, активизация деятельности общественных клубов «Суорумньу». Задача данного проекта – поддержка одиноких людей старше 30 лет в создании своей семьи, информационно-методическая и практическая помощь руководителям общественных клубов «Суорумньу».
Демографический вопрос в Якутии с недавних пор стоит довольно остро. Интегральным показателем общественного развития страны, отображением ее социально-экономического и нравственного состояния, могущественным фактором формирования демографического, экономического, трудового и культурного потенциалов общества является здоровая счастливая семья. За последние годы количество одиноких людей значительно выросло. Об этом свидетельствует ситуация острого демографического кризиса, которая сложилась в стране. Она характеризуется снижением количества браков и повышением количества разводов, низкой рождаемостью, распространением однодетности и бездетности.
Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. При этом главной целью является помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.
В 2017 году по инициативе активистов-свах мы провели круглый стол «Счастливая семья – залог здорового общества». После выступлений приглашенных специалистов на темы: «Особенности репродуктивного поведения населения», «Феномен сожительства: масштабы, причины, проблемы», прошло активное обсуждение о нелегком, но благородном деле активистов «Суорумньу», также обговорили план дальнейшей работы. Эта работа очень тонкая, требующая большой осторожности, такта, внимательности и сопереживания. Ведь одинокие люди, особенно в зрелом возрасте, люди с ограниченными возможностями, жители сельских местностей, могут быть довольно закрытыми и осторожными. Но наши энтузиасты стараются найти подход к каждому, и благодаря их работе создаются сотни новых семей, рождаются дети, люди обретают семейное счастье. Некоторые свахи работают не один десяток лет. Практически в каждом улусе есть свои активисты. Поэтому свахи решили объединиться и создали региональную общественную Ассоциацию «Дьылҕа түсчүтэ», председателем которой единогласно избрали Бочкареву Евдокию Петровну.
Основным видом деятельности Ассоциации является содействие в решении проблемы безбрачия населения республики. Одним из видов деятельности Ассоциации является организация досуга пожилых людей – их социальная адаптация, сохранение и продолжение социальной активности, предоставление условий и возможностей приятно проводить свободное время, установление дружеских контактов, активация их творческой деятельности, поддержка и повышение их жизненного тонуса.
Важным фактором улучшения демографической ситуации в целом является создание здоровой и крепкой семьи. Чтобы работа стала более слаженной и эффективной, разработали программу создания семьи среди одиноких людей.
Целью программы является создание непринужденного условия знакомства людей старше 30 лет, создание банка одиноких людей, обучение к общению, преодоление психологических барьеров, приобщение к исконно народным традициям, обычаям якутского народа, помощь одиноким людям в решении вопросов, связанных с выбором партнера и созданием семьи.
Основными задачами являются:
• Формирование членов клуба из одиноких слоев населения;
• Исследование социальных проблем создания семьи;
• Реализация разработок по вопросам планирования и репродукции современной семьи;
• Проведение культурно-массовых мероприятий для одиноких людей;
• Пропаганда здорового образа жизни среди населения;
• Повышение демографической культуры населения, в частности, культуры планирования семьи;
• Привлечение СМИ к освещению проблем одиноких людей и семейно-брачных отношений;
• Создание и постоянная работа социально-психологической службы.
Положительные конечные результаты реализации программы:
• Программа даст возможность улучшить демографическую ситуацию и повысить количество здоровых и счастливых семей;
• Снизить количество одиноких людей;
• Повышение уровня духовных и моральных ценностей семьи.
В каждом улусе очень много одиноких людей в возрасте: люди, попавшие в трудную ситуацию, вдовы, одинокие матери и отцы. Нужно помочь таким людям, спасать их от одиночества, а иногда и от алкоголизма. Ведется очень кропотливая работа. Есть у нас энтузиасты, которые занимаются этим делом около 20 лет – Альбина Сапаргалиевна Султашова-Арчыына, Николай Николаевич Заровняев (Горный улус), Алексей Михайлович Шеломов-Хара Кыталык (г. Якутск), Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана (Нюрбинский улус), Галина Андреевна Егорова-Арчылаана (Намский улус), Альбина Сергеевна Баланова (Томпонский улус), Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ (Усть-Алданский улус), Валентина Николаевна Прокопьева (Оймяконский улус), Мария Прокопьевна Андросова (М-Кангаласский улус), Елена Васильевна Шадрина (Чурапчинский улус) – вот сильные духом люди, не щадя своих сил и времени организовывающие мероприятия, пропагандирующие здоровый образ жизни.
Организованное обеспечение программы:
1. Создать при клубе Совет по вопросам создания семьи из членов и руководства клуба;
2. Организовать культурно-массовые мероприятия;
3. Проводить встречи с образцовыми семьями;
4. Создать психологическую службу для членов клуба, проводить консультативные работы по вопросам создания семьи, диагностические анкеты, тесты;
5. Расширить связи с другими клубами знакомств и проводить совместные мероприятия;
6. Проводить юридические консультации по семейным вопросам;
7. Разработать цикл лекций по вопросам здорового образа жизни.
Научное обеспечение программы:
• Провести исследования социально-экономических проблем семьи и разработать основные направления их решения;
• Провести анкетирование среди одиноких и разведенных слоев населения с целью обнаружения причин.
Раньше эту работу вели работники управлений ЗАГС, это входило в их годовой план работы, но как показало время, новое – это хорошо забытое старое.
Я как председатель Союза женских организаций республики полностью поддерживаю работу республиканской Ассоциации «Дьылҕа түсчүтэ» и требую всемерной поддержки со стороны руководства республики. Только тогда будет движение вперед.
Анжелика Егоровна Андреева,
председатель Союза женских организаций РС(Я)
КЫЫС ЫҺЫАҔЫН УОННА СУОРУМНЬУ ҮЛЭТИН ТУҺУНАН
Киһи Орто дойдуга кэлбит сүрүн анала ыал буолан, кэнчээри ыччаты төрөтөн, иитэн-аһатан улаатыннарыы, киһи-хара гыныы буолар. Саха итэҕэлинэн, ыал буолбут киһини толору буолбут дииллэрэ. Бөҕө ыал элбэҕэ судаарыстыба социальнай бэлиитикэтэ этэҥҥэ оҥоһулларыгар көмөлөһөр, нэһилиэнньэ элбииригэр ханнык баҕарар дойду интэриэстээх-баҕалаах буоллаҕа (арай Кытайга атын, элбэхтэрэ бэрт буолан). ХХI үйэ саҥатыгар Уус Алдан улууһугар өрөспүүбүлүкэ таһымынан Кыыс ыһыаҕын тэрийэ сылдьыбыттара. Бу ыһыах сыала саха дьонугар ыал элбээһинэ диэн этэ. Балай да элбэх киһи кыттан турар – 500 кыттааччы. Бу анал ыһыах холугар улахан сыыппара.
Ыһыах кэнсиэпсийэтэ Уус Алдан Бэрииһэптэрин номоҕор тирэҕирэр. Номох быһыытынан, ХIХ үйэ саҥатыгар Сыҥаах нэһилиэгэр Бороҕон улууһугар Түһүнэй аҕа ууһун баайа Түмэппий Барыыһап диэн киһи олорбут, сэттэ кыыстаах эбит. Кыргыттара саастарын ситэн, систэрин этэ ситэн, бууттарын этэ буһан, эргэ тахсар кэмнэрэ кэлбит да: баай ыаллар уолаттарын Түмэппий төрүт баай аҕа ууһуттан төрүттээх киһи буолбатаҕынан кэргэн кэпсэтэ ыыппаттар эбит; оттон дьадаҥы ыал уолаттарын аҕалара чугаһаппат эбит. Ол иһин кыргыттар ыксаан, сүбэлэһэн баран аҕаларыттан көҥүллэтэн ыһыах тэрийэн, утуу-субуу баай уолаттарга кэргэн тахсыталаабыттар. Оҕонньор баай ыаллартан халыым ылан баайа хаҥаатаҕа, үөрдэҕэ. Ыһыаҕы кыргыттар тэрийэллэригэр «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттаабыттара эбитэ үһү. Түмэппий Борисов бэйэтэ Мордьууска Хабырылла диэн киһиттэн төрүттээх, эһэтэ Дабыыкын диэн Сыҥаах нэһилиэгэр Улахан Сыһыыга олорбут киһи.
Мин 2019 сыл сайыныгар Национальнай архыыпка Бороҕон инороднай быраабатын кинигэтигэр ити Түмэппий Барыыһап туһунан матырыйаал булбутум. Сыҥаах нэһилиэгэр олорбут. Чаччыына эбит. Сир туһуттан улуус кулубатын кытта иккитэ сууттаһа сылдьыбыт. Мин бэйэм Борисов Борис Ивановичтан төрүттээхпин. Аҕам Ньурба драматическай тыйаатырын артыыһа, Щепкин аатынан театральнай училищены бүтэриэҕиттэн Ньурба куоракка олорор, үлэлиир. Кини аҕата, эһэм, Иван Константинович Борисов Уус Алдан Кэптэнитигэр олорбута. Кини аҕата Константин Петрович Борисов-Мурун Көстөкүүн эмиэ Лөгөй нэһилиэгэр олорбут, орто сэниэ ыал эбитэ үһү. Көстөкүүн аҕата Петр Петрович Борисов диэн, Сыҥаах нэһилиэгин киһитэ. Петр Петрович ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи. Кини туһунан миэхэ 2005 сыллаахха архыып үлэһиттэрэ булан биэрбиттэрэ. Киниттэн үөһэ дьону булбатах этилэр. Онон таайарбынан, Петр Петрович аҕата Мордьууска Хабырылланы кытта бииргэ төрөөбүт Түгүнүүр Бүөтүр диэн баайтан төрүттээх быһыылаах. Аҕатын аата да ону ыйар – Бөтүрүөбүс диэнэ. Түгүнүүр Бүөтүр сүөһүнэн байбыт, ойуунумсуйар киһи эбитэ үһү. Көмүллүбүт сирэ биллэр. Аһара байан «кыйдатыы» туомун ыыттарар эбит. Бу туом быһыытынан, сүөһүнү кый ыраах ураҕастаах аттаах уолаттар үүрэллэр уонна онно хааллараллар. Түгүнүүр аҕата Дабыыкын арааһа ХVIII үйэ бүтүүтүгэр, ХVIII—ХIХ үйэлэр кирбиилэригэр олорбут киһи буолуохтаах, номох быһыытынан, Дьокуускайга баран нуучча атыыһытыгар хамначчыттаабыт. Номоххо ол туохтан буолбута этиллибэт. Ол аата, Түһүнэй аҕа ууһа ол саҕана сүрдээҕин дьадайа сылдьыбыт кэмэ буолуон сөп эбит. Түһүнэй диэн ХVII үйэ иккис аҥаарыгар олорбут киһи аҕа ууһун тойоно, кинээс, аҕата эмиэ кинээс Окто диэн киһи, Лөгөй биитэ. Лөгөй, биллэрин курдук, нууччаларга утарсыбатах, «шерт» (сиэр, андаҕар) биэрэн баран онтун кэспэтэх аҕа ууһун тойоно. Атын тойоттор нууччалары утары өрө турууларыгар кыттыбатах, нууччалар сахалары утары сэриилэһэллэригэр эмиэ кыттыспатах. Архыыпка көрдүүрбэр миэтирикэҕэ өбүгэлэрбин булбатаҕым. Өр кэмнээх, анал күүстээх үлэ наада быһыылаах.
Түһүнэй бэйэтэ «Общественный строй якутов» диэн Токарев кинигэтигэр ахтыллар. Ол курдук, ХVII үйэ иккис аҥаарыгар Мэҥэ сиригэр Дьаарбаҥ кытылын таһыгар Солук Боотур диэн Бороҕон ууһун бухатыыра биир мэҥэ киһитин, көмүскэнээри, алҕас ох саанан табан өлөрбүт. Ону мэҥэлэр, ол киһи аймахтара, иэстэһэн Суола үрэх таһыгар бороҕоттор бас киһилэрэ остуруоктан улууһугар айаннаан истэҕинэ, ох саанан дьөлүтэ ытыалаан өлөрбүттэр. Онтон сылтаан Түһүнэй икки сүүсчэкэ киһилээх мэҥэлэргэ (Бодоевтар аҕа уустара) саба түһэн Бороҕон сиригэр сүөһүлэрин үүрэн барар, дьону билиэн ылан чаҕар оҥостор. Түһүнэйдэр, бадаҕа, ХVIII үйэ ортотугар эбэтэр иккис аҥаарыгар христианствоны ылынан Бэрииһэптэр буолбут быһыылаахтар. Ону эмиэ архыыбы хасыһан билиэххэ сөбө буолуо.
Мин ыстатыйа саҥатыгар суорумньу туһатын эппитим. Кыыс ыһыаҕа тэриллиитигэр Евдокия Бочкарева-Налыйа Хотун улахан үтүөлээх. Кини курдук, саха омукка сулумах дьон аҕыйыырыгар үлэлээбит уонна үлэлиир дьон бааллар. Бу дьон улахан туһалаах үлэни ыыталлар.
Мин эмиэ кыра да буоллар олохпор киллэһиктээхпин. Ол курдук, 2009 сыллаахха ыал буолан баран, ИП быһыытынан регистрацияланан ОКВЭДка дьону кэргэнниир пууну киллэртэрэн брачнай агентство арыйан сыл курдук үлэлэтэ сылдьыбыттаахпын.
Сүбэ-соргу
Үлэбитигэр сулумах дьоҥҥо аҥкыата толорторон тэҥнээн билиһиннэртиир этибит, төлөпүөннэрин хардары-таары бэрсиһэллэрин ситиһэн, итини таһынан «вертушка» – ньыманан тэрээһиннэри ыытар этибит. Вертушка диэн кылгас кэмҥэ элбэх киһини кытта билсии ньымата. Аныгы киһи мэлдьи иллэҥэ суох, арыт тус олоҕун оҥосторугар да бириэмэтэ тиийбэт. Ол иһин оннук дьону рестораҥҥа, кафеҕа ыҥыран анал биэчэр тэрийэрбит – кофелаах, чэйдээх, мороженайдаах, пирожнайдаах. Кыргыттар остуолларга тус-туһунан биирдиилээн тэйиччи-тэйиччи олороллоро, оттон уолаттар остуолтан остуолга күн эргииринэн анал бэлиэнэн көһөн миэстэлэрин уларыта сылдьан кинилэрдиин билсиһэллэрэ, кэпсэтэллэрэ. Сөбүлэһэ санастахтарына, төлөпүөннэрин бэрсэллэрэ. Билсиһэргэ-кэпсэтэргэ биэс мүнүүтэ бэриллэрэ. Намыын муусука уларыйар: уолаттар атын остуолга олорор кыыска көһөллөр. Дьэ ол кэннэ уопсай ол-бу билсиһэр оонньуулар ыытыллаллара, ким кыттыһар кыттыһара, ким баҕарбат – барара.
Инньэ гынан, сыл иһигэр уонча дьону ыал оҥорон турабыт. Биир тэрээһиҥҥэ түөрт Бүлүү улууһун дьонун мунньан турардаахпыт. Үлэбэр Галина Лидочен диэн Сунтаар кыыһа көмөлөспүтэ, үлэлэспитэ. Үлэни кини ыытара, мин тэрийэр өттүгэр сылдьыбытым. Онтон Галина ыал буолан дойдутугар көһөн, бэйэм да салгыы үлэлииргэ бириэмэм тиийбэт эҥин буолан (иккис үлэм этэ) тохтообуппут, агентствоны саппыппыт. Дьон хойукка диэри ыйыталаһар этэ, үтүө тылынан ахталлара.
Мин санаабар, суорумньу үлэтигэр улахан суолта бэриллэн, аныгы технологиялары туһанан судаарыстыба таһымыгар өрө тутан үлэ ыытыллыах тустаах. Тоҕо диэтэххэ, сулумах киһи сахаҕа олус элбэх. Тыа сиригэр – уолаттар, киин, куорат сиригэр – кыргыттар. Ити, биллэн турар, үчүгэйэ суох.
Онон, суорумньу үлэтин ыытар дьон – саха омукка улахан үтүөлээх дьон.
Бииктэр Барыыһап-Алтан Түһүнэй,
СӨ ыччат бэлиитикэтигэр уонна култуураҕа туйгуна
Дьокуускай. 21.01.21 с.
НОРУОТ КЭХТИБЭТ КЭСКИЛЭ – ЫАЛ БУОЛУУ
Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин РФ Федеральнай Мунньаҕар анал суруга чопчу киһиэхэ – төрүүр-ууһуур дьоҕурдаах ийэҕэ – туһуланыыта дьиэ кэргэни, демографическай быһыыны-майгыны бөҕөргөтүүгэ болҕомто туһаайыллыбыт кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит салалтата өйөөн, «Дьылҕа түсчүтэ» диэн Суорумньуһуттар ассоциациялара тэриллибитэ. Суорумньу – саха норуота ахсаан өттүнэн элбээһинигэр, өрөспүүбүлүкэ демографическай балаһыанньата тупсарыгар ыытыллар биир былааннаах үлэ буолар.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн «Суорумньу» кулууптарын пааспардааһын түмүгүнэн, 17 улууска барыта 35 «Суорумньу» кулууптара үлэлээн кэллилэр. Уус Алдан, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Нам, Амма, Таатта, Өймөкөөн, Уус Майа, Томпо, Ньурба, Хаҥалас улуустарын үгүс нэһилиэктэригэр уонна Дьокуускайга «Суорумньу» түмсүүлэрэ үлэлииллэр. Ол курдук, Горнай улууһуттан суорумньуһут Альбина Сапаргалиевна Султашова, Ньурба улууһуттан Эльвира Николаевна Семенова-Сэргэ кыыһа Тускулаана, Мэҥэ Хаҥалас улууһун суорумньуһута, «Алаһа» кулуубу өр сыл салайан кэлбит Мария Прокопьевна Андросова, аныгы олоххо сөп түбэһиннэрэн таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар, кинини кытта бииргэ Светлана Афанасьевна Сергучева, Маргарита Бэргэновна Неустроева үгүс үлэни ыыталлар, Чурапчыттан төрүттээх, «Кыталык» кулууп салайааччыта – Шеломов Алексей Михайлович-Хара Кыталык, Томпо улууһун Кириэс Халдьаайы бөһүөлэгиттэн «Дьол түһүлгэтэ» суорумньу кулууп салайааччыта Альбина Сергеевна Баланова, Өймөкөөн улууһун суорумньуһута Валентина Николаевна Прокопьева, Бүлүү улууһуттан Геннадий Петрович Харлампьев-Кынаачай, Светлана Тарасовна Иванова, Нам улууһун суорумньуһута Галина Андреевна Егорова-Арчылаана, Уус Алдан улууһугар Бэйдиҥэ нэһилиэгэр олорор Владимир Никитич Пестряков (1989 сылтан элбэх ыалы холбообута), Кэптэниттэн Надежда Петровна Аманатова, Майаҕастан Людмила Архиповна Бурцева-Күндүүнэ, Бороҕонтон Алексей Алексеевич Алексеев, Найахы нэһилиэгиттэн Розалия Михайловна Исакова 1984 сылтан суорумньунан дьарыктанан, элбэх ыалы холбообуттара. Суорумньуһуттар – бу чахчы да икки сүрэх олохторун холбуулларын туһугар бэйэлэрин бириэмэлэрин аахсыбакка үлэлэһиилэрэ, кырдьык даҕаны, улахан махталлаах дьыала.
Истиҥ-иһирэх махтал тылларынан ахтан ааһыам этэ – Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгиттэн «Төлкө» кулуубу салайбыт Мария Павловна Толстоухованы. Кини ыыппыт үлэтин салҕаан араас тэрээһиннэри салайан үлэлэтэр Елена Васильевна Шадринаны. Хас күһүн аайы Елена Васильевна салайыытынан муҥха ыытыллара дьон сэҥээриитин ылар. Маннык саҥаттан саҥа бырайыактар үлэҕэ киирэ туруохтарын наада.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн суорумньуга бастакы улахан тэрээһин 2004 сыллаахха, от ыйын 2—3 күннэригэр СӨ Бэрэсидьиэнин Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин уонна Уус Алдан улууһун муниципальнай тэриллии дьаһалтатын Дьиэ кэргэн дьыалаларыгар отдел салайыытынан «Суорумньу» кулууптарын 4-с сэминээрэ Уус Алдан улууһугар Бороҕон нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн ааттанан саҥалыы бырайыагынан ыытыллыбыта. Бу ураты ыһыахха 500-тэн тахса сулумах уолаттар уонна кыргыттар түмсүбүттэрэ, ону таһынан «Суорумньу» кулуубун салайааччылара, ыҥырыылаах ыалдьыттар кыттыыны ылбыттара.
Ыһыах буолуохтаах сирин кырдьаҕастартан сүбэлэтэн Бороҕон нэһилиэгэр (уруккунан Сыҥаах нэһилиэгэ) Тутанхаайы диэн алааска оҥорбуппут. От ыйын куйааһа, айылҕа ситэн силигилээн турар кэмигэр киһи ис кыаҕа арыллан, санаа көнньүөрэр кэмигэр өбүгэлэрбит сирдэригэр-уоттарыгар элбэх киһи кыттыылаах улахан тэрээһин буолбута.
ХIХ үйэ бастакы аҥаарыгар Бороҕон улууһун Сыҥаах нэһилиэгэр Түмэппий Бэрииһэп диэн орто баай оҕонньор сэттэ кыталык кыыһыгар анаан ыһыах ыспыта уос номоҕуттан «Лөгөй былыргыта» диэн кинигэҕэ киирэн турар. Кыргыттар ыһыахтаабыт сирдэрэ Кэптэни бөһүөлэгэр (былыргынан, Сыҥаах нэһилиэгэ) баар, онно үүт сойуппут миэстэлэрэ билигин да оннунан турар.
Түмэппий Бэрииһэп сэттэ кыыһын сыдьааннара, бэһис көлүөнэ дьон – Бээрийэҕэ олорор норуот эмчитэ, туостан тигии маастара Варвара Тихоновна Васильева, суорумньуһут Алексей Алексеевич Алексеев, Сыҥаах нэһилиэгиттэн төрүттээх сэттис көлүөнэ сэттэ кыыстаах Петр Егорович Заровняев кыргыттара-сиэннэрэ, Егор Егорович Заровняев оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Константин Константинович оҕолоро-сиэннэрэ, Борисов Иван Константинович оҕолоро-сиэннэрэ буолаллар (П.П. Бурнашев. Лөгөй нэһилиэгин былыргыта. – 2002с.).
Бастакы ыһыах түмүгүнэн 13 улуустан 500-тэн тахса сулумах киһи кыттыыны ылбыттара. Суорумньу сэминээригэр өрөспүүбүлүкэ Дьахталларын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ В.И. Кириллина, профессордар Р.И. Бравина, В.Б. Окорокова, Г.С. Попова-Санаайа, медицинскэй наука кандидата, «Иэйиэхсит» кулууп салайааччыта Е.Н. Тролукова кыттыыны ылбыттара. Саха драматическай тыйаатырын артыыстара Анна Кузьмина, Зоя Багынанова, Маргарита Борисова, Михаил Апросимов «Ньургуһун иккистээн тылыннар» диэн испэктээҕи көрдөрбүттэрэ мустубут дьону-сэргэни кэрэхсэппитэ. Киһи хараҕа хатанар быыстапкатын улуустартан кэлбит норуот маастардара туруорбуттара.
Бу ыһыахха Сэһэн Ардьакыап өтөҕүттэн булуллубут, сүктэр кыыс сэргэтин үтүгүннэрэн Тумул бөһүөлэгин олохтоохторо оҥорон, сиэри-туому тутуһан туруорбуттара. Сэргэ төбөтүгэр саха дьахтарын дьабака бэргэһэтин илин өттүн ойуулаан оҥорбуттара, сибэкки курдук үөһээ ойуута – уоллаах кыыс тапталлара, ортокута – дьиэ кэргэн, ыал буолаллара, аллара сэбирдэх ойууланыыта – оҕолорун-ыччаттарын төлкөтө буолуон сөп диэн быһаарбыппыт. Бу сэргэ ойуулуун-бичиктиин билиҥҥи да уоллаах кыыс холбоһоллоругар ис хоһооно сөп түбэһэр диэн санааларын ууран чочуйбут Бороҕон нэһилиэгин олохтоох уустарыгар барҕа махтал буолуохтун.
Иккис ыһыах төлкөлөөх түһүлгэтин сэргэтин Арыылаах бөһүөлэгин олохтооҕо Н.Г. Пестряков мындырдаан оҥорбута, Өлтөх нэһилиэгэ бэйэтин кылаатын киллэрсибитэ.
Үһүс ыһыах сэргэтин Лөгөй нэһилиэгин олохтооҕо П.С. Нафанаилов дьиэ кэргэн сэргэтин оҥорон сиэри-туому тутуһан туруорбуппут, Лөгөй нэһилиэгин салалтата тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттыбыттара.
Үс сыл тэрийэн ыыппыт ыһыахпыт сэргэлэрэ үйэлэр тухары Уус Алдаҥҥа «Кыыс ыһыаҕа» ХХI үйэҕэ үрдүк таһымҥа тэриллибитин туоһута буолаллар.
Орто саастарыгар диэри алаһа дьиэни тэриммэккэ сылдьар аҥаардас дьон ыал буолар кэскиллэрин түстүүр усулуобуйаны тэрийэр аналлаах 3 ыһыахтар түмүктэринэн 28 ыал үөскээбитэ, кийииттэргэ аналлаах сэргэ туруоруллан, бу ыһыах үйэттэн үйэҕэ умнуллубата түстэммитэ, суорумньуһуттарга практическай, методическай көмө оҥоһуллан үлэлииргэ саҥа кыах бэриллибитэ.
Тэрээһиҥҥэ наһаа элбэх үлэни көрсүбүппүт: улуустартан 10-нуу сулумах киһини аҕалыы, күрэхтэһиигэ бэлэмнэнии, түһүлгэни сахалыы киэргэтии, улуус тэрилтэлэрин барытын өрө туруоран ыһыах ыспыппыт. Мин саныахпар, ханнык баҕарар тэрээһин элбэх киһи кыттыылаах буоллаҕына табыллар. Мэҥэ Хаҥаластан дьиэ кэргэн отделын сүрүннүүр исписэлииһэ Дария Ивановна Назарова салайыытынан кэлбит кыттыылаахтар наһаа үчүгэйдик тэринэн кэлбиттэрэ. Түһүлгэлэрин «Сардаана сибэкки – таптал сибэккитэ» диэн тиэмэлээн, наһаа тупсаҕай фотозона оҥорон дьон-сэргэ интэриэһин тардыбыттара. Горнай улууһуттан толору оптуобуһунан дэлэгээссийэ айаннаан кэлэн тэрээһиннээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Хаҥалас, Чурапчы, Таатта, Амма, Нам улуустарыттан кэлбит дьоммут-сэргэбит ыытыллар күрэхтэргэ көхтөөхтүк кыттыбыттара, элбэх паара баар буолбута.
Үс сыл Уус Алдаҥҥа Кыыс ыһыаҕа үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта. Бу тэрээһиннэри ыытыыга биһиэхэ күүс-көмө буолбуттара – Дьиэ кэргэн уонна оҕо дьыалаларыгар кэмитиэт сүрүннүүр исписэлиистэрэ Александра Васильевна Николаева, Анна Васильевна Маркова.
Кэлин санаатахпына, бу мин бэйэм өбүгэлэрим ыыппыт ыһыахтарын утумнаан, маннык өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһини тэрийсибиппинэн дьоллоохпун.
Салгыы суорумньу ыһыахтара улуустарынан ыытыллар буолбута кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Амма, Томпо, Бүлүү бөлөх улуустарын суорумньуһуттара элбэх тэрээһини тэрийэллэр, дьиэ кэргэн элбиирин туһугар үлэлэһэллэр. Суорумньуһуттар тэрийэр тэрээһиннэрин бэйэлэрин кыахтарынан оҥороллор, онно Ассоциация бырагыраама оҥоруутугар, наҕараада, бириис өттүгэр көмөлөһөр.
Суорумньуһут үлэтэ олус уустук уонна эппиэтинэстээх. Кини киһи уйулҕатын үчүгэйдик билэр буолуохтаах, холбооттуур дьонун биир өйгө-санааҕа түмүөхтээх, хомоҕой тылынан-өһүнэн кэпсэтэн-ипсэтэн тылыгар киллэриэхтээх, дьон итэҕэлин ылыахтаах. Суорумньуһут диэн, мин саныахпар, айылҕаттан айдарыылаах киһи. Хас биирдии суорумньуһут бэйэтэ үлэлиир ньымалардаах: ким эрэ тэрийэр ураты дьоҕурдаах, ким эрэ сынньалаҥ киэһэлэрин иилээн-саҕалаан кыайа тутан ыытар, ким эрэ биирдиилээн дьону бэйэ-бэйэлэригэр ыпсарар дьоҕурдаах буолар.
Өрөспүүбүлүкэбит Бырабыыталыстыбата, тустаах министиэристибэлэр, тэрилтэлэр бу санааларын ууран үлэлии сылдьар суорумньуһуттары өйүөхтэрэ, биир санаанан, түмсэн сөптөөх дьаһаллары таһаарыахтара диэн эрэнэбит.
Сахабыт сирэ сайдарыгар, бигэ тирэхтээх буолуутугар ис сүрэхтэриттэн үлэлэһэ сылдьар суорумньуһуттарбар улахан туһалаах үлэҕит таһаарыылаах буоллун, дьон-сэргэ махтала эһиэхэ үөрүүнү, ситиһиини аҕаллын диэн алгыыбын!
Евдокия Петровна Бочкарева-Налыйа Хотун,
«Дьылҕа түсчүтэ» Суорумньуһуттар ассоциацияларын салайааччыта,
СӨ үөрэҕириитигэр, СӨ гражданскай көҕүлээһинигэр,
СӨ ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр туйгуна,
СӨ сайдыытыгар кылаатын иһин бэлиэлээх
СУОРУМНЬУҺУТ – АЙЫЛҔАТТАН БЭРИЛЛИБИТ ТАЛААН
Киһи Орто дойдуга кэлэр – сирдээҕи аналын көрсөн ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн, мас олордон бэйэтин суолун-ииһин хааллараары, дьоллоох олоҕу олороору.
Мин быйыл 77 хаарбын көрсөн олорон санаатым: бу Орто дойдуга тугу ситистим, кимиэхэ көмөлөстүм, өссө тугум итэҕэһий, санаабын толордум дуо?
Дьиҥэр, киһи олоҕо – хартыына, хартыына араамата – эн дьылҕаҥ. Бу хартыынаҕа – эн хаһаайыҥҥын: сырдык, ыраас өҥнөрү – эн талаҕын, хараҥардан эн ылаҕын, тупсарыаххын баҕарар буоллаххына – эн тупсараҕын. Онон, олоххор хаһаайынныы сыһыаннаһыахха наада. Төһөнөн уһуннук олороҕун да, соччонон хараҕыҥ арыллан, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталыҥ, махталыҥ күүһүрэн иһэргэ дылы буолар эбит.
Мин, ыал улахан оҕото, кыра сааспыттан дьаһайарбын сөбүлүүр этим. Ол да иһин буолуо, үлэбин старшай пионер баһаатайтан саҕалаан, үс нэһилиэккэ сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, Дьокуускай куорат Октябрьскай уокуругар управдом салайааччытынан, баһылык солбуйааччытынан өр сылларга үлэлээн, билигин СӨ Ил Түмэн Государственнай Мунньаҕын дьокутааттарыгар көмөлөһөөччүнэн 6 ыҥырыыга үлэлээн кэллим. Бу күҥҥэ эдэр, эрчимнээх, сытыы өйдөөх, саҥа суоллары арыйар норуот дьокутаатыгар Мичил Кимович Николаевка көмө, сүбэ-ама буоларбыттан дьоллоохпун. Биһиги сыал-сорук туруорунан дьон олоҕо тупсарыгар, дьоллоох олох кэлэригэр туруулаһан араас хайысхаларынан үлэлэри ыытабыт.
Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев дьон туһугар ыытар үлэтин сэҥээрэбин, хайгыыбын, тугунан эрэ көмөлөспүт киһи диэн сыалтан бу суорумньу үлэтин өйдөөн сүбэ-ама буолабын. 2022 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылын көрсө Сахабыт сиригэр олорор киһитин ахсаана 1 мөлүйүөн буоларыгар бу суорумньуһуттар элбэх өрүттээх үлэни ыыталлар.
Суорумньуһуттар наһаа элбэх үлэни көрсөллөр, ыытар тэрээһиннэрин ардыгар бэйэлэрин харчыларынан тэрийэллэр. Мин «Ил Эйгэ» айылҕаҕа дьиэ кэргэнинэн сынньанар туристическай комплекска иккитэ суорумньу тэрээһинин ыытыһан турардаахпын. Варвара Васильевна, Сергей Гаврильевич Трубиннар бэйэлэрин кыахтарынан, аһаҕас халлааҥҥа араастаан мындырдаан, айылҕа матырыйаалынан оҥорон туппут тутуулара киһи хараҕынан көрөн үөрэр, дууһалыын сынньанар комплекса буолбут. Бу тэрээһини тэрийэрбитигэр Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин Афанасий Семенович Владимиров салайар эрдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи Дьахталлар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Анжелика Егоровна Андреева, өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Айхал Иванович Габышев үлэбитин өйдөөн, туох кыалларынан көмөлөһөн тэрээһиммит сыалын сиппитэ. Маннык салайааччылар баар буолан, санаабыт көнньүөрэн үлэлии-хамсыы сырыттахпыт.
Биһиги бу комплекс салайааччыларыгар кэргэннии Варвара, Сергей Трубиннарга наһаа махтанабыт, баҕарбыт баҕа санаалара туола турдун, доруобай, чөл туруктаах олоҕу, элбэх үтүө санаалаах ыалдьыты, өссө да сайда, туругура турдуннар!
Суорумньуһуттар бары дьоҕурдаахтарын мин көрө-көрө үөрэбин: ким эрэ ыллыыр, ким эрэ үҥкүүлүүр, ким эрэ тэрийэр, хомоҕой тыллаах буолар. Ол иһин түмсэ түһэн мунньахтаан Ассоциация тэриниэххэ, бары түмсүөххэ диэн Евдокия Петровна Бочкареваны-Налыйа Хотуну салайааччы оҥостон үлэлии-хамсыы сылдьабыт.
Ханнык баҕарар тэрилтэҕэ тэрийэр, үлэлиир усулуобуйа табыгастаах буоллаҕына эрэ, көдьүүстээх үлэ тахсыан, көрдөрүү үрдүк буолуон сөп. Ол инниттэн бэйэ-бэйэҕэ истиҥ сыһыан баар буоларын туһугар болҕомтону ууран, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэн араас өрүттээх үлэни ыытабыт.
Баҕа санаам диэн СӨ Бырабыыталыстыбата өйдөөн, бу үлэни өйөөн 2 киһиэхэ үлэ миэстэтин көрөн, хамнастаан үлэлэтэрэ буоллар, көдьүүстээх үлэ тахсыа этэ.
Мин Уус Алдаҥҥа Курбуһах нэһилиэгэр сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн олорон, бастакынан «Дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕолорго социальнай көмө киинэ» тэрийэн, дьону хамнастаан өрөспүүбүлүкэҕэ улахан көрдөрүүнү ситиспитим. Дьиэ кэргэҥҥэ болҕомто уурулуннаҕына, дьон-сэргэ бары үөрэ-көтө сырыттаҕына, дьэ бу кырдьык, судаарыстыба сайдар, олох тэтимэ күүһүрэр. Ол курдук, бу суорумньуһуттар дьиэ кэргэн элбииригэр, оҕо-уруу тэнийэригэр үлэлэһэр дьон буолаллар.
2006 сыллаахха 3 өрөспүүбүлүкэтээҕи суорумньу ыһыаҕар тэрийэр хамыыһыйаҕа киирэн, дойдубар тахсыбыттаахпын. Анжелика Егоровна, Александра Васильевна, Анна Васильевна буолан күнүс паромунан туораан, Суоттубут кытылын буллубут. Биэрэккэ дьиэ кэргэн отделын салайар Евдокия Петровна биһигини көрүстэ, аара остолобуойтан ас ылан Суотту музейыгар хонор буоллубут. Сарсыарда чыычаах ырыатыгар уйдаран, сибиэһэй салгыҥҥа хааман олус даҕаны сынньанныбыт. Ол гынан куорат дьонун кумаар утуппата. Ону ол диэбэккэ ыһыах буолар сиригэр Тутанхаайы алааска салгыы айаннаатыбыт. Ыһыах тэрээһинэ үчүгэй, кыттааччыта элбэх буолан үөрэ-көтө, киһи эрэ билсиэх, таптаһыах күннэрэ туран тэрээһин сыалын ситтэ. Ол тухары бу тэрийээччилэр утуйар ууларын умнан сүүрдүлэр-көттүлэр, ас-үөл дэлэйэ, күрэҕэ элбэҕэ – 2 күнү билбэккэ аһардыбыт. Евдокия Петровна маннык үлэтигэр бэриниилээх буолан, дьон туһа диэн билигин да суорумньуһуттары илдьэ сылдьара кэрэхсэбиллээх дьыала.
Урукку кэмҥэ үлэлииргэ үчүгэй этэ, билигин куһаҕан диэн этэр кыаҕым суох – сайдыыны кытта тэҥҥэ баран истэххэ, ханнык баҕарар кэм үчүгэй өрүттэрдээх. Сатаан үлэлиэххэ, дьоҥҥо туһалаах буолуохха, үтүө дьыаланы үксэтиэххэ, олох тупсарыгар үлэлэһиэххэ наада. Ханна да сырыттарбын, холобур быһыытынан бэйэлэригэр эрэллээх, үтүө дьону тумус туттабын. Ол курдук, Анастасия Николаевна Божедонова, Люлия Николаевна Григорьева, Василий Васильевич Гоголев уо.д.а. Маннык үтүө дьону кытта алтыһан үлэлээбиппинэн киэн туттабын, кинилэр сүбэлэрэ-амалара миигин инники күөҥҥэ сылдьарбар кынаттаабыта!
Сахам дьонугар баҕарыам этэ, толору дьоллоох, эйэлээх олоҕу, чөл буолууну, аныгы сиэринэн дьоҥҥо-сэргэҕэ нус-хас олоҕу!
Мария Семеновна Черкашина,
«Бочуот Знага» уордьан кавалера,
норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,
«Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллээх,
Уус Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо,
Мүрү, Дүпсүн, Курбуһах, Суотту нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо
СУОРУМНЬУНАН 15 СЫЛ УТУМНААХТЫК ДЬАРЫКТАММЫТЫМ
Суорумньу – саха норуотун бэйэтин омук быһыытынан инники кэскилин быһаарыныытыгар үйэлэргэ мунньуммут, олох муудараһыгар олоҕурбут үтүө үгэһэ.
Былыр сахалар алаастарынан тарҕанан олорор кэмнэригэр ыал бэйэлэрин саастарын сиппит оҕолорун суорумньуһуттар нөҥүө кэпсэтэн ыал оҥороллоро. Ол курдук, суорумньуһуттар алаастарынан сылдьан улаатан эрэр, сиппит уолаттары, кыргыттары көрөн, ким кимиэхэ сөп түбэһэн ыал буолуон сөбүн быһаараллара уонна бириэмэ болдьоон, эрдэттэн кэпсэтэн кэргэн ылыахтаах уолаттарын илдьэ кэлэн кыыс көрөн бараллара, эдэрдэр сөбүлэстэхтэринэ, илии охсуһан уруу туһунан кэпсэтэн барар буолаллара элбэх кэпсээннэргэ уонна уос номоҕо буолан дьон кэпсээниттэн биллэр.
Маны таһынан улуустар ыһыахтарыгар ыаллар оҕолорун илдьэн, онно эдэр дьон сөбүлүү көрбүт кыргыттарын, уолаттарын эмиэ төрөппүттэригэр этэн суорумньуһуттар нөҥүө көрсөн, илии охсуһаллара. Итинник суорумньуһуттар нөҥүө холбоспут дьон олохторо бөҕө буолара: хантан хааннааҕа, туох дьарыктааҕа эрдэттэн биллэр буолан, кыыс да, уол да быһаарыныыларыгар бигэ, тирэхтээх буолара.
Олох уларыйдаҕын ахсын суорумньу үлэтэ эмиэ тэҥҥэ уларыйан, урукку курдук ыалы кэрийэ сылдьан уолу, кыыһы көрүү тохтообута. Ол эрээри биирдиилээн дьон дьарыктанан син биир ити үгэс олох сүтэн хаалбатаҕа.
Мин 1993 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Дьиэ кэргэн уонна демография бэлиитикэтин сайыннарыыга отдел тэриллибитигэр кылаабынай исписэлииһинэн үлэҕэ киирбитим. Ити үлэлиир кэммэр ГТАС (Гражданскай турук аактатын суруйар салаа) кытта бииргэ ылсан үлэлээбиппит: улууска оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу ахсаана элбээһинигэр ыал буолар эдэрдэри үөрүүлээх быһыыга-майгыга регистрациялыыр этибит уонна оҕо төрөөтөҕүнэ эмиэ роддомҥа тиийэн дьиэлэригэр тахсан эрэр эдэр ийэлэри; саҥа ыал буолбут дьону эҕэрдэлиирбит.
Ол үлэлии сылдьан 25—30 саастарыттан үөһэ саастаах сулумах уолаттары, кыргыттары испииһэктээн бу дьону ыал оҥорорго «Суорумньу» кулуубун тэрийбиппит уонна улуус нэһилиэктэринэн көрсүһүү биэчэрдэри тэрийэн, онно кэлбит уолаттарга, кыргыттарга араас оонньуулары ыытан, билсиһиннэртээн үлэлэһэн барбыппыт.
Сүбэ-соргу
Аҥкыата толорторор этибит, хас биирдии кыттааччыга нүөмэр биэрэрбит уонна «Комната для двоих» диэн хос бэлэмнээн онно булсубут пааралар киирэн билсиһэллэрэ, сибээс олохтууллара.
Дьэ, ити курдук, Майаҕа, Хараҕа, Төхтүргэ, Чүүйэҕэ, Павловскайга, Хорообукка, Төҥүлүгэ, Бүтэйдээххэ биэчэрдэри тэрийбиппит. Суола Мэлдьэхсигэ Андросова М.П., Хорообукка Сергучева С.А., Чүүйэҕэ Романова М.М., Петров В.П., Лоомтукаҕа Ларионова Н.Д., Бүтэйдээххэ Попова Л.М., Бөкөҕө Матвеева С.Н. ордук таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ.
2003 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн Дьиэ кэргэн, оҕо аймах дьыалатыгар кэмитиэккэ үлэлии кэлэн баран, 2009 с. диэри «Суорумньу» үлэтин уопсастыбаннай үлэ быһыытынан салайбытым. Бу үлэлээбит сылларбар Илин эҥээр улуустарыгар, Дьокуускай куоракка, Ньурбаҕа, Сунтаарга суорумньу сэминээрдэрин, биэчэрдэрин ыытан кэлбитим уонна кэлин 2010—2012 сс. Нөөрүктээйи нэһилиэгэр баһылыгы солбуйааччынан үлэлии сылдьан Павловскайга үс төгүл Илин эҥээр улуустар кыттыылаах суорумньу биэчэрдэрин ыыппытым.
2004—2006 сылларга үс сыл субуруччу Уус Алдан улууһугар Тумул нэһилиэгэр Тутанхаайы алааһыгар «Кыыс ыһыаҕа» диэн тэрийэн ыыппыппыт, бу ыһыаҕы улуус баһылыга Бочкарев И.В. бэйэтинэн көҕүлээн, тэрийсэн ыыппыта. Улууска Дьиэ кэргэн отделын сэбиэдиссэйэ Бочкарева Е.П., Дьахтар сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ильина Т.П. бу бырайыагы олоххо киллэрэргэ сүрүннээн тэрийэн, сүүрэн-көтөн ыытыспыттара. Кыыс ыһыаҕар – өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы тэрээһиҥҥэ 12 улууһуттан 500-тэн тахса сулумах уолаттара уонна кыргыттара түмсүбүттэрэ.
Сүбэ-соргу
Суорумньу биэчэригэр бастаан хас кэлбит киһини испииһэктээн нүөмэри туттарарбыт, эрдэттэн бэлэмнэммит аҥкыатаны толорторорбут уонна суорумньуһуттары эмиэ туспа испииһэктээн төлөпүөннэрин хайаан да ыларбыт. Биэчэргэ араас оонньуулары ыытабыт, ол курдук, кыыс эккирэтиитэ; уолаттарга, кыргыттарга анаан бэйэлэрин билиһиннэрэр араас куонкурустары, уолаттарга сымсатын, күүстээҕин көрдөрөр күрэхтэри, кыргыттарга иис, ас астааһына. Маны таһынан кутаа уот тула байаанынан үҥкүүнү, маассабай оонньуулары элбэхтик ыытар этибит.
Суорумньуһуттар илдьэ кэлбит уолаттарын, кыргыттарын хаһыс нүөмэрдээх уолу эбэтэр кыыһы сөбүлүү көрбүттэрин билэн, ол уол, кыыс туһунан тэрийээччилэртэн көрөн билсэллэрэ уонна хайа улуустан кэлбитин билэн, онно бэйэ-бэйэлэрин күүлэй тэрийэллэрэ уонна ол түһүлгэҕэ тиийэн эдэр дьону билиһиннэрэллэрэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596223?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Э. Семенова
Тип: электронная книга
Жанр: Современная русская литература
Язык: на
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 30.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Бу хомуурунньукка тоҕус уонус уустук сылларга чөл куттаах саха ыала үөскүү, күн сиригэр омукпут кэнчээри оҕото кэлэ турарын туһугар өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сөргүтэн, дьолу түстээбит дьоһун-мааны дьоммут туһунан истиҥ-иһирэх ахтыылар түмүлүннүлэр. Кинилэр үтүө көмөлөрүнэн ийэ-аҕа буолар үрдүк дьолу билбиттэр сылааһынан илгийэр махталлара киирдилэр.