Главная страница | Современная русская литература | Ньоҕой эрэл

Ньоҕой эрэл
Татьяна Петровна Находкина
Ааҕааччыга биллэр прозаик Татьяна Находкина саҥа кинигэтин дьоруойдара – тыллара-өстөрө, санаалара-оноолоро, быһыылара-туттуулара киһини итэҕэтэр, ааптар бэйэтин оҕо сааһыттан уонна субу бүгүҥҥү олохпутуттан түһэн кэлбит тыа сирин олохтоохторун тыыннаах мөссүөннэрэ.
Ааҕааччы киһи үтүө санаата, амарах быһыыта өрөгөйдүүрүттэн үөрүө, сыал-сорук, күүстээх санаа барыны кыайарыгар итэҕэйиэ уонна тус олоҕор туһалааҕы иҥэриниэ.

Татьяна Петровна Находкина
Ньоҕой эрэл

Дьүөгэлиилэр үктэллэрэ

Үһүс үктэл: 60 саас
Маҕаһыыҥҥа атыыланар маҥан сэлээппэлэри төбөлөрүгэр ууруммут, сайыҥҥылыы сырдык кылгас бүрүүкэ, куопта кэппит, уһун айантан сылайбыт-элэйбит, тириппит-хоруппут алта уоннаах дьахталлар, аналлаах хосторугар киирэн, оронноругар сууллан түстүлэр.
– Һуу, аата сылайдахпын. Бу чахчы ыра санаа оҥостубут дойдубутугар Турцияҕа кэлэн, Грин Макс отельга түһэн сытабыт дуо? Аата, төһө да сылайан сэниэ-сыра эһиннэр, сүргэм көтөҕүлүннэҕин! Дьэ, остуоруйа дойдута диэн манна баар эбит, – Настя оронугар илиитин быластыы быраҕан сытан, дуоһуйбут киһи быһыытынан күлэн лэһигирэттэ.
– Дьэ, кырдьык, санаан, харахтаан да көрбөтөх сирбитигэр кэлэн олорорбутугар, Арианабытыгар махтанабыт. «Турцияҕа бардыбыт, путевка баар, ылабын дуо?», – диэбитигэр олох итэҕэйбэтэҕим. Эмиэ үөннүрэн этэр дии санаабытым, – Марианна, күлэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, паркет муостаҕа хааман дыгыйар.
– Ээ, сэрэйдэхпинэ итэҕэйбэтэххит чуолкай. Куруутун дойдубутугар дэриэбинэҕэ эрэ көрсүөхпүт дуо? Бу сырыыга кыраныысса таһыгар көрсүөххэ дии санаабытым. Биирдэ төрүүр үйэҕэ атын дойдуну көрүөххэ буоллаҕа дии. Биһиги да сааһырдыбыт, аны 75 сааспытыгар дойдубутугар көрсүөхпүт, – Ариана атаҕын истиэнэҕэ өрө тэбэн сытан саҥарар.
– Тоҕо 75 сааспытыгар? 80-мутугар буолбатах дуо? – дьахталлар иккиэн саҥа аллайа түһэллэр. – Эйигиттэн атын кими итэҕэйиэхпитий? Эппит тылгын барытын олоххо киллэрдиҥ.
– Хата, инньэ диэҥ. 80 саас – ыарахан саас. Кырдьан-бохтон олорон, баҕар, сатаан кэлиэхпит, мустуохпут суоҕа. 70 сааска үбүлүөйдээбэттэр, 75 сааспытыгар оҕолорбутун, сиэннэрбитин илдьэ мустуохпут.
– Кыргыттаар, 20 сааспытыгар Айыыһыппыт тугу биэрбитэй? Санааҥ эрэ. Мин кыыһым Ньургуйаана, Марианна кыыһа Сахайаана төрөөбүттэрэ. Онтон 40 сааспытын бэлиэтээбит кэрэ умнуллубат күҥҥэ Арианалаах Гриша, ыал буолан, уоллара Сөрүөскэ күн сирин көрбүтэ. Оттон 60 сааспытыгар Айыыһыппыт тугу бэлэхтиир? – Настя таайтарыылаахтык туттан олорон саҥарар.
– Аны хайабыт да төрөөбөт ини, – Марианна күлэр.
– Көрсүбүт күннэрбит барыта Айыыһытынан муҥурданар, мээнэҕэ көрсүбэтэх, түмүктээх буолаллар эбит диэн Дьылҕа Хааҥҥа махтанар эбиппит. Бүгүн бөлүһүөктүөхпүн баҕардым.
– Настя маладьыас, түмүгү бэркэ оҥордуҥ. Ол эрээри 60 сааспыт эмиэ тугунан эрэ үчүгэйинэн түмүктэниэхтээх. 60 сааспытыгар бары ийэ, эбэ оруолун толорон дьоллоох дьиэ кэргэн буоллубут, үлэбитигэр үлэ туйгуннара ааты ылбыппыт улаханы этэр. Настя биэс оҕолоох, уонтан тахса сиэннээх, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар анал бэлиэлээх. Марианна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, улууска биллэр хореограф, Сахайааната икки оҕону, үс сиэни бэлэхтээн дьоллоото, оттон мин саамай кэлин ыал буолан уол оҕолонон, билигин биир ыйдаах сиэннээхпин, ол – мин дьолум буолар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгунабын, учууталларын учууталларабын. Үчүгэй буолбат дуо, үс саха дьахтарын олоҕун үчүгэйдик олорбуппут? Төрөппүттэрбит барахсаттарга кырдьар саастарыгар дьоһуннук сыһыаннаһан, иэспитин толору төлөөбүт дьоллоохпут, – Ариана өссө да уһуну этиэҕин, дьүөгэлэрэ «сөп буолуо» диэн тохтотон кэбистилэр.
– Үһүс көрсүһүүбүтүн лоп курдук 60 сааспытыгар көрүстүбүт. Ариана барыбыт аатыттан отчуоттаата. Бары да идэбитин сөпкө талан, үлэ бөҕөнү үлэлээн, аат-суол бөҕө ылбыппыт. Онон, «Үлэ – дьылҕа бэлэҕэ» диэн бу түһүмэхпитин ааттыаҕыҥ, – Настя этиитин түмүктүүр.
– Настя, бэркэ эттиҥ. Турцияҕа күүлэйдии кэлбит дьон быһыытынан, хаһан да көрсүбэтэх курдук сэлэһэ олоруохпут дуо, аһаан баран Средиземнай муораҕа сөтүөлүү барыаҕыҥ, – сөтүөлүүр купальнигын кэтэн, бэйэтин 60 сааһыгар эдэр кыыс курдук көрүҥнээҕин билиммит Марианналара, үҥкүүлүүрдүү туттан атаҕын төбөтүгэр дугунан хаамыталыырын дьүөгэлэрэ сэргии көрөн олордулар.
– Турцияны хоту өттүттэн Хара муора, арҕааттан Эгейскэй муора, соҕурууттан Средиземнай муора тулалыыллар эбит. Муора күөх баалларынан быһыта сынньара, долгуннара төттөрү-таары охсуллан түллэҥнииллэрэ көрүөххэ үчүгэйин. Долгун кэллэҕинэ, киһини түҥнэри охсоро сүрдээх. Мин кутталбыттан харахпын симэн, сыаптан тардыһан, нэһиилэ турбутум, – Настя күлэн мүчүҥнүүр.
– Өйдөөх дьахтар, эт эрэ, бу куораппыт аата Белек дуо? – Марианна Ариананы үөннээхтик көрөр.
– Белек – саҥа куруорт куорат. Саҥа буолан дьиэлэрэ, көҕөрдүүтэ оһуобай. Оттон сарсын мантан чааһынан айаннаан тиийиллэр былыргы, аан дойдуга биллэр Анталия куоракка экскурсияҕа барабыт, – Ариана, сирэйин-хараҕын тупсарына олорон, астыммыт куолаһынан кэпсиир.
– Аһыы барыаҕыҥ, – дьахталлар хосторуттан тахсан, бэһис этээстэн бэрт сылбырҕатык туттан түһэллэр. Лиип баар да туһамматтар, доруобуйаҕа туһалаах диэн наар хаама сатыыллар. «Сарсыарда син биир зарядкалаан өрө мөхсүбэппит, онон, саатар, хаамар балаһыанньа баар буоллаҕына, хаамыаҕыҥ», – диэн тыллаахтар.
Тото-хана аһаан, муораҕа чааһы быһа дуоһуйа сөтүөлээн, хосторугар киирэн таалалыы сытан, астына кэпсэтэ сыттылар.
– Кыргыттаар, эрэстэрээҥҥэ күҥҥэ биэстэ аһыыры таһынан, бассейҥҥа, павильоҥҥа, кэнсиэрдиир-сынньа- нар саалаларга тугу сөбүлээбиппитин төһөнү кыайарбытынан тото-хана, босхо аһаабыппыт – Турция баай-талым, кыахтаах судаарыстыба буоларын көрдөрөр. – Настя истиэнэҕэ атаҕын өрө тэбэн сытан дуоһуйбуттуу саҥарар. – Аатырбыт Османскай империя сиригэр илэ үктэнэн, муоранан уста сылдьарбыт бэйэтэ кэрэ түүл курдук.
– Оннук. Настя сөпкө этэҕин. Боростуой саха дьахтара маннык кэрэ дойду баара буолуо диэн санаабат да этим, – Марианна киэҥ оронугар күөлэһийэн ылар.
– Настя, Марианна, субуота, өрөбүл күннэргэ сылы быһа алта чаастан саҕалаан тэлэбиисэртэн арахпакка көрбүт «Великолепный век» сэрийээлгитин Турция киинэ саалатыгар биир эмэ сиэрийэни көрүөххүтүн баҕарбаккыт дуо? – Ариана эппитигэр дьахталлар иккиэн «ханна, хаһан?» диэбитинэн оронноругар олоро түстүлэр.
– Оо, олох кыра оҕолор курдуктар. Үүт-үкчү кыргыттаргыт Сахайаана уонна Ньургуйаана курдук буоллугут дии. Чэ, барыаҕыҥ. Мааҕын кэпсэппитим. Билигин такси ыҥырыахпыт. Бүгүн эрэ көрөбүт. Сарсын толкуйдаабаккыт. Манна киинэ көрө кэлбэтэххит, – дьүөгэлэрэ кытаанах соҕустук саҥарар.
– Оннук, оннук, – дьахталлар өрө көтө түһэллэр. Таҥныбытынан бараллар.
– Ыксааҥ. Чаас ыраатта. Сулейман султан, Хюрем хотунтан ордон, эһигини көрбөтө буолуо. Арай кыраман ыраах, аргыардаах ахсынньы, торулуур тохсунньу тымныылаах Саха сириттэн кэлбит, эт бүтэй уҥуохтара, уҥуох бүтэй силиилэрэ көстөр кыргыттар диэн сонургуур ини, – Ариана толуу бэйэтэ сүрдээх сымсатык туттан хоһуттан тахсан барбытын, дьахталлар түүппүлэлэрин кэтэ-кэтэ эккирэттилэр.
– Оо, дойдубун аҕыннахпыан… Хаһан дьиэбэр тиийэн ынахтарбын курулаччы ыыбын, сибиинньэлэрим өрө хаһыҥыраан аһаан-сиэн тиргиллэллэрин, сирэйдэрин буорга анньан тиҥсирийэллэрин көрөбүн, кууруссаларым төһө эрэ сымыыттаан эрэллэр, оттон Кубачаанам чоппуускаларын таһааран, төһө эрэ көҥөнөн сарахаччыйан эрэр… Оо, аҕыннахпыан. Ахтылҕаннаах уһаайбабар хаһан астына хаама, кэлэ-бара, дуоһуйа сылдьар буолабын, – Настя астыммыт киһи быһыытынан оронугар тиэрэ түһэн сытта.
– Хайыы, бу дьахтар кэргэнин, оҕолорун, сиэннэрин ахтыбакка-санаабакка, ынахтарын, чооскуларын, чоппуускаларын саныы сытар буоллаҕа үһү. Пахай даҕаны, – Ариана сөҕөн чыпчырынан кэбистэ. – Саатар, Максим уолу баҕас санаабаккын дуо, ама?
– Оннук ээ, – Марианна сэҥээрэбин диэн тылыттан хабылынна.
– Марианна, эн саҥарыа да суох эбиккин, – Настя сөбүлээбэтин биллэрдэ.
– Сөп, сөп.
– 40 сыл ааста. Умнуллар да кэмэ буолла. Кыргыттаргыт 40 саастарын туолан, ийэ буола охсон, сиэннэннилэр. Киһи көрө таптыах, үүт-үкчүлэр, тутталлара-хапталлара да биирдэр. Айыы даҕаны, баччааҥҥа диэри ону саҥарса сылдьаҕыт, – бас-көс хотуннара сэмэлээбиттии көрөр. Дьахталлар балачча саҥата суох олорбохтууллар.
– Күн бүгүнүгэр диэри, мин үчүгэй сыһыаннаах буоламмын, арахсыспакка, Турцияҕа тиийэ бииргэ сылдьар инибит, – Настя өһүргэммиттии чиҥ соҕустук саҥарар.
– Ээ, чэ, атыны кэпсэтиэҕиҥ. Олох диэн олох буоллаҕа. Мутугунан быраҕар муҥур үйэҕэ киһи сыыһара кэмнээх буолуо дуо, ону үйэ тухары сирэй-харах анньар табыллыбат, – Марианна, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, иэҕэс-куоҕас гынар.
– Оннук. Олох олоруу – ыраас хонууну туорааһын буолбатах. Оттон биһиги дьоллоох кэмҥэ олордубут, биһиги үйэбитигэр хааннаах сэрии буолбата, ол эрээри кыһалҕалаах күннэр син буолан аастылар. Биһиги кэммитигэр, мин сыыспат буоллахпына, 1997—1998 сылларга хамнас сылынан кэлбэккэ эрэйи да көрбүппүт. Ол эрээри аччыктаабатахпыт. Сорохтор аччыктаабыппыт диэн омуннураллар да, аччыктааһын олох суоҕа. Онтон сыл буолан баран хамнас кэлбитигэр, атыттары туох да диэбэппин, учууталлар куоракка киирэн дьиэ ылбыттара, массыына атыыласпыттара сымыйа буолбатах. Онтон, 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстибитигэр, сопхуостар ыһыллаллар. Харчы реформата буолан, уурдарыыларбыт «умайан», илиибитин соттубуппут. Ол эрээри норуот ортотугар улахан айманыы суоҕа, ол арааһа, тыа сирин сахатын дьоно барахсаттар улахан уурдарыыбыт суоҕуттан быһыылааҕа. Арай ийэлэр барахсаттар оҕолоро 18 саастарыгар ылыахтаах биэс тыһыынчалара умайбытын кэпсэтээхтииллэрэ, – дьаһалталара Ариана кэпсэтиини салгыыр.
– Оттон, кыргыттаар, ваучер биэрбиттэрин өйдүүгүт дуо, 100 тыһыынчалаах, ол билигин да күндүтүк хараллан сытар. 1993 сыллаахха мөлүйүөнүнэн хамнас ыла сылдьыбыппыт. Дьэ, араас да буола сылдьыбыт эбиппит.
– Дьэ, кырдьык бэйэтэ эмиэ туспалаах олоххо олоро сылдьыбыппыт. Сопхуос эстэн, паай үллэстиитигэр араас барыта буолбута. Сопхуоска хас сыл үлэлээбитинэн паайы аахпыт аатырбыттара да, чиэһинэйэ суох баҕайытык түҥэппиттэрэ. Хотонтон сүөһүнү сиэтэн барыыны мин олох сөбүлээбэтэҕим. Кимнээх эрэ «Беларус» тракторга олорон барбыттара. Кимнээх эрэ сыптарыйан эмэһэтэ барыта саах буолбут ньирэйи хотонтон сиэтэн таһаарбыттара. Паайы түҥэтэр хамыыһыйа куһаҕаннык, чиэһинэйэ суохтук үлэлээбитэ, – Настя өссө да элбэҕи саҥараары уоһун-тииһин оҥостубутун, «ээ, чэ, оччотооҕуну кэпсэтэн бүтүөҕүҥ» диэн саба саҥаран тохтоттулар.
– Кырдьыгынан эттэххэ, мин дьиэбин ахтыбыт эбиппин. Оҕонньорбун, оҕобун олус да ахтыбыппын. Уолум быйыл оҕолонон төһө эрэ түбүгүрэн, оҕо таҥаһа сууйан, сүүрэ-көтө сылдьар. Быраас үөрэҕэр киирэн, баҕа санаам туолан эрэриттэн үөрэбин. Оттон Гришам барахсан даачатыгар үлэлии-хамсыы сырыттаҕа. Оҕурсутун, помудуорун, хаппыыстатын, моонньоҕонун, хаптаҕаһын оҕо курдук бүөбэйдиир, – Ариана астыммыт киһилии тыыллаҥнаан ылар.
– Ариана абыраммыт да дьахтар. Ити үлүгэрдээх үүнүүнү Гриша бэйэтэ кэнсиэрбэлиир, барыанньалыыр. Мааны дьахтар барыта бэлэмҥэ сылдьар, бэл, чэйин да куттубат. Баһаалыста, бэлэм остуолга олорон эрэ абырыыр. Туһааннаах үлэтигэр астына-дуоһуйа үлэлиир буолан, үлэтэ тахсыылаах, – Настя күлэн лэһигирэтэр.
– 40 сааскытыгар диэри тоҕо бэйэҕит көрбөккө соҕотохтуу сырытыннарбыккытый? Кэргэн тахсыа этигит буоллаҕа. Кырдьа барбыт уол оҥорон, кырытыннаран олордубуккут дии, – Арианалара бэлэһинэн күлэр.
– Ол да буоллар, биһиги холбооботохпут буоллар, иккиэн кырдьа барбыт кыыстаах уол буолан олоруо этигит. Уолгут, нэһилиэнньиккит, күн сиригэр кэлэр дьылҕата тартаҕа, – Настя хаалсыбат.
– Чэ, кыргыттар, дьээбэлэһэн бүтүөҕүҥ. Барарбыт да чугаһаата. Пуорка чааһынан киирэбит, – Марианна көх-нэм буолар. – Хата, оччоҕо 80 сааспытыгар көрсөбүт дуо?
– 80 саас – кутталлаах саас. Ким эрэ ыалдьыа, ким эрэ кырыйдыбыт диэ, кими эрэ оҕолоро ыытыахтара суоҕа. Кырдьар кырыыс муҥа, сорсуйар сор муҥа буоллаҕа, – хотуннара, дьаһалтата киирэн, сэргэхсийэ быһыытыйар.
– Бэйэбит дойдубутугар, бөһүөлэкпитигэр баҕас, сыыллан да тиийэр инибит, – Настя өс-саҕа буолар. – Онон туох диэри гынаҕын?
– Аны лоп курдук 75 сааспытыгар көрсүөхпүт, ол эбэтэр уон биэс сылынан мустабыт. Үс аймах ыһыаҕын тэрийиэхпит. Оҕолорбут, сиэннэрбит мустуохтара, хапсаҕайдаһан, тустан хачымахтаһыахтара, мас тардыһан чиччигиниэхтэрэ, оһуохайдаан түһүлгэни тэнитиэхтэрэ, сахалыы ыллыахтара, үс араа-бараа дьүөгэлии кыргыттар төрөөн-ууһаан, саханы саха дэппиттэрин дьон-сэргэ көрүө, кэлин кэпсээҥҥэ киириэхпит, номоххо ахтыллыахпыт буоллаҕа. Онно төрөөбүт нэһилиэкпитигэр ааппытын ааттатар туох эмэ өттүк харалаах, илии тутуурдаах тиийиэхпит этэ. Хата, уон биэс сылы быһа толкуйдаарыҥ эрэ. Оччолорго диэри туох эмэ көстөр ини.
– Ээ, эмиэ дьикти эбит. Ыһыахха сөбүлэһэбин. Ол эрээри биир этиилээхпин. Ситэри нэһилиэкпитигэр, бу сылтан саҕалаан, оскуола тутуллан бүтүөр диэри, биэнсийэбититтэн быһан биэриэҕиҥ, – Настя этии киллэрэр.
– Ээ, хата, Настя бэркэ эттэ, сөбүлэһэн буоллаҕа. Оҕолорбутугар этиэххэ наада, – дьахталлар көх-нэм буолаллар, бары сирэйдэрэ сырдыыр. – Оччолорго да, сүһүөхпүт үрдүгэр тура эрэ сылдьар буоллахпытына, биир ыһыаҕы тэрийэр инибит.
– Оннук, оннук. Аны уон биэс сылынан төрүт дойдубут оонньуутун – ыһыаҕы тэрийиэхпит диэн илиитэ охсуһан кэбиһиэҕиҥ, – Ариана дьүөгэлэрин төгүрүччү турарга ыҥырар.
– Ариана, махтал эйиэхэ. Эн баар буолаҥҥын, Стамбулга Сулейман султан, Хюрем хотун дыбарыастарынан, остуоруйа миэстэлэринэн күүлэйдээн, мэчиэттэринэн сылдьан кэллибит. Түөрт муора тулалаан турар сиригэр, Турцияҕа тиийэр ыра санаабыт туолбутугар, сиртэн халлааҥҥа тиийэ махталбытын тиэрдэбит, – кыргыттар дьүөгэлэрин икки өттүттэн кууһаллар. Ити кэмҥэ Настя төлөпүөнэ араастаан тыаһаан, харса суох ыллаабытыгар ылан, иһиллии түһээт, өрө хаһыыра түһэр:
– Ээ, эчи үчүгэйин! Кыргыттаар, өссө биир үөрүүлээх сонун. Мин кыыһым кыыһа Саня кыыстаммыт, хос сиэннэммиппин! Ол иһин Айыыһыппыт хайаан да биллэн ааһыа диэбитим дии.
– Кырдьык даҕаны… Эҕэрдэ, Настя! Бу өйдөөтөххө, хас көрүстэхпит ахсын Айыыһыттанар эбиппит. 20 сааспытын көрсүбүт сааспытыгар икки кыыстаммыппыт, 40 сааспытыгар ыал буолан, уол оҕоломмуппут, 60 сааспытыгар хос сиэн кыыстанныбыт. Дьылҕа ыйааҕа диэн ити буоллаҕа, – Ариана, элбэх саҥалаахтара, өссө да араатардыаҕын, «чааспыт ыраатта» диэн, тохтотоллор. Дьүөгэлиилэр «һуу-һаа» буолан, сүүрэр көлүөһэлээх чымадааннарын соһон, тахсан бараллар.

Төрдүс үктэл: 75 саас
Бүгүн ыһыах. Сир-дойду көҕөрөн-чэчирээн, араас кэрэ дьүһүннээх сибэккинэн симэнэн тупсубута сүрдээх, чыычаахтар чыбыгыраһар саҥалара, кэҕэ чоргуйар куолаһа – барыта олох уйгулаах тойуга буолан иһиллэр. Пааркаттан дьону-сэргэни, нэһилиэнньэни олохтоох араадьыйа: «Уйгулаах ыһыахха кэлиҥ, киириҥ!» – диэн ыҥырар саҥата чоргуйан олорор. Оҕо-дьахтар үөрбүт саҥата, ырыата-тойуга бөһүөлэк иһин толорон кэбистэ. Сахалыы ырбаахыларын сайбаччы кэппит саастаах дьахталлар сиэннэрин батыһыннартаан наскылдьыйа, оттон эр дьон суумка, бөтүөн тутуурдаах дьиэ кэргэттэрин кэннилэриттэн хатыҥ чараҥ ортотугар турар паарка диэки наллаан хаамаллар. Эдэр кыргыттар, уолаттар, дьонноруттан туспа бөлөхтөһөн, сылбырҕа соҕустук туттан, дьээбэлэһэн саһыгыраччы күлсэ-күлсэ, төттөрү-таары кэлэллэр-бараллар.
Дьаһалта баһылыга Максим Максимович, дьоһумсуйа туттан төттөрү-таары хаамарын быыһыгар, сотору-сотору чаһытын көрүнэр. Бүгүн бэйэтэ туспалаах ыһыах. Үс дьүөгэлиилэр уонна оскуоланы 57 сыллааҕыта кинилэри кытта бииргэ бүтэрбиттэр холбоһон, бүгүҥҥү ыһыах сүрүн дьоруойдара буолаллар. Үс дьүөгэлэртэн биирдэстэрэ кини ийэтэ Анастасия Николаевна. Бүгүн бу үс далбар хотуттар, үс аймахтар – Арсентьевтар, Ивановтар, Симоновтар – ыһыахтара, чиэстэнэр күннэрэ. Чиэстэниэхтэрин чиэстэнэллэр. Көрдөххө, боростуой саха дьахталлара, ийэлэр, эбэлэр туһааннаах үлэлэригэр үйэлэрин тухары үтүө суобастаахтык үлэлээннэр, үлэ бастыҥнара. Эрдэһит бэйэлэрэ хойутаатылар. Бэҕэһээ ийэтэ Настаа: «Олох хойутаппакка бириэмэтигэр оҥороор, кэмигэр буолары сөбүлүүбүн», – диэн эрэрэ. Уонна хойутаатылар. Дьон мустан эрэр. Саҕалыа этибит. Бүгүҥҥү ыһыахха улуус баһылыга Иван Семенович кыттыыны ыла кэлиэхтээх. Илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлэр ини, кинилэр «Улуус социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын иһин» диэн анал аакка түһэрбиттэрэ. Биэрэллэр ини. Дьүөгэлиилэр нэһилиэк социальнай-экономическай сайдыытыгар сылга биирдэ биирдии бэйэлэрэ сүүстүү тыһыынчаны биэрэн испиттэрэ. Нэһилиэккэ тутуллар тутууга эрэ диэн ааттыыллар: сыл ахсын 300 тыһыынчаны харчынан нэһилиэк ылара улахан махталлаах дьыала этэ эрээри, атын нэһилиэктэр күнүүлүүллэрэ, сороҕор кыра тэрээһиҥҥэ бэриллэр үптэн улуус дьаһалтата матаран кэбиһэн хомоторо. Эмээхситтэр сыл ахсын биэрэр 300 тыһыынчалара элбэх киһи хараҕын аалбыта. Кырдьык элбэх харчы, уон биэс сыл устата биэрдилэр. Хас кэлбит-барбыт салалта, хаһыат үлэһиттэрэ кырдьаҕастары көрсүбэккэ ааспаттар, сөҕө-махтайа кэпсэтэллэр.
– Оо, дьэ, иһэллэр, – Максим Максимович саҥа аллайаат, «Тойотa Ленд Крузер 200» иномарка сырылаан кэлбитигэр, утары барда. Массыынаттан сахалыы ырбаахылаах, хаһыаччыктаах, үрүҥ көмүс кэбиһэри түөһүн тилэри кэппит кини ийэтэ Анастасия, кэнниттэн дьүөгэлэрэ Ариана, Марианна түһэн кэллилэр. Пааркаҕа ыскамыайкаҕа толору олорооччулар уонна турааччылар ытыстарын таһына көрүстүлэр.
– Бүгүҥҥү бырааһынньыкпыт далбар хотуттара Ариана Иннокентьевнаны, Анастасия Николаевнаны, Марианна Терентьевнаны үөрэ-көтө, дохсун ытыс тыаһынан көрсүөҕүҥ! Биһиги күндү дьоммут, биир дойдулаахтарбыт, күн-күбэй ийэлэрбит, эйэҕэс эбэлэрбит бэйэлэрэ анаан бырагыраама оҥостон, билиҥҥинэн бырайыак суруйан, нэһилиэктэригэр хас биирдиилэрэ 15 сыл устата сыл ахсын сүүстүү тыһыынча солкуобайы уу харчынан туттардылар. Сүрүн сыала: нэһилиэккэ тутуллар тутууга эрэ бу үп көрүллүөхтээх. Тутууга төһө да бүддьүөттэн үп көрүлүннэр, уу харчы син биир наада, дьыаланы түргэнник быһаарар, – Максим Максимович судургу этиинэн ыһыаҕын аһар.
Улуус баһылыга, күүтэн турбут курдук, оруобуна тиийэн кэллэ. Тыл баҕас баар киһитэ. Сүрдээх уус-уран тылынан хомоҕойдук саҥаран, ыһыах дьонун болҕомтотун бэйэтигэр тарта. Ытыстарын харыстаабакка таһыннылар. Төрөөбүт дойду туһугар бэйэлэрин хармааннарыттан, биэнсийэлэриттэн быһа тутан, уон биэс сыл устата сыаната биллибэт улахан бэлэҕи оҥорбуттарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Бүгүҥҥү күн далбар хотуттарыгар «Улуус социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын иһин» анал ааттары, оттон нэһилиэк баһылыга Максим Максимович «Нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо» диэн ааттары туттарбыттарыгар, нэһилиэк дьоно-сэргэтэ сүһүөхтэригэр туран, уһуннук ытыс таһыннылар. Ити кэмҥэ кырдьаҕастар сиэннэрэ сырсан кэлэннэр, эбэлэригэр балачча сыаналаах сертификаттары, бэлэхтэри туттардылар. Саамай элбэх оҕолоохторо Анастасия күн сиригэр икки уолу, үс кыыһы төрөтөн, уон икки сиэннээх, биэс хос сиэннээх, Ариана биир уоллаах, икки сиэннээх, оттон Марианналара биир кыыстааҕыттан икки сиэннээх, үс хос сиэннээх. Сиэннэр кэнсиэр көрдөрөн, кырдьаҕастары уйадыттылар. Оттон Марианна 55 саастаах кыыһынаан Сахайааналыын сахалыы үҥкүүнү үҥкүүлээн, дьон хараҕын сымнаттылар. Киһи сөҕүөҕэ, дьүһүннэринэн наһаа майгыннаһаллар, аны тэбис-тэҥҥэ үктээн хамсаммыттарыгар, ийэтин, кыыһын киһи араарбат үлүгэрэ.
Анастасия, Марианна кыыһыныын үҥкүүлүү тахсыбыттарыгар, Максим тоҕо эрэ тэйэ хаампытын дьиибэргии көрдө. Бачча сааһыгар диэри сүрэҕин хайа эрэ муннугар илдьэ сылдьар муҥа буоллаҕа дуу? Хаһан эрэ холуочуйан баран: «Эн кэргэн тахсыбатаҕыҥ буоллар, Марианнаны кэргэн ылыахтаах этим», – диэн соһутан турардаах. Аата, аны кэлэн кырдьан, иннибит кылгаан, кэннибит уһаан олорон, бу үөрүүлээх күммүтүгэр өр кэм ыал буолан бииргэ олорбут оҕонньорбун куһаҕаҥҥа күтүрүү олоробун дуу? Кэргэним буолааччы, баччааҥҥа диэри, биэс оҕолоохпут үрдүнэн, таайыллыбат таабырын буолла буолбат дуо? Дьэ, бээ, оҕонньорум да буолларгын, кырдьар сааспытыгар, анараа дойдуну өҥөйө сытан, дьиҥ кырдьыккын кэпсээтэххинэ табыллар. Кырдьар да сааска буоллун, чахчытын быһаарыан наада.
– Настаа, туох толкуйугар түстүҥ? – Ариана өттүккэ анньар.
– Ээ, суох, туох толкуйугар түһүөхпүнүй? Марианнаны сөҕө олоробун, эдэр дьахтартан туох да итэҕэһэ суох үҥкүүлүүрүн көрөн, бэркиһии олоробун.
– Ээ, мин да бэркиһиибин. Биһиги нэһиилэ хааман бөкөөлөһөбүт, оттон кини үҥкүүлээн тэйэр.
– Дьэ, билигин ханна барабыт? Хорчуопкаҕа дуо? – Настаа ыйыталаһар. Куһаҕана диэн кэлин истибэт буолан хаалла. Наар кулгааҕын тоһуйа сылдьар. Өссө уонна оҕонньорунаан кэпсэтиэх буолар. Киһи да күлэр ээ.
– Көрбөккүн дуо, дьоммут тыа саҕатыгар остуол бөҕө тарпыттар. Онно олоро түһэн баран, сайылыкпытыгар, били, бэйэбит дьиэбитигэр, барар үһүбүт. Дьиэни-уоту өрөмүөннээбиттэр, гостиница курдук бэлэмнээбиттэр, онно хонобут, тиийэн дуоһуйа кэпсэтиэхпит, – Ариана күлэн мүчүҥнүүр. – Наһаа биэс уон биэс сыллааҕы курдук уолаттар кэлбэттэр-барбаттар ини.
– Саарбахтыы олоробун. Мин Максимым, Марианна кыыһынаан үҥкүүлүүрүн кытта, туран баран хаалла. Бэйэм да соһуйа олоробун, – Анастасия, санаата батарбакка, этэн тыынын таһаарар.
– Ээ, ол иһин уку-суку олорор эбиккин дии. Кытта кырдьыбыт доҕоруҥ Максим эйигиттэн эрэ күнэ тахсарын бары билэбит. Настябын хомоппутум диэн хараҕар уу-хаар баһыылаах олорон кэпсээччи. Марианнаҕа туох эрэ чуубустуба баар да буоллаҕына, эдэр саас быстах үөрүүтэ, мэник саас ибир тыала эрэ буоллаҕа. Оттон кыыһын көрдөҕүнэ, син аҕа хаана тардара ханна барыай? Сатахха, эн кыыскынаан, хааннара тардан, дьүһүннүүн, туттардыын-хаптардыын олус майгыннаһаллар. Оннооҕор мин булкуллабын. Хайаҕытый диэн күллэртээччибин. Эдэр дьон чэпчэкитик ылыналлар, эһиги курдук, түгэн эрэ көһүннэр, долгуйан-айманан испэттэр, – Ариана дьүөгэтин кулгааҕар сибигинэйбит курдук да кэпсээтэр, балачча улахан куолаһынан саҥарар.
– Хайыы, дьүөгэлэрим, кэпсээҥҥит ырааппыт дии, хорчуопка саҕаланан эрэр. Барыаҕыҥ, эһигини күүтэллэр, – Марианна дыгылдьыйан кэлэн, кыргыттарын санныларыттан кууһар.
– Ээ, барыаҕыҥ. Кырдьаҕас, боростуой дьон олоҕунан олорбут дьоҥҥо, хата, бэркэ чиэстэннибит. Нэһилиэк бочуоттаах олохтоохторо буоллубут. «Улууска социальнай-экономическай сайдыыга кылааттарын иһин» диэн анал аат ыллыбыт. Онтон ордук туох нааданый? Дьэ, кыргыттар, харчыгытын салгыы биэрэргитин аны бэйэҕит быһаарыныҥ, – бас-көс киһилэрэ Ариана дьүөгэлэрин кэриччи көрөр.
– Ээ, чэ, ону ыксатыма. Бэйэбит быһаарыахпыт, – Марианна бэрт эйэҕэстик күлэн ылар. – Бэрт дьахтар, аны хас сылынан көрсөрбүтүн, хата, быһаар.
– Суох, сылынан быысаһан дуогабардаах көрсүһүүбүт манан түмүктэнэр. 20, 40, 60, 75 сааспытыгар остуоруйаҕа хаалар гына көрүстүбүт, ол быыһыгар нэһилиэкпитигэр бэйэбит кыахпытынан көмөлөстүбүт. Боростуой саха дьахталларыгар онтон ордук тугу гыныахпытый? Бары таптыыр кэргэннээхпит, тапталлаах оҕолордоохпут, ахтылҕаннаах сиэннэрдээхпит, хос сиэннэрдээхпит. Төрөппүттэрбитин, аймах-билэ дьоммутун сор суоллаабыт сэрии биһиги үйэбитигэр буолбата. Онон биһиги дьоллоох кэмҥэ олорон аастыбыт. Дьылҕа Хаан иннибитигэр хас сылы ууран турарын айбыт Таҥара бэйэтэ билэн турдаҕа, – Ариана араатардыы оҥостон этэр-тыынар санаалааҕын дьүөгэлэрэ өттүккэ анньыалаан тохтоттулар.
– Араатардаабакка да быһаарыаҕыҥ. Сорук-сыал туруоруннахпытына, үйэбит уһуо этэ буоллаҕа. 25 сыл диэтэхпитинэ, оруобуна 100 сааспытыгар тиийиэ этибит, – Анастасия күлэн мычылыйар.
– Кырдьык, оннук эбит, – Марианна ытыһын ытыһыгар охсон «тэс» гыннараат, аҥаар атаҕар эргийэн ылар.
– Бу кытта кырдьыбыппыт үҥкүүһүт буолан кырдьыбат, эдэр көрүҥнээх. Оо, бэрт да буолуо эбит да, 100 саас – ыарахан, кутталлаах саас. Сүрэх баҕарыа да, сүһүөх кыайыа суоҕа турдаҕа. Кэммит-кэрдиибит кэлиэ буоллаҕа, – Ариана Марианнаны санныттан имэрийэн ылар. Анастасия дьүөгэлэрин тыйыс баҕайытык көрөн кэбиһэр. Ити кэмҥэ бииргэ үөрэнэн оскуоланы бүтэрбит үөлээннээхтэрэ, күлэн-салан, тиийэн кэллилэр.
– Хайа, бүгүҥҥү күн дьоруойдара манна саһан олороҕут дуу? Хорчуопкаҕа барыаҕыҥ. Онно биһиги сылга биирдэ биирдиибит сүүстүү тыһыынчаны биэрбэтэрбит да эмиэ биэрэрдээхпит ээ, – кылаастарын ыстаарыстата, кыараҕастык быһыччы көрбүт, билигин да сэнэх көрүҥнээх Анна Семеновна, кырааскаламмыт кыһыл кылгас куудара баттаҕын имэринэ-имэринэ, саҥарбытынан барар.
– Ээ, кырдьык даҕаны, ону биһиги эмиэ кулгаахпыт уһугунан истибиппит ээ. Эбиитин матырыйаал булууга кыттыгастаах курдук сананабыт, – дьахталлар туран, хоннохторуттан ылсан, остуол тардыллыбыт сирин диэки бардылар.
«Т» буукуба курдук тардыллыбыт остуолга хотойорунан ас ууруллубут. Кырдьаҕастары барыларын бииргэ бочуоттаах миэстэҕэ олортулар. Нэһилиэк баһылыга Максим Максимович, уйгулаах ыһыаҕынан эҕэрдэлээн баран, 57 сыллааҕыта оскуоланы бүтэрбит кылаас ыстаарыстатыгар Анна Семеновнаҕа тылы биэрдэ.
– Убаастабыллаах нэһилиэкпит олохтоохторо, ыалдьыттара, уйгу-быйаҥ ыһыаҕынан эҕэрдэлээн туран, биһиги, үөрэммит оскуолабыт бастакы выпустара, бүгүҥҥү дьоро күҥҥэ элбэхтик ааттаммыт дьүөгэлэрбит Ариана, Анастасия, Марианна биир үөлээннээхтэрэ, ытыспытын соттон мээнэ олорботубут, эмиэ үлэлээтибит. Ол курдук, историкпыт, үөлээннээхпит Дайаана Николаевна салалтатынан нэһилиэкпит олоҕун устуоруйатын суруйан, халыҥ тастаах, 675 страницалаах, 1000 хаартыскалаах, глянцевай илиистээх, 1000 тиражтаах кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыппытын, нэһилиэкпит баһылыгар Максим Максимовичка туттарарбытын көҥүллээҥ. Кинигэ тахсыытыгар бүгүҥҥү күннээхпит дьоруойдара эмиэ кыттыспыттара, – диэн этиитин түмүктүүрүн кытта, ытыс тыаһа өрө хабылла түстэ.
– Оттон үөрүүлээх чааска тоҕо туттарбатаххытый? Дьон барыта истиэ этэ буоллаҕа, – Максим Максимович санаатын этэр.
– Истиэхтэрэ. Бэчээтэ тардыллан, сибилигин тиийэн кэллэ, – Анна Семеновна судургутук эппиэттиир. Дьон сэргэхсийэн, күө-дьаа буола түһэллэр. «Нэһилиэнньэҕэ атыыланар ини», – диэн ыйытыы элбээтэ.
– Дьэ, ону нэһилиэк дьаһалтата бэйэтэ билэр, биһиги биэрэрбитин биэрдибит. Бэйэбитигэр биирдиини ыллыбыт, – Анна Семеновна эппиэтэ бэлэм.
– Оччоҕо, иннибит кылгаабыт, кэннибит уһаабыт аарыма кырдьаҕастар да аатырдарбыт, аны биэс сыл буола-буола көрсүөҕүҥ. Турциянан, Кытайынан да буолбатар, Сахабыт сирин сэдэх сирдэринэн, Өлүөнэ остуолбаларынан эҥин барыаҕыҥ. Бу сырыыга биэс сылынан буоллаҕына, кылааһынан көрсүөҕүҥ, оччоҕо иннибитигэр сыал-сорук туруорунан кырдьыыбытын бытаардыахпыт, ыалдьарбытын ааҕыа суох этибит. Хайдаҕый? – Ариана бииргэ үөрэммит үөлээннээхтэрин кэриччи көрүтэлиир.
– Сөп, сөп! – оскуоланы бииргэ бүтэрбит үөлээннээхтэр сүһүөхтэригэр туран ытыстарын таһыннылар.
Максим Максимович, нэһилиэк баһылыга, уоттаах-тө- лөннөөх түмүктүүр тылы эттэ:
– Убаастабыллаах биир дойдулаахтарым, тыыл бэтэрээннэрэ! Быйыл биһиги Улуу Кыайыы 75 сылын ыам ыйыгар дьоһуннук бэлиэтээбиппит. Анал бырагыраама оҥоһуллан, элбэх тэрээһиннэргэ нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттыбытыттан астынарбытын биллэрэбит. Улуу Кыайыы ыарахан сыранан, үгүс толугунан ситиһиллибитэ. Тииһигэр тиийэ сэбилэммит күүстээх өстөөҕү, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус бары омуктара биир киһи курдук турунан кыайбыттара. Саха сирэ Кыайыы туһугар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Саха сирин чоҥолох алаастарыттан, көмүстээх бириискэлэриттэн ыҥырыллан тиийбит буойуннар Москубаттан Берлиҥҥэ тиийбиттэрэ, илиҥҥи боруоҥҥа кыргыспыттара, тыылга оҕо-дьахтар сутууру-хоргуйары, сылайары-сындалыйары аахсыбакка үлэлээбиттэрэ. Бүгүҥҥү дьоллоох олох туһугар тыыннарын толук уурбут буойуннар, бу күҥҥэ тиийбэтэх бэтэрээннэр сырдык ааттарын үйэтитии, билигин баар ытык кырдьаҕастары чиэстээһин – биһиги ытык иэспит. Кыайыы күнүн бэлиэтээһин ордук эдэр ыччакка, кинилэр Ийэ дойдуларын туһугар бэриниилээх патриот дьон буола улааталларыгар наадалаах. Онон бу Улуу Кыайыы күнүн суолтата өлбөөдүйбэт, сылтан сыл күүһүрэн иһэр. Махтал бастыҥа, тыл үтүөтэ бэтэрээннэргэ буолуохтун! – Максим Максимович этиитин ыһыах ыалдьыттара, олохтоохтор дохсун ытыс тыаһынан күндүлээн, биһирииллэрин биллэрдилэр. Анастасия Николаевна уолун астыммыттыы көрөн олордо. Нэһилиэк кырдьаҕастарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Хабырыллайабыс тыыл бэтэрээннэригэр уонна сэрии оҕолоругар үбүлүөйүнэй мэтээллэри туттартаан, кырдьаҕастар долгуйа үөрдүлэр. Ол иһигэр Ариана, Анастасия, Марианна эмиэ, үбүлүөйүнэй мэтээллэри тутан, үөрдүлэр-көттүлэр.
Күрэхтэһии саҕаланан, ыһыы-хаһыы бөҕө буолла. Күрэстэһээччилэр хапсаҕайдаһан хачыгыратар, мас тардыһан чиччигинэһэр тыастара паарканы ылан кэбистэ. Саастаах дьон илии-илиилэриттэн ылсан, оһуохайдаан тэйдилэр. Айылҕаттан дэгэрэҥ куоластаах Ариана төрөөбүт Сахатын сирин кэрэтин, күөҕүнэн симэммит тулалыыр айылҕатын хомоҕойдук хоһуйан этэн-тыынан барбытыгар, дьон дьонтон тардыһан киирэн, улахан түһүлгэни оҥордулар. Бары да бүгүҥҥү ыһыахтан сүргэлэрэ көтөҕүллэн, саха норуотун оонньуулара көрү-нары көҕүлүттэн тутта, кырдьаҕастар ыллыах-туойуох баҕалара уһугунна. Ити кэмҥэ 57 сыллааҕыта оскуоланы бүтэрбит кырдьаҕастары икки иномаркаҕа олордон, ахтылҕаннаах сайылыктарыгар сыыйылыннарбыттарын, ыһыах дьоно ис-истэриттэн үөрэн, батыһа көрөн хааллылар.
Айылҕа барахсан силигилээн, күн чэмэлийэ тыган, чыычаахтар чыбыгыраһар ырыалара сири-дойдуну ылан кэбистэ.

Саҥа кэм – саҥа кыах

I
Тохсунньу ый тоһуттар тымныыта. Ыыс-тумарык быыһыгар бөһүөлэк дьиэлэрин түннүктэрин уоттара эрэ кылахачыһаллар. Көмнөҕү бүрүммүт тииттэр мутуктарын булгу тоҥор тыастара тымныыны эбии сэтэрдэн биэрэр курдук.
Альбина Андреевна хотонуттан киирэн, умывальникка хаһаайыстыбаннай мыыланан илиитин күүгэннириэр диэри ыбылы аалан, балачча уһуннук суунна. Сарсыардааҥҥы ыам бүттэ. Төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ сүөһүлээхтэр. Онтон уона ыанар ынах. Баччааҥҥа диэри ыатар буолан абыраатылар. Сиэннэрэ да абыраннылар. Альбина Андреевна кылбаа маҥан сирэйин сотторунан ньылбы соттоот, бытархай ойуулаах сырдык күөх сатыын халаатын кэтэн, саалаҕа турар трельяж сиэркилэ иннигэр кытарымтыйан көстөр кылгас баттаҕын массажнай тарааҕынан өрө-таҥнары, төбөтүн массаастыыр курдук күүскэ соҕустук тардыалаан, тараанан ылла. Аныгы сайдыылаах үйэ дьахтарын быһыытынан, «Самсунг» төлөпүөнүн ылан, бассаабын көрдө уонна аһыырга бэлэмнэнэн остуолун тардан барда. Сарсыарда аайы кэргэнниилэр нэһиилэ ыстакааннарыгар ыраас ууну кылыгыраччы куттан ыймахтаат, тиэтэйэ-саарайа хотонноругар тахсаллар. Үлэлэрин бүтэрэн баран, күннээҕи сонуннарын кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдииллэрин сөбүлүүллэр.
Дьахтар бэйэ оҥоһуута килиэби кырбыырын быыһыгар: «Бэкээринэлэрбит кэлин олох килиэптэрэ табыллыбат буолла. Мастарын кэмчилээн сүгүн оттубакка, дьиэлэрэ тымныы буолан, тиэстэлэрэ олох тахсыбат дуу, биитэр бурдуктара куһаҕан дуу? Хайдаҕа эбитэ буолла? Куруутун кирпииччэ курдук килиэби таһаараллар», – дии санаан ылла.
Ити кэмҥэ аан тэлэччи аһыллан, дьиэҕэ тымныы салгын туман курдук кутулунна. Дьиэлээх киһи Бүөтүр, кырыаны бүрүнэн, тоҥон-хатан, мас көтөҕүүлээх чуучугураан киирэн кэллэ.
– Ыччуу-ычча! Халлааммыт сүрдэммит. Хаһан тымныы бастакы муоһа тостон абырыыр? – Бүөтүр оһоҕор мас эбэ-эбэ сөҥ куолаһынан саҥарар.
– Бүгүн тохсунньу 30 күнэ. Сарсыҥҥыттан дьыл оҕуһун муоһун кылаана сыппыыр. Бу ый бүттэ да, сылыйарга барааччы. Оскуола оҕолоро үөрэммэттэр, 45 кыраадыс тымныы диэн олохтоох араадьыйаҕа эттилэр. Ол иһин Кириисэни туруорбатым, – Альбина, кэпсиирин быыһыгар холодильниктан сүөгэйи, моонньоҕон барыанньатын, ыһаарыламмыт собону, бэҕэһээ киэһээҥҥи күөстэн орпут уҥуохтаах эти таһааран остуолга уурталыыр. Дьиэлээхтэр сахалыы төгүрүк остуолларыгар утарыта олорон, үлэ дьонун быһыытынан имири-хомуру аһаабытынан бардылар.
– Ынахтарбыт быйыл хойутаатылар. Баччааҥҥа диэри төрүөх суох, – дьахтар муҥатыйар.
– Ээ, чэ, билиҥҥиттэн төрөөтөхтөрүнэ, сиргэ соһуллар буоллаҕыҥ. Муус устар ый саҥатыттан да төрөөтөхтөрүнэ сөп буолар ини. Син биир үүтү хойутуу тутуохтара. Хаһан эрдэ туппуттарын, – дьиэлээх хаһаайын халыҥнык сыбаммыт сүөгэйдээх килиэби сиэн мотуйар.
– Оннугун оннук да, эрдэ төрөөтөхтөрүнэ туох куһаҕаннаах буолуой? Арыы собуота туппатаҕын иһин, үүт, сүөгэй атыылаһааччылар элбэхтэр. Син күннээҕи кыһалҕаны быһаарар. Уонна оттон үүтү, сүөгэйи, суораты күнү быһа соһо сылдьан сиириҥ куһаҕан дуо? – Альбина кэргэнин диэки ыйытардыы көрөр.
– Бэрт бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри ыыргын тохтотон, сорох ынахтаргын сынньатыа эбиккин. Ынах сылга уон ый ыаныахтаах. Бэйэҥ да кыһыннары-сайыннары, биир күн өрөөбөккө ынах ыыртан сынньана түһүө эбиккин. Чэ, мин Уйбааннаахха бардым. Оппут бүтэн эрэр. Сарсын от тиэйтэриэм уонна хонтуораҕа сылдьан тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһин Ньургуну көрсөн, биисинэс-былааммын билсиэм. Граҥҥа кыттар бааһынай хаһаайыстыбалар биисинэс-былааннарын көрөр улуустааҕы хамыыһыйа хаһан үлэлиирин ыйыталаһыам. Аны, билбэккэ, куоттаран кэбиһиэхпит, – Бүөтүр симии курдук улахан төрөлкөй киһи, кыбыппыт курдук кыараҕас хараҕын эбии симириктии туттан, сонуннары кэпсии турар «Самсунг» тэлэбиисэрин кыҥастаһар.
– Ээ, оннук, оннук. Ыйыталас. Баҕар биһиги да граҥҥа тиксиэхпит. Боруобалаан көрүөххэ буоллаҕа. Ынах сүөһүбүт төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ, биир үөр сылгылаахпыт. Сайынын оҕуруот бөҕө ыһан, интэринээти, дьыссааты хортуоппуйунан, хаппыыстанан хааччыйарбыт сымыйа буолбатах, – дьахтар сэргэхсийэ түһэр.
– Чэ, бээ, мээнэни саҥарыма. Улахан бааһынай хаһаайыстыбалары өйүүллэрэ буолуо. Биһиги ынах сүөһүнү элбэтиигэ, үүтү дэлэтиигэ үлэлиир биир хайысхалаах «Саҕалааччы пиэрмэр» диэн бырагыраамаҕа киирсиэхтээхпит. Ону эн олох өйдөөбөккүн. Сылгыга, оҕуруот аһыгар үлэлиир бырагыраама эмиэ баар эрээри, биһиги ала-чуо үүккэ киирсэбит. Биэрэллэрэ буоллар, тиэхиньикэ ылыам этэ. Окко-маска төһөлөөх абыраныа этибитий? – Бүөтүр халыҥ кыһыҥҥы афганскай сонун, маанымсыйдаҕына кэтэр нуорка бэргэһэтин кэтэн, тыс унтуутун анньынан, тахсан барар.
Альбина иһитин хомуйар кэмигэр араас иирбэ-таарба санаалар төбөтүгэр киирэн истилэр. Дьон тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга балтараа мөлүйүөннээх грант ылан абыраннылар быһыылаах. Биһиги да ыллахпытына тугуй? Син судаарыстыбаҕа ас-үөл бырагырааматын толорууга үлэлэһэн кэллилэр. Инникитин да үлэлиир былааннаахтар. Оннооҕор сүөһүтэ суох куорат дьоно, нэһилиэнньэттэн сүөһү атыылаһыахпыт диэн ааттаан, улахан хотон туттуохпут диэн ылаллар. Ол төһө олоххо киирэрэ эбитэ буолла? Тымтыктанан көрбүт суох. Биһиги син отуттан тахса сүөһү киирэр улахан хотонноохпут. Кэлин кэҥэттиэхпитин сөп. Оттуурга тиэхиньикэ суоҕа моһуоктуур. «МТЗ-82» тыраахтардаахпыт, пресс подборщиктаахпыт буоллар, көҥүл оттуо-мастыа этибит.
Ити кэмҥэ тас ыаллара Ааныс, кыра, хатыҥыр дьахтар, чуочаһыйан киирэн кэллэ. Кырабын дэммэт, айбыт айыылара саҥаран баран кэлээр диэбит бэйэлээхтэрэ, баттанным дии санаатаҕына, кими да иннигэр түһэрбэттии саҥарар-иҥэрэр идэлээх.
– Хайа, Альбина, дорообо. Тугу кэпсээтиҥ? Ити Бүөтүрүҥ күтүөт оҕолуу ханна киэргэнэн-симэнэн барда? Дорооболоһон көрбүппэр, саҥабын истиэхтээҕэр бэйэбин да көрбөккө, хонтуора диэки туос бөтөрөҥүнэн түстэ. Ыксаабыта диэн сүр.
– Ээ, Ааныс, дорообо. Ол Бүөтүр хонтуораҕа, дьон сылдьар сиригэр, куруутун таҥнар таҥаһын кэтэн барда. Аата, ону бүгүн булан көрдөххүн, – тас ыала дьахтар хараахтарын билэрэ бэрт буолан, дьиэлээх дьахтар саҥатын сымната соҕус саҥарар.– Бөһүөлэккэ туох сонун-нуомас баарын иһиттиҥ?
– Соһо сылдьар сонун, кэһэ сылдьар кэпсээн кэмчи киһитэбин. Арай тыа дьонугар балтараа мөлүйүөнтэн уон мөлүйүөҥҥэ диэри көмө харчы бэриллэр үһү диэн таһынааҕы ыалбыт Байбал өрө мөхсүү бөҕөтө. Ол киһиэхэ барытыгар биэрэр буолбуттара дуу? Уончаны кыайбат сүөһүлээх дьоҥҥо биэрэр буоллахтарына, миэхэ биэриэхтэрин эмиэ сөп буолбатах дуо? Иккиэн биэнсийэлээхтэр, бүддьүөт тэрилтэҕэ эмиэ үлэлииллэр. Харчы бөҕөнү хотороллор. Табыллыбыт дьон анаан табыллаллар. Биһиэхэ үлэ көстүө суох быһыылаах этэ. Ол бырагыраамаларын ким барыта суруйар дииллэр. Мин кыыспар Олесябар суруйтардахпына, Байбаллаах Марыына саҕа суруйар ини, – Ааныс кэпсиирин омунугар биир кэм түһэҕин охсуна олордо.
– Ааныс, ол бырагыраамаларын эн биһиги хайа үөрэхпитинэн суруйуохпутуй? Хата, ол Марыына, буҕаалтыр үөрэхтээх дьахтар, суруйуо. Биһиги буолбатах. Уонна бырагыраама буолбатах, биисинэс-былаан дэнэр. Тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх, урукку өттүгэр бааһынай хаһаайыстыба буолбатах уонна улуус баһылыгыттан өйөбүллээх буоллаххына, биисинэс-былаан суруйан көмүскээтэххинэ, кыттар үһүгүн.
– Ии, ол иһин оннук буолуохтаах этэ. Хайаан да күрүөлээх-хаһаалаах буоллаҕа. Сөп ээ. Чыып-чаап диэбит барыта кыттыа турдаҕа. Ол Байбал аҕатын кытта бииргэ төрөөбүт дьахтар уола – улууспут баһылыга бэйэтэ бэйэтинэн. Байбал баһылык бырааттаах буолан түөһүн тоҥсуммут бэйэтэ. Чэ, бүппүппүт. Эн Бүөтүрүҥ таах сибиэ хонтуораҕа сүүрбүт, кураанаҕы кууһара чуолкай, һэ-һэ… – Ааныс бэлэһинэн күлэр.
– Ааныс, ону-маны сэрэйэн көрө-көрө, ууну-хаары таһыйаргын тохтот эрэ. Хантан булан Бүөтүрү эмиэ онно-манна сыбыы оҕустуҥ, – Альбина ыалдьытын саба саҥарар.
– Бардыым, бардым. Бары-барыта кистэлэҥ буолан. Быйыл күһүҥҥүттэн быһа бөһүөлэккэ ким граҥҥа кыттарын кэпсэлэ дии. Онно эһигини эмиэ ааттыыр этилэр. Туох эрэ тыас баар буолан кэпсииллэр ини. Истэр кулгаахтаах буолан иһиттэҕим дии. Сэтинньи ыйга граҥҥа киирсээри бааһынай хаһаайыстыба буолбуттар диэн кэпсээн эмиэ баарга дылыта. Аата, уоран ыларга дылы буоллаҕай. Кыттыҥ ээ, кыттыҥ. Уйбаныаптар үйэлэрин-саастарын тухары тыа хаһаайыстыбатыгар олохторун анаабыт дьон. Аҕалара Бүөтүр «Ленин» уордьаннаах сылгыһыт этэ. Эн, куорат кыыһа, баҕар, оччотооҕу «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» бачыым долгунугар олорсон, Степан Ефремов «Куорат кыыһа» дырааматыгар сурулларын курдук, тыаҕа кэлэн Бүөтүргэ кэргэн тахсан, олохсуйбут буолуоххун сөп, – Ааныс ылардаах баҕайытык дьиэс-куос туттан, ааны күүскэ сабан, тахсан барар.
«Айыкка, Ааныспыт даҕаны киирэн-тахсан түһэн, барытын кини билбит-көрбүт буолан иһэр. Кыттар буоллахтарына, оттон баҕалаахтар бары да кыттан көрдүннэр. Биһиги кыттарбыт дьиҥинэн өссө биллибэт. Ирдэбиллэрэ элбэҕэ бэрт. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэригэр маннык улахан көмө баарын, хата, саҥа удумаҕалатан билэн эрэбин. Бэйэбит ситэ өйдөөбөт эбиппит. Биэрбит харчыларын төттөрү өҕүтэн ылаллар дии саныырым. Онтум төттөрү бэриллибэт эбит. Кылаабынайа, сыалыгар сөпкө туһанан, ылыммыт биисинэс-былааны толорууга үлэлэһиэхтээххин. Ол хаһаайыстыбаттан бэйэтиттэн тутулуктаах буоллаҕа», – диэн саныы-саныы Альбина биэдэрэлээх ууну, швабраны ылан, муостатын имири-хомуру соппутунан барар.
Хостон кыра уоллара, ахсыска үөрэнэр Кириисэ тыыллаҥнаан тахсан, дьааһыйбахтаан ылар.
– Ийээ, хата, халлааммыт тымныйан, бүгүн үөрэх буолбата дуо? Дьэ, бэрт. Көмпүүтэрдиэм да көмпүүтэрдиэм буоллаҕа. Балачча уһуннук тымныйа түһэрэ буоллар бэрт да буолуо этэ.
– Оо, кэм биһиги буолуохпут, тылым диэн тыллаһа турдаххын. Үөрэҕэ суох киһи хараҕа суох кэриэтэ буоларын хаһан өйдүүр киһигиний? Биһиги курдук үөрэҕэ суох буолаары гынаҕын дуо? – ийэ уолун кэлэйбиттии көрөр. – Үөрэхтэннэххинэ киһи-хара буолуоҥ ээ.
– Чепуха, хайдах эмэ гынан учууталлар харахтарыгар наһаа быраҕыллыбакка ортотук сырыттахха, оскуоланы бүтэрэр буоллаҕыҥ. Үөрэнэрим син биир сүүрүгү утары эрдинэр кэриэтэ, – Кириисэ киһиргээн киэҥ, быччайбыт харахтарынан араастаан килээр-мэлээр көрөр.
– Чэ, чэ, бүт. Эмиэ Уйбаныаба киирдэ. Киһиргээн хааһайданан аҕай эрэр. Аһыы охсоот, хотоҥҥор тахсан, сааҕы таһааран балбаахтаа, – ийэтэ уолун соруйар.
– Ээ, чэ, бээ, саах да буоллар тохтуу түстүн. Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Аһыы түһэн баран тахсыам ээ, – уол мээнэ саҥарарын тохтоппот.
Аҕалара мааҕын дьиэттэн тахсарыгар өрөйбүтэ-чөрөйбүтэ мэлийэн, арбы-сарбы көрүҥнэнэн киирэн кэлэр.
– Хайа, бу уол саҥа турда дуо? Сааххын дьаһай эрэ. Ыл, эмээхсин, чэйдэ кут эрэ, – Бүөтүр олоппоһун хаачыгыратан ыардык олорор.
– Хонтуораҕа туох сонун? – Альбина бэйэтигэр эмиэ чэй куттан, оҕонньорун утары олорор.
– Биһиги нэһилиэктэн бэйэтэ үс киһи кыттар эбит.
– Бэй, ол кимнээх? – дьахтар соһуйа истэр.
– Байбал Никииппэрэбис уонна саҥа сүөһү ииттэ сатыыр Данил уол.
– Эс, ол кинилэр сүөһүлэрэ-астара биһигиттэн быдан аҕыйах буоллаҕа. Кэм сүөһүлээх, сылгылаах дьон тэринэллэр ини.
– Биисинэс-былаантан тутулуктаах быһыылаах. Счек- кар кырата 150 тыһыынча солкуобай харчылаах буолуохтааххын. Биһиэхэ счетпутугар төһө харчылаахпытый?
– Ээ, кыра, кыра. Эн биэнсийэҕин ылбатахпыт хас ый буолла? Сбербаантан сарсын ыйытан көрүөм, – Альбина сүөм түһэр.
– Оччоҕо Байбаллаах ылар буоллахтара, – Кириисэ сөрү-сөпкө эппит курдук дьонун сирэйдэрин хардары-таары көрөр. – Ийээ, ол граҥҥа кытыннаххытына, төһө харчыны биэрэллэрий?
– Чэ, ол эйиэхэ туохха наадалааҕый? Барытыгар орооһон иһэр. Бэрт киһи тахсан оҕолорго кэпсээ, – ийэтэ уолун дьарыйардыы көрөр.
– Оннук акаары үһүбүн дуо? Харчы биэрэллэрэ буоллар, «Беларус» уонна пресс подборщик ылан, окко таах сылдьыа этибит. Биһиэхэ эрэ суох. Дьон бары икки нэдиэлэнэн оттоон бүтэллэр. Биһиги буоллаҕына, хаар түһүөр диэри оттуубут. Ол иһин убайым Толя: «Сынньаммакка эрэ үөрэнэ барабын», – диэн кыыһырар. Уоллара тохтоло суох саҥарарын ийэлээх аҕата сонньуйа көрөн олороллор.
– Үлэлээбэккэ, быар куустан олороору гынаҕын дуо? Дьол үлэҕэ баар. Ол тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга биэрэр грант харчыларын ылан, мээнэ матайдыыр курдук саныы олороҕун быһыылаах. «Аҕыйаҕы саҥар, элбэҕи оҥор» диэн өс хоһооно оруобуна эйиэхэ сөп түбэһэр. Барыта счетунан отчуоттаныллан иһиэхтээх. Судаарыстыба босхо биэрбэт, уон төгүл күүскэ үлэлээн, эҥкилэ суох бааһынай хаһаайыстыба тэриниэхтээхпит. Сүөһү ахсаанын элбэтиэхтээхпит, биэс сыл иһигэр үс үлэ миэстэтин таһаарыахпытын наада. Онон иннибитигэр элбэх үлэ күүтэр, – аҕата уолун үөрэтэрдии саҥарар.
– Чэ, бүтүҥ. Сүөһү уулатар кэм буолла. Хотоммутугар тахсыаҕыҥ, – ийэлэрэ дьаһайар.
Үһүөн сып-сап хомунан, биэдэрэ таҥкынатан, тахсан бараллар.

II
Нэһилиэк баһылыгын кэбиниэтэ. Истиэнэни кыйа олоппостор кэчигирээбиттэр. «Т» буукуба курдук балтыһахтыы ууруллубут остуолга уонча нэһилиэк актыыба дьон олорор. Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ политикатын министиэристибэтэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытар граныгар нэһилиэктэн ханнык бааһынай хаһаайыстыба кыттыахтааҕын дьүүллэһэн, сылайа быһыытыйдылар. Баһылыктара Иван Еремеевич кыйахаммыт көрүҥнээх. Бэйэтэ маҥан киһи, сирэйэ үллэ кытарбыт. Хаалтыһын аллара түһэрэн, көстүүмүн нэлэркэйдэнэн олорор.
– Байбал Никииппэрэбис хотонугар төбөтүнэн алта сүөһүлээх. Уонна хайдах киирсиэй? Мин санаабар Уйбаныаптар ордуктар этэ. Төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ ынах сүөһүлээхтэр, ону таһынан биир үөр сылгылаахтар. Сыл ахсын уон үс туонна үүтү туттараллар. Оттон Мэкээлискэ уола Данил Бөтүрүөп куораттан саҥа тахсан үлэлээн эрэр. Сүөһүтэ суох, дьонун эрэ киэнэ аҕыйах баар. Базата суох. Аҕата туппут былыргы үйэтээҕи хотонугар тураллар. Икки-үс сыл үлэлээн баран киирсиэн сөп, – Иван Семенович, кырдьаҕастар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, аргыый наллаан саҥарар. Сирэйин хас биирдии мырчыстаҕастара лаампа уотугар эбии дириҥээн көстөллөр.
– Ээ, бу да киһи, былыргылыы бөлүһүөктээмэ эрэ. Эдэр киһини өйүөххэ буоллаҕа. Данил үлэһит, чөл олохтоох уол. Грант ыллаҕына, сүөһү эбии атыылаһыа буоллаҕа. Ол иһин киирсэр. Сүөһүтэ, базата суох диэн үлэлиир баҕалаах эдэр киһини самнары баттыыр сүрэ бэрт буолаарай? Бу грант икки бырагыраамалаах: «Саҕалааччы пиэрмэр» уонна «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн. «Саҕалааччы пиэрмэр» бырагыраамаҕа тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх куорат дьоно, сааһыттан тутулуга суох, кыттар диэн суруллан турар. Эдэр ыччат, ханна да тэлэһийбэккэ, төрөөбүт дойдуларыгар олохсуйан, ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьыахтаахтар. Мин саныахпар, бу грант сүрүн сыала тыа сиригэр ыччаттары олохсутуу буолар, – Ким Николаевич, сир тойоно, иннин биэрбэттии ойон тура-тура, омуннаахтык илиитинэн далбаатанан ылар.
– Чэ, түмүктүөҕүҥ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас грант бэриллэрэ биллибэт. Онно биһиги нэһилиэктэн үс хаһаайыстыба кыттар. Үһүөннэригэр биэрбэттэрэ чуолкай. Табыллыбатахтарына, хайалара да тиксимиэн сөп. Онон бука бары биир киһиэхэ санаабыт түмүллүөхтээх. Бэйэбит нэһилиэкпит иһигэр дьаһалта үлэһиттэрэ, тус-туспа санаалаах уон аҥыы сылдьар буоллахпытына, кураанаҕы кууһарбыт чуолкай. Онон мин санаабар, Байбал Никииппэрэбис киирсэрэ сөп. Бастакытынан, удьуордаан туран ынах сүөһүнү иитэр аймах. Иккиһинэн, биисинэс-былаанын иһиттигит дии, барыларыттан ордук. Үсүһүнэн, бэйэтин эрэ сүөһүлэринэн муҥурданар санаата суох. Улахан биир кэлим хотон туттан, нэһилиэнньэттэн ынах сүөһү ылан иитэн биэрэр баҕалаах. Үчүгэй буолбатах дуо? Көрдөрө биэрэр дьон да, мин саныахпар, улаханнык ночоотуруо суох курдуктар. Ол курдук, хаһаайыстыбаттан кыһыҥҥы өттүгэр төһөнү биэрэллэринэн ыанар ынаҕы ылар. Ыыр кэмигэр, ыанар ынах биир ыйга төһө киилэ үүт биэрбититтэн көрөн, биэс бырыһыанын хамнаска ылар, уоннааҕытын хаһаайыҥҥа биэрэр. Биллэн турар, хаһаайыннар бэйэлэрэ отторун оттууллар, тиэйэн биэрэллэр. Бааһынай хаһаайыстыба барыһа диэн: төрөөтөхтөрүнэ, хас ынаҕы биэрбиккиттэн көрөн, аҥаарын бэйэтигэр ылар. Холобур, түөрт ньирэйтэн иккитин бэйэтигэр хаалларар. Олус бэркэ толкуйдаммыт. Ким да баттаммат, – Иван Еремеевич, бас-көс киһи быһыытынан, бэйэтин санаатын соҥнуурдуу дьиппиэнник туттан, кытаанах куолаһынан кэпсиир.
– Төрдүһүнэн, улуус баһылыгын убайа, бэсиһинэн, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр аймахтаах диэ, – Ким Николаевич кэм да тарбаһан хаалар.
– Ким Николаевич, наһаа барыма эрэ. Чэ, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ Ньургун Александрович, үһүөннэрин кытта үлэлэспит киһи быһыытынан, түргэн соҕустук түмүктээн эт эрэ, – баһылык сөбүлээбэтэҕэ сирэйигэр-хараҕар көстөр.
– Нэһилиэктэн үс киһи кыттара, биллэн турар, үчүгэй. Үһүөн баҕалаахтар. Ол эрээри, Иван Еремеевич эппитин курдук, улууска биир хаһаайыстыбаны мэктиэлиэхтээхпит. Улуус хамыыһыйата үс киһини киллэрдэхпитинэ, олох сөбүлүө суоҕа. Үлэлэспэтэххит диэхтэрэ. Сүнньүнэн, биһиги нэһилиэк сүөһүтүн ахсаана сыллата аччаан иһэр. 2015 сыллаахха 815 буоллаҕына, быйыл 2016 сылга төбөтүнэн 785 сүөһүлээхпит. Ол иһиттэн ынаҕа былырыын 270, быйыл 249. Онон сүөһүгэ үлэлэһиэхпитин наада. Грант икки бырагыраамата иккиэн ынах сүөһү ахсаанын элбэтиигэ уонна үүт бородууксуйатын дэлэтиигэ үлэлииллэр. Бааһынай хаһаайыстыба, ала-чуо үүккэ үлэлэһэр эрэ буоллаҕына, үс мөлүйүөҥҥэ тиийэ ылыан сөп. Ол курдук, хотон туттуон, сүөһү, тиэхиньикэ атыылаһыан сөп. Байбал Никииппэрэбис иккис бырагыраамаҕа киирсиэн баҕарар. Үүккэ үлэлэһэбин диир эрээри, ынаҕын ахсаана үс эрэ. Этэргэ дылы, ыанар ынаҕа саатар уонча буолуон наада. Граҥҥа кыттыан баҕалаахтар икки эрэ сыл киирсэллэр. Быйыл аккаас ыллаҕына, эһиил бүтэһигин кыттар. Онон арыый бэлэмнээх кыттара ордук. «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн бырагыраамаҕа эһиилгиттэн кииристэҕинэ, сүүйтэрэрэ суох, – Ньургун Александрович, үгэһинэн кими да өһүргэппэтэрбин диэбиттии, толкуйдаан көрө-көрө наҕыллык саҥарар. Үрдүк уҥуохтаах уол кыаһаан сирэйигэр мичээр толбоно оонньуур.
– Ээ, чэ, этэн ис. Онон-манан эргитимэ, – землеустроитель быһа түһэр.
– Үлэлиэ диэбит хаһаайыстыбаны таһаарыаҕыҥ. Табаарыс, доҕор, аймах диэн суох буолуохтаах, – Иван Семенович бэйэтин санаатын тиэрдэр.
– Бу граҥҥа Уйбаныаптар кыттыахтарын сөп. Сопхуос эстибитин кэннэ кинилэр эрэ сүөһүлэрин баччааҥҥа диэри аччаппакка, этэҥҥэ иитэн туруораллар. Урукку сопхуос сайылыгын кинилэр эрэ сөргүтэн, сыл ахсын тахсаллар. Сайыҥҥы кэмҥэ үүттэрин сүөгэйинэн туттарар буолан, биллэн турар, ночоотурдаллар да, сыллата уон үс туонна үүтү туттараллар. Тиэхиньикэлэрэ суох буолан сайыны быһа оттуулларын көрө-билэ сылдьабыт. Грант ыллахтарына, ынахтарын боруодатын тупсарыыга, буоһатыыга, ахсаанын элбэтиигэ үлэлэһэр баҕалаахтар. Оттон Данилы кытта эһиил үлэлэһиэхпит, инникитин тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныан баҕарар буоллаҕына, сүөһүтүн ахсаанын элбэтиигэ эбэтэр сири оҥорууга үлэлэһиэн сөп. Онон мин санаам Уйбаныап Бүөтүргэ тохтуур, – Ньургун Александрович этиитин чиҥ-чаҥ соҕустук түмүктүүр.
– Һэ, һэ… Тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ бүгүн хайаан бүтэһиктээх чиҥ этиини оҥордо. Ол эрээри бүтэһигэр ким кыайыылаах тахсара биллибэт, – Ким Николаевич бэлэһинэн күлэр. Сүүһүгэр саба түһэ сылдьар саһархай ньалака баттаҕын, сотору-сотору төбөтүн хамсатан, кэннин диэки эһэр.
– Ханныгын да иһин тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһун кэпсэтэ олорорбут быһыытынан, мин бэйэм санаабын кылгас соҕустук этиим эрэ. Тыа хаһаайыстыбата, төһө даҕаны ночооттоох салаа буолбутун иһин, өбүгэ саҕаттан саха киһитин төрүт дьарыга буоларын умнумуохха наада. Туох да диэбит иһин тыа киһитэ сүөһү, сылгы ииттэн, аҥаардас ол бородууксуйатынан дохуоттанан олорор. Билигин сүөһү, сылгы үгүс өттө чааһынай секторга түмүлүннэ. Ол үрдүнэн кэтэх хаһаайыстыбаны тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны кытта тэҥнии туппаттара олох сыыһа. Сыана көҥүл барда, оттон биир буочука уматык сыаната уон тыһыынча солкуобай буолла. Улуус үрдүнэн сүөһү уопсай ахсаана сыллата аччаан иһэр. Сүөһү ахсаанынан икки сыл субсидия биэрбиттэрэ үчүгэй этэ. Дьон сүөһү ахсаанын элбэтиигэ үлэлэһиэх быһыылааҕа. Ону тохтотон кэбистилэр. Аҥаардас грант түҥэтиинэн эрэ муҥурданыы буолла. Кыахтаах ылар, кыаҕа суох сүөһүтүн эһэр. Бааһынай хаһаайыстыбалар уоннуу мөлүйүөҥҥэ диэри ылаллар эбит эрээри, тоҕо нэһилиэнньэҕэ туһалаах кэпэрэтииптэр, дьону үлэнэн хааччыйар улахан бааһынай хаһаайыстыбалар тэриллибэттэрий? Баҕар, мин кулгааҕым бүөлэммитэ, хараҕым көрбөтө буолуо, – Иван Семенович өссө да элбэҕи этиэҕин, баһылык илиитинэн сапсыйан, тохтотон кэбиһэр.
– Бириэмэ ыраатта. Мунньахпытын түмүктүөҕүҥ. Иван Семенович, сотору улуус баһылыгын, бырабыыталыстыба отчуоттара буолуоҕа. Онно төһөнү баҕарар этээр, – Иван Еремеевич нүһэрдик туттан уһуннук тыл этэрдии оҥостон, хаалтыһын көннөрүммэхтиир, көстүүмүн аллара тардыалаамахтыыр. – Улууска киирэн үһүөн биисинэс-былааннарын көмүскээтиннэр. Хамыыһыйа быһаарыаҕа. Мин бэйэм баһылык быһыытынан хайаларыгар да санаам тохтообот эрээри, Байбал Никииппэрэбис ордук буолуо дии саныыбын. «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн бырагыраамаҕа кини бары өттүнэн барсар. Тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикуумун бүтэрбит үөрэхтээх исписэлиис. Бааһынай хаһаайыстыба буолан үлэлии сылдьар. Биисинэс-былаана үчүгэй. Хотон тутар, сүөһү атыылаһар, тиэхиньикэ булунар, счетугар харчылаах. Көрөргүт курдук, критерийгэ бары өттүнэн барсар. Сир аннынан иһиттэххэ, Уйбаныаптар уонна Бөтүрүөп Данил харчы умналаһаллар дииллэр. Ирдэбилгэ сөп түбэспэт эрээрилэр, туохха киирсэллэрий? Эһиил киирсиэхтэрин сөп. Бу бырагыраама 2017 сылга эмиэ үлэлиир. Грант ыллахтарына, Арассыыйаҕа федеральнай таһымнаах пиэрмэрдэр буолаллар. Онно ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт дьону киллэрэн, өрөспүүбүлүкэ аатын хараардыа суохтаахпыт. Ньургун Александрович, дьоҥҥун кытта өссө төгүл боччумнаахтык кэпсэтэн баран, барыллааһын көмүскээһиҥҥэ биир хаһаайыстыбаны киллэр. Буолар-буолбат суолга үс хаһаайыстыбаны соһон киллэримэ. Хата, кэпсээҥҥэ барыаҥ, – баһылык этиитин түмүктүүр.
– Онно Бүөтүр Бөтүрүөбүһү батыһыннарар туох да кыбыстыылааҕын көрбөппүн. Кини курдук тыа хаһаайыстыбатыгар уһуннук уонна үтүө суобастаахтык үлэлээбит киһи баарын билбэппин. Хата, Байбал Никииппэрэбис тыа хаһаайыстыбата үөрэхтээх диэн тупсаран этэҕин да, биир да сыл үлэлээбэтэх киһи. Наар тэрилтэлэри кэрийэ сылдьан сопхуоһунан үлэлээбитэ. Бу олох кэлин сүөһү ииттэн, төбөлөөҕүнэн биэс-алта эрэ сүөһүлээх курдук көрөбүн. Биисинэс-былаанын хайгыыгын да, нэһилиэнньэҕэ баттабыллаах былаан курдук иһиттим. Дьэ, ол иһин сайдыбаппыт. Бэйэбитигэр эрэ барыстааҕын наар толкуйдуубут. Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сайыннардарбын диэн буолбакка, тус бэйэтэ туһанарын санаан, граҥҥа тууһугурар. Саатар сирэйэ суох киһи, – Иван Семенович сөбүлээбэтэҕин этэ-этэ, ыалдьар атаҕын соһо тардан, аргыый тахсан барар.
– Ким барара бэйэтин көҥүлэ. Чахчы биисинэс-былааннаах буоллахтарына боруобалаатыннар ээ. Ньургун Александровиһа суох үрүҥ дьиэни булбатахтарына, сылдьан көрдүннэр, – Ким Николаевич кэм да эҕэлээхтик саҥарарын тохтоппот.
Мунньах бүтэн, саҥата суох хомунан, бары кэбиниэттэн тахсан бараллар.

III
Бүөтүр барыллааһын көмүскээһинтэн сүргэтэ көтөҕүллэн, кэбиниэттэн таҕыста. Араас эриирдээх боппуруостары биэрэн, балачча тиритиннэрдилэр. Бүтэһигэр, хас да киһи кинини, аҕатыттан Бүөтүртэн саҕалаан, истиҥ баҕайытык алҕаан кэриэтэ тыл эппиттэриттэн, хайдах эрэ сүрэҕэр итии сүүрээн илгийэн киирэн, уйадыйа долгуйда. Кытарбыт, көлөһүн аллыбыт сирэйин модороон тарбахтарынан ньиккэрийэ соттуммахтаата. Аҕата барахсан, бу орто дойдуттан барбыта сүүрбэ икки сыл да буоллар, кырдьа быһыытыйбыт оҕотун араҥаччылыы, бэйэтин аатын ааттата сыттаҕа. Аҕата, үлэһит киһи буолан, бэйэтин олоҕун эйгэтинэн оҕолорун иитэн, бары Саха сирин араас оҥорон таһаарар салааларыгар үтүө суобастаахтык үлэлии сылдьаллара сымыйа буолбатах. Уолаттарбар олоххо, үлэҕэ сылаас сыһыаны аҕам курдук ииппит киһи диэн иһирэх санаа сүрэҕэр уйаланна.
Көрүдүөргэ дьон аалыҥнас. Бука бары хамыыһыйа чилиэннэрэ ким, туох боппуруоһу биэрбитин хардары-таары ыйыталаһан, күө-дьаа кэпсэтэллэр. Кэбиниэттэн ким эрэ кынаттанан, сирэйэ сырдаан, ким эрэ сирэйэ соҥуоран, самныбыт дьүһүннээх тахсаллар. Сотору хамыыһыйа үлэтин түмүктээн, нэһилиэк тыатын хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ тахсыталаан, бөһүөлэктэригэр барардыы оҥостон, таһырдьа тахсан үөмэхтэстилэр.
– Бүөтүр, бардыбыт, кэлэн олор, – Данил «УАЗ» массыынатыгар олорон, ыҥырар саҥата иһилиннэ.
– Сөп, сөп. Уолбут тахсар ини, – Бүөтүр массыына аанын тэлэччи аһан, киирэн олорунан кэбистэ.
– Хайа, уолаттар, бааргыт дуо? Бэртээхэй мунньах буолан ааста, – Ньургун Александрович сэгэччи туттан киирэн, суоппары кытта кэккэлэһэ олорунан кэбистэ.
– Айанныаҕыҥ. Таарыйа «Айан» маҕаһыынтан килиэп ылан ааһабыт дуо? – Данил кэннин хайыһан ыйытардыы көрөр.
– Ылан, ылан, – уолаттар, оҕолор курдук тэҥҥэ түһэрэн эппиэттээбиттэриттэн, күлсэн ылаллар.
– Дьэ, Бүөтүр, улуус хамыыһыйатын этэҥҥэ аастыҥ. Аны бу күннэргэ куоракка киириэҥ. Хамыыһыйа чилиэннэрин итэҕэтэр гына сүрдээх үчүгэйдик биисинэс-былааҥҥын кэпсээтиҥ. Маладьыас! – Ньургун Александрович кэннин хайыһан, илиитин биэрэр.
– Бүөтүр биисинэс-былаана олоххо баарынан сурулуннаҕа. Онон итэҕэтиилээхтик иһиллэр буоллаҕа. Оттон Байбал биһиги киэммит сэрэйэн кэриэтэ оҥоһулуннаҕа дии. Ис хоһоонун ситэ өйдөөбөккө эрэ айан оҥоһуллубут биисинэс-былаан хайа аанньа буолуой? Ол иһин кыайан көмүскээбэтибит. Чэ, быйыл үлэлээн баран, эһиил эмиэ киирсиэхпит, – Данил лэһигирэччи күлэр. – Байбалбыт иннин-кэннин билбэт буолуор диэри кыыһыран барда. Сураҕа, улуус баһылыга быраата быйыл көмөлөспөппүн, үлэлээ, эһиил көрүөхпүт диэбит үһү.
– Буолуо. Хас улуус ахсыттан биирдиилээн бааһынай хаһаайыстыбалар грант ылан баран сатаан дьаһанан үлэлээбэккэлэр, сүөһүлэрин сыл таһаарбакка охтортоон, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн айдаан бөҕө буоларын истэ сылдьан дьаарханара чуолкай. Федеральнай бырагыраамаҕа, улахан дуоһунаска олорон, мээнэ киирэн сыыһа туттуон баҕарбат буоллаҕа, – Ньургун Александрович сөбүлэһэр.
Айан суолун устун суһаллык айаннаан сыыйылыннардылар. Хаары бүрүммүт тиит, бэс мастар суол икки өттүгэр кэккэлээн арыллан биэрэн истилэр. Суоппардара Данил – хара будьурхай баттаҕын өрө тарааммыт, киэҥ арылхай харахтаах кыаһаан киһи – эрэллээхтик массыынатын уруулун эрийэ тута олордо. Массыына биир кэм тэҥник ньирилиир тыаһыгар бигэтэн, Ньургун Александрович төбөтө босхо баран, тоҥхооройдуу олордо.
Бүөтүр хараҕар араас санаалар ситимнэрэ киинэ каадырын курдук элэҥнээн ааһан истилэр. Данил маладьыас. Санаатын түһэрбэт. Үлэлиир баҕалаах. Оттон Байбал Никииппэрэбис ньиэрбэтэ барыта бүтэн, кыыһыран аҕай барда. Кинини, кыайардыы, сылы быһа хомпуустаан, тутуһан аҕай биэрэрэ буолуо. Сураҕа: «Эһиил кыттыбаппын, сылдьыаххыт эбээт», – диэбит үһү. Аата, кыра оҕоҕо дылы буолан. Биһигини ааттаһа оонньооботторо буолуо ээ. Оттон кини хайдах эмэ гынан граҥҥа тиксэрэ буоллар, үлэлээн көрүө этэ. Киһини билэр буолуоҕуттан үлэҕэ эриллибитэ, төрөппүттэригэр көмөлөһөн сүүрэн-көтөн аҕай биэрэрэ. Дьоно уонтан тахса сүөһүлээхтэрэ. Сайын ахсын сарсыарда эрдэттэн ынахтарын көрдөөн, чугас эргин алаастары, тыа саҕаларын элбэхтик кэрийэ сүүрбүтэ. Атах сыгынньах сылдьар идэлээҕэ. Атаҕа хатырыктыйарын ааһан, муостуйан хаалара. Бэл, атаҕа тоҥноҕуна, ынахтар сибилигин саахтаан бэллэппит сылаас саахтарыгар үктэнэн турбут эмиэ түгэннэрдээх. Кыахтаах ыаллар оҕолоро бэлисипиэтинэн хомуйаллара. Онно, биллэн турар, ымсыырыллара.
Биир сарсыарда ийэтэ кинини эрдэ туруорбута: «Ынахтарбыт бэҕэһээ киэһэ кэлбэтилэр. Сайылык алааска сыталлара буолуо. Туран, ыраата иликтэринэ, хомуйан аҕал», – диэбитэ. Кини күн ахсын тиэстэр суолунан сүүрэ турбута. Ийэтэ эппитин курдук, Сайылык алааска кэбинэ сыталларын туруортаан, саҥа алааһы туоратан истэҕинэ, ынахтара туох буолбуттара эбитэ буолла, тыаҕа түһэн куотар аакка барбыттара. Уолчаан улахан ынаҕын – хотуннарын Мааны Кыыһы ыҥыра-ыҥыра, кэннилэриттэн саппай уопсубута. Сүөһүлэрин эккирэтэр кэмигэр хара бэйбириэт кууркатын тыаҕа ханна бырахпытын өйдөөбөт. «Кууркабын сүтэрбиппин, ийэм мөҕөрө буолуо», – дии санаан ылбыта. Күнү быһа сүөһүлэрин батыһа сылдьыбыта. Сүөһүлэрэ олох билбэт сиригэр тиийэннэр, аһыыр, сытар кэмнэригэр төҥүргэскэ кэтэһэн олорбута. Иннин хоту мээнэ ытыы-ытыы сүүрбүтэ буоллар, бука, мунан хайдах-туох буолуо эбитэ буолла? Ийэлээх аҕата: «Тыаҕа, эбэтэр ханна эмэ күүлэйдии сылдьан дьонтон хааллаххытына, мээнэ сүүрэкэлээбэт буолуҥ, сүтүктээн төннөн кэлэллэрин күүтэр баҕайыта», – дииллэрин өйдөөн, син биир дьиэлэригэр тиийиэхтэрэ диэн, сүөһүлэрин быраҕан барбатаҕа. Киэһэ Мааны Кыыс доҕотторун ыҥыран бэрт бүтэҥитик маҥыраат, тыа суолун тутуһан, хааман маталдьыйбыта. Уол сүөһүлэр бары субуспуттарын көрөн, атын сиргэ баран хаалыахтара диэн үүрбэккэ, батыһан испитэ. Арай икки хас алааһы ааһан, билэр алааһыгар Сайылыкка киирэн кэлбиттэрэ. Сыырга ийэтэ быраатынаан тураллара. Бааска кууркатын туппут. Куттаммыттар аҕай. Ийэтэ барахсан олус куттаммыт көрүҥнээҕэ, сарсыҥҥы күнүгэр «оҕобор, ынах хомуйарыгар» диэн ааттаан, «Урал» бэлисипиэт атыылаһан биэрбитэ. Ол саҕана бэлисипиэт тыа сирин маҕаһыыннарыгар элбэхтик саҥа атыыланан эрэр кэмэ этэ.
Хас сарсыарда ахсын, ийэтин күөрчэҕин килиэби кытта мотуйан баран, балачча улахан тимир сэппэрээтэри эрийэр кини эбээһинэһэ этэ. Киһи да күлэр, сэппэрээтэрин эрийэн куугунатан-куугунатан баран, ыһыктан кэбиһэрэ. Уонна сэппэрээтэрэ тохтуор диэри сынньаммыт саҕа буолан туран, ийэтиттэн мөҕүллэрэ бу баарга дылы.
Ону таһынан бэйэтиттэн аҕа эдьиийдэрдээх буолан эбитэ дуу, окко барбакка, эдьиийдэрин батыһан, Убаһалаах, Юбилейнай сайылыктарынан сэппэрээтэр эрийэ барсара. Сайылыкка 6—7 ыанньыксыт үүтүн улахан илиинэн эрийэр сэппэрээтэринэн күҥҥэ үстэ эрийэллэрэ. Холкуос биригэдьиирэ, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Г.В. Заболоцкай-Биригэдьиир Гаанньа: «Бу Уйбаныаптар оҕолоро олус үлэһиттэр», – диэн куруутун хайҕаан этэр тыла өйүгэр-санаатыгар билиҥҥээҥҥэ диэри иҥэн хаалбыт.
Оттон аҕалара Бүөтүр, сүүрбэ сэттэ сыл устата, этэргэ дылы, ат ыҥыырыттан түспэтэх киһи буолар. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, сайыҥҥы сыралҕан куйааска куруутун сылгы үөрүн эккирэтэрэ. Кини түүнү-күнү аахсыбакка ырыганнаабыт сылгылары аһатара, биэлэри төрөтөрө, ойбон алларара, сылгы үөрүн буулаабыт бөрөлөрү сойуолаһара. Ол түмүгэр сылгыны тыыннаахтыы иитиигэ, кулуну ылыыга сылтан сыл ахсын үчүгэй көрдөрүүнү ситиһэрэ. Ол курдук, кырдьаҕастар, бэл, билиҥҥи эдэр салайааччылар, Бүөтүр курдук 268 биэттэн 256 кулуну тыыннаах ииппит сылгыһыт күн бүгүнүгэр диэри суох дииллэрэ истэргэ үчүгэйин. Кыһыҥҥы өртүгэр аҕалара Бүөтүр дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук сылдьара. Бу өйдөөтөҕүнэ, мөлтөөбүт биэлэри, билиҥҥинэн профилакторий курдук, кыбыытыгар аҕалан көрөр эбит. Аҕалара суох кэмигэр ийэлэрэ Өлөөнө барахсан, түүнүн утуйбакка, ол мөлтөөбүт биэлэри баран көрөр, харабыллыыр эбит этэ. Кыһыҥҥы тымныыга оҕолору түүнүн элбэхтэ туруоран, охтубут биэлэри анал маһынан төһүүлээн туруоралларын субу баардыы өйдүүр.
Кини сэттис кылааска үөрэнэр сылыгар аҕатын Бүөтүр Арамаанабыһы, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын сайыннарыыга, VIII-с пятилетка биэс сыллаах былаанын толорууга ситиһиилэрин иһин, ССРС Верховнай Советын Президиумун 1971 сыл муус устар 8 күнүнээҕи ыйааҕынан «Ленин» уордьанынан наҕараадалаабыттара. Онно аҕатын үөрбүт сирэйин умнубат. Оҕолор бары «Ленин» уордьанын илииттэн илиигэ бэрсэн, эргитэ сылдьан көрбүттэрэ, сүрэхтэрэ үөрүүнэн туолбута. Төрөппүтүнэн киэн туттуу иэйиитин онно өйдөөбүтэ. Билигин сааһыран олорон өйдөөтөҕүнэ, бииргэ төрөөбүттэрэ бары да үлэлиир хайысхаларыгар инники күөҥҥэ сылдьаллар эбит. «Үлэлээҥ, үлэ киһини куһаҕан оҥорбута суох» диэн тыллааҕа ийэлэрэ.
Бүөтүр эмискэ төбөтүн оройунан үөһээ бириһиэҥҥэ охсулунна.
– Айака, доҕор, сэрэнэн айанныаххын, – Ньургун Александрович саҥа аллайда.
– Дьиэбитигэр кэлбиппит бэлиэтэ, – Данил күлэн лэһигирэтэр. – Граннаах киһи Бүөтүр, дьиэҕэр кэллиҥ. Убайбын убаастаан, бастакынан түһэрэбин.
– Сөп ээ. Хата, кураанаҕы кууспакка, бэркэ сылдьан кэллибит. Чэ, Бүөтүр, билсиэхпит. Аны тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр киирэбит. Этэҥҥэ буолуохпут диэн эрэл санаа баар, – исписэлиис уол илиитин биэрэр.
Бүөтүр массыынаттан түһээт, хараҕа хотонугар хатанна. Уоттаах. Дьоно үлэлээн букунаһа сырыттахтара. Бэҕэһээ Альбина быйыл ынах сүөһү ахсаана эбиллиэх курдук, икки-хас тиҥэһэ уулаахтар диэн эрэрэ. Быйыл сайылыкка тахсан, ынахтары ыыр аппараакка үөрэтиэхтэрин наада. Ийэлэрэ уон үс ыанар ынаҕы кыайбата чуолкай. Грант ыллаҕына, эбии ынах сүөһү атыылаһан, боруодатын тупсарыыга сыал-сорук ууран үлэлээтэҕинэ эрэ көрдөрүүлэниэн сөбүн өйдөөн, куораттан кэлээт, Арассыыйа үлэҕэ Дьоруойа Михаил Готовцевка, Тандаҕа баран көрсөрүн уһаппакка дьаһаннаҕына табылларын эргитэ санаан ылла.
Тэрээсэтин кирилиэһигэр унтуутун тэбэнэ туран, Альбиналаах Кириисэтэ иккиэн биирдии үүттээх биэдэрэни тутан иһэллэрин көрөн, күүтэн тохтоон турда.
– Аҕаа, хайа, туох диэтилэр? – Кириисэ чаҕаарыйбыта дьыбардаах салгыҥҥа сатараан иһилиннэ.
– Үчүгэй, үчүгэй, – аҕалара аҕыйах тылынан быһаарар.
– Оо! Биһиги ийэбинээн билбиппит ээ, ол иһин бэрэски астаабыппыт.
Дьиэлээхтэр үһүөн, күө-дьаа буолан, дьиэлэригэр киирдилэр. Ааны аһылларын кытта луугунан тупсарыллыбыт ыһаарыламмыт эт, бурдук ас сыта минньигэстик саба биэрдэ.

IV
Тохсунньу ый бытарҕан тымныылара арыый сымныы быһыытыйдылар. Күн арыый уһаабыта биллэн барда. Күнүс дьыбар тахсан, өссө кыратык ылаарар буолан, оҕо аймах дьиэҕэ тохтообот, кыралар салааскаларын соспутунан сылдьаллар, оттон улахаттар путбуоллаан, хайыһардаан тиритэллэр-хоруталлар.
Бу сарсыарда нэһилиэк сис ыала Байбал Никииппэрэбистээх буоларын курдук эрдэлээн турдулар. Бэс маһынан бүрүллүбүт сырдык дьиэ. Дьиэлэрэ омук тэрилинэн толору, барыта орун-оннугар турар, киһи атаҕын төбөтүнэн паркекка үктэнэн хаамар, килэйэн-халайан дьиэ да дьиэ.
Кыахтаахтык олороллорун таһынан, кэлин тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто ууруллан, сүөһү иитиитинэн дьарыктанарга быһаарынан, билигин төбөлөөҕүнэн алта ынах сүөһүлээхтэр: үһэ ыанар ынах, үһэ кыра сүөһү, өссө икки сибиинньэлээхтэр. Сүөһүлэрин Байбал ырааҕынан аймаҕа уол, ханна да үлэлээбэт, ускул-тэскил сылдьар Миитээбис көрөр. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөн, бэйэтэ иһэн-аһаан, ыал буолбакка сыллата дьон сүөһүтүн көрөн, кыстыыр дьиэтин булар. Хата, испэтэҕинэ баҕас үлэһит, эбиитин ыраастык-чэбэрдик көрөр. Хотонун муостатын бирээмэ кыһыйан күрдьэр, сааҕын муоста быыһынан түһэрэригэр чараас уонна арыый суон мастардаах. Оннук бириинчик киһи. Куһаҕана диэн, биирдэ эмэ кыра харчыны хамнаһа диэн ааттаан ыллаҕына, «түүҥҥү туочукалары» кэрийэн, хамнаһын сыыһын бүтэрэн тэйэр. Хотон көрөөччүтэ сүттэҕинэ, Байбал улаханнык кыһаммат, үс-түөрт күн баҕас бэйэтэ көрөр. Миитээски эрэйдээх ханна бараахтыай, арыгыга дэлби өлөртөрөн, эбиитин бииргэ иһиспит уолаттара тобуйаннар, ытаан-соҥоон кэлээхтиир.
Дьиэлээх хаһаайын Байбал биэс уон биэс сааһын лаппа аастар да, билигин да «тэп» курдук, киһи сылайар-элэйэр үлэтигэр үлэлээбэт, үлэтэ да чэпчэки: дьыссаакка харабыллыыр. Икки күн өрөөн баран, үһүс күнүгэр дьыссаатыгар баран хонон кэлэр. Саҥа тутуллубут дьыссаат дьиэтэ истиин-тастыын аныгылыы матырыйаалынан тутуллан, сыттыын-сымардыын үчүгэй. Улахан, тирии дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн сытан, өҥнөөх тэлэбиисэри көрөр. Утуйан хаалан, сарсыарда сэттэ чааска биирдэ уһуктан, тэлэбиисэрин араарар. Үлэтэ диэн онон бүтэр. Оттон кэргэнэ Марыына кулууп буҕаалтыра. Үйэтин тухары буҕаалтырдаабыт киһи, кулууп кыра бүддьүөтүн таһаҕас оҥостубат. Ааһан иһэн оҥорор быһыылаах. Уоллаах кыыстара иккиэн куоракка орто анал үөрэххэ үөрэнэллэр. «Харчы көрдүүллэрин эрэ билэллэр. Хаһаайыстыбаҕа туох да көмөтө суох дьон», – диэн аҕалара кыыһырар. «Бу үлэ суох кэмигэр, тэрилтэлэргэ сарбыйыы бара турдаҕына, кинилэри, орто үөрэхтээх дьону, хайа тэрилтэ үлэҕэ ылыай? Бүтэрдэхтэринэ, тыаҕа таһаарыахпыт, сүөһү-ас иитиитигэр көмөлөһүөхтэрэ, бэлэм ас-таҥас мээнэ халлаантан түспэт», – диэн оҕолорун дьылҕатын быһаарбыттара ыраатта.
Билигин Байбаллаах Марыына өйдөрө-санаалара наар байбыт киһи диэн: кырдьар саастарыгар куоракка дьиэ туттан, сынньалаҥнык олоруохтарын саныыллар. Ол быыһыгар ипотеканан үс хостоох таас дьиэ ылыахтарын эмиэ баҕараллар. Аны ханнык да бааны итэҕэйбэттэр, тэллэхтэрин анна эрэллээх.
Байбаллаах Марыына утары көрсөн олорон, сарсыардааҥҥы чэйдэрин иһэллэр. Дьиэлээхтэр күннээҕи кыһалҕаларын, инники дьылҕаларын кэпсэтэ-кэпсэтэ уһуннук чэйдииллэрин сөбүлүүллэр.
– Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ биллэрбит «Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга» диэн граҥҥа кыайан хапсыбатыбыт да, тохтуур санаам суох. Ити уол үлэлиир кэмигэр хаан таайыгар көмөлөспөтөҕүнэ сирэйэ саатыа. Устудьуоннуур кэмигэр көмөлөспүппүн умнубут быһыылаах. Бу дьиэҕэ элбэхтэ хоммут буолуохтаах этэ, – Байбал сөбүлээбэтэх куолаһынан көөҕүнүүр. Сырдык, маҥан хааннаах киһи, ыгыллыбытыттан, сирэйэ кытаран-наҕаран көстөр.
– Быраатым диэн быыбарга өлөргүнэн мөхсүбүтүҥ дии. Үп-харчы да харыыта суох барбыта. Ону умна охсубут дуо? Үлэлээтигит диэн биир соххор солкуобайы төлөөбөтөххө дылы этэ дии, – Марыына оҕонньоругар чэй кута туран, кылбар-халбар көрөр.
– Аныгы сайдыылаах сахалары билбит суох. Өйдүүр буолан эһиил көмөлөһүөм диэтэҕэ. Быйыл куоракка киирдэхпинэ, анаан-минээн кырдьаҕас эдьиийбит аахха хоно тиийиэм этэ. Ийэтигэр кэпсиир буолуохтаах. Туох өйдөөх-санаалаах киһи буолбутун билиллиэ. Эдьиийим эмээхсин миэхэ ыалдьар ини. Сыллата, аҕам саҕаттан, этинэн, арыынан хааччыллыбытын эмээхсин баҕас бэркэ өйдүүр буолуохтаах. Уйбаныап да Уйбаныап дииллэр да, кинини да көрүллүө. Бука миигиттэн ордубата буолуо. «Беларус» уонна пресс подборщик ылабын диэн аллааҕымсыйар. Бэйэбит баһылыкпыт Иван Еремеевич миэхэ ыалдьан, киирсэ сатаата да, кыайбата. Ити граҥҥа тииһиммиппит буоллар, ипотекаҕа киирэрбит хаалла.
– Холоон. Ол иһин наһаа эрдэттэн күөскүн өрүммү- түҥ. Эһиил да хантан эбии сүөһү булаҕын? Элбэх сүөһүлээхтэргэ уонна үүтүнэн дьарыктанар дьоҥҥо биэрэллэр эбит буолбат дуо? Бүөтүрүҥ билигин бэйэтэ сүүрбэ сэттэ сүөһүлээх, ол иһиттэн уона ынах. Бу ынахтар бары төрөөтөхтөрүнэ бэйэтэ отут сэттэ буола түһэр. Оннук сыллата эбиллэ туруо. Эбиитин боруодатын тупсарыыга үлэлэһэн, атыылаһыа турдаҕа. Үөһээ салалтаҕа олорооччулар да барытын билэ олордохторо. Икки ынахха биэриэхтэринээҕэр уон ынахха биэрбит быдан кырдьыктаах буоллаҕа, – Марыына үтүөмсүйэ соҕус туттан, чэйин иһэн сыыйар.
– Чэ, бүт эрэ, эн да бааргын дии. Үйэм тухары буҕаалтырынан үлэлээбитим диэн өҥнөнөҕүн да, тоҕо өй-санаа укпаккын? Хайдах гынан сүөһүбүтүн барыстаахтык элбэтэбит? Бырабыыталыстыбабыт грант биэрэр буолан баран, сүөһүнэн дьарыктаныан баҕалаахтарга барыларыгар тэҥник түҥэтиэхтээх дии саныыбын. Кимиэхэ эрэ мөлүйүөнүнэн, кимиэхэ эрэ соххор солкуобай. Тэҥэ суох балаһыанньа тахсар буолбатах дуо?
– Ээйиис, уонча сылы быһа соххор солкуобайтан саҕалаан муспут харчыбын сүөһү атыылаһарга биэриэ суохпун, – дьахтар, силбиэтэнэн төбөтүн хапсаппытыгар, кыһыл көмүс ытарҕалара эйэҥэлээн ыллылар.
– Бу да эмээхсин. Саҥам диэн саҥардаҕын. Хата, эт эрэ, харчыбыт төһөлөөтө? Эһиилгигэ тириэрдибэккэ, төһө баарынан ипотекаҕа киириэххэ. Оччоҕо дьон уорбалыа суох этэ, – диэтэ Байбал сөтөллөн хахсайа-хахсайа.
– Оҕонньор төбөҕүн үлэлэтэн көрүөххүн. Ол уон биэс-сүүрбэ сыл кирэдьииккэ киирэн, хабалаҕа хаптараҕын дуо? Муспут харчыбытынан быйыл сайын уоттаах, гаастаах уһаайба атыылаһыахпыт. Онтон эһиилгиттэн икки этээстээх коттедж дьиэ тутуутун саҕалыыбыт. Ону толкуйдаа, оҕонньор, – Марыына астыммыт киһи быһыытынан кэргэнин саннын таптайбахтаан ылар.
– Ол гаастаах, уоттаах уһаайба атыылаһар харчылаахпыт дуо? – Байбал хараҕа уоттана түһэр.
– Баар буолан этэр буоллаҕым. Быйыл сайын ылыах- пыт. Аны күһүн шлакобетонунан акылаатын түһэриэхпит. Онтон дьэ көрүөхпүт, салгыы туох матырыйаалынан туттарбытын. Кыаллар буоллаҕына үйэлээх гына пенобетонунан тутан дьэндэтэр бэрт буолуо этэ.
– Оо, бу эмээхсин, өйө-санаата сытыытын. Ол эрээри, мин да эйигиттэн улаханнык хаалсыбат оҕонньор буолуохтаахпын. Төһө да баара-суоҕа харабыл диэн намтата көрбүттэрин иһин, хаһаайыстыбаннай, илиибэр дьоҕурдаах, сатабыллаах буоламмын, буларым-таларым хайа да бэйэлээх үрдүк үөрэхтээх учуутал, быраас ыйдааҕы хамнаһынааҕар быдан элбэҕи өлөрөрүм буолуо. Ол да иһин көрөр харахтаах, истэр кулгаахтаах барыта биһиэхэ ордугургуур буоллахтара. Табаарыһым Бүөтүр ылбыт мөлүйүөнүгэр батыллан сытарын көрөрүм буоллар, төһө эрэ бэлэспинэн күлэр этим. Сураҕа, кыстык хотон тутар үһү. Чэ, баҕар, тутуоҕа. Онно түөрт уон сүөһүтэ толугураһан киирэр дуо? Мин курдук нэһилиэк сүөһүлэрин көрөбүн диэн биисинэс-былааныгар суох. Бэйэбит нэһилиэкпит баһылыга Иван Еремеевич уопсастыбаннай өйө-санаата суох диэн сирэн эрэрэ, – Байбал, кэпсээн көбдьөөрөрүн быыһыгар, иҥиэттэн ылар.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596208?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.