Саха фольклора
Саха фольклора
А. С. Тимофеева
Былыргы ?йэ?э ?б?гэбит тыйыс дойдуга олорор буолан кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ таабырын таайсара, о?отугар-уруутугар остуоруйа айан кэпсиирэ, улуу дьонун хорсун бы?ыытын эбэтэр дьикти-дьиибэ т?бэлтэни бала?антан бала?аны кэрийэн сэ?эн о?осторо. Онтон ыла норуоппут уус-уран айымньыта уостан уоска т??эн чочуллан, киэргэйэн к?н б?г???э тиийэн кэлэн саха норуотун туохха да тэ?нэммэт к?нд? баайа буолар.
Бу кинигэ?э саха фольклорун саамай с?мэтэ та?ыллан киирдэ: ???йээн, номох, остуоруйа, чабыр?ах, алгыс, ?с хо?ооно, таабырын. Ону сэргэ, QR-коду ту?анан В. Исаков толоруутугар «Эрбэхчэй Бэргэн» оло?хо бастакы чаа?ын истиэххэ с?п.
В былые времена наши предки коротали долгие зимние вечера за отгадыванием загадок, сочиняли сказки для детей, рассказывали о подвигах великих людей или необычайных историях. С тех пор народное устное творчество, веками передаваясь из уст в уста, оттачивалось, совершенствовалось и на сегодняшний день является ценнейшим якутским «алмазом».
Книга является сокровищницей якутского фольклора, куда вошли предания, легенды, сказки, скороговорки, благословления, пословицы, загадки, кроме того, отсканировав QR-код, можно послушать первую часть олонхо «Эрбэхчэй Бэргэн» в исполнении Р. Исакова.
Саха фольклора
КИИРИИ ТЫЛ
К?нд? аа?ааччы, эн саха омук тылынан уус-уран айымньытын хомуурунньугун арыйды?. Кинигэ?э норуоппут ?йэлэргэ муспут бар?а баайа – фольклора тус-туспа жанрынан наарданан киллэриллибит. Хас биирдии жанр тус-туспа аналлаах, ??рэтэр-у?уйар суолталаах.
Таабырын о?о аймах ?й?-санаата сайдарыгар, тыла-??? тобулларыгар, т?р??б?т тылынан са?арарыгар олук уурар олус ту?алаах жанр. Ордук кыра саастаах о?о с?б?лээн истэр, таайа сатыыр. Маныаха т?р?пп?т эбэтэр иитээччи оруола улахан: кини таабырыны о?о саа?ыгар с?пт??х гына талан, кырачаан дьону т?р??б?т тылын эйгэтигэр киллэрэргэ дьулу?уохтаах.
Омук с????нэн сылларга чочуйбут, сытыылаабыт ох тыла – ?с хо?ооно. Бу жанр ки?и са?атын байытар, мындыр ?йд??х, тобулла?ас толкуйдаах буоларга ??рэтэр. ?с хо?ооно киэ? ?йд?б?л?, олох араас т?гэнин а?ыйах тылынан ча?ылхайдык этэн кэби?эр.
Саха омук остуоруйатын уратыта диэн соро?ор ис хо?оонунан ?с номо?ор чуга?ыыр буолуон с?п, атын омук остуоруйатыттан киирии сабыдыал эмиэ баар. Остуоруйа курдук умсул?аннаах, абыла?наах жанры о?ону, ыччаты иитиигэ, ??рэтиигэ, сайыннарыыга дьиэ кэргэ??э, у?уйаа??а, оскуола?а киэ?ник ту?анаргытыгар с?бэлиибин.
Чабыр?ах – би?иги омукпут биир ураты тылынан уус-уран айымньыта. Били??и саха ки?итэ ылбычча ?йд??б?т тыла-??? быдан былыргыттан ситимнээх уонна дири? силистээх. Манна саха мындыр ?й?, ис санаата, былыргы тыл уустук уратыта элбэх бэлиэ быы?ыгар саталлаахтык кистэммит, кэнэ?э?ин ол кистэлэ?и кэнчээри ыччат арыйыа?а, ?б?гэтин ситимин тутуо?а. Кэли??и кэм?э ыччат аныгы, ол эбэтэр ?йд?н?мт?? тыллаах-?ст??х, хо?оонну?у киэптээх чабыр?а?ы сэргиир уонна толорор буолан эрэрин бэлиэтиибин.
Саха ки?итэ алгы?ы ?йэлээх ?гэ?ин, сиэрин-туомун кытта ситимнээн ?йд??р. Кини алгы?ы ы?ыахха ?рд?к Айыыларга, иччилэргэ, аллараа дойду ааттаахтарыгар с?г?р?йэригэр, олох-дьа?ах ?гэстэригэр, ол и?игэр ойуун кыырыытыгар эмиэ, туттар. Жанр с?р?н анала дьон-сэргэ сырдыкка, кэрэ?э, ырааска дьулу?арыгар ту?улуура буолар. Маны та?ынан саха омук ?йэлэргэ муспут билиитин, ??рэ?ин уонна ??р?йэ?ин к?л??нэттэн к?л??нэ?э тиэрдиигэ с?д? суолталаах.
Ханнык ба?арар омук оло?ун-дьа?а?ын, билбит-к?рб?т кистэлэ? билиитин уус-уран тылынан кэлэр к?л??нэ?э тиэрдэргэ дьулу?ара. Ол норуокка кэпсээн, сэ?эн, ???йээн, онтон номох буолан ?йэттэн ?йэ?э сал?анан бара турара. Хомуурунньукка киирбит ???йээн, номох холобурдарын аа?ыахха, ??рэтиэххэ, чинчийэр ?лэ?э туттуохха с?п.
Кинигэ аа?ааччы киэ? ара?атыгар ту?уламмыт, онон ким ба?арар аа?арыгар судургу, ?йд?н?мт?? буоллун диэн сорох эргэрбит тыллар, этии тутуллара эрэдээксийэлэнэн бэриллибиттэр. Т?м?ктээн эттэххэ, о?о-ыччат дьо??о, т?р?пп?ккэ, иитээччигэ, учууталга, чинчийээччигэ, фольклору сэргээччигэ олус ту?алаах хомуурунньук бэлэмнэммит.
Людмила Степановна Ефимова,
филология билимин дуоктара,
М.К. Аммосов аат. ХИФУ култуура ??рэ?ин
хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ
Айыл?а
Аан дойду атыыра кистиир ?h?, улуу дойду o?yha м???р??р ?h?. (Эти?)
Айа?ын атта?ына уот к?ндээрэр, тии?ин хабырынна?ына – таас хайалар дэлбэритэ бараллар ???. (Эти?, ча?ыл?ан)
Айыы уола к?м?с курунан далбаатыыр ?h?. (Ча?ыл?ан)
Ардах кэнниттэн алаарар баар ???. (Кустук)
Ата?а суох да с??рэр. (?р?с устара)
Бай?ал балыга оонньообут ???. (Дь?кээбил)
Бай?алга сэттэ манньыат тимирэн сытар ?h?. (?ргэл)
Бала?ан ?рд?гэр кэлтэгэй хамыйах сытар ?h?. (Ый)
Бала?ан ?рдэ барчанан сабыллыбыт. (Сулустаах халлаан)
Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки к?рд?хт?р?нэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар ???. (К?н)
Кинитэ суох дьон ?л??х этэ. (Уу)
К?м?с ча?ы утуйда?ына, алтан ча?ы барар ???. (К?н уонна ый)
К?н анныгар к?л?гэ да к?ст?бэккэ к????рг??р баар ?h?. (Тыал)
К?н кыы?ын к??х солко былаата к???р?р ?h?. (Халлаан сырдыыра)
Кыната суох да к?т?р. (Былыт)
Муора ортотугар к?м?с кытах уста сылдьар. (К?н)
Сайын са?ынньах кэтэр, кы?ын устан кэби?эр баар ?h?. (Тыа)
С?гэтэ суох муосталаммыт баар ???. (Муус)
Та?а?ын биир сылга т??ртэ уларыттар баар ???. (Сир)
Туохтан да тутаа?а суох ыйанан турар баар ???. (Ый)
Тыа устун и?эн лабааны таарыйбат, муора устун и?эн долгуну хамсаппат. (К?н сарда?ата)
Тыа?а суох саба барыйан кэлэр баар ?h?. (Т??н)
Хара?аны сырдатар баар ???. (Ый)
Ула?ата-у?уна биллибэт улуу муора баар ???. (Халлаан)
Улуу куйаар кыы?а солко курдаах ???. (Кустук)
??скээбитин ?р?? ?йд??б?т, сыттым диэн сынньаммат, утуйдум диэн уута хаммат С?? Хаантан т?р?ттээх т??н бараан Ийэ хотун баар ?h?. (Сир)
?т?? ки?и сылга биирдэ киэргэнэр ???. (Тыа)
Ыраахтаа?ы кыы?а солко былааты бы?ыта тардан быра?аттаабытын бар дьон барыта ту?анар ???. (От-мас)
Эргэл-дьэргэл эккирии турарын ким да булан-тутан ылбат ?h?. (Дьэргэлгэн)
Ки?и, эт-сиин
Аан дойдуга саамай к??стээх кимий? (Ки?и)
Аттаммат да?аны, о?устаммат да?аны, кыната да суох, aтa?a да суох – ханна да тиийэр баар ?h?. (Ки?и санаата)
Атырдьах ?рд?гэр тымтай, тымтай ?рд?гэр мээчик, мээчик ?рд?гэр ойуур. (Ки?и ата?а, ба?а, к?хс?, батта?а)
Икки ма?ан атыыр ?л?рс?н эрэллэрин кугас биэ кэлэн быы?ыыр ?h?. (Тиис икки, тыл икки)
Икки саарба атахта?ан сыталлар ???. (Хаас)
Икки хайа икки ардыгар са?ыл м?хс?р ???. (Тыл)
Икки чыычаах к?т??р? ?нд??н???лл?р да, хайалара да к?пп?т ???. (Кулгаах)
Ини-бии бииргэ т?р??н баран бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэттэр ???. (Ки?и харахтара, кулгаахтара)
К?н сиригэр туохтан да к?нд? туох баарый? (Ийэ)
Кы?ыннары ??нэр мастаах тумул баар ???. (Т?б?)
Кэккэлэ?э и?эр да, суола суох. (К?л?к)
Луук мас и?э то?мот ?h?. (Ки?и силиитэ)
Муус т?нн?г? с?кп?т о?олор ханна ба?арар сырсаллар. (Тарбахтар, ты?ырахтар)
Отут ки?и олорпот бадьыр к?м??э баар ?h?. (Кыра о?о)
Саа?ар биирдэ кэппитэ алдьаммат та?ас баар ???. (Тирии)
Сарсыарда олорор, к?н?с с??рэр, киэ?э тайахтанар. (О?о, улахан ки?и, о?онньор)
Сиэмэтэ да суох ??нэр. (Баттах)
Сырсаллар, сырсаллар – хайалара да куоппат ???. (Атахтар)
Туппат гынан баран тарды?ар баар ?h?. (Ки?и кэлэ?эйэ)
Т?ргэнтэн т?ргэн баар ???. (Санаа)
Т??лээх хаа?ах и?игэр хостоотор да бараммат мал баар ???. (?й)
Уокка кэбистэххэ – умайбат, ууга кэбистэххэ – тимирбэт, бы?а?ынан кы?ыйдахха – арахпат баар ?h?. (Ки?и аата)
Уон о?о биир к?л?йэни ура?астыыр ???. (Кыламан)
Xамсыыр харамай
A?ыc атахтаах араллаан бухатыыр баар ???. (Оo?yй o?yc)
Албын о?онньор арба?а?а аатырбыт ???. (Са?ыл)
Алдьархай уола хааннаах бэргэ?элээх ???. (То?со?ой)
Быыкайкаан с????чээн с??с к?м?с манньыаты с?гэ сылдьар ???. (Собо)
Икки ураа ла?кыр муостаахпын да, орто дойду o?y?a буолбатахпын, a?ыc адаар атахтаахпын да, аан дойду атыыра буолбатахпын, к?хс?бэр ?рб?хт??хп?н да, улуус умна?ыта буолбатахпын. (Таракаан)
Ким бэйэтин са?а сибиниэ?и со?оруй? (Кымырда?ас)
Ким иккитэ т?р??р?й? (К?т?р кынаттаах)
Ким кы?ын ойуурга аччык кэрийэ сылдьарый? (Б?р?)
К?пп?х тэллэхтээх баар ???. (Ба?а)
Куорсуна суох да, му?ура суох суруйар баар ???. (Мас ??нэ)
Куттанара эрэ куоска, мананара эрэ мааска, со?уйара эрэ сохсо, чачайара эрэ чааркаан. (Кутуйах)
Кытай кыргыттарын кыптыыйдарын тыа?а кы?ыр?аан и?иллэр. (А?ы?алар)
Кыыс о?о сонун тэллэ?эр бэчээттээх ???. (Кырынаас)
Кэллэрбин эрэ кэпсиэм, т?нн?рб?р т?р?т са?арыам суо?а диир баар ???. (Кэ?э)
Наахара о?онньор алтан харахтаах ???. (Улар)
Ньаассын лааппылаах, тойоннуур торуоскалаах уордаах ыраахтаа?ы баар ???. (Тигээйи)
Ойуурга ойуулаах сонноох о?олор бааллар ???. (Мо?отой)
Орто дойдуга кэлэн баран, са?ата суох т?нн?р баар ???. (Лыах)
Сир анныгар итии болгуо сытар ???. (Э?э)
Со?уруу дойдуттан кырбас эт кыырайан кэлэр ???. (Кус)
С?гэ-балта бастаах килбэ?-халба? баар ???. (Тэмэлдьигэн)
Сытыы тумустаах ?р??л кыыл к?н?-ыйы б??л?? к?т?р ???. (Кумаар)
Тииттэн тирэхтээх ти?сирики с??р?к баар ???. (Тии?)
Тэнтик-мунтук хаамабын, тэлиэс-былаас дайбыыбын да, мин кэллэхпинэ, дьон бары ??рэ-к?т? к?рс?лл?р, мин кэлбиппин кэпсэтэллэр. (Тураах)
Халлаа??а тиийэр тумустаах, икки к?к?р таас кынаттаах барылыыр бар ?кс?к? кыыл, илин диэкиттэн кэлэн, тумулга и?эн хаалар ?h?. (Бырдах)
Ырыалаах-тойуктаах Ырыа Ыгдаанай баар ???. (Сахсыр?а)
Элээрбэ эрэхсин эккэ и?сэлээх ???. (Мохсо?ол)
Туттар сэп-сэбиргэл
А?ыс уон арыалдьыттаах, то?ус уон до?у?уолдьуттаах, сэттэ уон сирдьиттээх ытык ыадалыма эмээхсин баар ???: урууга кэтэр о?уордаах сонноох, ы?ыахха кэтэр ыллыктаах сонноох. (Му?ха)
А?ыс тиистээх адаар мас баар ???. (Кыраабыл)
Биир биэ сэттэ кулуннаа?ыттан, кистээтэ?ин аайы, биирдии кулуна баран и?эллэр ???. (Ох саа, оно?ос)
Далай и?игэр даркы уоруйах баар ???. (Туу)
Дуга курдук токуркайбын, сайын ходу?а?а дьаарбайабын, кы?ын к?х??? ыйанабын диир баар ???. (Хотуур)
Ийэтэ и?эрсийэ хаалбыт, о?ото ойон хаалбыт. (Саа эстэрэ)
Икки сыгынньах о?о ыта?а-ыта?а сырсар ???. (Хайы?ар)
Икки т?г?р?ктээх, биир то?о?олоох баар ???. (Кыптыый)
Икки тутардаах, икки у?уктаах, ортотугар то?о?олоох баар ???. (Саптаах иннэ)
Ким бэйэтин и?игэр та?астаа?ый? (Ч?мэчи)
К???чч?р ат с??рб?т да, суолун хаалларбатах. (Тыы)
Кулуна бара турбут, ийэтэ и?эрсийэ хаалбыт ???. (Буулдьа)
М???р??-м???р?? уокка киирэр o?yc баар ???. (К??т)
О?онньор уотунан, салгынынан а?ылыктанар ???. (Саа)
Oттоо?op эрэ улахан буолан баран, o?ycтaa?аp б??? баар ???. (?т??)
Сири аннынан нэлэмэн уоруйах сылдьар ???. (Илим)
Суолга киирбэт Суодьаах баар ???. (Ки?и тайа?а)
Сытан эрэ к??стээх баар ???. (Харчы)
Сэттэ харахтаах ма?ан таба баар ?h?. (Сиэркилэ)
Уон ки?и бэргэ?этэ биир ???. (С??т?к)
Халлаантан хара суор ха?ыытаабытынан хап гына т?сп?т?гэр, ымыйалаах кымыс быччас гына т?сп?т. (Анньыы, ойбон)
Хара ынах хапта?ыны хайа салаабыт ???. (Эрбии)
Дьиэ-уот, тиэргэн
Ат анала тугуй? (Сэргэ)
Биир байта?ын биэ и?игэр алтан дьаа?ык баар ?h?, ол дьаа?ык и?игэр Аллан чакыыра баар ?h?, ол чакыыр и?игэр oo?yй o?yc ситимэ баар ?h?. (Оhox, ohox и?э, чох, к?л)
Ийэлэрин толору а?аттахха – кыргыттара бала?ан ?рд?гэр тахсаллар, уолаттара халлаа??а к?т?лл?р. (Ийэ – о?ох, кыргыттара— кыым, уолаттара – буруо)
Иннинэн-кэннинэн тэбиэлэнэр эмньик кулун баар ???. (Аан)
Кэтит-кэтит Кэтириинэ, суон-суон Суоппуйа, у?ун-у?ун Огдооччуйа баар ?h?. (Аан, ohox, ohox буруота)
Мо?ол дьахтар ?с курдаах ?h?. (Уpaha)
Супту а?ыыр да, ха?ан да?аны тот буолбат. (О?ох)
Та?ырдьа маныы?ыт, аара ырыа?ыт, и?ирдьэ к?нд???т баар ?h?. (Сэргэ, xaл?ан, остуол)
Т??рт о?о биир бэргэ?элээх ???. (Остуол)
Улуу кыыл б??р?нэн хайа?астаах (баастаах) ???. (Т?нн?к)
Хотун дьахтар тус илин диэки к?р?н, нэлэйэн олорон, а?ын тараана олорор ?h?. (Оhox)
Ытык атыыр аа?наабыт суола с?ппэт ???. (Дьиэ онно, ?т?х)
Эмээхсин сарсыарда аайы дьиэ?э эккириир. (Миинньик)
Ас-??л
Apa?ac биэттэн тура?ас кулун т?р??р. (У?уохтан хоргун тахсара)
Биир к???йэ?э бы?а?а?а уулларыллыбыт арыы, бы?а?а?а сиикэй арыы баар, былаатахха да холбоспоттор. (Сымыыт, сымыыт уoha?a)
Биир о?ону элбэх ки?и илиилэригэр кэриччи ылаллар, ба?ыттан уурууллар. (Кымыстаах чороон)
Буут тууска да бустар, туу?а биллибэт муунта эт баар ?h?. (Сымыыт)
К?нд? уулаах, к?нд??бэй балыктаах алаас баар ?h?. (Хобордоохтоох алаадьы)
Кытаанах да таас буолбатах, ма?ан да хаар буолбатах баар ???. (Саахар)
Уу да буолбатар уба?ас, хаар да буолбатар ма?ан, уокка уурдахха суор?аннанар, с?р????э уурдахха б?р??лэнэр. (??т)
Ууга т?р??б?т, ууттан куттанар баар ?h?. (Туус)
Та?ас-сап, киэргэл
Ар?аа халлаан муннугар а?ыс туспалаах нам кыыл баар ???. (Сыалдьа)
Биир тураах о?отун хоно-хоно баттыыр ???. (Бэргэ?э)
Буур тайах му?ур уйа?а кыстаабыт ???. (Этэрбэс, атах)
Илин хайа икки ар?аа хайа икки ыпсыбыт ???. (Ки?и сонун тимэхтэнэрэ)
Кэлтэгэй бала?а??а Кэркэс к?т??т к?т??ттээн олорор ???. (Ытар?а)
Модун ки?и мутук курдаах ???. (Би?илэх)
Му?наах ки?и мутук курдаах, та?наах ки?и талах курдаах ???. (Би?илэх, кур)
Саа?ын тухары дьаа?ы т?б?т?гэр олохтоох Нахтаахаан о?онньор баар ???. (Бэргэ?э)
Сэттэ тулаайах о?о к?н???н бииргэ хоноллор, т??н?н арахсан хаалаллар ???. (Тимэх)
Тара?ай о?онньоттор дьиэ?э киирбиттэр да, тара?айдара та?ырдьа хаалбыт. (Биэтилэ, тимэх)
Т??рт о?о биир хоспохтоохтор, оттон биир о?о биир хоспохтоох ???. (?т?л?к)
Хайа ?рд?гэр ха?ыл б??? м?хс?р ???. (Муостаах бэргэ?э)
Хара ты?а?ас ба?ананы т?г?р?йэ с??рэр ???. (Моойторук)
?т?? эр ки?и ?с сирэйдээх ???. (Намыаска)
Элкэнэ эмээхсин эйэ?элик кийииттээх ???. (Ытар?а)
К?н-дьыл, бириэмэ
Биир тиит отут мутуктаах ???. (Ый хонуга)
Ким да кинини к??эйбэт, бэйэтэ кэлэр-барар ???. (К?н-дьыл)
Ки?и сылайбакка т??ннэри, к?н?стэри барар ???. (Ча?ы)
Куула?а отут хабдьы, халдьаайыга сэттэ бочугурас баар ???. (Ый, нэдиэлэ)
Са?ата суох дьыл хонугун аа?ар баар ???. (Халандаар)
Сэттэ сымыыттан биирдэрэ кы?ыл к?м?с ???. (Баскы?ыанньа)
Туут балык сэттэ кэрчиктээх ???. (Нэдиэлэ к?ннэрэ)
Уон икки салаалаах, биэс уон икки мутуктаах, ?с с??с алта уон биэс туораахтаах биир то? харыйа баар ???. (Т?г?р?к сыл)
??рэх, ??рэнэр тэрил, сурук-бичик
Аан дойдуга туохтаа?ар да к??стээх туох баарый? (??рэх)
Ата?а суох – хаамар, кыната суох – к?т?р, тыла суох кэпсиир баар ???. (Сурук)
Илиитэ, ата?а суох да буоллар, барыга ??рэтэр. (Кинигэ)
Отой тыла суох окур-бокур о?олор кэккэлэ?эн эрэ турдаллар кэпсээбитинэн бараллар. (Буукубалар)
Са?арбатар да?аны аан дойду араас сонунун кэпсии олорор баар ???. (Ха?ыат)
Сирэйэ ?р?? да, санаата эриэн баар ???. (Сурук)
С??счэкэ бырааттыылар бииргэ ти?иллэ сылдьаллар ???. (Кинигэ)
Хара Уйбаан мас ырбаахылаах, ханна муннун таарыйар да бэлиэни о?орор баар ???. (Харандаас)
Хара?а суо?у харахтыам диир баар ???. (??рэх)
Эдэр ки?и ыраас хонууга ыста?алаабыт суола с?ппэт ???. (Суруйуу)
Майгы, дьаллык
Аска а?ыс, ?лэ?э ?с баар ???. (С?рэ?э суох буолуу)
Кус с?рэх, куобах быар баар ???. (Куттас ки?и)
Тибиликитэ тибилийбит, дьиэликитэ дьиэлийэн кэбиспит ???. (Уоруйах)
Уулусса?а алдьаммыт мэ?эмээн дьаллары?ныы сытар ???. (Эти?иик)
Ый-к?н икки ардыгар типпэй-иппэй баар ???. (Хобуоччу)
[12], [13, 164–167 с.]
Дьиэ кэргэн, о?о-уруу, аймах
Алтан у?уоххун ара?астыа, к?м?с у?уоххун к?т????.
Бодорустахха бодо? биллэр, кэргэннэстэххэ кэмэлдьи биллэр.
Бу о?о мутуктуурун са?ана, би?иги хордо?ойдоотохпутуна с?п.
Дьахтар уруута амарах, эр ки?и уруута та?арах.
Иирсээннээх ыал уота тымныы, иллээх ыал уота сылаас.
Ийэ-а?а санаата – о?о?о, о?о санаата – тааска.
Kиhи бэрдинэн эр-ойох буолбат.
Ки?и, сиргэ т?р??н, икки эрэ ки?ини «ийэ», «а?а» диир.
Киэ? аймахтаах, кэтит уруулаах.
К?м?скэллээх санаалаах К?бэй Хотун Ийэ.
Куоскалаах ыт курдук олороллор.
Кыыс о?о – омук анала.
Кэнчээри? кэскилин кэ?иннэримэ.
О?о – ки?и дьоло, эрэлэ.
О?о – ки?и инники кэскилэ.
О?олоох ыалтан онноо?ор уот иччитэ ??рэр.
О?ото суох олох – олох буолбатах.
Одуулуура эрэ ойо?о.
Ойо?о суох – оо?уй му?а, эрэ суох – эрэй му?а.
Ойуун ойо?о дьохтоох, уус ойо?о дархан.
Тарбаххынан талан, с?рэххинэн с?б?лээн, хараххынан хай?аан ыл.
Т?лк???н т?р??х ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри о?о?уттан к?р?н.
Тураах мин о?ом саары чаккылаах диэбитигэр дылы.
Ула?а?а уктар, ойо?оско олордор ойох-до?ор.
Уол о?о т?р??тэ?инэ – суор ??рэр, кыыс о?о т?р??тэ?инэ – ыт ??рэр.
Уруу ыраа?а, уу чуга?а ?ч?гэй.
Хаан биир, хармаан атын.
Хаан урууну ?р?с да уутунан сууйуллубат.
Хаан хаалбат, к?л??нэ к?пп?т.
Хаан хаанын т??эн биэрбэт.
??рэх, билии, ?й
Атын ки?и ал?а?ыгар ??рэн.
Балыгы умсарга ??рэппиккэ дылы.
Былыргы ки?и ына?ынан, аныгы ки?и ??рэ?инэн.
Бытыгын бы?а ?кт??р диэри ?йд?мм?т?х диэбиккэ дылы.
Илдьэ барар идэм, бииргэ кэлбит мэнигим.
К?т?р ???нэн, киhи ?й?нэн.
Кумах мэйии, хо?ко бас.
К?н аайы эбиллибэт билии к???р??р.
К?н сири сырдатар, ??рэх – ки?ини.
?йд??х ?й?нэн ?л?рт?н куотар.
?й? суох ки?и хара?а-кулгаа?а суох.
?л?н баран ?йд?мм?т диэбиккэ дылы.
Са?аттан са?алаа, ?р??тэн ?йэлээ.
С???? к?р??лээ?э, ки?и т?б?л???? ?ч?гэй.
С??с ??рэ?э суохха биир ??рэхтээ?и биэрбэттэр.
Сэттэ ??кк?нэн ситэри и?ит, то?ус ??кк?нэн толору бол?ой.
Тугу да билбэттээ?эр итэ?эс билии м?лт?х.
??рэ?и? ??рэнии? тэ?э.
??рэ?э суох ки?и – хара?а суох.
??рэнии – с??р?г? утары эрдэр тэ?э.
??рэнэр ха?ан да хойут буолбат.
??рэх баар бараммат баай.
Эдэр кырдьа?астан ??рэнэр.
?лэ-хамнас
Ааллахха онноо?ор тимиртэн арыы тахсар.
Алаадьы арыылаа?а ?ч?гэй, ?лэ к?хт???? ордук.
Алдьатыы д?б??, о?оруу уустук.
Аска а?ыйах ?ч?гэй, ?лэ?э ?г?с ?ч?гэй.
Биирдэ барытын саба туппаккын.
Б?г?н б?тэри сарсы??ыга ха?ааныма.
Дьалах ?лэтэ холорук ытыйбытын курдук.
Дьол ?лэ?э баар.
Дьыаланы са?алаан баран ти?э?эр тиэрт.
Илии хамнаата?ына, айах хамныыр.
Ким с?рэ?элдьиир, ол и?э аччыктыыр.
Ки?и тугу ба?арар кыайар, санаатын yуруo эрэ кэрэх.
К?рд??б?т к???йэ к?м??? булар.
Кыптыыйдаах кылаана, с??т?ктээх с??мэйэ, иннэлээх э?инэ.
Кыыма суох кыайыы сити?иллибэт.
Кэпсиирдээ?эр о?орор ордук.
Орулуур уох, к?р?л??р к??с.
Отонноотоххо онноо?ор о?оойук туолар, ?лэлээтэххэ ?лэ б?тэр.
?л??ххэ да соло суох.
Сатабыллаах са?ыл са?алаах.
Сир быйа?наах, ки?и сатабыллаах.
С?рэхтээх ки?и туохтан да маппат.
С?рэхтээх с?г?н ?лб?т.
Сылдьыбыт сыа а?ылыктаах, утуйбут уу а?ылыктаах.
Туттуо? иннинэ толкуйдаа, кэрдиэ? иннинэ кээмэйдээ.
Т????н к????нэн, илиитин эрчиминэн.
Тылыгар толорор, дьыалатыгар олорор.
?лэ ата – от хаата, ?лэ ки?итэ – ас хаата.
?лэ барыта бочуоттаах.
?лэ – харахха ??т ыгар буолбатах.
?лэлээ да ки?и буолуо?, ?лэлээмэ да кии буолуо?.
?лэни ха?ааныма, а?ы ха?аан.
?ч?гэй ат охтон т????р диэри барар.
Ыарахантан толлума, кытаанахтан ча?ыйыма.
Ылысты? да, ти?э?эр тиэрт.
Хайаны намы?а?ынан дабайыллар, ?лэни чэпчэкититтэн са?алыыллар.
Халлаантан ас т???? диэн айаххын атыма.
Хо?уун ки?и хоргуйбат.
Эрдэ са?алыа?, эрдэ б?тэриэ?.
Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойутаан турбут чыычаах хара?ын хастар.
Дьол, таптал, ??р??
Ата?а сири билбэт буолбут.
Дьи?нээх таптал тыына быстыбат.
Дьол баар сиригэр олох баар.
Дьол былыт быы?ынан тыган аа?ар.
Дьол икки хара?а суох.
Дьол – олох т?рд? – таптал.
Дьол сор икки ки?ини кытта тэ??э сылдьаллар.
Дьоллоох икки сототунан оонньуур.
Дьолу? – бэйэ? илиигэр.
К?т?р кынаттаах – к?т?рг?, ки?и дьолго ананан айыллыбыт.
К?н?м буолла – к??нэ?им та?ыста, к??рэгэйим ыллаата.
К??х от к?н уотугар хайы?ар, ки?и к?н ?т??т?н баты?ар.
Кыыс о?о ырыата, уол о?о тойуга буолбут.
Кэлтэгэй да буоллар кэрэ, до?оло? да буоллар к?нд?.
Ма?найгы таптал умнуллубат.
Нохтолоох с?рэ?э долгуйда, хай?ахтаах быара хамсаата.
С?б?лээтим да – с?гэ?эрдээххэ, таптаатым да – тайахтаахха.
Таптал баай хоту, аат-сурах да хоту буолбат.
Таптал диэн дьол, оттон баай диэн к?н кырааската.
Таптала суох – олох суох.
Тапталы ки?и булбат, таптал бэйэтэ булар.
Тапта?ар дьон та?аралара биир.
Таптыыр с?рэх таайыгас.
Таптыыр с?рэх туохтан да и?нибэт.
Таптыыртан харах арахпат, абаа?ы к?р?рт?н тыл арахпат, ыалдьартан илии арахпат.
Тыыннаах ки?и тапталтан ханна да куоппат.
Уллу?а?а сири билбэт, хара?а халлааны билбэт буолбут.
Уол о?о дьоллоох, соно?ос ат соргулаах.
Уол о?о дьоло – сир т??рт ?тт?гэр.
Уот сиирин курдук тапта?аллар.
??р??т?ттэн эдэригэр т?сп?т.
Харах уулаах таптал ?йэтэ суох.
Ыйга к?т??н кыната эрэ суох.
Эр – с?рэ?инэн, дьахтар – тапталынан.
До?ордо?уу
Айан ки?итэ аргыстаах, суол ки?итэ до?ордоох.
Атас ту?угар атах тостор; кэргэн ту?угар кэтэх туллар.
Биир силистээх, биир тыыннаах дьон.
До?ор до?орун алдьархайга хаалларбат.
До?ор до?орун иэдээ??э бырахпат.
Дьи?нээх до?ор к?м?стээ?эр к?нд?.
Ким до?ордоох – ол дьоллоох.
Кулуннаах биэ курдук куодары?аллар.
Миннэрин билсибит дьон.
М?лт?х до?ор ?ст??хт????р кутталлаах.
Ca?a до?ордоо?ор эргэ до?ор ордук.
Суон ойуур курдук дурда, халы? ойуур курдук xaxхa.
Умса т?стэ?инэ с????ттэн ?й??р, иттэнэ т?стэ?инэ кэтэ?иттэн ?й??р до?орум.
Уостубат ?рэ?и кураа??а, ?ч?гэй до?ору алдьархайга ки?и билэр.
Уу тохтубат до?ордуулар.
?т?? ки?и ?т??т?н ?с ?йэ тухары умнуллубат.
?ч?гэй до?ор эмискэ к?ст?бэт.
Хото??о киирбит саахха би?иллэр, ку?а?анныын до?ордоспут м?к?гэ тиксэр.
Ыккардыларыгар ыа?астаах уу дьалкыйбат.
Ынах ма?ыра?ан билсэр, сылгы кистэ?эн билсэр, ки?и кэпсэтэн билсэр.
Эйэ?эс ки?и ?г?с до?ордоох.
Майгы-сигили
«А?ал» диэтэххэ антах хайы?ар, «ыл» диэтэххэ ымас гынар, «кулу» диэтэххэ курус гынар, «мэ» диэтэххэ мичис гынар.
Акаары ахсым, ки?иргэс киэбиримтиэ.
Албын аал ба?ын хо?норор.
Албы??а акаары бараммат.
Антах-бэттэх сирэй буолар.
Арба?ас и?игэр абаа?ы баар.
Ар?а?ыгар баастаах ат ы?ыырын уурдарбат.
А?аан б?тэн баран ата?ын ахтыбыкка дылы.
А?ыырга аллаах, ?лэ?э к?л??к.
Ата?астыыбын диэн атаххыттан ыллараайаххын.
Аччыгы а?ат, то?муту ириэр.
Баай дьада?ыны а?ыммат, дьада?ы баайы а?ыммат.
Баай мэник иккигэ халлаан хабар?атынан, муора тобугунан.
Баай о?ото бардам, тот о?ото дохсун.
Ба?а бэйэтин бадараанын хайгыыр.
Биэрэр илии билэр, ылар илии билбэт.
Булбута муннугар, туппута тумсугар.
Б?л?? т?гэ?инээ?и ки?ини кынчарыйбыкка дылы.
Былыттаах халлаан курдук ки?и.
Быста-быста сал?анар, тимирэ-тимирэ к??рэйэр, ?л?-?л? тиллэр.
Бэ?э?ээ??э диэри ыт буутун ытыра сылдьары?, б?г?н са?ыл кутуругун тута сылдьа?ын.
Бэрдэ бэргэ?э са?а, ?т??тэ ?т?л?к са?а.
Бэрт ки?и бэтиэхэлээх, ?т?? ки?и ?гэлээх.
Бэс ыйыгар Бээчээн муннун ?л?пп?т?гэр дылы.
Дьахтар оронуттан оhо?ор тиийиэр диэри санаата сэттэтэ уларыйар.
Дь???н?н к?р?н ки?ини сэнээмэ.
Икки адьыр?а э?э биир ар?ахха кыстаабаттар.
И?сэтигэр иэдэйбит, акаарытыгар алдьаммыт.
Ис миинэ ки?и.
Кинээс ойо?о кэтэхтээх, уус ойо?о улаатымсык, ойуун ойо?о ула?алаах.
Ки?и ки?иэхэ тэ?нэспэт, с???? с????гэ тэ?нэспэт.
Ки?и эриэнэ и?игэр, с???? эриэнэ та?ыгар.
Ки?иргээн кэтэ?э тулларын кэрэйбэт.
Киэ??э киирбэт, баайга баппат ки?и.
К?б??хт??р?н аанньа к??х ки?иргэс.
К???н? тутаары, ч?рк?йт?н маппыт.
К???н?н ытабын диэн чуркуйуттан маппыт.
К?рд?р?н туран балыырдаах, туттаран туран мэлдьэхтээх.
К?с ыта к???с.
К?хс?гэр оно?остоох, муннугар сыттаах.
Кулгаа?а-хара?а кэ?ээбит ки?и.
Кулгаах ыраа?ы истэр, харах чуга?ы к?р?р.
Kумах мэйии, хо?хо бас.
Куттас ?йэтигэр с??стэ ?л?р.
Ку?а?ан ки?и кулгаа?а кутуругун т?рд?гэр.
Куттамсахха турбут барыта тойон.
Куттас бэйэтин к?л?г?ттэн куттанар.
Кутуругун бы?а кыбына сылдьар.
К?н ки?итэ к?м?скэс, Айыы ки?итэ а?ыныгас.
К??х к?пп?, к??х с?рэх.
К??х оту тосту ?ктээбэт ки?и.
К??ххэ к?пп?т, бэлэм?э бэрт.
Кырдьан баран кылыы?ыт буолбукка дылы.
Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах ба?ар.
Сала? ки?иэхэ хара тыа ма?а ытыыр.
Санаалаах татыма, ?йд??х м?лт???.
Са?ыл курдук ньыла?нас, ыт курдук ырдыр?ас.
Сатаабат сата ба?ын тардар, ?йд??б?т ??дэни ха?ар.
Саха сахатынан кэрэ.
Сиик хоту сигилилээх, салгын хоту санаалаах.
Сиикэйи а?аабат, силгэни сиэбэт.
Сир быта ки?и.
Сириксэн силлибиккэ т?бэ?эр.
Содур ки?и сонумсах.
Сокуона сутуругар, ыйаа?а ыты?ыгар.
Сонуну солбуйбут, са?аны сахсыйбыт.
Сууллубут та?ас курдук ки?и.
С?рэ?э суох с??с с?бэлээх.
С????гэр т?пт?рдээх, хара?ар хаппардаах.
Сыа хаары быспат, уу долгуратын хамнаппат, к??х оту тосту ?ктээбэт ки?и.
Сымыйанан эппэтэ?инэ, и?э ыалдьар.
Сымыйаччы кэрэ?иттээх, т??к?н хонуктаах.
Сытар ына?ы туруорбат ки?и.
Сыылла сылдьан сыар?а быатын быhар.
Сэнээбиккиттэн сэттэ?ин ылыа?.
Таас с?рэх.
Таас ытыс, хаппыт тарбах.
Талыы собо курдук дьон.
Тии?имэ ти?э?э, тыыныма ты?а?ас, бол?ой борооску.
Тимир илии, кыта?ас ытыс.
Тимир тириитин кэппит.
Топпутун тобуга уйбат.
Туппутун ы?ыктыбат, к?рб?т?н чыпчылыйбат.
Т??к?н ки?и ?с к?л?ктээх.
Тыал хоту сылдьар ки?и.
Тэбэр с?рэхтээх, тардар тымырдаах, оонньуур хааннаах ки?и.
Уот курдук ки?и.
Уохтаах буору сиэмэ с?б?л??р, ?т?? ки?ини дьон с?б?л??р.
Устан барар уу ки?итэ, аа?ан барар айан ки?итэ буолбатах.
«Уу» диэбитэ – хаар, «хаар» диэбитэ – уу.
?р??? хара диир ки?и.
?с к?л?ктээх ки?и.
?с ?рг?ст??х, а?ыс кырыылаах ки?и.
?т?? ат биир кымньыылаах, ?т?? ки?и биир тыллаах.
?т?? ки?и ??лэ?э кыымнаах, ?т??? т???ргэстээх.
?т?? ки?и хара?а ?с.
?ч?гэй ки?и суола сырдык, ку?а?ан ки?и суола хаpa?a.
?ч?гэй майгы? – к?т?р кынаты?.
Хаахыныыр мас охтон биэрбэт.
Хагда? оттоох сиргэ олоруо суох к?т?р.
Харыйаны та?нары соспут курдук.
Ха?ынара хара?а, о?осторо уо?а.
Ыал киллэрбэт, ыт ?рбэт буолбут.
Эмэ?этигэр чох кыбыллыбыт.
Эриэн ыт элэгэ, к??т ыт к?л??тэ буолбут.
Тыл-?с
Ааттаспыт аалы к?т???р.
Аатта?ар да ахсааннаах, к?рд???р да к?тт??ннээх.
А?ыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах.
А?ыйахта са?арыа? – а?ыйахта сыы?ыа?.
Алгыс ба?а сыалаах, кырыыс ба?а хааннаах.
Алгыска онноо?ор абаа?ы ахсыыр.
А?а?ас айах, бэлэм бэлэс.
Атыттар алгыстарынан, чугастар тойуктарынан буолла.
Биир тыл минньигэс, биэс тыл сымсах.
Дьада?ы ки?и остуоруйа?ыт буолар.
Иэгэйэр икки атахтаах бары тыллаах.
Кини айа?ыттан к?м?с тохтуо суо?а.
Ки?и айа?ын саба туппаккын.
Ки?и кэпсэтэн, сылгы кистэ?эн, ынах ма?ыра?ан билсэр.
Ки?и тыла ду?а?а баайыллыбыт чуораан буолбатах.
Ки?и тыла иччилээх.
Ки?и тыла – ох.
Ки?и тыла сэттээх, ки?и тыла с?л???ннээх.
Ки?и тыла уоттаа?ар абытай.
Ку?а?ан буолан баран, сымыйа буолбат.
Кырыыс ба?а хааннаах, алгыс ба?а арыылаах.
Кы?ыл тыл – бай?алы оломнуур.
Кэриэс кэс тыл.
Кэскиллээх кэс тыл.
Лоп гынна да догобуор, этти? да этириэс.
М?лт?х ки?и м?кк??ннь?т буоларыгар дылы.
Оло?хо т?рд? – олоххо.
Омук тойуга, ???к номо?о буолбут.
Оруо ма?ы ортотунан тыллаах.
Ох-батыйа тыл.
?с хо?ооно – ?б?гэ номо?о.
Са?а дор?оонноох, ?с хо?ооно киэргэллээх.
Са?арара саахардаах, кэпсииригэ кэмпиэттээх, ??рэтиигэ ?р?мэлээх.
Са?арыа? иннинэ санаан к?р.
Са?арыахтан сала?, кэпсиэхтэн кэрэгэй.
Са?арыма – бит гын.
Сарсыарда – сахсаан, киэ?э кэпсээн буолбут.
Со?отох тыл – сокуон, а?аардас тыл – ачастаат, биир тыл – бирисээгэ.
Солуута суох са?арааччы сонуна уу-хаар буолааччы.
Сы?аа?ы? сыаланнын, айа?ы? арыыланнын.
То?тон толлубакка тосторунан туойар, ириэнэхтэн и?нибэккэ илдьиритэ этэр.
Тыл дьыалаттан арахсыбат.
Тыл с?????э суох.
Тыл тыалга быра?ыллыбат.
Тыл у?уо?а суох.
Тыл хаалыан кэриэтин ты?ыынча бардын.
Тыллаах эппитин, кырыыстаах кыраабытын курдук.
Тылтан тыл тахсар, са?аттан са?а тахсар.
Ты?атын к??гэнэ баранна.
Ты?ы кылы тыыра этэр уус тыллаах ки?и.
Устар ууну сомо?олуур уус тыллаах.
Уу тэстибэтинэн са?арар ки?и.
?т?? ат кымньыыта биир, ?т?? ки?и тыла биир.
?т?? о?ус биир дь?кк??рдээх, ?т?? ки?и биир тыллаах.
?т?? тыл дьол буолар.
?т?? тылтан ким да тахсыбат.
??ннээх-ы?ыырдаах ?т?? тыл.
Халлааны ула?атынан дой?охтоох, сири сиксигинэн сэ?эннээх Сээркээн Сэ?эн.
Хоммут уо?а хо?унна, ?р??б?т уо?а ???л?ннэ.
Хоруо курдук этэр.
Хотон иччитигэр дылы хо?оонноох.
Ырыа курдук ыпсар, тойук курдук тупсар.
Элбэх сырыылаах ата?а кирдээх, элбэх са?алаах айа?а кирдээх.
Эппит тыллаа?ар эппэтэх тыл ордук.
Эр ки?и тыла биир.
Этиллибит тыл и?иллибэт буолбат.
Этэр тыл э?элээх, са?арар тыл салалталаах.
Олох-дьа?ах, кэм-кэрдии
Аан дойду аппатын-томторун дэхсилиэ? суо?а.
Ааспыт т?нн?бэт.
Балык ыамнаах, ки?и к?ннээх.
Барыам диэн маскын бараама.
Былыргыны былыт саппыт, ааспыты ардах сууйбут.
Дьадайан баран баайгын кэпсээмэ, кырдьан баран к??ск?н кэпсээмэ.
Иннин тымтыктанан к?рб?т суох.
Ки?и аан дойдуга биирдэ т?р??р.
Ки?и буолабын дуу, кии буолабын дуу?
Ки?и ?йэтэ аттаах ки?и т?нн?г?нэн элэс гынан аа?арын курдук.
Кур бэйэм кубулуйумуна олоробун, эргэ бэйэм элэйиминэ олоробун.
Ку?а?аннаах ?ч?гэй куустуспутунан сылдьаллар.
К?н-дьыл атаста?ар, олох уларыйар.
К?н-дьыл к?м?стээ?эр к?нд?.
К?н-дьыл устар, олох кэминэн тупсар.
К?н-дьыл э?ин-э?ин.
К???эр к?л, ыйгар ытаа.
К??ск?н эрдэттэн ?р?н?мэ.
К??ттэххэ к?н-дьыл у?унун.
Кырдьа?астан алгы?ын ыл.
Кырдьа?астан ыйытыма, сылдьыбыттан ыйыт.
Кырдьа?а?ы мата?а?а хаалаан сылдьан с?бэлэт.
Кырдьар кырыыс му?а, сорсуйар сор му?а.
Мутугунан быра?ар му?ур ?йэ.
Ойуоккалыы оонньуур о?о сааспыт ааста?а.
Oло?о олох буолбата.
Олох олоруу ыраас хонууну туораа?ын буолбатах.
Олох – о?о оонньуута буолбатах.
Онуоха диэри ?р?? тураах хара, хара тураах ?р?? буолуо.
О?ох кэннигэр сыппыт уот та?ыгар кэлиэ?э.
?л?? ?лл?йд??х, алдьархай абырахтаах, сут сулуулаах.
?р?с долгуннаах, олох очурдаах.
?т?х иинэ оспот.
Саллар саа?ым, ?ллэр ?йэм.
Сили?э суох мас ??ммэт.
С???? биир т??т?нэн сылдьыбат, ки?и биир оло?унан олорбот.
С???? – т?р??т???нэ ас, ?лл???нэ ас, ки?и – т?р??т???нэ ночоот, ?лл???нэ ночоот.
Сыл диэн хонук.
Сыл-хонук барытын эмтиир.
Сыта-тура толкуйдаа.
Тиэтэйбит сыар?а сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыар?а сыыр ?рд?гэр тахсар.
Тиэтэйиэ? да бытаарыа?.
Т?р?? илик о?о?о би?ик о?остубукка дылы.
Туох барыта кэмнээх.
Туох да барыта туомнаах.
Туох да?аны ортотунан то?оостоох.
Т???эйэн, ч???ч?г? ?рб?т.
Тыыннаах дьон тэбэр с?рэхтээх, саныыр санаалаах буолаллар.
Улуу дойду оспуостаах, аан дойду аартыктаах, к??х далай оломноох, хара тыа ыллыктаах.
?йэ у?ун да, олох кылгас.
???эттэн хаар б??? баттаан, анныбыттан ханным саа?а аста: кырдьар кырыыс, сорсуйар сор.
?р?? к?н сырдыга ба?алаах.
?с туман т????р диэри.
?т??ттэн ?т?гэн буора т?р??р.
Хойутаан баран хобо тиктибит диэбиккэ дылы.
Чыпчылыйыах бэтэрээ ?тт?гэр.
Ый-к?н алты?ыытын курдук, биирдэ эрэ к?рс??эн ара?ыстахпыт.
Эдэр саас, к??гэйэр к?н.
Эдэрбин диэн эрэнимэ, кырдьа?аспын диэн т??н?мэ.
Эн ?лл?хх?нэ, сир сиринэн, дойду дойдунан хаалыа.
Эргэ эстибит, са?а сандаарбыт.
[11], [13, 123–127 с.]
Тыллаах буолар чабыр?ах
Иирбэ-таарба эриллэ?эс,
Истээн-тастаан б?г?ллэ?эс,
То?ус т?г?л то?утта?ас,
Токур-бокур олулла?ас
Тыллаах буолар чабыр?ах.
Чабыр?ахсыт тыла сымса,
Чабыр?ахсыт тыла сытыы,
Чабыр?ахсыт тыла ыраас,
Чабыр?ахсыт тыына у?ун
Буолуох тустаах, атастаар.
[14, 35 с.]
Мэник уол ту?унан чабыр?ах
O?o ки?и
Онно-манна
Олой-чолой
Оонньоохолуур
Килбиэн сандаар
К?нэ киирэн,
Киэ?э буолан,
Кини ки?и
К?л?к сиргэ
К?лэр-салар,
К???л баран
К?т?р, ойор,
К?т??ккэлиир,
К?р?лээхтиир,
Сырбан татай
Сылдьар сирин
Сыттаах курдук
Сыымайдаахтыыр.
«Сыы?ар» диэни
Сытаан билбэт
«Сытыы» уолбут
Сы?ыгырыы
Сыспарыйар.
Ханна кини
Хаадьах гынар —
Хатан-ча?аан
Ха?ыы буолар.
Оотой-тоотой
О?олору
Охсуталаан
Орулатар,
Ийэ этэр —
Иннин ылбат,
А?а буойар —
Абыраабат.
Дь?дьэх та?ас,
Дь???н-бодо,
Дьэбэ сирэй,
Дьэллик ки?и
Дьиэгэнийэр.
[4, 26–27 с.]
Кыыс чабыр?а?а
Ааман-ньааман,
Архан гиэнэ,
Хоптон гиэнэ,
Хочору-бичэри,
К?нт?с к???н?,
К?дь?н? мa?aнa,
Эмэчэн-чэ?эчэн.
Эптэл-тэптэл
Бытырыыстаах быалаах,
Ха?ырастаах хамнатардаах,
Олороро о?уордаах,
Симэнэр симэхтээх,
Та?нар та?астаах,
Чa?apдaax,
Талбардаах талах олох мастаах,
Xa?ыр?астаах хаппахчылаах,
Сэттэ быт тириитэ б?р????ннээх,
Ньыха ньыхаарыскай кыыс,
Былыты бы?а с??рб?т
Бырдьа эриэн o?ycтaax,
Халлааны хайа с??рб?т
Хара caaдьа?ай ынахтаах,
Сы?-сы? боросуун
O?онньор a?aлaax,
К?рбэй татай
К?т??ттээх
К?н хара кыыс буолабын!
С.И. Боло суруйуутуттан
[13, 269 c.]
Ки?иргэс ки?и
Тахсар сарда?аны
Доруобунан кы?аабыт
Дьор?оот т?р?ттээх,
Олох долгунугар
Олорсон ыраатарга
Оройдообут бэйэлээх;
Аан дойдуну
Ap?apa анаараары
Ачыкы харахтаммыт,
Кый дойдуну
Кымаардары билээри
Кырдьык-хордьук хамсаммыт;
Биллэрик оронтон
Быкпатах эрээри,
Билиилээххэ холунар,
Дьону ?т?ктэн ойо?остон
Дьо?уннана-дьо?уннана
Дуона суохха чоргуйар;
Кириитикпин дэнэн
Кирсэ быстыбыт,
Ырыа?ыппын диэн
Ыыс ыспараанньалаах,
Хай?ал, аат-суол т??ллээх,
Ханнык эмэ кэмнээх;
Тиритэн-тиритэн
Tиpэ?э элэйэр,
Тиэргэнин и?игэр
Tэллэ?э тэлээрэр
Ки?иргэс, к?т?р-т??
Ки?и баара ???.
[4, 25 c.]
Билбит-к?рб?т
(Дь?лэй Б??кээн чабыр?а?ыттан бы?а тардыы)
Кынаттаах кырасыабайын
Кыталыктан ордук
Кырасыабай куоластаах
Кыылы к?рб?т???м.
Хото?ойдоох бо?омотуттан
Кубаттан ордук
Куорсуннаах толуутун
Чопчу к?рб?т???м.
Ты?ырахтаах кырдьа?а?а
Бар дьа?ылтан ордук
Ба?аам улахан
Ты?ырахтаах к?т?р?
Быы?аан к?рб?т???м.
Хабан ылар хаадыат
Хапса?ай айахтаах,
Туораабыты то?о тардар
Тор?он б?р?тт?н ордук
Дохсун ороскуоттаах кыылы
Дуол билбэппин.
Ардай а?ыылаахтан,
Ку?а?ан ки?нээхтэн
Хагда? э?эттэн ордук
Хардааччы кыылы харахтаабата?ым.
Кынаттаах кытыгыра?а
Кырбыйтан ордук
Кытыгырас кыылы
Кыайан билбэтэ?им.
Сиппитин сиир сигилилээх,
Туппутун то?суйар удьуордаах,
Морускуойунан
Мохсо?олтон ордук
Модун кыылы
Булан к?рб?т???м.
Бо?омо бултан
Улуу буур тайахтан ордук
Ботуччу булду
Булан к?рб?т???м.
Кынаттаах кыратыттан
?л?? хабдьытыттан ордук
Кыра к?т?р?
Кыайан к?рб?т???м.
Сынтарыйбат тумустаахтан
Киргилтэн ордук
Сыппаабат тумустаа?ы
Сытаан билбэппин.
Сытыы тиистээхтэн
Куобахтан ордук
Сыппаабат тиистээх
Сылайбат сы?аа?ы
Сыаналыы саныыбын.
П.Д. Кузьмин суруйуутуттан. 1939 с. [4, 21 c.]
Дьиэ с????т?н ту?унан
Туйахайа,
Тобукуйа,
Бэрбээкэйэ,
С????хэйэ,
Сотокойо,
Уллуката,
Самыыкайа,
Саарыкайа,
Тоно?о?о,
Сиэликэйэ,
К???л?кэйэ,
Кулгаахайа,
Харахайа,
Муннукайа,
Тии?икэйэ,
Тылыкайа,
Куолайыга,
С?рэхэйэ,
С?л??кэйэ,
Ханныкайа,
Быарыкайа,
Б??р?кэйэ,
Кутуруга!
Г.У. Эргис суруйуутуттан
[4, 17 c.]
Сирдэр-дойдулар тустарынан
Былыргыга да,
Билигин да
Модун о?о?уутунан
Москуобаттан ордук
Му?утуур куорат баарын
?йд??н-дь??ллээн
Истибэтэ?им.
Дьулааннаах
У?ун хонуута
Тупсубут,
Кэ?кэмэлээх
Киэ? хонуута
Сиппит
Алта ??стээх
?л??нэ ?р?стэн
Ордук
Хотугу дойдуга
Улуу ?рэ?и
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Кырылас кыдьымахтаах,
Кы?ыл кумах кытыылаах,
Кылырыйар чысхааннаах,
Кыыппах таас кы?ар?аннаах,
К??х тиит к?м??ллээх,
Сиик туман сипсиэрдээх,
??н??х сарыы ?ктэллээх,
Аарыгар хал?а?алаах,
Аан туман аргыардаах
Хоту сир yhyгap
Аллантан ордук
Улуу ?рэ?и
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Эскэх тый
Э?ии кутуруга
Э?эрдэстээх,
Оро?у кулун
Уйуллаах
Кутуруга
Уруйдаах,
Чахчыр?алаах
Кулун
Саппайдаах
Кутуруга
Дьаралыктаах,
Баара?ай
Атыыр о?ус
Ли?кинэччи
М???р??б?т,
Баара?ай атыыр
Барылаччы
Кистээбит
Тамал?аннаах
Талахтаах
Таатта алаастан
Ордук алаа?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Боро?он улуу?угар
Б?лтэччи к?ст??т?нэн
?кс?к? кыыл курдук
Утарыта дьохсоотто?о
Олорор
Икки та?ара дьиэлээх
М?р? эбэттэн ордук
?т?? сири
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Мэ?э улуу?угар
Т?г?р?чч? к?ст??т?нэн
Т???л?ттэн ордук к??л?
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Чара?наах сиртэн эрэ
?с к?с усталаах
Мэндэ?э чара?ын
Курдук чара?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Сы?ыыттан эрэ
Амма умна?ыгар баар
Са?ыл Сы?ыыттан
Ордук алаа?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
?рд?ктэн эрэ
А?ыс биэрэстэ ?рд?ктээх
Дьаа?ы хайатын курдук
Таас хайа баарын
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
[1, 126–128 с.]
Чабыр?ах
Эти?иик Элиэнэ,
Эти?эр идэ?ин
Эмтэнэн кэбис,
Эрэмньилээхтик ?лэлээ,
Эйэлээхтик олор.
Хобуоччу Хобороос,
Хобулуур идэ?ин,
Ку?а?ан бы?ыыгын
Холдьо?он кэбис,
К?хт??хт?к ?лэлээ,
К?рс??т?к сырыт.
[14, 43 с.]
Былыргы чабыр?ахтар
I
Этэ?э-тэтэ?э,
Иэрэ?-дьиэрэ?,
Холкуй-илкий,
Кубулу?-дьибили?,
Бадыа-б?д??,
Бала?ан дархан,
Оонньуур ба?ана,
Орулуур дохсун,
Дар?ана кээдэн,
Тардар сыар?а,
Чуо-чуо чолбон,
Эрэгэйэ дьэргэн,
Уода?ана дор?оон,
Хоочугур-уучугур,
Куоба?ым кутта?а,
Мо?отойум буута,
Тии?им ти?илэ?э,
К???ллээ?им к?хс?,
Чымырын-маарын,
Оллоон буку
Лас-лас-лас.
II
Иэрэ?-дьиэрэ?,
Элэкээт-тэлэкээт,
Хаадьын-харгыа,
До?уруй дохсун,
Дорбоо уда?ан,
Аххан наарай,
Буурай-сиэрэй,
Куллур-халлыр,
Миэрэй-маарай,
Микитэ-махата,
Устунан-кэстинэн
Уранай-тэрэнэй,
Сордо? ойуу,
Сотото бэйбэс,
Хатыы-ситии,
Хара?а эрилис,
Хаххан сахсас,
Эрэмээт-тэрэмээт,
Элэгэй-нэлэс,
Этэн-тыынан
Ты?-ты?-ты?.
III
Кыптый буута,
Кыталык т???э,
Кыдама т?рд?,
Кылыйа с??р?к,
Кылар харах,
Ыa?ac ымдаан,
Чабычах алаадьы,
Кытах хоргун,
Кырбас этим,
Тымтай балыгым,
Кыпчыгыр ?л?кс?й
Кык-кыр т??рэх.
[14, 42 с.]
Чабыр?ах
(Биир тыынынан сылгыны хо?уйуу)
Тиис хамнатар
Дьэллик элэмэс,
Уос хамнатар
У?ун улаан,
Мурун хамнатар
Мускулла буулуур,
Иэдэс хамнатар
Эргиэлимэ элэмэс,
Харах хамнатар
Халыан хара,
K???л хамнатар
К?нд?р? к?г?чч?р,
Кэтэх хамнатар
Кэптэли кэрэ,
Сиэл хамнатар
Сиксиллимэ сиэр,
Ap?ac хамнатар
Адырыын apa?ac,
Хаппар хамнатар
Хаамыылаах хара,
С????х хамнатар
С?рдээхэй с??р?к,
Туйах хамнатар
Туллук тypa?ac,
Бас хамнатар
Маанылаах ма?ан,
Таныы хамнатар
Талыы дьа?ыл,
У?уох хамнатар
Улуу дьоруо!
Г.У. Эргис суруйуутуттан
[13, 271 c.]
Урууга уот оттор алгыс
Алгыстаах аал уотум
Аналлаах иччитэ,
Алаас сы?ыы
А?аар бы?а?а?ын курдук
Ара?ас ма?ан дьаарба?наах,
Суо?ана турар
Суорба хайа бы?а?а?ын
курдук
Суостуганнаах суостаах
Суо хаан о?ох дукдалаах,
Алталаах атыыр сылгы
Алын ч?мч?к?т?н курдук
Ала хаа?саар хататтаах,
Ханчаа?ын тый быарын
курдук
Хатан тэбиэр эстэриилээх,
Хаардаах бугул са?а
Харда? от са?алаах,
Т??тэх от курдук
Т?? и?игэй кыалаах,
Буруо уоллаах,
Кыым кыыстаах
Кыырык т?б?,
Бырдьа бытык,
Хатан суо?уйа,
Хаан ча?аан,
К?м?с ураанньык,
К??нэ к???чч?р,
Алтан ба?ыр?ас
Аан Уххан Тойон э?эм,
Тулуу бараан тойоно
Туора чанчык
Туораххай бахсы,
Иэримэ дьиэ иччитэ
Эрбэгэй баттах
Иэрэгэй бахсы,
Хотон уорук иччитэ
Холбуу баттах
Хотой бахсы,
Тиэргэн иччитэ
Тэриир баттах
Тиэрэгэй бахсы,
Туспа ?рэх
Ту?уй ыччата
Тус бэйэбитигэр
Ту?ааннаах кэргэн
Буола кэллэ,
Атын алаас
Ала ыччат о?ото
Анал бэйэбитигэр
Аналлаах о?о
Буола кэллэ,
Тас ?тт?б?т?ттэн
Таас уллу?ах киирдэ диэ??ит
Та?арахсыта
Саныыр буолаайа?ыт,
Туора ?тт?б?т?ттэн
Туос уллу?ах киирдэ диэ??ит
Туохха?ыйа саныыр буолаайа?ыт.
Саха ки?и
Салаллар саргытынан,
Ураа?хай саха
Утумна?ар о?оруутунан
Алтан сэргэни анньа,
Аал уоту айгы?ыннара,
Ала?а дьиэни ахталыта,
?р?? дьиэни ?рэччилии,
Хара дьиэни хараччылыы,
Иэримэ дьиэни иччилии,
Улаан т?птэни олохсута,
Сатыы б?кээ?и саайа,
То?ой сэлэни тиирэ,
Таалай тиэргэни тар?ата,
Т?лк?л??х т???лгэни т?р?тт??,
Алгыстаах ара?ас чэчири анньа
Аттанан кэлбит
Алгыстаах к?нэ буолла.
К?н Эбэлэрим,
К??ккэйэ к?р?мэ? дээ!
Айыы Эдьиийдэрим,
Аты?ырыы санаама? дээ!
Дьонно?о кэлбит о?о?утун
Дьоллоох хонноххутугар
Хор?оту?,
Кэргэннэ?э кэлбит ки?игитин
Кэскиллээх киэлигитигэр
Киллэри?.
Абаа?ы айма?а айар
Албастаах суолун а?алыма?,
К?ст?бэт улуу?а к?б?тэр
К?рг?н суолун к?рд?р?мэ?,
Аан дойду
Албастаах санаалаа?ынан
Ата?астатыма?,
К?н сирин
К?лдь?н с?рэхтээ?инэн
К??мч?лэтимэ?,
Аймах ча?ал буола кэлбит
Ача ыччат о?о?утун
А?аныылаах о?о гынан
Олохтотон иити?,
Дьонно?о кэлбит
Дьуондьа?ай ыччаккытын
Дьо?уннаах о?о гынан
Дьоллоохтук о?олоо?,
Атаархаспат ааккытыгар
Алгыстаах а?атыы,
К?н??лэспэт к?нд?.
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
П.И. Сергеев тылыттан Л.У. Сергеев суруйбут. 1915 с.
[17, 3–8 с.]
Кыыс с?ктэн барарыгар а?атын алгы?а
Б?г???? ?с ?рг?ст??х ?р?? к?н?м
??нэн, ??скээн тахсан турда?ына,
Дьоллоох олоххутун томторго туойар
?т?? к?н?м буолла!
Соргулаах олоххутун
Айхаллыыр кэмим буолла!
Аал уоту оттор, алтан сэргэни анньар
Ала?а дьиэни айгы?ыннарар кэм?итигэр
У?а диэки хонноххут анныгар
То?ус ордоо дугуй
Уолаттарда уктунаары?!
Ха?ас диэки хонноххут анныгар
Сэттэ кындыа кылыс
Кыргыттарда кыбынаары?!
Т??рт саханы т?лк?л??б?т,
?с саханы ??скэппит
?р?? Айыы Тойон о?онньор
??р хабдьы курдук ?р?? ту?уй тыынынан
К?р??л?? т??эрэн олортун!
Аттаах ?тэтэ, сатыы тайа?а буолаары?!
Ааспыты а?атаары?,
То?муту ириэрээри?!
Тутайбыты сал?аары?,
До?оло? с??????н уута буолаары?!
[17, 9–10 с.]
Дьиэ туса?атын алгы?а
Аал уотум тэрилэ,
Киирэр дьиэм тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон
а?ам анаабыта,
Ньирэйгин ньиккирэт,
балчыргын бар?ат,
?р??лээххин ??рдээ,
к???нн??хх?н к?чч?т,
Ха?алааххын хары?ый,
Холо?солоох хотонум тэрилэ,
Дьаардаах тиэргэним тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон а?ам
Анаабытынан о?о?уннум.
Айбыт Айыы?ытым,
Ииппит Иэйэхситим,
Абыраа! Была?айга былдьатыма,
Дэлэгэйгэ диэлитимэ,
Суон с?лдь?гэскин т?л?р?т?мэ,
Халы? хал?а??ын халбарытыма.
Ииппит Иэйэхситтэрим,
Айбыт Айыы?ыттарым,
Ойуулаах от-мас иччитэ,
??т таас бэйэлээх,
??т к??л олохтоох
?р?? Айыы Тойон а?ам
ылгын уола,
То?ус сылы мэлдьи
сидьи?-босхо?
Буолан сыппыт
К??рэ Дабаан Дархан,
Кыыра Бырдьа,
Ма?кы Батас,
Кындыс Кымньыы,
Хахай Са?ыйах,
Бэдэр Бэргэ?э,
Байба Дьилбэх,
Аал уот э?эм!
Орто дайдыга то?ус тордуулаах
Сырайдаах курдук ??рдэр
иччилэриттэн
К?м?ск??, а?ына тур.
Адьарайтан а?ын,
Была?айга былдьатыма,
дэлэгэйгэ диэлитимэ.
?йэлээх саа?ым тухары
баай байаммын,
Тот тотоммун, с???? ииттэммин,
О?о т?р?т?мм?н, ки?и
оло?ун олороммун,
Олордорбун диэммин о?о?уннум.
Айыы Тойон а?ам, сырдык
тыы??ын т??эр —
Мин дьиэм туса?атыгар!
[6, 11–13 с.]
Сэргэ алгы?а
То?ус уостаах
Аар ба?ах сэргэм иччитэ,
?с булас, булас бы?а?а?а
Хаты? мас торуоскалаах
Сэргэ иччитэ
Мотой Тойон э?эм о?онньор,
Эйигиттэн к?рд???р?м да к?ннээх,
Аатта?арым да ахсааннаах!
Быстан-быстан была буолбут,
Тохтон-тохтон тобох буолбут,
Баранан-баранан барахсан
буолбут,
Кэ?сиги кэтэспит,
Му?сукка мо?олдьуйбут,
Туох сахтан туорха?ыйан сылдьар
Токур у?уохтаах туун тулаайах
бэйэм
Т??рт с????хп?нэн с?г?рэйдэнэн
К?рд???р кэм-кэрдиим,
Бото-болдьо?ум буолла.
???ээ дайдыга ?с хаттыгастаах
??лэт ма?ан халлаан
?р?т кырыытыгар
??скээн-т?р??н олорор
??с ты?а ?рг?лдь?лээх,
?кэр куйаас тыыннаах,
?р?? туорум былыт олбохтоох,
……………………………...........
Быттыккар быркылатан,
Хойо?ноох хонноххор
хор?отон,
К?мн?хт??х баай харыйа са?а
К?й ча?ыл?ан тыыммытын
Бэйэ?эр эрчийэн,
Орто мыраан дайдыга
О?ол ?л?? улаатта?ына,
Харкырыыр хабдьы са?а
Айыы сириэ?ининэн урсуннаан,
Кэлбиттэри кэбэлитэ??ин,
К?т?рдэри к?рэтэ??ин,
Дьоллоох тиэргэммитигэр
тохтотума,
Киэргэллээх тиэргэммитигэр
киллэримэ!
Г.М. Васильев суруйуутуттан. 1944 с.
[6, 14–16 с.]
Тиэргэн алгы?а
(Тиэргэн ортотугар уот оттуллар,
кытыйа?а суорат кутуллар уонна тула ы?ыллар.)
?р?? тунах, ?р?? тунах, ?р?? тунах,
Ас ?рдэ, ас ?рдэ, ас ?рдэ!
?р?? тунах, ?р?? тунах, ?р?? тунах!
Илгэ-быйа? э?ээрдээх
Эдьэн Иэйэхсит эбэбит,
Эн ааккын ааттаан
И?эгэй тиэргэн эрэмэ?ин иннигэр
К?рд???р к?мм?т буолла!
Ыыраахтаа?ы ыырыма,
Тумустаа?ы туурума,
Суон с?лдь?гэскин т?л?р?т?мэ,
Халы? хал?а??ын халбарытыма,
К?м?с уйа?ын к?лб???рд?мэ,
Томторуктааххын туоратыма,
М??элээххин м?чч?р?т?мэ,
Су?наах ытыстан,
Соргулаах иэдэстэн,
Т?лк?л??х т??рэхтэн,
Т?л?кк?й т?р??хтэн!
Уруй, ?р?? илгэ!
Уруй, ?р?? илгэ!
Уруй, ?р?? илгэ!
А.А. Акимова тылыттан
П.Т. Степанов суруйбут. 1945 с.
[6, 17–18 с.]
Аан дойду иччитин алгы?а
А?ыс иилээх-са?алаах,
Атааннаах-м????ннээх
Айгыр-силик
Аан Ийэ дойдум,
То?ус иилээх-са?алаах
Тор?о томоон дойдум,
Локуора от ?ктэллээх,
Алтан от дьайы?наах,
А?ыс салаалаах
Ача к??х от таманнаах
Иринньэхпин ииппит эбэм,
Истэн туола?ыйа тур
Мин этэр тылбын.
Балчыр бэйэм бар?арбытым
Алтан-таман хонуугар,
Ара?ас арыыгар
Таалалаан ??скээбитим,
?рд?к ?т?? хонуугар
??т ?р?мэ ?рд?гэр
??к?р?йэн ??скээбитим.
Сыалы?ар быара буолан
Сыламньыйан кулу,
?с киис тириитэ буолан
М?лб?й?н кулу.
Иэримэ дьиэни
Тэринээри саныыбын.
Аан дойдубар:
Дойдум иччитэ,
?стэ иэнигий!
Тойон сэргэни
Тутаары о?остобун,
Алтан сэргэни
Анньаары о?остобун.
Аан дойдум иччитэ,
Ал?астыы санаама,
Аныгытын да?аны
Атааргыыр буолаайа?ын.
К?рд???р к?лт??ннээх,
Аатта?ар ахсааннаах,
Хоолдьуктаах бэйэм
Хо?куйан туран,
С???ргэстээх бэйэм
С?г?р?йэн туран,
?тт?ктээх бэйэм
??э-с?ктэ турабын.
Сыта-тура сыаналаа,
Олоро-тура толкуйдаа.
Кэлин ?тт?бэр кэбирэ суох,
Илин ?тт?бэр ибирэ суох.
Аан дойдум иччитэ
Бэдэр са?ыйах
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
К?м?стээх нуолур от
?ктэллээх,
К??х от олбохтоох,
Сэбирдэхтээх от дэйбиирдээх
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Албаннаах бэйэм
Аатта?а турабын,
К?нт?р?к бэйэм
К?рд??? турабын.
Сиэл баайабын,
Дэлбиргэ ыйыыбын,
Ахтаах арыынан
Айах тутан эрэбин,
?р?? толо?унан
К??мэй к?т???н эрэбин.
К?рд???р к?лт??ннээх,
Аатта?ар ахсааннаах.
Эбэлэрим иччилэрэ,
Бука барыгыт,
Б?р?-б?тт??н
Дэри-дэхси
Бэттэх буолу?!
Улаан уба?ам уйгутунан,
Кытыт сылгым кымы?ынан
Айах тутан
Аатта?ар к?н?м буолла,
Чороон айа?ы
Тосхойор к?н?м буолла.
Биир тылбын би?ирээ?,
Икки тылбын и?иллээ?,
?с тылбын ?йд???.
Бука барыгытыгар
??э-с?ктэ
С?г?р?йэр к?н?м буолла.
Ар?ааттан кэлэр
Алдьархайдаах санаалаах
Абаа?ы улуу?угар
Алтан с?рдь?гэскитин
Араарар буолаайа?ыт,
???эттэн т??эр
?л?гэрдээх улуу?угар
?с ?р?? к?м?с с?рдь?гэскитин
Т?л?р?тэр буолаайа?ыт.
Ымсыыран-ымсыыран,
Ба?аран-ба?аран
К?рд??? турабын.
Бука барыгыт —
Ойуулаах отум иччитэ,
Дьар?аалаах ма?ым иччитэ,
Атаххытыгар а?ыс
Бокулуону уураммын
Аатта?а турабын.
Тобуккутугар то?ус
Бокулуону уураммын
??э-с?ктэ турабын
Ааттаан тураммын.
Аатта?ар ахсааннаах,
К?рд???р к?лт??ннээх.
Иитэр с????б?н
К?р??лээрэй диэммин,
Т?р?т?р о?обун
Уйалаарай диэммин
Эбэлэрим иччилэриттэн
К?рд???-аатта?а турабын.
Эриэн ыт
Элэгэ гыныма?,
К??т ыт
К?л??тэ гыныма?,
Тэ?нээхпэр сэтэлэтимэ?,
С?бэ-соргу айахтаа?,
Дьолло-соргута тосхойу?,
Аал уотунан айахтаны?,
К?н уотунан к??мэйдэни?,
Бука барыгыт мунньа?ынан
Бары а?аабыт-сиэбит
буоллаххытына,
Т??рэх быра?ан к?р??м…
Алтаннаах с?рэхпин
Ар?аспар ууру?,
Т?пт??х с?рэхпин
Т??спэр олорду?.
Уруй-уруй,
Б?р?-б?тт??н
Дэри-дэхси
А?аан-сиэн тар?а?ы?!
И.А. Шадрин тылыттан
Ф.Ф. Попов суруйбут. 1937 с.
[6, 19–25 с.]
Булт алгы?а
Аал уот иччитэ, а?аа-сиэ!
Тыа иччитэ Байанай, а?аа!
Байанай иччитэ
Баттах сарын,
Барыылаах баатыр,
Байам-сайам тутуу,
Кыа хаан ?ктэллээх,
К?п с?г?л??н т??лээх олохтоох
Курадай Бэргэн Кура?аччы С??р?к,
Тыа иччитэ сэттэ ини-бии дьон,
Э?игиттэн дьол-саргы
К?рд???н эрэбин.
Элиэ?э эргитэн, то?ууга торутан,
Ха?ылгын сымнатан,
Тартыккын чычаа?ырдан,
Хара тыам иччитэ, харайа??ын,
К??х тыа иччитэ, к??йэ??ин,
Хорой кыыл хонуктаа??ын,
???эс кыыл ?тэлээ??ин,
?рг?ст??х ?т?? буургунан
??рдэ??ин,
То?ус ойдох туоллан буурунан
тосхойо??ун,
Ардай а?ыылаа?ы?
Хардааччытынан айа??ын,
К??х тии??инэн к??т?лээ??ин,
Кы?ыл са?ылынан
кымньыылаа??ын,
Буурай кэрэмэ?инэн
моонньохтоо??ун,
Хара са?ылынан хардыылаа??ын
Сырытыннаран а?ал!
[2, 14–15 с.]
Балыксыт алгы?а
Унаар-тунаар хочолоох
Киэ? мичээр эбэккэм,
Балыксыт о?онньор
Сарт тымтайын сыы?ын
Сахсаччы с?гэн туран
К?рд???б?н эйигиттэн.
К?нд? к?л?м уулаах
К??х далайым иччитэ
Дьэбэрэ тэллэх,
Бырыы сыттык,
К?пп?х суор?ан,
Туона баай
Тойон о?онньор,
То?ус уон чороох туубар
Ло?уор собо барахсаны
Толору уган кулу даа!
Сэттэ уон тэрээх илиммэр
Тэрэкэнэ быччыыккын
Ти?э баттаан кулу ини!
Киэ? мичээр эбэккэм,
Ииттэххинэ эн иитиэ?!
К??х далай иччитэ,
А?аттаххына эн а?атыа?!
К?рд???б?н!
[2, 16–17 с.]
Уот алгы?а
Аар холумтан иччитэ,
К?л тэллэх,
К?м?р суор?ан,
Бырдьа бытык,
Кыырыл т?б?,
К?м?с ураанньык
Нохсол Тойон э?эм,
Дьыыйалаах быттыккар,
Дьоллоох хонноххор хор?от!
Тымныы тыыннаа?ы
Хатан хара?ы? уотунан
Та?ырдьа дьалкыт!
Итии тыыннааххын
И?ирдьэ охсун!
[6, 42 с.]
Окко киирэр алгыс
Эбэ хотун иччитэ
Илки-талкы эмээхсин,
Улуу хотуур иччитэ
Улуу У?аанньал о?онньор,
Аан дойду иччититтэн
К?рд??? киирэн,
А?ыс с????хтээх
Чокуур к??х оккуттан,
Уолан тиийбэт уйгугуттан,
Кэ?эн тиийбэт кэскилгиттэн
Тии?эн а?ыы т??ээрибин,
Хоройор муостаахпын,
У?ун сиэллээх
Сы?ыы му?унан сылгыбын
Иитэр-харайар наадатыгар
Киирэн турабын,
Охсон киирэн бараары
К?рд??? турабын.
Аан дайды айыл?атыттан
Тии?инэн а?ыы т??ээрибин.
Аан дойдум иччилэрэ,
А?аа?, та?ны?!
Ахтаах арыынан
А?атан-сиэтэн,
Уунан тиийбэт уйгугуттан,
Бука диэ??ин,
Биэрээр диэммин к?рд???б?н.
Д.М. Семенов. 1946 с.
[6, 26–27 с.]
Ы?ыахха дойду иччитин ал?аа?ын
Сэттэ сиксиктээх
Сир ийэ иччитэ,
Ситимэхтээх сэ?эннээх,
Сирэдэ?иннээх тыллаах
Айбыт Айыы?ыппыт,
Иэйбит Иэйэхсиппит,
Сир ийэ иччитэ!
Аспыт ?рд?гэр,
Айылгыбыт басты?ар
Ахтан-санаан
А?атан эрэбит,
Аал уотунан
Айахтаан а?атабыт.
К?м?р?? чо?унан остуоллаан,
К??х уотунан к??мэйдээн
К?нд?л??б?т.
Уруй, уруй, уруй!
Айхал!
Кэччэрийбэт кэскилбитин
Тэрийэргэр,
Уларыйбат уйгубутун
Олохтуургар
Уруй, уруй, уруй!
Ыраах да буолларгын чуга?аа,
Суох да буолларгын баар буол!
Н.С. Семенова тылыттан
Павлов суруйбут. 1945 с.
[19, 3–4 с.]
Куо?ас суор икки
Бэрт былыр куо?ас суор курдук хап-хара эбитэ ???. Куо?астаах суор, атын к?т?рд?р эриэннэригэр ымсыыран, бэйэ-бэйэлэрин ??н?р?н кырааскалаан, ойуулаан биэрээри о?остубуттар. Суор куо?а?ы араас дьэрэкээн ойуулаан, о?уордаан биэрбит. Куо?ас ?р?скэ киирэн дь???н?н к?р?нэн баран, суору ойуулуон ба?арбакка, ууга умсан хаалбыт. Суор албыннаппытын ?йд??н, куо?ас самыытын ыыра охсон кэбиспит. Онон суор уруккутун курдук харата харатынан хаалбыта, оттон куо?ас, эриэн т??лээх буолан баран, самыыта хаптаччы о?он, ата?а тиэрэ буолбута ???.
[13, 131 c.]
Кэ?э уйа туттубат буолбута
Та?ара ыйаа?ын бы?ыытынан, бу дойдуга к?т?р кынаттаах Была?ачыанньыйап иннинэ уйа туттуо, сымыыт баттыа суохтаах эбит.
Былыр кэ?э уйа туттан, уон икки сымыыты сымыыттыыра уонна сайыны бы?а ыллаан тахсара эбитэ ???. Оччотоо?уга кини та?ара ыйаа?ын кэ?э илик эбит.
Биир сыл кэ?э на?аа эрдэ кэлбит. Харалдьык са?ардыы тахсан эрдэ?инэ уйа о?остон, сымыыт баттаан сытта?ына, Была?ачыанньыйап та?ара кэлбит. Кэ?э? ? сымыыттаабытын к?р?н, тахсан халлаа??а улахан та?ара?а тыллаабыт. Та?аралар мунньахтаан уураах та?аарбыттар: «Бу Была?ачыанньыйап диэн чыычаах уйа туттубат та?арата буолуохтаах этэ. Бу та?ара кэлэр к?н?гэр кэ?э уйа туттан, сымыыт баттаан сыппыт. Ол буруйун иннигэр кини аны уйа диэни билбэтин, иккиэйэх эрэ сымыыты атын чыычаах уйатыгар сымыыттаан биэрэр буоллун, сааскы Ньукуолунтан Б?т?р??пкэ эрэ диэри са?арар буоллун, онтон атын кэм?э тыла кэтэ?инэн чороччу тартын».
Ол курдук ыксыыбын диэн кэ?э уйатыттан, элбэх о?отуттан маппыта ???. Сылгы, ынах чыычаа?ар сымыыттаан биэрэр буолбут. Б?т?р??птэн ыла кэ?э этэрэ уурайбыт.
[9, 71 c.]
Са?ылы кытта сыа?аан
Са?ыл сыа?аанныын ыалла?а олорбуттар, биирдэрэ – тыа?а, биирдэрэ – ууга.
Сыа?аан:
– Мин са?ылы кытта сырсыам,– диир.
Са?ыл:
– Мин да сырсыам,– диир.
Кыыллар сууттара туран:
– Сырсы? ээ, – диир.
Дьэ сырсаллар, биирдэрэ – уунан, биирдэрэ – тыанан. С??рэн-с??рэн, к??л? эргийэн и?эн, са?ыл дьэ ??г?л??р:
– Сыа?аан, ханна бааргыный?
Иннигэр туму?ахха сыа?аан:
– Ооп,– диир.
Са?ыл эмиэ с??рэр. С??рбэлээн и?эн эмиэ ??г?л??р:
– Сыа?аан, ханна?ыный?
Иннигэр туму?ахха:
– Ооп, – диир.
Са?ыл сылайан, тутайар ирээтэ буолар. ?л?мээри арыычча и?эн, олорон хорос гына т??эр.
– Сыа?аан! – диир.
Эмиэ иннигэр туму?ахха:
– Ооп, – диир.
Онтон дьэ са?ыл: «Сыа?аан т??к?нн?рэр», – диэн суукка ??сэ барар. Бу ??с?б?т?гэр, суут бил балыкка: «Дьо??ун мус!» – диир.
Бил ы?ырыытынан, тумулга сордо? хаар, сыа?аан хаар, алы?ардар э?ин мустубуттар. Сууттарыгар: «Дьэ мунньу?уннубут»,– дииллэр.
Са?ылы к?рб?ттэрэ, эт да, сиин да суох, тутайан у?уо?у кытта тириитэ илбэспит (оччо буолуор диэри бэйэтэ да то?о сырсыбыта эбитэ буолла?).
Сууттара туран:
– Са?ыл кырдьык этэрэ буолуо ээ? – диир, онтон: – Баччалаах балыктан биир эмэ билэрэ буолаарай? – диир.
Сордо? туран:
– Мин са?арыахпын к???ллээ?,– диир.
– Чэ, са?ар, – диэн буолар.
– Сыа?аан сырсыан иннинэ сыа?ааттары туму?ахха олордубута, ол гынан баран, бэйэтэ сыппыта.
– Оччо?о сууттуохха, – дииллэр.
Бары сыа?ааны сууттуурга куоластыыллар. Дьэ та?ыйан имитэллэр. Та?ыйан имиппиттэригэр сыа?аан кутуруга хаптаччы барар, ба?ын эрэ диэки этэ хаалар. Сыа?аан:
– Кэнэ?эски ?йэ?э ки?и-с???? ??скээтэ?инэ, миигиттэн сиир эти хантан да булуохтара суо?а. Тугу а?ыахтарай дьон, тугу ту?аныахтарай?
Сууттара са?арар-уураахтыыр:
– Сыа?аан с?пк? этэр. Бил, эн эттээххин, эн быары? эмиэ ?ч?гэй, сыа-арыы буолан тахсар, – диир суут.– Онон эн быаргын сыа?аа??а биэриэх тустааххын, ол гынан баран, сыа?аан быарын ылыахтааххын.
Суут эппитин кэннэ, олоруохтара дуо, атастаспыттар.
Дьэ онтон бэттэх сыа?аан салла?ар бастаммыт, улахан быардаммыт.
[9, 39–40 c.]
Са?ыл б?р? дьукаахтаспыттара
Ха?ан эрэ са?ыллаах б?р? кытты?ан а?ыыллар эбит. Кы?ын а?ыылларын сайын мунньаллар. Биир саас ыа?ас хайа?ы таптайан ха?ааммыттар. Ол ха?ааммыттарын «олох ?л??р? гыннахха сиэхпит» диэн ончу сиэбэттэр.
Са?ыл туран биирдэ б?р???:
– Б?р?к??с, ээ б?р?к??с! Хайахпытыттан киллэрэн сиэбэппит ээт, – диир.
Б?р? улаханнык:
– Оок, – диир. – Били??иттэн хайах сии олороору гынны? дуо? Б???-са?ы сиэн олорон эрдэхпит дии.
Итинтэн са?ыл турар-олорор, киирэр-тахсар. Эмиэ этэр:
– О?онньоор, мин ыалга бараары гынным эбээт.
– Ол хайа ыалга бара?ын? – диир б?р?.
– Ээ, ханна ыраатыамый? Хара Хааннаахха тахсаа инибин.
– Кэ?иигин а?алаар эрэ, – диир б?р?.
Са?ыл сырбас гынан хаалар. Дьэ тахсар да о?куча?ар киирэр. Хаппа?ын саралаан хайа?ын дэлби сиир, минньигэ?иргэтэн сии олорон, ?р?т сигэтигэр тиийэ сиэн кэби?эр.
– Тыый, бу ба?айы ?л?р???э, ордук кыайдым дуу, – диир.
Муннугар-уо?угар, илиитигэр-ата?ар сыстыбыт хайа?ы ньиккэйэн-ньиккэйэн, куурусса сымыытын са?а биир тооромос хайа?ы кэ?иилэнэр. Оргууй а?айдык ньылбы?наан киирэн кэлэр.
– ¤ы-?ыы, номнуо кэлли? дуу? – диир б?р?.
– Ээ, кэлиминэ. Хайа ??дэ??э барыахпыный?
– Хайа, ыалы? тугу гынан эрэллэр?
– Ээ, ыалбар ??р??-к?т?? б???.
– Ол ким ??рб?т, туохтан?
– Улахан кийииттэрэ о?оломмут, ол ородьуунатыгар сырыттым.
– Тугу а?аатыгыт онно?
– Ха?ас диэки хайах сиэтибит, уот кытыытыгар о?о?ос сиэтибит, суол ааныгар суорат сиэтибит, биллэриккэ миин испиттэр, у?а диэки баар дьон улааны сиэбиттэр, сатанах т?рд?гэр олорон саламаат сиэтилэр.
– Оо, тугун элбэ?эй? Хайа, оттон кэ?иигин а?аллы? дуу?
– Ээ, ол аахтахха элбэ?ин и?ин, бэрт дуона суох тиксэр. Бу быыкаайык хайах сыы?а а?аллым, маны хабан к?р??хт??! – кэ?иитин дуомун ылан талыр гыннарар. Б?р? хап гыннаран кэби?эр.
?с-т??рт хонукка аччыктаан иэгэлдьи?э-иэгэлдьи?э олороллор. А?аабыт-сиэбит ки?и са?ыл кэм сэниэлээх, туран уот оттор хайыыр. Биирдэстэрэ т??р?ллэн, муннун кутуругун т?рд?гэр анньыбытынан сытар. Са?ыл эмиэ б?р?т?гэр этэр:
– О?онньоор, Хара Хааннаахха бара сылдьыбаккын ээ?
– Ээ, барбаппын. Хара Хаан ыта сиэн кэби?ээ ини миигин.
– Чэ, оччо?о мин барарым дуу?
– Ээх, чэ бар. Кэ?иигин а?алаар, кэ?иитэ суох кэлээйэ?ин.
– Ээх с?п! – диир са?ыл. Тахсар да сырбас гынан хаалар.
Баран эмиэ о?куча?ар киирэр, саар ыа?а?ын и?игэр дьылыс гына т??эр. Дьэ хайа?ын сиэн барар. Алын сигэтигэр диэри сиэн-сиэн кэби?эр. Туолан, тотон баран, муннуттан-уо?уттан, илиититтэн-ата?ыттан кы?ыйан-кы?ыйан, биэстээх о?о сутуругун са?а хайа?ы м?к?н?тэн кэ?иилэнэн кэлэр.
– Хайа, тукаам, то?о ?р буоллу?? – диир б?р?.
– Малаа?ы??а сырыттым.
– Ол туох малаа?ынай?
– Орто кийиит о?оломмут.
– Кими т?р?пп?т?й?
– Уол ???.
Сити курдук, кэпсэтэ-кэпсэтэ, эмиэ уон-с??рбэ хонук устатыгар сылдьаллар.
Са?ыл этэр:
– Б?р?к?лл?й, туох эрэйин к?р?б?т? Хайахпытын сиэххэ эрэ, —диир.
– Бэлиэр хайах сиэри гынны? дуо? Тохтуу т?с.
Са?ыл эмиэ киирдэ-та?ыста, ньыла?алдьыйда, тэ?ийбэтэ:
– О?онньоор, – диир, – ыалбытыгар Хара Хааннаахха бара сылдьыбаккын дуу, то?о биирдэ да?аны бара сылдьыбаккын?
– Ээй, хайа, мин бардахпына, «?р??-хара т??лээхпитин ?рг?тэ кэллэ» диэн ыттарын барытын ?рдэрээ ини.
– Чэ, оччо?о эмиэ мин барыым, с?п дуу? – диир.
Са?ыл тахсар да о?куча?ар к?т?н т??эр. Хайа?ын барытын сиэн-сиэн кэби?эр. Саар ыа?ас сиксигин э?инин кы?ыйан, буорга-сыыска бытарыйбытын хомуйан, торбос ?т?л?к эрбэ?ин са?а тооромос хайа?ы хонно?ун анныгар кыбытан киллэрэр. Ити кэлбитигэр б?р?т?:
– Оо, ?р да буоллу?, – диир.
– Бэстилиэннэй баалга т?бэстим ээ дьэ, – диир.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596148?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
А. С. Тимофеева
Былыргы ?йэ?э ?б?гэбит тыйыс дойдуга олорор буолан кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ таабырын таайсара, о?отугар-уруутугар остуоруйа айан кэпсиирэ, улуу дьонун хорсун бы?ыытын эбэтэр дьикти-дьиибэ т?бэлтэни бала?антан бала?аны кэрийэн сэ?эн о?осторо. Онтон ыла норуоппут уус-уран айымньыта уостан уоска т??эн чочуллан, киэргэйэн к?н б?г???э тиийэн кэлэн саха норуотун туохха да тэ?нэммэт к?нд? баайа буолар.
Бу кинигэ?э саха фольклорун саамай с?мэтэ та?ыллан киирдэ: ???йээн, номох, остуоруйа, чабыр?ах, алгыс, ?с хо?ооно, таабырын. Ону сэргэ, QR-коду ту?анан В. Исаков толоруутугар «Эрбэхчэй Бэргэн» оло?хо бастакы чаа?ын истиэххэ с?п.
В былые времена наши предки коротали долгие зимние вечера за отгадыванием загадок, сочиняли сказки для детей, рассказывали о подвигах великих людей или необычайных историях. С тех пор народное устное творчество, веками передаваясь из уст в уста, оттачивалось, совершенствовалось и на сегодняшний день является ценнейшим якутским «алмазом».
Книга является сокровищницей якутского фольклора, куда вошли предания, легенды, сказки, скороговорки, благословления, пословицы, загадки, кроме того, отсканировав QR-код, можно послушать первую часть олонхо «Эрбэхчэй Бэргэн» в исполнении Р. Исакова.
Саха фольклора
КИИРИИ ТЫЛ
К?нд? аа?ааччы, эн саха омук тылынан уус-уран айымньытын хомуурунньугун арыйды?. Кинигэ?э норуоппут ?йэлэргэ муспут бар?а баайа – фольклора тус-туспа жанрынан наарданан киллэриллибит. Хас биирдии жанр тус-туспа аналлаах, ??рэтэр-у?уйар суолталаах.
Таабырын о?о аймах ?й?-санаата сайдарыгар, тыла-??? тобулларыгар, т?р??б?т тылынан са?арарыгар олук уурар олус ту?алаах жанр. Ордук кыра саастаах о?о с?б?лээн истэр, таайа сатыыр. Маныаха т?р?пп?т эбэтэр иитээччи оруола улахан: кини таабырыны о?о саа?ыгар с?пт??х гына талан, кырачаан дьону т?р??б?т тылын эйгэтигэр киллэрэргэ дьулу?уохтаах.
Омук с????нэн сылларга чочуйбут, сытыылаабыт ох тыла – ?с хо?ооно. Бу жанр ки?и са?атын байытар, мындыр ?йд??х, тобулла?ас толкуйдаах буоларга ??рэтэр. ?с хо?ооно киэ? ?йд?б?л?, олох араас т?гэнин а?ыйах тылынан ча?ылхайдык этэн кэби?эр.
Саха омук остуоруйатын уратыта диэн соро?ор ис хо?оонунан ?с номо?ор чуга?ыыр буолуон с?п, атын омук остуоруйатыттан киирии сабыдыал эмиэ баар. Остуоруйа курдук умсул?аннаах, абыла?наах жанры о?ону, ыччаты иитиигэ, ??рэтиигэ, сайыннарыыга дьиэ кэргэ??э, у?уйаа??а, оскуола?а киэ?ник ту?анаргытыгар с?бэлиибин.
Чабыр?ах – би?иги омукпут биир ураты тылынан уус-уран айымньыта. Били??и саха ки?итэ ылбычча ?йд??б?т тыла-??? быдан былыргыттан ситимнээх уонна дири? силистээх. Манна саха мындыр ?й?, ис санаата, былыргы тыл уустук уратыта элбэх бэлиэ быы?ыгар саталлаахтык кистэммит, кэнэ?э?ин ол кистэлэ?и кэнчээри ыччат арыйыа?а, ?б?гэтин ситимин тутуо?а. Кэли??и кэм?э ыччат аныгы, ол эбэтэр ?йд?н?мт?? тыллаах-?ст??х, хо?оонну?у киэптээх чабыр?а?ы сэргиир уонна толорор буолан эрэрин бэлиэтиибин.
Саха ки?итэ алгы?ы ?йэлээх ?гэ?ин, сиэрин-туомун кытта ситимнээн ?йд??р. Кини алгы?ы ы?ыахха ?рд?к Айыыларга, иччилэргэ, аллараа дойду ааттаахтарыгар с?г?р?йэригэр, олох-дьа?ах ?гэстэригэр, ол и?игэр ойуун кыырыытыгар эмиэ, туттар. Жанр с?р?н анала дьон-сэргэ сырдыкка, кэрэ?э, ырааска дьулу?арыгар ту?улуура буолар. Маны та?ынан саха омук ?йэлэргэ муспут билиитин, ??рэ?ин уонна ??р?йэ?ин к?л??нэттэн к?л??нэ?э тиэрдиигэ с?д? суолталаах.
Ханнык ба?арар омук оло?ун-дьа?а?ын, билбит-к?рб?т кистэлэ? билиитин уус-уран тылынан кэлэр к?л??нэ?э тиэрдэргэ дьулу?ара. Ол норуокка кэпсээн, сэ?эн, ???йээн, онтон номох буолан ?йэттэн ?йэ?э сал?анан бара турара. Хомуурунньукка киирбит ???йээн, номох холобурдарын аа?ыахха, ??рэтиэххэ, чинчийэр ?лэ?э туттуохха с?п.
Кинигэ аа?ааччы киэ? ара?атыгар ту?уламмыт, онон ким ба?арар аа?арыгар судургу, ?йд?н?мт?? буоллун диэн сорох эргэрбит тыллар, этии тутуллара эрэдээксийэлэнэн бэриллибиттэр. Т?м?ктээн эттэххэ, о?о-ыччат дьо??о, т?р?пп?ккэ, иитээччигэ, учууталга, чинчийээччигэ, фольклору сэргээччигэ олус ту?алаах хомуурунньук бэлэмнэммит.
Людмила Степановна Ефимова,
филология билимин дуоктара,
М.К. Аммосов аат. ХИФУ култуура ??рэ?ин
хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ
Айыл?а
Аан дойду атыыра кистиир ?h?, улуу дойду o?yha м???р??р ?h?. (Эти?)
Айа?ын атта?ына уот к?ндээрэр, тии?ин хабырынна?ына – таас хайалар дэлбэритэ бараллар ???. (Эти?, ча?ыл?ан)
Айыы уола к?м?с курунан далбаатыыр ?h?. (Ча?ыл?ан)
Ардах кэнниттэн алаарар баар ???. (Кустук)
Ата?а суох да с??рэр. (?р?с устара)
Бай?ал балыга оонньообут ???. (Дь?кээбил)
Бай?алга сэттэ манньыат тимирэн сытар ?h?. (?ргэл)
Бала?ан ?рд?гэр кэлтэгэй хамыйах сытар ?h?. (Ый)
Бала?ан ?рдэ барчанан сабыллыбыт. (Сулустаах халлаан)
Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки к?рд?хт?р?нэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар ???. (К?н)
Кинитэ суох дьон ?л??х этэ. (Уу)
К?м?с ча?ы утуйда?ына, алтан ча?ы барар ???. (К?н уонна ый)
К?н анныгар к?л?гэ да к?ст?бэккэ к????рг??р баар ?h?. (Тыал)
К?н кыы?ын к??х солко былаата к???р?р ?h?. (Халлаан сырдыыра)
Кыната суох да к?т?р. (Былыт)
Муора ортотугар к?м?с кытах уста сылдьар. (К?н)
Сайын са?ынньах кэтэр, кы?ын устан кэби?эр баар ?h?. (Тыа)
С?гэтэ суох муосталаммыт баар ???. (Муус)
Та?а?ын биир сылга т??ртэ уларыттар баар ???. (Сир)
Туохтан да тутаа?а суох ыйанан турар баар ???. (Ый)
Тыа устун и?эн лабааны таарыйбат, муора устун и?эн долгуну хамсаппат. (К?н сарда?ата)
Тыа?а суох саба барыйан кэлэр баар ?h?. (Т??н)
Хара?аны сырдатар баар ???. (Ый)
Ула?ата-у?уна биллибэт улуу муора баар ???. (Халлаан)
Улуу куйаар кыы?а солко курдаах ???. (Кустук)
??скээбитин ?р?? ?йд??б?т, сыттым диэн сынньаммат, утуйдум диэн уута хаммат С?? Хаантан т?р?ттээх т??н бараан Ийэ хотун баар ?h?. (Сир)
?т?? ки?и сылга биирдэ киэргэнэр ???. (Тыа)
Ыраахтаа?ы кыы?а солко былааты бы?ыта тардан быра?аттаабытын бар дьон барыта ту?анар ???. (От-мас)
Эргэл-дьэргэл эккирии турарын ким да булан-тутан ылбат ?h?. (Дьэргэлгэн)
Ки?и, эт-сиин
Аан дойдуга саамай к??стээх кимий? (Ки?и)
Аттаммат да?аны, о?устаммат да?аны, кыната да суох, aтa?a да суох – ханна да тиийэр баар ?h?. (Ки?и санаата)
Атырдьах ?рд?гэр тымтай, тымтай ?рд?гэр мээчик, мээчик ?рд?гэр ойуур. (Ки?и ата?а, ба?а, к?хс?, батта?а)
Икки ма?ан атыыр ?л?рс?н эрэллэрин кугас биэ кэлэн быы?ыыр ?h?. (Тиис икки, тыл икки)
Икки саарба атахта?ан сыталлар ???. (Хаас)
Икки хайа икки ардыгар са?ыл м?хс?р ???. (Тыл)
Икки чыычаах к?т??р? ?нд??н???лл?р да, хайалара да к?пп?т ???. (Кулгаах)
Ини-бии бииргэ т?р??н баран бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэттэр ???. (Ки?и харахтара, кулгаахтара)
К?н сиригэр туохтан да к?нд? туох баарый? (Ийэ)
Кы?ыннары ??нэр мастаах тумул баар ???. (Т?б?)
Кэккэлэ?э и?эр да, суола суох. (К?л?к)
Луук мас и?э то?мот ?h?. (Ки?и силиитэ)
Муус т?нн?г? с?кп?т о?олор ханна ба?арар сырсаллар. (Тарбахтар, ты?ырахтар)
Отут ки?и олорпот бадьыр к?м??э баар ?h?. (Кыра о?о)
Саа?ар биирдэ кэппитэ алдьаммат та?ас баар ???. (Тирии)
Сарсыарда олорор, к?н?с с??рэр, киэ?э тайахтанар. (О?о, улахан ки?и, о?онньор)
Сиэмэтэ да суох ??нэр. (Баттах)
Сырсаллар, сырсаллар – хайалара да куоппат ???. (Атахтар)
Туппат гынан баран тарды?ар баар ?h?. (Ки?и кэлэ?эйэ)
Т?ргэнтэн т?ргэн баар ???. (Санаа)
Т??лээх хаа?ах и?игэр хостоотор да бараммат мал баар ???. (?й)
Уокка кэбистэххэ – умайбат, ууга кэбистэххэ – тимирбэт, бы?а?ынан кы?ыйдахха – арахпат баар ?h?. (Ки?и аата)
Уон о?о биир к?л?йэни ура?астыыр ???. (Кыламан)
Xамсыыр харамай
A?ыc атахтаах араллаан бухатыыр баар ???. (Оo?yй o?yc)
Албын о?онньор арба?а?а аатырбыт ???. (Са?ыл)
Алдьархай уола хааннаах бэргэ?элээх ???. (То?со?ой)
Быыкайкаан с????чээн с??с к?м?с манньыаты с?гэ сылдьар ???. (Собо)
Икки ураа ла?кыр муостаахпын да, орто дойду o?y?a буолбатахпын, a?ыc адаар атахтаахпын да, аан дойду атыыра буолбатахпын, к?хс?бэр ?рб?хт??хп?н да, улуус умна?ыта буолбатахпын. (Таракаан)
Ким бэйэтин са?а сибиниэ?и со?оруй? (Кымырда?ас)
Ким иккитэ т?р??р?й? (К?т?р кынаттаах)
Ким кы?ын ойуурга аччык кэрийэ сылдьарый? (Б?р?)
К?пп?х тэллэхтээх баар ???. (Ба?а)
Куорсуна суох да, му?ура суох суруйар баар ???. (Мас ??нэ)
Куттанара эрэ куоска, мананара эрэ мааска, со?уйара эрэ сохсо, чачайара эрэ чааркаан. (Кутуйах)
Кытай кыргыттарын кыптыыйдарын тыа?а кы?ыр?аан и?иллэр. (А?ы?алар)
Кыыс о?о сонун тэллэ?эр бэчээттээх ???. (Кырынаас)
Кэллэрбин эрэ кэпсиэм, т?нн?рб?р т?р?т са?арыам суо?а диир баар ???. (Кэ?э)
Наахара о?онньор алтан харахтаах ???. (Улар)
Ньаассын лааппылаах, тойоннуур торуоскалаах уордаах ыраахтаа?ы баар ???. (Тигээйи)
Ойуурга ойуулаах сонноох о?олор бааллар ???. (Мо?отой)
Орто дойдуга кэлэн баран, са?ата суох т?нн?р баар ???. (Лыах)
Сир анныгар итии болгуо сытар ???. (Э?э)
Со?уруу дойдуттан кырбас эт кыырайан кэлэр ???. (Кус)
С?гэ-балта бастаах килбэ?-халба? баар ???. (Тэмэлдьигэн)
Сытыы тумустаах ?р??л кыыл к?н?-ыйы б??л?? к?т?р ???. (Кумаар)
Тииттэн тирэхтээх ти?сирики с??р?к баар ???. (Тии?)
Тэнтик-мунтук хаамабын, тэлиэс-былаас дайбыыбын да, мин кэллэхпинэ, дьон бары ??рэ-к?т? к?рс?лл?р, мин кэлбиппин кэпсэтэллэр. (Тураах)
Халлаа??а тиийэр тумустаах, икки к?к?р таас кынаттаах барылыыр бар ?кс?к? кыыл, илин диэкиттэн кэлэн, тумулга и?эн хаалар ?h?. (Бырдах)
Ырыалаах-тойуктаах Ырыа Ыгдаанай баар ???. (Сахсыр?а)
Элээрбэ эрэхсин эккэ и?сэлээх ???. (Мохсо?ол)
Туттар сэп-сэбиргэл
А?ыс уон арыалдьыттаах, то?ус уон до?у?уолдьуттаах, сэттэ уон сирдьиттээх ытык ыадалыма эмээхсин баар ???: урууга кэтэр о?уордаах сонноох, ы?ыахха кэтэр ыллыктаах сонноох. (Му?ха)
А?ыс тиистээх адаар мас баар ???. (Кыраабыл)
Биир биэ сэттэ кулуннаа?ыттан, кистээтэ?ин аайы, биирдии кулуна баран и?эллэр ???. (Ох саа, оно?ос)
Далай и?игэр даркы уоруйах баар ???. (Туу)
Дуга курдук токуркайбын, сайын ходу?а?а дьаарбайабын, кы?ын к?х??? ыйанабын диир баар ???. (Хотуур)
Ийэтэ и?эрсийэ хаалбыт, о?ото ойон хаалбыт. (Саа эстэрэ)
Икки сыгынньах о?о ыта?а-ыта?а сырсар ???. (Хайы?ар)
Икки т?г?р?ктээх, биир то?о?олоох баар ???. (Кыптыый)
Икки тутардаах, икки у?уктаах, ортотугар то?о?олоох баар ???. (Саптаах иннэ)
Ким бэйэтин и?игэр та?астаа?ый? (Ч?мэчи)
К???чч?р ат с??рб?т да, суолун хаалларбатах. (Тыы)
Кулуна бара турбут, ийэтэ и?эрсийэ хаалбыт ???. (Буулдьа)
М???р??-м???р?? уокка киирэр o?yc баар ???. (К??т)
О?онньор уотунан, салгынынан а?ылыктанар ???. (Саа)
Oттоо?op эрэ улахан буолан баран, o?ycтaa?аp б??? баар ???. (?т??)
Сири аннынан нэлэмэн уоруйах сылдьар ???. (Илим)
Суолга киирбэт Суодьаах баар ???. (Ки?и тайа?а)
Сытан эрэ к??стээх баар ???. (Харчы)
Сэттэ харахтаах ма?ан таба баар ?h?. (Сиэркилэ)
Уон ки?и бэргэ?этэ биир ???. (С??т?к)
Халлаантан хара суор ха?ыытаабытынан хап гына т?сп?т?гэр, ымыйалаах кымыс быччас гына т?сп?т. (Анньыы, ойбон)
Хара ынах хапта?ыны хайа салаабыт ???. (Эрбии)
Дьиэ-уот, тиэргэн
Ат анала тугуй? (Сэргэ)
Биир байта?ын биэ и?игэр алтан дьаа?ык баар ?h?, ол дьаа?ык и?игэр Аллан чакыыра баар ?h?, ол чакыыр и?игэр oo?yй o?yc ситимэ баар ?h?. (Оhox, ohox и?э, чох, к?л)
Ийэлэрин толору а?аттахха – кыргыттара бала?ан ?рд?гэр тахсаллар, уолаттара халлаа??а к?т?лл?р. (Ийэ – о?ох, кыргыттара— кыым, уолаттара – буруо)
Иннинэн-кэннинэн тэбиэлэнэр эмньик кулун баар ???. (Аан)
Кэтит-кэтит Кэтириинэ, суон-суон Суоппуйа, у?ун-у?ун Огдооччуйа баар ?h?. (Аан, ohox, ohox буруота)
Мо?ол дьахтар ?с курдаах ?h?. (Уpaha)
Супту а?ыыр да, ха?ан да?аны тот буолбат. (О?ох)
Та?ырдьа маныы?ыт, аара ырыа?ыт, и?ирдьэ к?нд???т баар ?h?. (Сэргэ, xaл?ан, остуол)
Т??рт о?о биир бэргэ?элээх ???. (Остуол)
Улуу кыыл б??р?нэн хайа?астаах (баастаах) ???. (Т?нн?к)
Хотун дьахтар тус илин диэки к?р?н, нэлэйэн олорон, а?ын тараана олорор ?h?. (Оhox)
Ытык атыыр аа?наабыт суола с?ппэт ???. (Дьиэ онно, ?т?х)
Эмээхсин сарсыарда аайы дьиэ?э эккириир. (Миинньик)
Ас-??л
Apa?ac биэттэн тура?ас кулун т?р??р. (У?уохтан хоргун тахсара)
Биир к???йэ?э бы?а?а?а уулларыллыбыт арыы, бы?а?а?а сиикэй арыы баар, былаатахха да холбоспоттор. (Сымыыт, сымыыт уoha?a)
Биир о?ону элбэх ки?и илиилэригэр кэриччи ылаллар, ба?ыттан уурууллар. (Кымыстаах чороон)
Буут тууска да бустар, туу?а биллибэт муунта эт баар ?h?. (Сымыыт)
К?нд? уулаах, к?нд??бэй балыктаах алаас баар ?h?. (Хобордоохтоох алаадьы)
Кытаанах да таас буолбатах, ма?ан да хаар буолбатах баар ???. (Саахар)
Уу да буолбатар уба?ас, хаар да буолбатар ма?ан, уокка уурдахха суор?аннанар, с?р????э уурдахха б?р??лэнэр. (??т)
Ууга т?р??б?т, ууттан куттанар баар ?h?. (Туус)
Та?ас-сап, киэргэл
Ар?аа халлаан муннугар а?ыс туспалаах нам кыыл баар ???. (Сыалдьа)
Биир тураах о?отун хоно-хоно баттыыр ???. (Бэргэ?э)
Буур тайах му?ур уйа?а кыстаабыт ???. (Этэрбэс, атах)
Илин хайа икки ар?аа хайа икки ыпсыбыт ???. (Ки?и сонун тимэхтэнэрэ)
Кэлтэгэй бала?а??а Кэркэс к?т??т к?т??ттээн олорор ???. (Ытар?а)
Модун ки?и мутук курдаах ???. (Би?илэх)
Му?наах ки?и мутук курдаах, та?наах ки?и талах курдаах ???. (Би?илэх, кур)
Саа?ын тухары дьаа?ы т?б?т?гэр олохтоох Нахтаахаан о?онньор баар ???. (Бэргэ?э)
Сэттэ тулаайах о?о к?н???н бииргэ хоноллор, т??н?н арахсан хаалаллар ???. (Тимэх)
Тара?ай о?онньоттор дьиэ?э киирбиттэр да, тара?айдара та?ырдьа хаалбыт. (Биэтилэ, тимэх)
Т??рт о?о биир хоспохтоохтор, оттон биир о?о биир хоспохтоох ???. (?т?л?к)
Хайа ?рд?гэр ха?ыл б??? м?хс?р ???. (Муостаах бэргэ?э)
Хара ты?а?ас ба?ананы т?г?р?йэ с??рэр ???. (Моойторук)
?т?? эр ки?и ?с сирэйдээх ???. (Намыаска)
Элкэнэ эмээхсин эйэ?элик кийииттээх ???. (Ытар?а)
К?н-дьыл, бириэмэ
Биир тиит отут мутуктаах ???. (Ый хонуга)
Ким да кинини к??эйбэт, бэйэтэ кэлэр-барар ???. (К?н-дьыл)
Ки?и сылайбакка т??ннэри, к?н?стэри барар ???. (Ча?ы)
Куула?а отут хабдьы, халдьаайыга сэттэ бочугурас баар ???. (Ый, нэдиэлэ)
Са?ата суох дьыл хонугун аа?ар баар ???. (Халандаар)
Сэттэ сымыыттан биирдэрэ кы?ыл к?м?с ???. (Баскы?ыанньа)
Туут балык сэттэ кэрчиктээх ???. (Нэдиэлэ к?ннэрэ)
Уон икки салаалаах, биэс уон икки мутуктаах, ?с с??с алта уон биэс туораахтаах биир то? харыйа баар ???. (Т?г?р?к сыл)
??рэх, ??рэнэр тэрил, сурук-бичик
Аан дойдуга туохтаа?ар да к??стээх туох баарый? (??рэх)
Ата?а суох – хаамар, кыната суох – к?т?р, тыла суох кэпсиир баар ???. (Сурук)
Илиитэ, ата?а суох да буоллар, барыга ??рэтэр. (Кинигэ)
Отой тыла суох окур-бокур о?олор кэккэлэ?эн эрэ турдаллар кэпсээбитинэн бараллар. (Буукубалар)
Са?арбатар да?аны аан дойду араас сонунун кэпсии олорор баар ???. (Ха?ыат)
Сирэйэ ?р?? да, санаата эриэн баар ???. (Сурук)
С??счэкэ бырааттыылар бииргэ ти?иллэ сылдьаллар ???. (Кинигэ)
Хара Уйбаан мас ырбаахылаах, ханна муннун таарыйар да бэлиэни о?орор баар ???. (Харандаас)
Хара?а суо?у харахтыам диир баар ???. (??рэх)
Эдэр ки?и ыраас хонууга ыста?алаабыт суола с?ппэт ???. (Суруйуу)
Майгы, дьаллык
Аска а?ыс, ?лэ?э ?с баар ???. (С?рэ?э суох буолуу)
Кус с?рэх, куобах быар баар ???. (Куттас ки?и)
Тибиликитэ тибилийбит, дьиэликитэ дьиэлийэн кэбиспит ???. (Уоруйах)
Уулусса?а алдьаммыт мэ?эмээн дьаллары?ныы сытар ???. (Эти?иик)
Ый-к?н икки ардыгар типпэй-иппэй баар ???. (Хобуоччу)
[12], [13, 164–167 с.]
Дьиэ кэргэн, о?о-уруу, аймах
Алтан у?уоххун ара?астыа, к?м?с у?уоххун к?т????.
Бодорустахха бодо? биллэр, кэргэннэстэххэ кэмэлдьи биллэр.
Бу о?о мутуктуурун са?ана, би?иги хордо?ойдоотохпутуна с?п.
Дьахтар уруута амарах, эр ки?и уруута та?арах.
Иирсээннээх ыал уота тымныы, иллээх ыал уота сылаас.
Ийэ-а?а санаата – о?о?о, о?о санаата – тааска.
Kиhи бэрдинэн эр-ойох буолбат.
Ки?и, сиргэ т?р??н, икки эрэ ки?ини «ийэ», «а?а» диир.
Киэ? аймахтаах, кэтит уруулаах.
К?м?скэллээх санаалаах К?бэй Хотун Ийэ.
Куоскалаах ыт курдук олороллор.
Кыыс о?о – омук анала.
Кэнчээри? кэскилин кэ?иннэримэ.
О?о – ки?и дьоло, эрэлэ.
О?о – ки?и инники кэскилэ.
О?олоох ыалтан онноо?ор уот иччитэ ??рэр.
О?ото суох олох – олох буолбатах.
Одуулуура эрэ ойо?о.
Ойо?о суох – оо?уй му?а, эрэ суох – эрэй му?а.
Ойуун ойо?о дьохтоох, уус ойо?о дархан.
Тарбаххынан талан, с?рэххинэн с?б?лээн, хараххынан хай?аан ыл.
Т?лк???н т?р??х ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри о?о?уттан к?р?н.
Тураах мин о?ом саары чаккылаах диэбитигэр дылы.
Ула?а?а уктар, ойо?оско олордор ойох-до?ор.
Уол о?о т?р??тэ?инэ – суор ??рэр, кыыс о?о т?р??тэ?инэ – ыт ??рэр.
Уруу ыраа?а, уу чуга?а ?ч?гэй.
Хаан биир, хармаан атын.
Хаан урууну ?р?с да уутунан сууйуллубат.
Хаан хаалбат, к?л??нэ к?пп?т.
Хаан хаанын т??эн биэрбэт.
??рэх, билии, ?й
Атын ки?и ал?а?ыгар ??рэн.
Балыгы умсарга ??рэппиккэ дылы.
Былыргы ки?и ына?ынан, аныгы ки?и ??рэ?инэн.
Бытыгын бы?а ?кт??р диэри ?йд?мм?т?х диэбиккэ дылы.
Илдьэ барар идэм, бииргэ кэлбит мэнигим.
К?т?р ???нэн, киhи ?й?нэн.
Кумах мэйии, хо?ко бас.
К?н аайы эбиллибэт билии к???р??р.
К?н сири сырдатар, ??рэх – ки?ини.
?йд??х ?й?нэн ?л?рт?н куотар.
?й? суох ки?и хара?а-кулгаа?а суох.
?л?н баран ?йд?мм?т диэбиккэ дылы.
Са?аттан са?алаа, ?р??тэн ?йэлээ.
С???? к?р??лээ?э, ки?и т?б?л???? ?ч?гэй.
С??с ??рэ?э суохха биир ??рэхтээ?и биэрбэттэр.
Сэттэ ??кк?нэн ситэри и?ит, то?ус ??кк?нэн толору бол?ой.
Тугу да билбэттээ?эр итэ?эс билии м?лт?х.
??рэ?и? ??рэнии? тэ?э.
??рэ?э суох ки?и – хара?а суох.
??рэнии – с??р?г? утары эрдэр тэ?э.
??рэнэр ха?ан да хойут буолбат.
??рэх баар бараммат баай.
Эдэр кырдьа?астан ??рэнэр.
?лэ-хамнас
Ааллахха онноо?ор тимиртэн арыы тахсар.
Алаадьы арыылаа?а ?ч?гэй, ?лэ к?хт???? ордук.
Алдьатыы д?б??, о?оруу уустук.
Аска а?ыйах ?ч?гэй, ?лэ?э ?г?с ?ч?гэй.
Биирдэ барытын саба туппаккын.
Б?г?н б?тэри сарсы??ыга ха?ааныма.
Дьалах ?лэтэ холорук ытыйбытын курдук.
Дьол ?лэ?э баар.
Дьыаланы са?алаан баран ти?э?эр тиэрт.
Илии хамнаата?ына, айах хамныыр.
Ким с?рэ?элдьиир, ол и?э аччыктыыр.
Ки?и тугу ба?арар кыайар, санаатын yуруo эрэ кэрэх.
К?рд??б?т к???йэ к?м??? булар.
Кыптыыйдаах кылаана, с??т?ктээх с??мэйэ, иннэлээх э?инэ.
Кыыма суох кыайыы сити?иллибэт.
Кэпсиирдээ?эр о?орор ордук.
Орулуур уох, к?р?л??р к??с.
Отонноотоххо онноо?ор о?оойук туолар, ?лэлээтэххэ ?лэ б?тэр.
?л??ххэ да соло суох.
Сатабыллаах са?ыл са?алаах.
Сир быйа?наах, ки?и сатабыллаах.
С?рэхтээх ки?и туохтан да маппат.
С?рэхтээх с?г?н ?лб?т.
Сылдьыбыт сыа а?ылыктаах, утуйбут уу а?ылыктаах.
Туттуо? иннинэ толкуйдаа, кэрдиэ? иннинэ кээмэйдээ.
Т????н к????нэн, илиитин эрчиминэн.
Тылыгар толорор, дьыалатыгар олорор.
?лэ ата – от хаата, ?лэ ки?итэ – ас хаата.
?лэ барыта бочуоттаах.
?лэ – харахха ??т ыгар буолбатах.
?лэлээ да ки?и буолуо?, ?лэлээмэ да кии буолуо?.
?лэни ха?ааныма, а?ы ха?аан.
?ч?гэй ат охтон т????р диэри барар.
Ыарахантан толлума, кытаанахтан ча?ыйыма.
Ылысты? да, ти?э?эр тиэрт.
Хайаны намы?а?ынан дабайыллар, ?лэни чэпчэкититтэн са?алыыллар.
Халлаантан ас т???? диэн айаххын атыма.
Хо?уун ки?и хоргуйбат.
Эрдэ са?алыа?, эрдэ б?тэриэ?.
Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойутаан турбут чыычаах хара?ын хастар.
Дьол, таптал, ??р??
Ата?а сири билбэт буолбут.
Дьи?нээх таптал тыына быстыбат.
Дьол баар сиригэр олох баар.
Дьол былыт быы?ынан тыган аа?ар.
Дьол икки хара?а суох.
Дьол – олох т?рд? – таптал.
Дьол сор икки ки?ини кытта тэ??э сылдьаллар.
Дьоллоох икки сототунан оонньуур.
Дьолу? – бэйэ? илиигэр.
К?т?р кынаттаах – к?т?рг?, ки?и дьолго ананан айыллыбыт.
К?н?м буолла – к??нэ?им та?ыста, к??рэгэйим ыллаата.
К??х от к?н уотугар хайы?ар, ки?и к?н ?т??т?н баты?ар.
Кыыс о?о ырыата, уол о?о тойуга буолбут.
Кэлтэгэй да буоллар кэрэ, до?оло? да буоллар к?нд?.
Ма?найгы таптал умнуллубат.
Нохтолоох с?рэ?э долгуйда, хай?ахтаах быара хамсаата.
С?б?лээтим да – с?гэ?эрдээххэ, таптаатым да – тайахтаахха.
Таптал баай хоту, аат-сурах да хоту буолбат.
Таптал диэн дьол, оттон баай диэн к?н кырааската.
Таптала суох – олох суох.
Тапталы ки?и булбат, таптал бэйэтэ булар.
Тапта?ар дьон та?аралара биир.
Таптыыр с?рэх таайыгас.
Таптыыр с?рэх туохтан да и?нибэт.
Таптыыртан харах арахпат, абаа?ы к?р?рт?н тыл арахпат, ыалдьартан илии арахпат.
Тыыннаах ки?и тапталтан ханна да куоппат.
Уллу?а?а сири билбэт, хара?а халлааны билбэт буолбут.
Уол о?о дьоллоох, соно?ос ат соргулаах.
Уол о?о дьоло – сир т??рт ?тт?гэр.
Уот сиирин курдук тапта?аллар.
??р??т?ттэн эдэригэр т?сп?т.
Харах уулаах таптал ?йэтэ суох.
Ыйга к?т??н кыната эрэ суох.
Эр – с?рэ?инэн, дьахтар – тапталынан.
До?ордо?уу
Айан ки?итэ аргыстаах, суол ки?итэ до?ордоох.
Атас ту?угар атах тостор; кэргэн ту?угар кэтэх туллар.
Биир силистээх, биир тыыннаах дьон.
До?ор до?орун алдьархайга хаалларбат.
До?ор до?орун иэдээ??э бырахпат.
Дьи?нээх до?ор к?м?стээ?эр к?нд?.
Ким до?ордоох – ол дьоллоох.
Кулуннаах биэ курдук куодары?аллар.
Миннэрин билсибит дьон.
М?лт?х до?ор ?ст??хт????р кутталлаах.
Ca?a до?ордоо?ор эргэ до?ор ордук.
Суон ойуур курдук дурда, халы? ойуур курдук xaxхa.
Умса т?стэ?инэ с????ттэн ?й??р, иттэнэ т?стэ?инэ кэтэ?иттэн ?й??р до?орум.
Уостубат ?рэ?и кураа??а, ?ч?гэй до?ору алдьархайга ки?и билэр.
Уу тохтубат до?ордуулар.
?т?? ки?и ?т??т?н ?с ?йэ тухары умнуллубат.
?ч?гэй до?ор эмискэ к?ст?бэт.
Хото??о киирбит саахха би?иллэр, ку?а?анныын до?ордоспут м?к?гэ тиксэр.
Ыккардыларыгар ыа?астаах уу дьалкыйбат.
Ынах ма?ыра?ан билсэр, сылгы кистэ?эн билсэр, ки?и кэпсэтэн билсэр.
Эйэ?эс ки?и ?г?с до?ордоох.
Майгы-сигили
«А?ал» диэтэххэ антах хайы?ар, «ыл» диэтэххэ ымас гынар, «кулу» диэтэххэ курус гынар, «мэ» диэтэххэ мичис гынар.
Акаары ахсым, ки?иргэс киэбиримтиэ.
Албын аал ба?ын хо?норор.
Албы??а акаары бараммат.
Антах-бэттэх сирэй буолар.
Арба?ас и?игэр абаа?ы баар.
Ар?а?ыгар баастаах ат ы?ыырын уурдарбат.
А?аан б?тэн баран ата?ын ахтыбыкка дылы.
А?ыырга аллаах, ?лэ?э к?л??к.
Ата?астыыбын диэн атаххыттан ыллараайаххын.
Аччыгы а?ат, то?муту ириэр.
Баай дьада?ыны а?ыммат, дьада?ы баайы а?ыммат.
Баай мэник иккигэ халлаан хабар?атынан, муора тобугунан.
Баай о?ото бардам, тот о?ото дохсун.
Ба?а бэйэтин бадараанын хайгыыр.
Биэрэр илии билэр, ылар илии билбэт.
Булбута муннугар, туппута тумсугар.
Б?л?? т?гэ?инээ?и ки?ини кынчарыйбыкка дылы.
Былыттаах халлаан курдук ки?и.
Быста-быста сал?анар, тимирэ-тимирэ к??рэйэр, ?л?-?л? тиллэр.
Бэ?э?ээ??э диэри ыт буутун ытыра сылдьары?, б?г?н са?ыл кутуругун тута сылдьа?ын.
Бэрдэ бэргэ?э са?а, ?т??тэ ?т?л?к са?а.
Бэрт ки?и бэтиэхэлээх, ?т?? ки?и ?гэлээх.
Бэс ыйыгар Бээчээн муннун ?л?пп?т?гэр дылы.
Дьахтар оронуттан оhо?ор тиийиэр диэри санаата сэттэтэ уларыйар.
Дь???н?н к?р?н ки?ини сэнээмэ.
Икки адьыр?а э?э биир ар?ахха кыстаабаттар.
И?сэтигэр иэдэйбит, акаарытыгар алдьаммыт.
Ис миинэ ки?и.
Кинээс ойо?о кэтэхтээх, уус ойо?о улаатымсык, ойуун ойо?о ула?алаах.
Ки?и ки?иэхэ тэ?нэспэт, с???? с????гэ тэ?нэспэт.
Ки?и эриэнэ и?игэр, с???? эриэнэ та?ыгар.
Ки?иргээн кэтэ?э тулларын кэрэйбэт.
Киэ??э киирбэт, баайга баппат ки?и.
К?б??хт??р?н аанньа к??х ки?иргэс.
К???н? тутаары, ч?рк?йт?н маппыт.
К???н?н ытабын диэн чуркуйуттан маппыт.
К?рд?р?н туран балыырдаах, туттаран туран мэлдьэхтээх.
К?с ыта к???с.
К?хс?гэр оно?остоох, муннугар сыттаах.
Кулгаа?а-хара?а кэ?ээбит ки?и.
Кулгаах ыраа?ы истэр, харах чуга?ы к?р?р.
Kумах мэйии, хо?хо бас.
Куттас ?йэтигэр с??стэ ?л?р.
Ку?а?ан ки?и кулгаа?а кутуругун т?рд?гэр.
Куттамсахха турбут барыта тойон.
Куттас бэйэтин к?л?г?ттэн куттанар.
Кутуругун бы?а кыбына сылдьар.
К?н ки?итэ к?м?скэс, Айыы ки?итэ а?ыныгас.
К??х к?пп?, к??х с?рэх.
К??х оту тосту ?ктээбэт ки?и.
К??ххэ к?пп?т, бэлэм?э бэрт.
Кырдьан баран кылыы?ыт буолбукка дылы.
Кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах ба?ар.
Сала? ки?иэхэ хара тыа ма?а ытыыр.
Санаалаах татыма, ?йд??х м?лт???.
Са?ыл курдук ньыла?нас, ыт курдук ырдыр?ас.
Сатаабат сата ба?ын тардар, ?йд??б?т ??дэни ха?ар.
Саха сахатынан кэрэ.
Сиик хоту сигилилээх, салгын хоту санаалаах.
Сиикэйи а?аабат, силгэни сиэбэт.
Сир быта ки?и.
Сириксэн силлибиккэ т?бэ?эр.
Содур ки?и сонумсах.
Сокуона сутуругар, ыйаа?а ыты?ыгар.
Сонуну солбуйбут, са?аны сахсыйбыт.
Сууллубут та?ас курдук ки?и.
С?рэ?э суох с??с с?бэлээх.
С????гэр т?пт?рдээх, хара?ар хаппардаах.
Сыа хаары быспат, уу долгуратын хамнаппат, к??х оту тосту ?ктээбэт ки?и.
Сымыйанан эппэтэ?инэ, и?э ыалдьар.
Сымыйаччы кэрэ?иттээх, т??к?н хонуктаах.
Сытар ына?ы туруорбат ки?и.
Сыылла сылдьан сыар?а быатын быhар.
Сэнээбиккиттэн сэттэ?ин ылыа?.
Таас с?рэх.
Таас ытыс, хаппыт тарбах.
Талыы собо курдук дьон.
Тии?имэ ти?э?э, тыыныма ты?а?ас, бол?ой борооску.
Тимир илии, кыта?ас ытыс.
Тимир тириитин кэппит.
Топпутун тобуга уйбат.
Туппутун ы?ыктыбат, к?рб?т?н чыпчылыйбат.
Т??к?н ки?и ?с к?л?ктээх.
Тыал хоту сылдьар ки?и.
Тэбэр с?рэхтээх, тардар тымырдаах, оонньуур хааннаах ки?и.
Уот курдук ки?и.
Уохтаах буору сиэмэ с?б?л??р, ?т?? ки?ини дьон с?б?л??р.
Устан барар уу ки?итэ, аа?ан барар айан ки?итэ буолбатах.
«Уу» диэбитэ – хаар, «хаар» диэбитэ – уу.
?р??? хара диир ки?и.
?с к?л?ктээх ки?и.
?с ?рг?ст??х, а?ыс кырыылаах ки?и.
?т?? ат биир кымньыылаах, ?т?? ки?и биир тыллаах.
?т?? ки?и ??лэ?э кыымнаах, ?т??? т???ргэстээх.
?т?? ки?и хара?а ?с.
?ч?гэй ки?и суола сырдык, ку?а?ан ки?и суола хаpa?a.
?ч?гэй майгы? – к?т?р кынаты?.
Хаахыныыр мас охтон биэрбэт.
Хагда? оттоох сиргэ олоруо суох к?т?р.
Харыйаны та?нары соспут курдук.
Ха?ынара хара?а, о?осторо уо?а.
Ыал киллэрбэт, ыт ?рбэт буолбут.
Эмэ?этигэр чох кыбыллыбыт.
Эриэн ыт элэгэ, к??т ыт к?л??тэ буолбут.
Тыл-?с
Ааттаспыт аалы к?т???р.
Аатта?ар да ахсааннаах, к?рд???р да к?тт??ннээх.
А?ыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах.
А?ыйахта са?арыа? – а?ыйахта сыы?ыа?.
Алгыс ба?а сыалаах, кырыыс ба?а хааннаах.
Алгыска онноо?ор абаа?ы ахсыыр.
А?а?ас айах, бэлэм бэлэс.
Атыттар алгыстарынан, чугастар тойуктарынан буолла.
Биир тыл минньигэс, биэс тыл сымсах.
Дьада?ы ки?и остуоруйа?ыт буолар.
Иэгэйэр икки атахтаах бары тыллаах.
Кини айа?ыттан к?м?с тохтуо суо?а.
Ки?и айа?ын саба туппаккын.
Ки?и кэпсэтэн, сылгы кистэ?эн, ынах ма?ыра?ан билсэр.
Ки?и тыла ду?а?а баайыллыбыт чуораан буолбатах.
Ки?и тыла иччилээх.
Ки?и тыла – ох.
Ки?и тыла сэттээх, ки?и тыла с?л???ннээх.
Ки?и тыла уоттаа?ар абытай.
Ку?а?ан буолан баран, сымыйа буолбат.
Кырыыс ба?а хааннаах, алгыс ба?а арыылаах.
Кы?ыл тыл – бай?алы оломнуур.
Кэриэс кэс тыл.
Кэскиллээх кэс тыл.
Лоп гынна да догобуор, этти? да этириэс.
М?лт?х ки?и м?кк??ннь?т буоларыгар дылы.
Оло?хо т?рд? – олоххо.
Омук тойуга, ???к номо?о буолбут.
Оруо ма?ы ортотунан тыллаах.
Ох-батыйа тыл.
?с хо?ооно – ?б?гэ номо?о.
Са?а дор?оонноох, ?с хо?ооно киэргэллээх.
Са?арара саахардаах, кэпсииригэ кэмпиэттээх, ??рэтиигэ ?р?мэлээх.
Са?арыа? иннинэ санаан к?р.
Са?арыахтан сала?, кэпсиэхтэн кэрэгэй.
Са?арыма – бит гын.
Сарсыарда – сахсаан, киэ?э кэпсээн буолбут.
Со?отох тыл – сокуон, а?аардас тыл – ачастаат, биир тыл – бирисээгэ.
Солуута суох са?арааччы сонуна уу-хаар буолааччы.
Сы?аа?ы? сыаланнын, айа?ы? арыыланнын.
То?тон толлубакка тосторунан туойар, ириэнэхтэн и?нибэккэ илдьиритэ этэр.
Тыл дьыалаттан арахсыбат.
Тыл с?????э суох.
Тыл тыалга быра?ыллыбат.
Тыл у?уо?а суох.
Тыл хаалыан кэриэтин ты?ыынча бардын.
Тыллаах эппитин, кырыыстаах кыраабытын курдук.
Тылтан тыл тахсар, са?аттан са?а тахсар.
Ты?атын к??гэнэ баранна.
Ты?ы кылы тыыра этэр уус тыллаах ки?и.
Устар ууну сомо?олуур уус тыллаах.
Уу тэстибэтинэн са?арар ки?и.
?т?? ат кымньыыта биир, ?т?? ки?и тыла биир.
?т?? о?ус биир дь?кк??рдээх, ?т?? ки?и биир тыллаах.
?т?? тыл дьол буолар.
?т?? тылтан ким да тахсыбат.
??ннээх-ы?ыырдаах ?т?? тыл.
Халлааны ула?атынан дой?охтоох, сири сиксигинэн сэ?эннээх Сээркээн Сэ?эн.
Хоммут уо?а хо?унна, ?р??б?т уо?а ???л?ннэ.
Хоруо курдук этэр.
Хотон иччитигэр дылы хо?оонноох.
Ырыа курдук ыпсар, тойук курдук тупсар.
Элбэх сырыылаах ата?а кирдээх, элбэх са?алаах айа?а кирдээх.
Эппит тыллаа?ар эппэтэх тыл ордук.
Эр ки?и тыла биир.
Этиллибит тыл и?иллибэт буолбат.
Этэр тыл э?элээх, са?арар тыл салалталаах.
Олох-дьа?ах, кэм-кэрдии
Аан дойду аппатын-томторун дэхсилиэ? суо?а.
Ааспыт т?нн?бэт.
Балык ыамнаах, ки?и к?ннээх.
Барыам диэн маскын бараама.
Былыргыны былыт саппыт, ааспыты ардах сууйбут.
Дьадайан баран баайгын кэпсээмэ, кырдьан баран к??ск?н кэпсээмэ.
Иннин тымтыктанан к?рб?т суох.
Ки?и аан дойдуга биирдэ т?р??р.
Ки?и буолабын дуу, кии буолабын дуу?
Ки?и ?йэтэ аттаах ки?и т?нн?г?нэн элэс гынан аа?арын курдук.
Кур бэйэм кубулуйумуна олоробун, эргэ бэйэм элэйиминэ олоробун.
Ку?а?аннаах ?ч?гэй куустуспутунан сылдьаллар.
К?н-дьыл атаста?ар, олох уларыйар.
К?н-дьыл к?м?стээ?эр к?нд?.
К?н-дьыл устар, олох кэминэн тупсар.
К?н-дьыл э?ин-э?ин.
К???эр к?л, ыйгар ытаа.
К??ск?н эрдэттэн ?р?н?мэ.
К??ттэххэ к?н-дьыл у?унун.
Кырдьа?астан алгы?ын ыл.
Кырдьа?астан ыйытыма, сылдьыбыттан ыйыт.
Кырдьа?а?ы мата?а?а хаалаан сылдьан с?бэлэт.
Кырдьар кырыыс му?а, сорсуйар сор му?а.
Мутугунан быра?ар му?ур ?йэ.
Ойуоккалыы оонньуур о?о сааспыт ааста?а.
Oло?о олох буолбата.
Олох олоруу ыраас хонууну туораа?ын буолбатах.
Олох – о?о оонньуута буолбатах.
Онуоха диэри ?р?? тураах хара, хара тураах ?р?? буолуо.
О?ох кэннигэр сыппыт уот та?ыгар кэлиэ?э.
?л?? ?лл?йд??х, алдьархай абырахтаах, сут сулуулаах.
?р?с долгуннаах, олох очурдаах.
?т?х иинэ оспот.
Саллар саа?ым, ?ллэр ?йэм.
Сили?э суох мас ??ммэт.
С???? биир т??т?нэн сылдьыбат, ки?и биир оло?унан олорбот.
С???? – т?р??т???нэ ас, ?лл???нэ ас, ки?и – т?р??т???нэ ночоот, ?лл???нэ ночоот.
Сыл диэн хонук.
Сыл-хонук барытын эмтиир.
Сыта-тура толкуйдаа.
Тиэтэйбит сыар?а сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыар?а сыыр ?рд?гэр тахсар.
Тиэтэйиэ? да бытаарыа?.
Т?р?? илик о?о?о би?ик о?остубукка дылы.
Туох барыта кэмнээх.
Туох да барыта туомнаах.
Туох да?аны ортотунан то?оостоох.
Т???эйэн, ч???ч?г? ?рб?т.
Тыыннаах дьон тэбэр с?рэхтээх, саныыр санаалаах буолаллар.
Улуу дойду оспуостаах, аан дойду аартыктаах, к??х далай оломноох, хара тыа ыллыктаах.
?йэ у?ун да, олох кылгас.
???эттэн хаар б??? баттаан, анныбыттан ханным саа?а аста: кырдьар кырыыс, сорсуйар сор.
?р?? к?н сырдыга ба?алаах.
?с туман т????р диэри.
?т??ттэн ?т?гэн буора т?р??р.
Хойутаан баран хобо тиктибит диэбиккэ дылы.
Чыпчылыйыах бэтэрээ ?тт?гэр.
Ый-к?н алты?ыытын курдук, биирдэ эрэ к?рс??эн ара?ыстахпыт.
Эдэр саас, к??гэйэр к?н.
Эдэрбин диэн эрэнимэ, кырдьа?аспын диэн т??н?мэ.
Эн ?лл?хх?нэ, сир сиринэн, дойду дойдунан хаалыа.
Эргэ эстибит, са?а сандаарбыт.
[11], [13, 123–127 с.]
Тыллаах буолар чабыр?ах
Иирбэ-таарба эриллэ?эс,
Истээн-тастаан б?г?ллэ?эс,
То?ус т?г?л то?утта?ас,
Токур-бокур олулла?ас
Тыллаах буолар чабыр?ах.
Чабыр?ахсыт тыла сымса,
Чабыр?ахсыт тыла сытыы,
Чабыр?ахсыт тыла ыраас,
Чабыр?ахсыт тыына у?ун
Буолуох тустаах, атастаар.
[14, 35 с.]
Мэник уол ту?унан чабыр?ах
O?o ки?и
Онно-манна
Олой-чолой
Оонньоохолуур
Килбиэн сандаар
К?нэ киирэн,
Киэ?э буолан,
Кини ки?и
К?л?к сиргэ
К?лэр-салар,
К???л баран
К?т?р, ойор,
К?т??ккэлиир,
К?р?лээхтиир,
Сырбан татай
Сылдьар сирин
Сыттаах курдук
Сыымайдаахтыыр.
«Сыы?ар» диэни
Сытаан билбэт
«Сытыы» уолбут
Сы?ыгырыы
Сыспарыйар.
Ханна кини
Хаадьах гынар —
Хатан-ча?аан
Ха?ыы буолар.
Оотой-тоотой
О?олору
Охсуталаан
Орулатар,
Ийэ этэр —
Иннин ылбат,
А?а буойар —
Абыраабат.
Дь?дьэх та?ас,
Дь???н-бодо,
Дьэбэ сирэй,
Дьэллик ки?и
Дьиэгэнийэр.
[4, 26–27 с.]
Кыыс чабыр?а?а
Ааман-ньааман,
Архан гиэнэ,
Хоптон гиэнэ,
Хочору-бичэри,
К?нт?с к???н?,
К?дь?н? мa?aнa,
Эмэчэн-чэ?эчэн.
Эптэл-тэптэл
Бытырыыстаах быалаах,
Ха?ырастаах хамнатардаах,
Олороро о?уордаах,
Симэнэр симэхтээх,
Та?нар та?астаах,
Чa?apдaax,
Талбардаах талах олох мастаах,
Xa?ыр?астаах хаппахчылаах,
Сэттэ быт тириитэ б?р????ннээх,
Ньыха ньыхаарыскай кыыс,
Былыты бы?а с??рб?т
Бырдьа эриэн o?ycтaax,
Халлааны хайа с??рб?т
Хара caaдьа?ай ынахтаах,
Сы?-сы? боросуун
O?онньор a?aлaax,
К?рбэй татай
К?т??ттээх
К?н хара кыыс буолабын!
С.И. Боло суруйуутуттан
[13, 269 c.]
Ки?иргэс ки?и
Тахсар сарда?аны
Доруобунан кы?аабыт
Дьор?оот т?р?ттээх,
Олох долгунугар
Олорсон ыраатарга
Оройдообут бэйэлээх;
Аан дойдуну
Ap?apa анаараары
Ачыкы харахтаммыт,
Кый дойдуну
Кымаардары билээри
Кырдьык-хордьук хамсаммыт;
Биллэрик оронтон
Быкпатах эрээри,
Билиилээххэ холунар,
Дьону ?т?ктэн ойо?остон
Дьо?уннана-дьо?уннана
Дуона суохха чоргуйар;
Кириитикпин дэнэн
Кирсэ быстыбыт,
Ырыа?ыппын диэн
Ыыс ыспараанньалаах,
Хай?ал, аат-суол т??ллээх,
Ханнык эмэ кэмнээх;
Тиритэн-тиритэн
Tиpэ?э элэйэр,
Тиэргэнин и?игэр
Tэллэ?э тэлээрэр
Ки?иргэс, к?т?р-т??
Ки?и баара ???.
[4, 25 c.]
Билбит-к?рб?т
(Дь?лэй Б??кээн чабыр?а?ыттан бы?а тардыы)
Кынаттаах кырасыабайын
Кыталыктан ордук
Кырасыабай куоластаах
Кыылы к?рб?т???м.
Хото?ойдоох бо?омотуттан
Кубаттан ордук
Куорсуннаах толуутун
Чопчу к?рб?т???м.
Ты?ырахтаах кырдьа?а?а
Бар дьа?ылтан ордук
Ба?аам улахан
Ты?ырахтаах к?т?р?
Быы?аан к?рб?т???м.
Хабан ылар хаадыат
Хапса?ай айахтаах,
Туораабыты то?о тардар
Тор?он б?р?тт?н ордук
Дохсун ороскуоттаах кыылы
Дуол билбэппин.
Ардай а?ыылаахтан,
Ку?а?ан ки?нээхтэн
Хагда? э?эттэн ордук
Хардааччы кыылы харахтаабата?ым.
Кынаттаах кытыгыра?а
Кырбыйтан ордук
Кытыгырас кыылы
Кыайан билбэтэ?им.
Сиппитин сиир сигилилээх,
Туппутун то?суйар удьуордаах,
Морускуойунан
Мохсо?олтон ордук
Модун кыылы
Булан к?рб?т???м.
Бо?омо бултан
Улуу буур тайахтан ордук
Ботуччу булду
Булан к?рб?т???м.
Кынаттаах кыратыттан
?л?? хабдьытыттан ордук
Кыра к?т?р?
Кыайан к?рб?т???м.
Сынтарыйбат тумустаахтан
Киргилтэн ордук
Сыппаабат тумустаа?ы
Сытаан билбэппин.
Сытыы тиистээхтэн
Куобахтан ордук
Сыппаабат тиистээх
Сылайбат сы?аа?ы
Сыаналыы саныыбын.
П.Д. Кузьмин суруйуутуттан. 1939 с. [4, 21 c.]
Дьиэ с????т?н ту?унан
Туйахайа,
Тобукуйа,
Бэрбээкэйэ,
С????хэйэ,
Сотокойо,
Уллуката,
Самыыкайа,
Саарыкайа,
Тоно?о?о,
Сиэликэйэ,
К???л?кэйэ,
Кулгаахайа,
Харахайа,
Муннукайа,
Тии?икэйэ,
Тылыкайа,
Куолайыга,
С?рэхэйэ,
С?л??кэйэ,
Ханныкайа,
Быарыкайа,
Б??р?кэйэ,
Кутуруга!
Г.У. Эргис суруйуутуттан
[4, 17 c.]
Сирдэр-дойдулар тустарынан
Былыргыга да,
Билигин да
Модун о?о?уутунан
Москуобаттан ордук
Му?утуур куорат баарын
?йд??н-дь??ллээн
Истибэтэ?им.
Дьулааннаах
У?ун хонуута
Тупсубут,
Кэ?кэмэлээх
Киэ? хонуута
Сиппит
Алта ??стээх
?л??нэ ?р?стэн
Ордук
Хотугу дойдуга
Улуу ?рэ?и
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Кырылас кыдьымахтаах,
Кы?ыл кумах кытыылаах,
Кылырыйар чысхааннаах,
Кыыппах таас кы?ар?аннаах,
К??х тиит к?м??ллээх,
Сиик туман сипсиэрдээх,
??н??х сарыы ?ктэллээх,
Аарыгар хал?а?алаах,
Аан туман аргыардаах
Хоту сир yhyгap
Аллантан ордук
Улуу ?рэ?и
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Эскэх тый
Э?ии кутуруга
Э?эрдэстээх,
Оро?у кулун
Уйуллаах
Кутуруга
Уруйдаах,
Чахчыр?алаах
Кулун
Саппайдаах
Кутуруга
Дьаралыктаах,
Баара?ай
Атыыр о?ус
Ли?кинэччи
М???р??б?т,
Баара?ай атыыр
Барылаччы
Кистээбит
Тамал?аннаах
Талахтаах
Таатта алаастан
Ордук алаа?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Боро?он улуу?угар
Б?лтэччи к?ст??т?нэн
?кс?к? кыыл курдук
Утарыта дьохсоотто?о
Олорор
Икки та?ара дьиэлээх
М?р? эбэттэн ордук
?т?? сири
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Мэ?э улуу?угар
Т?г?р?чч? к?ст??т?нэн
Т???л?ттэн ордук к??л?
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Чара?наах сиртэн эрэ
?с к?с усталаах
Мэндэ?э чара?ын
Курдук чара?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
Сы?ыыттан эрэ
Амма умна?ыгар баар
Са?ыл Сы?ыыттан
Ордук алаа?ы
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
?рд?ктэн эрэ
А?ыс биэрэстэ ?рд?ктээх
Дьаа?ы хайатын курдук
Таас хайа баарын
?йд??н-дь??ллээн
К?рб?т???м.
[1, 126–128 с.]
Чабыр?ах
Эти?иик Элиэнэ,
Эти?эр идэ?ин
Эмтэнэн кэбис,
Эрэмньилээхтик ?лэлээ,
Эйэлээхтик олор.
Хобуоччу Хобороос,
Хобулуур идэ?ин,
Ку?а?ан бы?ыыгын
Холдьо?он кэбис,
К?хт??хт?к ?лэлээ,
К?рс??т?к сырыт.
[14, 43 с.]
Былыргы чабыр?ахтар
I
Этэ?э-тэтэ?э,
Иэрэ?-дьиэрэ?,
Холкуй-илкий,
Кубулу?-дьибили?,
Бадыа-б?д??,
Бала?ан дархан,
Оонньуур ба?ана,
Орулуур дохсун,
Дар?ана кээдэн,
Тардар сыар?а,
Чуо-чуо чолбон,
Эрэгэйэ дьэргэн,
Уода?ана дор?оон,
Хоочугур-уучугур,
Куоба?ым кутта?а,
Мо?отойум буута,
Тии?им ти?илэ?э,
К???ллээ?им к?хс?,
Чымырын-маарын,
Оллоон буку
Лас-лас-лас.
II
Иэрэ?-дьиэрэ?,
Элэкээт-тэлэкээт,
Хаадьын-харгыа,
До?уруй дохсун,
Дорбоо уда?ан,
Аххан наарай,
Буурай-сиэрэй,
Куллур-халлыр,
Миэрэй-маарай,
Микитэ-махата,
Устунан-кэстинэн
Уранай-тэрэнэй,
Сордо? ойуу,
Сотото бэйбэс,
Хатыы-ситии,
Хара?а эрилис,
Хаххан сахсас,
Эрэмээт-тэрэмээт,
Элэгэй-нэлэс,
Этэн-тыынан
Ты?-ты?-ты?.
III
Кыптый буута,
Кыталык т???э,
Кыдама т?рд?,
Кылыйа с??р?к,
Кылар харах,
Ыa?ac ымдаан,
Чабычах алаадьы,
Кытах хоргун,
Кырбас этим,
Тымтай балыгым,
Кыпчыгыр ?л?кс?й
Кык-кыр т??рэх.
[14, 42 с.]
Чабыр?ах
(Биир тыынынан сылгыны хо?уйуу)
Тиис хамнатар
Дьэллик элэмэс,
Уос хамнатар
У?ун улаан,
Мурун хамнатар
Мускулла буулуур,
Иэдэс хамнатар
Эргиэлимэ элэмэс,
Харах хамнатар
Халыан хара,
K???л хамнатар
К?нд?р? к?г?чч?р,
Кэтэх хамнатар
Кэптэли кэрэ,
Сиэл хамнатар
Сиксиллимэ сиэр,
Ap?ac хамнатар
Адырыын apa?ac,
Хаппар хамнатар
Хаамыылаах хара,
С????х хамнатар
С?рдээхэй с??р?к,
Туйах хамнатар
Туллук тypa?ac,
Бас хамнатар
Маанылаах ма?ан,
Таныы хамнатар
Талыы дьа?ыл,
У?уох хамнатар
Улуу дьоруо!
Г.У. Эргис суруйуутуттан
[13, 271 c.]
Урууга уот оттор алгыс
Алгыстаах аал уотум
Аналлаах иччитэ,
Алаас сы?ыы
А?аар бы?а?а?ын курдук
Ара?ас ма?ан дьаарба?наах,
Суо?ана турар
Суорба хайа бы?а?а?ын
курдук
Суостуганнаах суостаах
Суо хаан о?ох дукдалаах,
Алталаах атыыр сылгы
Алын ч?мч?к?т?н курдук
Ала хаа?саар хататтаах,
Ханчаа?ын тый быарын
курдук
Хатан тэбиэр эстэриилээх,
Хаардаах бугул са?а
Харда? от са?алаах,
Т??тэх от курдук
Т?? и?игэй кыалаах,
Буруо уоллаах,
Кыым кыыстаах
Кыырык т?б?,
Бырдьа бытык,
Хатан суо?уйа,
Хаан ча?аан,
К?м?с ураанньык,
К??нэ к???чч?р,
Алтан ба?ыр?ас
Аан Уххан Тойон э?эм,
Тулуу бараан тойоно
Туора чанчык
Туораххай бахсы,
Иэримэ дьиэ иччитэ
Эрбэгэй баттах
Иэрэгэй бахсы,
Хотон уорук иччитэ
Холбуу баттах
Хотой бахсы,
Тиэргэн иччитэ
Тэриир баттах
Тиэрэгэй бахсы,
Туспа ?рэх
Ту?уй ыччата
Тус бэйэбитигэр
Ту?ааннаах кэргэн
Буола кэллэ,
Атын алаас
Ала ыччат о?ото
Анал бэйэбитигэр
Аналлаах о?о
Буола кэллэ,
Тас ?тт?б?т?ттэн
Таас уллу?ах киирдэ диэ??ит
Та?арахсыта
Саныыр буолаайа?ыт,
Туора ?тт?б?т?ттэн
Туос уллу?ах киирдэ диэ??ит
Туохха?ыйа саныыр буолаайа?ыт.
Саха ки?и
Салаллар саргытынан,
Ураа?хай саха
Утумна?ар о?оруутунан
Алтан сэргэни анньа,
Аал уоту айгы?ыннара,
Ала?а дьиэни ахталыта,
?р?? дьиэни ?рэччилии,
Хара дьиэни хараччылыы,
Иэримэ дьиэни иччилии,
Улаан т?птэни олохсута,
Сатыы б?кээ?и саайа,
То?ой сэлэни тиирэ,
Таалай тиэргэни тар?ата,
Т?лк?л??х т???лгэни т?р?тт??,
Алгыстаах ара?ас чэчири анньа
Аттанан кэлбит
Алгыстаах к?нэ буолла.
К?н Эбэлэрим,
К??ккэйэ к?р?мэ? дээ!
Айыы Эдьиийдэрим,
Аты?ырыы санаама? дээ!
Дьонно?о кэлбит о?о?утун
Дьоллоох хонноххутугар
Хор?оту?,
Кэргэннэ?э кэлбит ки?игитин
Кэскиллээх киэлигитигэр
Киллэри?.
Абаа?ы айма?а айар
Албастаах суолун а?алыма?,
К?ст?бэт улуу?а к?б?тэр
К?рг?н суолун к?рд?р?мэ?,
Аан дойду
Албастаах санаалаа?ынан
Ата?астатыма?,
К?н сирин
К?лдь?н с?рэхтээ?инэн
К??мч?лэтимэ?,
Аймах ча?ал буола кэлбит
Ача ыччат о?о?утун
А?аныылаах о?о гынан
Олохтотон иити?,
Дьонно?о кэлбит
Дьуондьа?ай ыччаккытын
Дьо?уннаах о?о гынан
Дьоллоохтук о?олоо?,
Атаархаспат ааккытыгар
Алгыстаах а?атыы,
К?н??лэспэт к?нд?.
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
Уруй-айхал!
П.И. Сергеев тылыттан Л.У. Сергеев суруйбут. 1915 с.
[17, 3–8 с.]
Кыыс с?ктэн барарыгар а?атын алгы?а
Б?г???? ?с ?рг?ст??х ?р?? к?н?м
??нэн, ??скээн тахсан турда?ына,
Дьоллоох олоххутун томторго туойар
?т?? к?н?м буолла!
Соргулаах олоххутун
Айхаллыыр кэмим буолла!
Аал уоту оттор, алтан сэргэни анньар
Ала?а дьиэни айгы?ыннарар кэм?итигэр
У?а диэки хонноххут анныгар
То?ус ордоо дугуй
Уолаттарда уктунаары?!
Ха?ас диэки хонноххут анныгар
Сэттэ кындыа кылыс
Кыргыттарда кыбынаары?!
Т??рт саханы т?лк?л??б?т,
?с саханы ??скэппит
?р?? Айыы Тойон о?онньор
??р хабдьы курдук ?р?? ту?уй тыынынан
К?р??л?? т??эрэн олортун!
Аттаах ?тэтэ, сатыы тайа?а буолаары?!
Ааспыты а?атаары?,
То?муту ириэрээри?!
Тутайбыты сал?аары?,
До?оло? с??????н уута буолаары?!
[17, 9–10 с.]
Дьиэ туса?атын алгы?а
Аал уотум тэрилэ,
Киирэр дьиэм тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон
а?ам анаабыта,
Ньирэйгин ньиккирэт,
балчыргын бар?ат,
?р??лээххин ??рдээ,
к???нн??хх?н к?чч?т,
Ха?алааххын хары?ый,
Холо?солоох хотонум тэрилэ,
Дьаардаах тиэргэним тэрилэ,
Абыраллаах Айыы Тойон а?ам
Анаабытынан о?о?уннум.
Айбыт Айыы?ытым,
Ииппит Иэйэхситим,
Абыраа! Была?айга былдьатыма,
Дэлэгэйгэ диэлитимэ,
Суон с?лдь?гэскин т?л?р?т?мэ,
Халы? хал?а??ын халбарытыма.
Ииппит Иэйэхситтэрим,
Айбыт Айыы?ыттарым,
Ойуулаах от-мас иччитэ,
??т таас бэйэлээх,
??т к??л олохтоох
?р?? Айыы Тойон а?ам
ылгын уола,
То?ус сылы мэлдьи
сидьи?-босхо?
Буолан сыппыт
К??рэ Дабаан Дархан,
Кыыра Бырдьа,
Ма?кы Батас,
Кындыс Кымньыы,
Хахай Са?ыйах,
Бэдэр Бэргэ?э,
Байба Дьилбэх,
Аал уот э?эм!
Орто дайдыга то?ус тордуулаах
Сырайдаах курдук ??рдэр
иччилэриттэн
К?м?ск??, а?ына тур.
Адьарайтан а?ын,
Была?айга былдьатыма,
дэлэгэйгэ диэлитимэ.
?йэлээх саа?ым тухары
баай байаммын,
Тот тотоммун, с???? ииттэммин,
О?о т?р?т?мм?н, ки?и
оло?ун олороммун,
Олордорбун диэммин о?о?уннум.
Айыы Тойон а?ам, сырдык
тыы??ын т??эр —
Мин дьиэм туса?атыгар!
[6, 11–13 с.]
Сэргэ алгы?а
То?ус уостаах
Аар ба?ах сэргэм иччитэ,
?с булас, булас бы?а?а?а
Хаты? мас торуоскалаах
Сэргэ иччитэ
Мотой Тойон э?эм о?онньор,
Эйигиттэн к?рд???р?м да к?ннээх,
Аатта?арым да ахсааннаах!
Быстан-быстан была буолбут,
Тохтон-тохтон тобох буолбут,
Баранан-баранан барахсан
буолбут,
Кэ?сиги кэтэспит,
Му?сукка мо?олдьуйбут,
Туох сахтан туорха?ыйан сылдьар
Токур у?уохтаах туун тулаайах
бэйэм
Т??рт с????хп?нэн с?г?рэйдэнэн
К?рд???р кэм-кэрдиим,
Бото-болдьо?ум буолла.
???ээ дайдыга ?с хаттыгастаах
??лэт ма?ан халлаан
?р?т кырыытыгар
??скээн-т?р??н олорор
??с ты?а ?рг?лдь?лээх,
?кэр куйаас тыыннаах,
?р?? туорум былыт олбохтоох,
……………………………...........
Быттыккар быркылатан,
Хойо?ноох хонноххор
хор?отон,
К?мн?хт??х баай харыйа са?а
К?й ча?ыл?ан тыыммытын
Бэйэ?эр эрчийэн,
Орто мыраан дайдыга
О?ол ?л?? улаатта?ына,
Харкырыыр хабдьы са?а
Айыы сириэ?ининэн урсуннаан,
Кэлбиттэри кэбэлитэ??ин,
К?т?рдэри к?рэтэ??ин,
Дьоллоох тиэргэммитигэр
тохтотума,
Киэргэллээх тиэргэммитигэр
киллэримэ!
Г.М. Васильев суруйуутуттан. 1944 с.
[6, 14–16 с.]
Тиэргэн алгы?а
(Тиэргэн ортотугар уот оттуллар,
кытыйа?а суорат кутуллар уонна тула ы?ыллар.)
?р?? тунах, ?р?? тунах, ?р?? тунах,
Ас ?рдэ, ас ?рдэ, ас ?рдэ!
?р?? тунах, ?р?? тунах, ?р?? тунах!
Илгэ-быйа? э?ээрдээх
Эдьэн Иэйэхсит эбэбит,
Эн ааккын ааттаан
И?эгэй тиэргэн эрэмэ?ин иннигэр
К?рд???р к?мм?т буолла!
Ыыраахтаа?ы ыырыма,
Тумустаа?ы туурума,
Суон с?лдь?гэскин т?л?р?т?мэ,
Халы? хал?а??ын халбарытыма,
К?м?с уйа?ын к?лб???рд?мэ,
Томторуктааххын туоратыма,
М??элээххин м?чч?р?т?мэ,
Су?наах ытыстан,
Соргулаах иэдэстэн,
Т?лк?л??х т??рэхтэн,
Т?л?кк?й т?р??хтэн!
Уруй, ?р?? илгэ!
Уруй, ?р?? илгэ!
Уруй, ?р?? илгэ!
А.А. Акимова тылыттан
П.Т. Степанов суруйбут. 1945 с.
[6, 17–18 с.]
Аан дойду иччитин алгы?а
А?ыс иилээх-са?алаах,
Атааннаах-м????ннээх
Айгыр-силик
Аан Ийэ дойдум,
То?ус иилээх-са?алаах
Тор?о томоон дойдум,
Локуора от ?ктэллээх,
Алтан от дьайы?наах,
А?ыс салаалаах
Ача к??х от таманнаах
Иринньэхпин ииппит эбэм,
Истэн туола?ыйа тур
Мин этэр тылбын.
Балчыр бэйэм бар?арбытым
Алтан-таман хонуугар,
Ара?ас арыыгар
Таалалаан ??скээбитим,
?рд?к ?т?? хонуугар
??т ?р?мэ ?рд?гэр
??к?р?йэн ??скээбитим.
Сыалы?ар быара буолан
Сыламньыйан кулу,
?с киис тириитэ буолан
М?лб?й?н кулу.
Иэримэ дьиэни
Тэринээри саныыбын.
Аан дойдубар:
Дойдум иччитэ,
?стэ иэнигий!
Тойон сэргэни
Тутаары о?остобун,
Алтан сэргэни
Анньаары о?остобун.
Аан дойдум иччитэ,
Ал?астыы санаама,
Аныгытын да?аны
Атааргыыр буолаайа?ын.
К?рд???р к?лт??ннээх,
Аатта?ар ахсааннаах,
Хоолдьуктаах бэйэм
Хо?куйан туран,
С???ргэстээх бэйэм
С?г?р?йэн туран,
?тт?ктээх бэйэм
??э-с?ктэ турабын.
Сыта-тура сыаналаа,
Олоро-тура толкуйдаа.
Кэлин ?тт?бэр кэбирэ суох,
Илин ?тт?бэр ибирэ суох.
Аан дойдум иччитэ
Бэдэр са?ыйах
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
К?м?стээх нуолур от
?ктэллээх,
К??х от олбохтоох,
Сэбирдэхтээх от дэйбиирдээх
Нэлэмэн хотун эдьиийим,
Албаннаах бэйэм
Аатта?а турабын,
К?нт?р?к бэйэм
К?рд??? турабын.
Сиэл баайабын,
Дэлбиргэ ыйыыбын,
Ахтаах арыынан
Айах тутан эрэбин,
?р?? толо?унан
К??мэй к?т???н эрэбин.
К?рд???р к?лт??ннээх,
Аатта?ар ахсааннаах.
Эбэлэрим иччилэрэ,
Бука барыгыт,
Б?р?-б?тт??н
Дэри-дэхси
Бэттэх буолу?!
Улаан уба?ам уйгутунан,
Кытыт сылгым кымы?ынан
Айах тутан
Аатта?ар к?н?м буолла,
Чороон айа?ы
Тосхойор к?н?м буолла.
Биир тылбын би?ирээ?,
Икки тылбын и?иллээ?,
?с тылбын ?йд???.
Бука барыгытыгар
??э-с?ктэ
С?г?р?йэр к?н?м буолла.
Ар?ааттан кэлэр
Алдьархайдаах санаалаах
Абаа?ы улуу?угар
Алтан с?рдь?гэскитин
Араарар буолаайа?ыт,
???эттэн т??эр
?л?гэрдээх улуу?угар
?с ?р?? к?м?с с?рдь?гэскитин
Т?л?р?тэр буолаайа?ыт.
Ымсыыран-ымсыыран,
Ба?аран-ба?аран
К?рд??? турабын.
Бука барыгыт —
Ойуулаах отум иччитэ,
Дьар?аалаах ма?ым иччитэ,
Атаххытыгар а?ыс
Бокулуону уураммын
Аатта?а турабын.
Тобуккутугар то?ус
Бокулуону уураммын
??э-с?ктэ турабын
Ааттаан тураммын.
Аатта?ар ахсааннаах,
К?рд???р к?лт??ннээх.
Иитэр с????б?н
К?р??лээрэй диэммин,
Т?р?т?р о?обун
Уйалаарай диэммин
Эбэлэрим иччилэриттэн
К?рд???-аатта?а турабын.
Эриэн ыт
Элэгэ гыныма?,
К??т ыт
К?л??тэ гыныма?,
Тэ?нээхпэр сэтэлэтимэ?,
С?бэ-соргу айахтаа?,
Дьолло-соргута тосхойу?,
Аал уотунан айахтаны?,
К?н уотунан к??мэйдэни?,
Бука барыгыт мунньа?ынан
Бары а?аабыт-сиэбит
буоллаххытына,
Т??рэх быра?ан к?р??м…
Алтаннаах с?рэхпин
Ар?аспар ууру?,
Т?пт??х с?рэхпин
Т??спэр олорду?.
Уруй-уруй,
Б?р?-б?тт??н
Дэри-дэхси
А?аан-сиэн тар?а?ы?!
И.А. Шадрин тылыттан
Ф.Ф. Попов суруйбут. 1937 с.
[6, 19–25 с.]
Булт алгы?а
Аал уот иччитэ, а?аа-сиэ!
Тыа иччитэ Байанай, а?аа!
Байанай иччитэ
Баттах сарын,
Барыылаах баатыр,
Байам-сайам тутуу,
Кыа хаан ?ктэллээх,
К?п с?г?л??н т??лээх олохтоох
Курадай Бэргэн Кура?аччы С??р?к,
Тыа иччитэ сэттэ ини-бии дьон,
Э?игиттэн дьол-саргы
К?рд???н эрэбин.
Элиэ?э эргитэн, то?ууга торутан,
Ха?ылгын сымнатан,
Тартыккын чычаа?ырдан,
Хара тыам иччитэ, харайа??ын,
К??х тыа иччитэ, к??йэ??ин,
Хорой кыыл хонуктаа??ын,
???эс кыыл ?тэлээ??ин,
?рг?ст??х ?т?? буургунан
??рдэ??ин,
То?ус ойдох туоллан буурунан
тосхойо??ун,
Ардай а?ыылаа?ы?
Хардааччытынан айа??ын,
К??х тии??инэн к??т?лээ??ин,
Кы?ыл са?ылынан
кымньыылаа??ын,
Буурай кэрэмэ?инэн
моонньохтоо??ун,
Хара са?ылынан хардыылаа??ын
Сырытыннаран а?ал!
[2, 14–15 с.]
Балыксыт алгы?а
Унаар-тунаар хочолоох
Киэ? мичээр эбэккэм,
Балыксыт о?онньор
Сарт тымтайын сыы?ын
Сахсаччы с?гэн туран
К?рд???б?н эйигиттэн.
К?нд? к?л?м уулаах
К??х далайым иччитэ
Дьэбэрэ тэллэх,
Бырыы сыттык,
К?пп?х суор?ан,
Туона баай
Тойон о?онньор,
То?ус уон чороох туубар
Ло?уор собо барахсаны
Толору уган кулу даа!
Сэттэ уон тэрээх илиммэр
Тэрэкэнэ быччыыккын
Ти?э баттаан кулу ини!
Киэ? мичээр эбэккэм,
Ииттэххинэ эн иитиэ?!
К??х далай иччитэ,
А?аттаххына эн а?атыа?!
К?рд???б?н!
[2, 16–17 с.]
Уот алгы?а
Аар холумтан иччитэ,
К?л тэллэх,
К?м?р суор?ан,
Бырдьа бытык,
Кыырыл т?б?,
К?м?с ураанньык
Нохсол Тойон э?эм,
Дьыыйалаах быттыккар,
Дьоллоох хонноххор хор?от!
Тымныы тыыннаа?ы
Хатан хара?ы? уотунан
Та?ырдьа дьалкыт!
Итии тыыннааххын
И?ирдьэ охсун!
[6, 42 с.]
Окко киирэр алгыс
Эбэ хотун иччитэ
Илки-талкы эмээхсин,
Улуу хотуур иччитэ
Улуу У?аанньал о?онньор,
Аан дойду иччититтэн
К?рд??? киирэн,
А?ыс с????хтээх
Чокуур к??х оккуттан,
Уолан тиийбэт уйгугуттан,
Кэ?эн тиийбэт кэскилгиттэн
Тии?эн а?ыы т??ээрибин,
Хоройор муостаахпын,
У?ун сиэллээх
Сы?ыы му?унан сылгыбын
Иитэр-харайар наадатыгар
Киирэн турабын,
Охсон киирэн бараары
К?рд??? турабын.
Аан дайды айыл?атыттан
Тии?инэн а?ыы т??ээрибин.
Аан дойдум иччилэрэ,
А?аа?, та?ны?!
Ахтаах арыынан
А?атан-сиэтэн,
Уунан тиийбэт уйгугуттан,
Бука диэ??ин,
Биэрээр диэммин к?рд???б?н.
Д.М. Семенов. 1946 с.
[6, 26–27 с.]
Ы?ыахха дойду иччитин ал?аа?ын
Сэттэ сиксиктээх
Сир ийэ иччитэ,
Ситимэхтээх сэ?эннээх,
Сирэдэ?иннээх тыллаах
Айбыт Айыы?ыппыт,
Иэйбит Иэйэхсиппит,
Сир ийэ иччитэ!
Аспыт ?рд?гэр,
Айылгыбыт басты?ар
Ахтан-санаан
А?атан эрэбит,
Аал уотунан
Айахтаан а?атабыт.
К?м?р?? чо?унан остуоллаан,
К??х уотунан к??мэйдээн
К?нд?л??б?т.
Уруй, уруй, уруй!
Айхал!
Кэччэрийбэт кэскилбитин
Тэрийэргэр,
Уларыйбат уйгубутун
Олохтуургар
Уруй, уруй, уруй!
Ыраах да буолларгын чуга?аа,
Суох да буолларгын баар буол!
Н.С. Семенова тылыттан
Павлов суруйбут. 1945 с.
[19, 3–4 с.]
Куо?ас суор икки
Бэрт былыр куо?ас суор курдук хап-хара эбитэ ???. Куо?астаах суор, атын к?т?рд?р эриэннэригэр ымсыыран, бэйэ-бэйэлэрин ??н?р?н кырааскалаан, ойуулаан биэрээри о?остубуттар. Суор куо?а?ы араас дьэрэкээн ойуулаан, о?уордаан биэрбит. Куо?ас ?р?скэ киирэн дь???н?н к?р?нэн баран, суору ойуулуон ба?арбакка, ууга умсан хаалбыт. Суор албыннаппытын ?йд??н, куо?ас самыытын ыыра охсон кэбиспит. Онон суор уруккутун курдук харата харатынан хаалбыта, оттон куо?ас, эриэн т??лээх буолан баран, самыыта хаптаччы о?он, ата?а тиэрэ буолбута ???.
[13, 131 c.]
Кэ?э уйа туттубат буолбута
Та?ара ыйаа?ын бы?ыытынан, бу дойдуга к?т?р кынаттаах Была?ачыанньыйап иннинэ уйа туттуо, сымыыт баттыа суохтаах эбит.
Былыр кэ?э уйа туттан, уон икки сымыыты сымыыттыыра уонна сайыны бы?а ыллаан тахсара эбитэ ???. Оччотоо?уга кини та?ара ыйаа?ын кэ?э илик эбит.
Биир сыл кэ?э на?аа эрдэ кэлбит. Харалдьык са?ардыы тахсан эрдэ?инэ уйа о?остон, сымыыт баттаан сытта?ына, Была?ачыанньыйап та?ара кэлбит. Кэ?э? ? сымыыттаабытын к?р?н, тахсан халлаа??а улахан та?ара?а тыллаабыт. Та?аралар мунньахтаан уураах та?аарбыттар: «Бу Была?ачыанньыйап диэн чыычаах уйа туттубат та?арата буолуохтаах этэ. Бу та?ара кэлэр к?н?гэр кэ?э уйа туттан, сымыыт баттаан сыппыт. Ол буруйун иннигэр кини аны уйа диэни билбэтин, иккиэйэх эрэ сымыыты атын чыычаах уйатыгар сымыыттаан биэрэр буоллун, сааскы Ньукуолунтан Б?т?р??пкэ эрэ диэри са?арар буоллун, онтон атын кэм?э тыла кэтэ?инэн чороччу тартын».
Ол курдук ыксыыбын диэн кэ?э уйатыттан, элбэх о?отуттан маппыта ???. Сылгы, ынах чыычаа?ар сымыыттаан биэрэр буолбут. Б?т?р??птэн ыла кэ?э этэрэ уурайбыт.
[9, 71 c.]
Са?ылы кытта сыа?аан
Са?ыл сыа?аанныын ыалла?а олорбуттар, биирдэрэ – тыа?а, биирдэрэ – ууга.
Сыа?аан:
– Мин са?ылы кытта сырсыам,– диир.
Са?ыл:
– Мин да сырсыам,– диир.
Кыыллар сууттара туран:
– Сырсы? ээ, – диир.
Дьэ сырсаллар, биирдэрэ – уунан, биирдэрэ – тыанан. С??рэн-с??рэн, к??л? эргийэн и?эн, са?ыл дьэ ??г?л??р:
– Сыа?аан, ханна бааргыный?
Иннигэр туму?ахха сыа?аан:
– Ооп,– диир.
Са?ыл эмиэ с??рэр. С??рбэлээн и?эн эмиэ ??г?л??р:
– Сыа?аан, ханна?ыный?
Иннигэр туму?ахха:
– Ооп, – диир.
Са?ыл сылайан, тутайар ирээтэ буолар. ?л?мээри арыычча и?эн, олорон хорос гына т??эр.
– Сыа?аан! – диир.
Эмиэ иннигэр туму?ахха:
– Ооп, – диир.
Онтон дьэ са?ыл: «Сыа?аан т??к?нн?рэр», – диэн суукка ??сэ барар. Бу ??с?б?т?гэр, суут бил балыкка: «Дьо??ун мус!» – диир.
Бил ы?ырыытынан, тумулга сордо? хаар, сыа?аан хаар, алы?ардар э?ин мустубуттар. Сууттарыгар: «Дьэ мунньу?уннубут»,– дииллэр.
Са?ылы к?рб?ттэрэ, эт да, сиин да суох, тутайан у?уо?у кытта тириитэ илбэспит (оччо буолуор диэри бэйэтэ да то?о сырсыбыта эбитэ буолла?).
Сууттара туран:
– Са?ыл кырдьык этэрэ буолуо ээ? – диир, онтон: – Баччалаах балыктан биир эмэ билэрэ буолаарай? – диир.
Сордо? туран:
– Мин са?арыахпын к???ллээ?,– диир.
– Чэ, са?ар, – диэн буолар.
– Сыа?аан сырсыан иннинэ сыа?ааттары туму?ахха олордубута, ол гынан баран, бэйэтэ сыппыта.
– Оччо?о сууттуохха, – дииллэр.
Бары сыа?ааны сууттуурга куоластыыллар. Дьэ та?ыйан имитэллэр. Та?ыйан имиппиттэригэр сыа?аан кутуруга хаптаччы барар, ба?ын эрэ диэки этэ хаалар. Сыа?аан:
– Кэнэ?эски ?йэ?э ки?и-с???? ??скээтэ?инэ, миигиттэн сиир эти хантан да булуохтара суо?а. Тугу а?ыахтарай дьон, тугу ту?аныахтарай?
Сууттара са?арар-уураахтыыр:
– Сыа?аан с?пк? этэр. Бил, эн эттээххин, эн быары? эмиэ ?ч?гэй, сыа-арыы буолан тахсар, – диир суут.– Онон эн быаргын сыа?аа??а биэриэх тустааххын, ол гынан баран, сыа?аан быарын ылыахтааххын.
Суут эппитин кэннэ, олоруохтара дуо, атастаспыттар.
Дьэ онтон бэттэх сыа?аан салла?ар бастаммыт, улахан быардаммыт.
[9, 39–40 c.]
Са?ыл б?р? дьукаахтаспыттара
Ха?ан эрэ са?ыллаах б?р? кытты?ан а?ыыллар эбит. Кы?ын а?ыылларын сайын мунньаллар. Биир саас ыа?ас хайа?ы таптайан ха?ааммыттар. Ол ха?ааммыттарын «олох ?л??р? гыннахха сиэхпит» диэн ончу сиэбэттэр.
Са?ыл туран биирдэ б?р???:
– Б?р?к??с, ээ б?р?к??с! Хайахпытыттан киллэрэн сиэбэппит ээт, – диир.
Б?р? улаханнык:
– Оок, – диир. – Били??иттэн хайах сии олороору гынны? дуо? Б???-са?ы сиэн олорон эрдэхпит дии.
Итинтэн са?ыл турар-олорор, киирэр-тахсар. Эмиэ этэр:
– О?онньоор, мин ыалга бараары гынным эбээт.
– Ол хайа ыалга бара?ын? – диир б?р?.
– Ээ, ханна ыраатыамый? Хара Хааннаахха тахсаа инибин.
– Кэ?иигин а?алаар эрэ, – диир б?р?.
Са?ыл сырбас гынан хаалар. Дьэ тахсар да о?куча?ар киирэр. Хаппа?ын саралаан хайа?ын дэлби сиир, минньигэ?иргэтэн сии олорон, ?р?т сигэтигэр тиийэ сиэн кэби?эр.
– Тыый, бу ба?айы ?л?р???э, ордук кыайдым дуу, – диир.
Муннугар-уо?угар, илиитигэр-ата?ар сыстыбыт хайа?ы ньиккэйэн-ньиккэйэн, куурусса сымыытын са?а биир тооромос хайа?ы кэ?иилэнэр. Оргууй а?айдык ньылбы?наан киирэн кэлэр.
– ¤ы-?ыы, номнуо кэлли? дуу? – диир б?р?.
– Ээ, кэлиминэ. Хайа ??дэ??э барыахпыный?
– Хайа, ыалы? тугу гынан эрэллэр?
– Ээ, ыалбар ??р??-к?т?? б???.
– Ол ким ??рб?т, туохтан?
– Улахан кийииттэрэ о?оломмут, ол ородьуунатыгар сырыттым.
– Тугу а?аатыгыт онно?
– Ха?ас диэки хайах сиэтибит, уот кытыытыгар о?о?ос сиэтибит, суол ааныгар суорат сиэтибит, биллэриккэ миин испиттэр, у?а диэки баар дьон улааны сиэбиттэр, сатанах т?рд?гэр олорон саламаат сиэтилэр.
– Оо, тугун элбэ?эй? Хайа, оттон кэ?иигин а?аллы? дуу?
– Ээ, ол аахтахха элбэ?ин и?ин, бэрт дуона суох тиксэр. Бу быыкаайык хайах сыы?а а?аллым, маны хабан к?р??хт??! – кэ?иитин дуомун ылан талыр гыннарар. Б?р? хап гыннаран кэби?эр.
?с-т??рт хонукка аччыктаан иэгэлдьи?э-иэгэлдьи?э олороллор. А?аабыт-сиэбит ки?и са?ыл кэм сэниэлээх, туран уот оттор хайыыр. Биирдэстэрэ т??р?ллэн, муннун кутуругун т?рд?гэр анньыбытынан сытар. Са?ыл эмиэ б?р?т?гэр этэр:
– О?онньоор, Хара Хааннаахха бара сылдьыбаккын ээ?
– Ээ, барбаппын. Хара Хаан ыта сиэн кэби?ээ ини миигин.
– Чэ, оччо?о мин барарым дуу?
– Ээх, чэ бар. Кэ?иигин а?алаар, кэ?иитэ суох кэлээйэ?ин.
– Ээх с?п! – диир са?ыл. Тахсар да сырбас гынан хаалар.
Баран эмиэ о?куча?ар киирэр, саар ыа?а?ын и?игэр дьылыс гына т??эр. Дьэ хайа?ын сиэн барар. Алын сигэтигэр диэри сиэн-сиэн кэби?эр. Туолан, тотон баран, муннуттан-уо?уттан, илиититтэн-ата?ыттан кы?ыйан-кы?ыйан, биэстээх о?о сутуругун са?а хайа?ы м?к?н?тэн кэ?иилэнэн кэлэр.
– Хайа, тукаам, то?о ?р буоллу?? – диир б?р?.
– Малаа?ы??а сырыттым.
– Ол туох малаа?ынай?
– Орто кийиит о?оломмут.
– Кими т?р?пп?т?й?
– Уол ???.
Сити курдук, кэпсэтэ-кэпсэтэ, эмиэ уон-с??рбэ хонук устатыгар сылдьаллар.
Са?ыл этэр:
– Б?р?к?лл?й, туох эрэйин к?р?б?т? Хайахпытын сиэххэ эрэ, —диир.
– Бэлиэр хайах сиэри гынны? дуо? Тохтуу т?с.
Са?ыл эмиэ киирдэ-та?ыста, ньыла?алдьыйда, тэ?ийбэтэ:
– О?онньоор, – диир, – ыалбытыгар Хара Хааннаахха бара сылдьыбаккын дуу, то?о биирдэ да?аны бара сылдьыбаккын?
– Ээй, хайа, мин бардахпына, «?р??-хара т??лээхпитин ?рг?тэ кэллэ» диэн ыттарын барытын ?рдэрээ ини.
– Чэ, оччо?о эмиэ мин барыым, с?п дуу? – диир.
Са?ыл тахсар да о?куча?ар к?т?н т??эр. Хайа?ын барытын сиэн-сиэн кэби?эр. Саар ыа?ас сиксигин э?инин кы?ыйан, буорга-сыыска бытарыйбытын хомуйан, торбос ?т?л?к эрбэ?ин са?а тооромос хайа?ы хонно?ун анныгар кыбытан киллэрэр. Ити кэлбитигэр б?р?т?:
– Оо, ?р да буоллу?, – диир.
– Бэстилиэннэй баалга т?бэстим ээ дьэ, – диир.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596148?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Тип: электронная книга
Жанр: Фольклор
Язык: на русском языке
Издательство: НИК Айар
Дата публикации: 30.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Былыргы үйэҕэ өбүгэбит тыйыс дойдуга олорор буолан кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ таабырын таайсара, оҕотугар-уруутугар остуоруйа айан кэпсиирэ, улуу дьонун хорсун быһыытын эбэтэр дьикти-дьиибэ түбэлтэни балаҕантан балаҕаны кэрийэн сэһэн оҥосторо. Онтон ыла норуоппут уус-уран айымньыта уостан уоска түһэн чочуллан, киэргэйэн күн бүгүҥҥэ тиийэн кэлэн саха норуотун туохха да тэҥнэммэт күндү баайа буолар.