Главная страница | Биографии и мемуары | Кыталык Уйбаан. Кустугу ситтэрбиэн

Кыталык Уйбаан. Кустугу ситтэрбиэн
Иван Ионович Дьячковский


Бу кинигэҕэ босхоҥ оҕо ытык-мааны көтөргө – кыталыкка сүгүрүйүү көмөтүнэн, таптал кынатыгар уйдаран, олоххо тардыһыы, дьулуур күүһүнэн атаҕар туран, киһи быһыытынан үүнүүтүн-сайдыытын туһунан кэпсэнэр. Кинигэ геройа сэдэх көтөрдөрү сырсан, Саха сирин маардарын, үрэхтэрин, күөллэрин кэрийэ сылдьан араас мүччүргэннээх сырыыларга түбэһэр.

Ааптар тус олоҕор буолбут түгэннэри олус көрдөөхтүк, сэргэхтик кэпсиир.





Иван Дьячковский

Кустугу ситтэрбиэн





Күндү ааҕааччы!


Бу кинигэ күн сирин көрбүтүгэр, биллэн турар, эһиэхэ махтанабын. Үлэм чэрчитинэн, Сахам сирин араас муннуктарыгар ыалдьыттаабытым. Оскуола оҕолорун уонна нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүлэрим дьон-сэргэ: «Бэйэҥ олоҕуҥ туһунан кинигэтэ суруй. Оҕолорго, ыччакка олус туһалаах буолуо этэ», – диэн көрдөһүүлэринэн түмүктэнэрэ.

Эһигиттэн, бэйэ дьонуттан, тугу кистиэмий, сахалыы сатаан суруйбат буоламмын, маҥнайгы «Бег за радугой» диэн ааттаах кинигэм 1993 с. нууччалыы тылынан Ульяновскайга тахсыбыта. Суруйтаран сакаастаабыт дьоҥҥо эрэ тарҕаммыта (подписканан). «Эдэр саас» хаһыат редактора Иван Ушницкай ылыннарыылаах көрдөһүүтүнэн, «Кустугу ситтэрбиэн» диэн оҕо сааһым, оскуолатааҕы сылларым туһунан кэпсээннэр суруллан, ити хаһыакка 1995–1997 сс. бэчээттэнэн дьон сэҥээриитин ылбыта. «Кыталык Уйбаан И. Ушницкай тылын ылынан, кылгас кэм иһигэр сахалыы сурдурҕаччы суруйарга үөрэнэ охсубут эбит. Маладьыас!» – диэтэххит буолуо. Улаханнык алҕаһыыгыт. Дьиҥинэн, мин былыргы үөрэҕэ суох оҕонньорго дылы, олорон эрэ кэпсиирбин кэргэним саха тылын уонна литературатын учуутала Сардаана Владиславовна сурукка түһэрэр, бэчээккэ бэлэмниир. Онон мин киниэхэ махталым улахан. «Орто Дойду сонуннара» хаһыат редактора И.Ушницкай иккистээн төхтүрүйэн модьу- йуутунан, салгыы устудьуон сылларым туһунан 2004–2005 сс. «сурдурҕаччы суруллубута», ити хаһыакка бэчээттэммитэ. Онон бу кинигэ сахалыы суруллуутугар Иван Петрович Ушницкай үтүөтэ улахан. Киниэхэ биһиги ыал истиҥ махталбытын тиэрдэбит.

Мин бэйэм олоҕум туһунан хайдах баарынан суруйдум. Кинигэбин икки чааһынан аҥаардаан таһаарарга быһаарынным.

Күндү ааҕааччы! Эһиги олоххут уонна чугас, аймах-билэ дьоҥҥут дьылҕалара кыталык халыҥ үөрэ Сахабыт сирин күннээх халлаанын устун дьолу тосхойор айаныгар майгынныахтын!

Сахабыт сирин хас биирдии оҕото «мин дьиэм – улахан таптал, улахан олох, улахан дьол уйата!» диэн киэн тутта этиэхтин!

Эһигини сэттэ өҥнөөх кустук ыраахха, сырдыкка, ырааска, үтүөҕэ, кэрэҕэ, үйэлээххэ угуйа туруохтун!



    Ааптар




Улуу художник, эбэтэр   «чудовищелыын» көрсүһүү


Бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан балыыһа оронугар «лип» сытарым. Биһиги палаатабыт үрүҥ өҥ саарыстыбата этэ: өһүөтэ үрүҥ, эркиннэрэ үрүҥнэр, түннүк сабыыта, тумбочкалар, утуйар таҥас – барыта үрүҥ өҥнөөҕө. Мин: «Бу биэс уол манна урут-уруккуттан сыппыппыт, билигин да сытабыт, куруук даҕаны маннык сытыахпыт, оттон үрүҥ халааттаах сиэстэрэлэр биһигини көрбүттэрэ-харайбыттара, көрө-харайа сылдьаллар уонна өссө да төһө баҕарар көрүөхтэрэ-харайыахтара», – дии саныырым. Палаатам уолаттара уонна сиэстэрэлэр бука бары сырдык халлаан күөҕэ харахтаахтара, сап-саһархай баттахтаахтара. Мин сиэркилэ диэн баарын туһунан билбэт этим, ол иһин бэйэбин эмиэ итинник күөх харахтаах, сырдык баттахтаах курдук сананарым.

Саамай сөбүлүүр сиэстэрэбит Света диэн ааттааҕа. Кини биһигини укуоллаабат, ап-аһыы амтаннаах эми иһэрдибэт этэ. Света үөрэн мичилийбитинэн киирэн кэллэҕинэ, маҥан палаатабыт иһэ өссө сырдаабыт, тупсубут курдук буолара. Оннооҕор «чудовище» туһунан сүрдээх кутталлаах остуоруйаны да кэпсээтэҕинэ, биһиги аттыбытыгар бу үтүө санаалаах, кэрэ дьүһүннээх Света баар буолан, соччо куттаммат этибит. Күн аайы остуоруйа кэпсээт да, сиэстэрэбит аптаах холбуйатыттан биһиэхэ саамай кэтэһэр малбытын ылан түҥэтэлиирэ. Воваҕа пластилин, Вадимҥа тимир конструктор, Владикка элбэх бытархай мас кубиктар тиксэллэрэ. Васяҕа кини бэйэтин сакааһынан, рецебинэн астаныллыбыт аһы-үөлү аҕалбыт буолара, оттон миэхэ ыраас кумааҕы лиистэрин, киистэ, кырааска, харандаас уонна ханнык эмэ биллиилээх художник хартыынатын биэрэрэ. Мин бэйэбин илиибэр киистэни туппутунан төрөөбүт курдук сананарым. Хас күн аайы Света атын-атын хартыыналары аҕалара, ол гынан баран бары биир «пейзаж» диэн ааттаах буолаллара. «Шишкин, Левитан, Суриков, Серов диэн эмиэ бэйэм курдук сытан эрэ уруһуйдуур уолаттар буолуо» дии саныырым.

Хартыынаттан үтүгүннэрэн ойуулаабыт «пейзажпар» тоҕо эрэ Вова уол пластилин кыылларын, Вадим тимир кырааннаах массыыналарын, Владик кубиктарынан туппут дыбарыаһын, Вася      минньигэс аһын, сиэстэрэ Света кэпсээбит остуоруйатыттан тэтэгэркээн сибэккичээни, үс оҕолоох эһэни сиэри бэс мастар үрдүлэринэн арбайан турар «чудовищены» эбии уруһуйдаан биэрэрим. Уолаттарым уонна сиэстэрэ Света биллиилээх художниктар шедевр-айымньыларынааҕар мин уруһуйдарбын быдан хайгыыллара, сөҕөллөрө-махтайаллара. Ол иһин мин бэйэбин улуу художник курдук сананарым.

Биир күн Света «пейзажка» олох майгыннаабат хартыынаны аҕалан соһутта. Ыйыппыттыы көрбүппэр: «Бу хартыына аата «Семья», бу – эн ийэҥ», – диэт, тоҕо эрэ маҥан буолбакка, сибэкки ойуулаах халааттаах сиэстэрэни ыйан көрдөрдө. Оттон эриэн, халаакка ханан да майгыннаабат таҥастаах, уоһун үрдүнэн «баттахтаах сиэстэрэни» бу – эн аҕаҥ диэн быһаарда. Биһиги Васябытыгар дылы аһыырын сөбүлүүр уолу бу – эн быраатыҥ диэтэ. Итиэннэ Светабыт олох атын, сабыс-саҥа остуоруйаны кэпсээтэ: «Киһи барыта чугас, таптыыр дьонноох. Эһиги бары тус-туспа ыал оҕолороҕут. Ваня, эн ийэлээх аҕаҥ, бииргэ төрөөбүттэриҥ Амма диэн сиргэ олороллор. Эйигин сарсын онно илдьэр буоллубут». Мин улаханнык ыксаатым. Хаарыан маҥан палаатабыттан, чугас, таптыыр дьоммуттан туура тутан хайа эрэ Амма диэн сиргэ хаһан да харахтаан көрбөтөх ыал диэн ааттаах сиэстэрэлэргэ илдьэн биэрээри сылдьаллар эбит. Бу иэдээни! Букатын төннүбэт сирбэр ыытаары гыннылар диэн улаханнык айманным: «Света! Миигин бука диэн ханна да ыытыма, кимҥэ да биэримэ! Мин эһиги ыал оҕотобун, мин дьиэм – бу палаата, мин убайдарым-бырааттарым бары бу сыталлар. Мин ханнык да Амманы билбэппин, барыахпын олох баҕарбаппын!» – дии-дии хараҕым уутун соттубуппар, палаатам уолаттара уонна сиэстэрэ Света бары ытаһан бардылар.

Сарсыныгар үс миэстэлээх «Як-12» самолетунан икки сиэстэрэ миигин Аммаҕа аҕаллылар. Самолёт аана аһыллаатын кытта сиэстэрэлэр лётчиктыын тахсан бардылар. Аһаҕас аанынан таһырдьаны одуулаһа сытаммын, сиэлин быыһынан көрбүт ат тыбыырбытыттан соһуйдум. Сыарҕаттан киһи эрэ куттаныах дьүһүннээх, бүтүннүү түү бэйэлээх, абааһы дуу, туох дуу туран кэллэ. Кырыа, түү быыһынан көрбүтүнэн миэхэ чугаһаата. Били сиэстэрэ Света кэпсиир «чудовищета» илэ бэйэтинэн бу кэллэ быһыылаах! Ол аата манна соҕотоҕун сытарбын билэ оҕустаҕа! Оо дьэ, чахчы кини эбит: хаһан эрэ эһэни сиэбит, онтукатын саҕынньах гынан кэппит, бэдэри эмиэ сиэбит уонна бэргэһэ оҥостубут, оннооҕор албын, киитэрэй саһылы кытта сиэбит – үтүлүк гынан кэтэ сылдьар. Бачча оҥостон кэлбит «чудовище» миигин хайаан да сиир! Дьэ, сити, үтүлүгүн уһулла. Мин күөмэйим хайдарынан: «Горшо-ок! Горшок-горшок! – диэн хаһыытаан ыыра бардым. (Биһиэхэ балыыһаҕа ыксал тирээтэҕинэ: «Горшо-ок!» – диэн аптаах тылбытын хаһыытыырбыт. Оччоҕо сиэстэрэлэр субу баар буола түһэллэрэ).

«Чудовище» сиэбиттэн «подушка» кэмпиэти хостоон таһааран мин айахпын бүөлээтэ уонна киһи куолаһынан: «Майаа тыбайаа не паньымаай!» – диэн саҥарда. Миигин кэмпиэтинэн албыннаан хаспаҕар илдьэн сиэри гынар диэммин, «подушканы» тыбыыран кэбиһээт, өссө күүскэ: «Горшо-ок!» – бөҕөнү түһэрдим. Аптаах тылым көмөлөстө быһыылаах, сиэстэрэлэрим сүүрэн кэллилэр:

– Хайа, Ваня, туох буоллуҥ?

– Света, бу «чудовищены» мантан киэр үүрүҥ! Миигин сиэри кэлбит!

– Ваня, уоскуй, бу «чудовище» буолбатах, бу – эн аҕаҥ. Кини билигин эйигин суорҕаҥҥа суулуоҕа уонна сыарҕалаах атынан Амма өрүс уҥуор Чакыр диэн дэриэбинэҕэ илдьиэҕэ. Эһиги дьиэҕит онно баар.

Суорҕаҥҥа сууланан айаннаан иһэн толкуйга түстүм, санааҕа ыллардым: «Мин аҕам «чудовище» эбит, ол аата мин туох буолабыный? «Чудовище» аҕам миигин бу аата хаспаҕар, «пещераҕа» илдьэн истэҕэ. Аҕыйах хонуктааҕыта түөрт эһэлээх пейзаһы уруһуйдаабытым. Улахан эһэтин хайыы-үйэ сиэбит буолан, тириитин ити кэтэ сырыттаҕа. Оттон оҕолорун миэхэ сиэтээри хаайан туруорара буолуо. Бу киэһэ эһэ оҕотун тириитигэр сууланар киһи буоллум быһыылаах. Быраһаай, мин хаарыан үрүҥ өҥнөөх, сырдык-ыраас, сылаас палаатам барахсан! Быраһаай, мин сөбүлүүр минньигэс аһым-үөлүм! Мантан ыла борщ, щи испэккэ, мааннай хааһы, пельмен, блины, пончик, крендель, оҕуруот аһын уонна фрукта арааһын сиэбэккэ, хомпуот, кисиэл испэккэ хайдах тыыннаах ордобун? Быраһаайдарыҥ, палаатам уолаттара! Миэхэ олох ымсыырымаҥ! Миигин пещераҕа дьиикэй олох күүтэр. Мин тапталлаах сиэстэрэм, Света! Эн аҕам «чудовище» буоларын билэр эрээри, тоҕо манна аҕалбыккыный? Палаатабар, уолаттарбар төннүөхпүн баҕарабын», – хараҕым уутун сотто сыттым.

Өр-өтөр гыммакка, айаннаан тиийдибит. «Пещералара» диэн кыракый балаҕан эбит. Онно дьиибэ уолаттары көрдүм. Үүт-үкчү «чудовище» курдук хап-хара баттахтаахтар, харахтаахтар. Саамай соһуйбутум – уолаттар кыралыын-улаханныын бары хаамса сылдьаллара. Кинилэр бэйэлэрин сиэстэрэлэрин «ийэ» диэн ааттыыллар. Ийэ диэн сибэкки ойуулаах халааттаах, улахан истээх буолар эбит. Бу дьиэ иһигэр бары бэйэ-бэйэлэрин кытта мин өйдөөбөт тылбынан кэпсэтэллэр. Маннааҕы уолаттар миэхэ чугаһаабакка эрэ онтон-мантан быгыалаан көрөллөр. Арай, түөһүгэр иилиллибит, дьүһүнэ көстүбэт буолбут бэчиэнньэлээх маарылланы айаҕар тобус-толору болточчу уоппут, сыыҥ-сыраан аллыбыт кыра уолларын сыт-сымар буолбут дьааһыкка уган баран, барылыы-барылыы дьиэни биир гына анньа сылдьаннар аттыбынан аастылар да, миэхэ кыһамматылар. Өскөтүн мин сип-сибилигин үрүҥ палаатабар баар буола түстэрбин, күөх харахтаах уолаттарым уонна сиэстэрэлэрим үөрэн хаһыытаһыа этилэр, күлүү-үөрүү, кэпсэтии-ипсэтии муҥура суох буолуо этэ. Оттон бу дьиҥнээх төрөөбүт дьиэбэр кэлбит ааттаахпын да, онтон ким эмэ үөрбүтэ-көппүтэ көстүбэт. Дьэ, дьиибэ!

Чочумча буолаат, олус минньигэстик аһаттылар. Сылгы этин сиэппит эбиттэр. «Миигин аҕалбыт ат эрэйдээҕи сии охсубут буоллахпыт дуу, эчи түргэнин!» – диэн соһуйдум.

Саҥаларын-иҥэлэрин төһө да өйдөөбөтөрбүн, бу ыалга син олоруохпун сөп эбит. Саамай үчүгэйэ диэн, тириигэ суулаабакка, ороҥҥо, тэллэххэ сытыардылар.

Эр киһини урут хаһан да көрбөтөх буоламмын, аҕабыттан син биир толлорум. Онно эбии аҕам үрдүк уҥуохтааҕа, улахан көрүҥнээҕэ. Көрөрө-истэрэ киһи дьиксиниэх курдуга. Кини тас көрүҥүнэн индеецтэр биис уустарын баһылыгын санатара. «Сыновья Большой Медведицы», «Чингачгук – Большой Змей», «Золотой каньон» диэн киинэлэргэ сүрүн оруолу оонньуур Гойко Митиһи билэр буоллаххыт дии? «Сахаҕа» үчүгэй уол, ээ? Ити мин аҕам «игирэтин аҥаара» ээ!

Бу дьиэ үтүө-мааны киһитэ – ийэбит сарсыарда аайы, биһигини аһатаат, «биис ууһун баһылыгын» кытта ханна эрэ «трудодень» диэҥҥэ барара. Киэһэ кэлээт да, оһох үрдүгэр иһити-хомуоһу талыгыратара. Сотору буолаат, минньигэс ас сыта дьиэни толороро. Ийэбит сүрдээх үөрүнньэҥ майгылааҕа. Сибэкки арааһын үүннэрэрэ, хас биирдии тыллыбыт сибэккиттэн үөрэрэ. Кыракый балаҕаммыт иһэ хаһан да хагдарыйбат, куруук чээл күөх буолара. Ийэм куруук ырыа аргыстааҕа. Санаабар мин кэлбиппиттэн үөрэн ыллыырга дылыта. Кырдьык да оннук диэх курдук, хам-түм кини гражданскай сэрии кэминээҕи нууччалыы ырыалары ыллыыра. Ийэм күнтэн-күн аайы саҥаттан-саҥа мин билбэт аспын-үөлбүн бэлэмнээн аһатара-сиэтэрэ. Ол курдук дьэдьэннээх күөрчэх, баахыла, соркуойдаммыт собо, хаан, тоҥ быар, саламаат, суорат, сэлиэйдээх миин олус минньигэс амтаннара сүрэҕим-быарым ортотунан киирэн, миэхэ тугу эрэ өрдөөҥҥүтэ умнубуппун саната сатыыр курдуктара. Биирдэ ийэм буотарак бэрэскитин астаабыта. Мин ону олус сөбүлээн, бокуойа суох симиммитим. Ийэм миигин көрөн үөрбүтэ, төбөбүн имэрийбитэ уонна сүүспүттэн сыллаан ылбыта. Ити түгэҥҥэ испэр: «Ийэлээх диэн үчүгэй да эбит! Аны ийэбиттэн, дьиэбиттэн хаһан да, ханна да барыам суоҕа», – дии санаабытым уонна уйадыйан, хараҕым уута бычалыйан тахсыбыта.

Кэлбитим үһүс күнүгэр, улахан дьон суохтарына, оҕолор миэхэ сырсан кэллилэр. Уолаттартан улаханнара, нууччалыы олуттаҕастык да саҥардар, билсиһиини саҕалаата:

– Мин Кеша диэммин, уон саастаахпын. Бу биһиги үс эйиэхэ убай буолабыт, оттон бу үстээх уонна биирдээх оҕолор – эн бырааттарыҥ.

– Кеша, эһиги кэпсэтэргитин мин тоҕо өйдөөбөппүнүй?

– Биһиги бары сахаларбыт, сахалыы саҥарабыт. Оттон эн нууччалыы саҥараҕын, ол иһин Тоҥ Нуучча Уйбааҥҥын.

– Эйигин Тоҥ Нуучча Кеша диэххэ сөп дуо? Нууччалыы саҥараҕын дии.

– Суох-суох, мин уу сахабын. Нууччалыы саҥарарга миигин Москваттан кэлбит нуучча учуутал үөрэтэр. Ваня, ити ийэбит итии мииннээх тимир баласкаат миискэни түөскэр уурбутугар, хайдах тулуйдуҥ? Түөскүн көрүөххэ эрэ, итиигэ сиэппит буолуохтааххын!

– Ээ, суох, сиэппэтэҕим. Мин наар оннук аһыыбын ээ, – диэбиппэр наһаа дьиктиргээтилэр.

Мин, ырбаахым тимэҕин сүөрэн, гиипсэ корсеппын көрдөрдүм. Ити күн ийэлээх аҕабыт кэлиэхтэригэр диэри, убайдарым-бырааттарым санаан кэлэ-кэлэ кырдьык ыалдьыбат дуо дэһэ-дэһэ гиипсэбин тоҥсуйа оонньообуттара.

Убайым Кеша нууччалыы кыратык билэр буолан, бу сахалар диэн дьону, Чакыр олохтоохторун кини тылбааһын нөҥүө билэн-көрөн барбытым. Сотору кэминэн, эмиэ убайым Кеша үтүөтүнэн, сахалыы быһыта-орута өйдүүр буолбутум.

Түөрт уонча дьиэлээх Амма өрүс уҥа кытылыгар турар Чакырга Дьоскуоскай Дьуона оҕонньордооххо куораттан нууччалыы эрэ тыынар босхоҥ оҕо кэлбит сураҕа бэрт түргэнник тарҕаммыта. Киэһэ аайы онон-манан сылтаҕыран Дьуоналаахха киирээччи-тахсааччы элбээбитэ. Мин саамай дьиктиргээбитим диэн, ол дьон бары киксибит курдук кэпсэтиилэрэ маннык саҕаланара:

– Ыаллар, кэпсээҥҥит?

– Суох. Оттон эн туох сонуннааххын?

– Сонун суох.

Ити кэнниттэн ийэм чэй кутан остуолга ыҥырар. Дьэ, уонна сонуна суох дьон уһун киэһэни быһа сонуннара, кэпсээннэрэ бүппэт. Уруккуну-хойуккуну ырыталлар, ол быыһыгар мин да туспунан кэпсэтэн ылаллар. Итинник кэпсэтиилэртэн биһиги урут, алта сыллааҕыта Абаҕа почтатын дьиэтигэр Дорофеев Ылдьаалаах диэн ыалы кытта дьукаах олоро сылдьыбыппытын, кинилэр биэс саастаах Айаар диэн уолларын кытта мин – балтараалаах оҕо оонньуу сылдьаммыт быраҕыллыбыт бырааба дьиэтин умуһаҕар дэлби түһэн эчэйбиппитин, мин сиһим тоноҕоһун тоһутан, куоракка балыыһаҕа киирэн, алта сыл гиипсэҕэ сытан тахсыбыппын билбитим.

Биир күн, дьоммут суохтарына, икки эмээхсин миигин көрө кэлэ сылдьыбыттара. Дьоммун кэтэһэрдии, балачча өр кэпсэтэ- кэпсэтэ олорбуттара:

– Бу оҕо – Нуучча Уйбаан олох Татыйаас Татыйааһынан эбит буолбат дуо? Ийэтигэр майгынныыр бу уолаттартан кини эрэ эбит. Уоннааҕылар аҕаларын курдуктар.

– Кыыс эбитэ буоллар, уолаттары эккирэппэккэ, онно-манна тарбачыспакка, сүгүн сылдьан, манныкка тиийиэ суоҕа этэ. Куорат быраастара кыайан эмтээбэтэх буоллахтара дуу?

– Эмтии сатаан баран, аккаастаан ыыппыттар үһү.

– Оо, ол аата киһи буолаахтаабат эбит. Эрэйдээх, бу сордоно сытыан кэриэтин, акаары сааһыгар били үлтү түһэригэр ситэри өлөн хаалбыта буоллар.

– Этимэ даҕаны! Бэйэтэ да эрэйдэнэр, дьонун да эрэйдиир.

– Ээ, чэ уһуннук эрэйдээбэт-муҥнаабат ини. Сотору моруу да буолан өлөөхтүүрэ буолуо.

– Чэ, дьиэлиэххэ, бу дьон кэлимээри гыннылар.

Ити эмээхситтэр кэлэн барбыттарын кэннэ, соҕотохсуйдум да, кинилэр тугу саҥарбыттарын санаан кэлэрим уонна хаһан өлөрбүн кэтэһэрим. Курус санаалартан миигин убайдарым-бырааттарым быыһыыллара. Кинилэр доҕотторун-атастарын субурутан аҕалан, мин туспунан киэн тутта кэпсииллэрэ:

– Көрүҥ, бу биһиги бырааппыт Тоҥ Нуучча Уйбаан! Кинини куораттан аҕалбыттара. Сахалыы «чэт» да диэни билбэт. Нууччалыы ити Москуба учууталын курдук наһаа үчүгэйдик саҥарар.

– Кини туран хаамар дуу, наар сытар дуу?

– Суох-суох, кини сытан эрэ улаатар. Улааттаҕына бухатыыр буолуоҕа!

– Ол хайдах?

– Били Москубаттан кэлбит нуучча учуутала кэпсээбитэ дии, Илья диэн Муромецтар уоллара «тридцать лет и три года» сыппыт уонна бухатыыр буолан турбут киһи туһунан?! Бу биһиги бырааппыт алта эрэ сыл сытта, аны сүүрбэ сэттэ сыл сытыа, оччоҕо Илья Муромец курдук бухатыыр буолуоҕа, дойдутун (уҥа ытыһынан хааһын үрдүнэн чарапчыланна) уонна норуотун (хаҥас ытыһынан чарапчыланна) быыһыаҕа. Итэҕэйбэт буоллаххытына, кэлэн тутан да көрүҥ – кини ырбаахытын иһинэн тимир куйахтаах, онтуката бэйэтин кытта тэҥҥэ улаатар, – диэт, убайым Кеша кэлэн кэпсээнин бигэргэтэн обургу соҕустук, тыастаахтык гиипсэбин тоҥсуйталыыра. Кини кэнниттэн оҕолор биир-биир кэлэн ким оргууй аҕай, ким күүскэ тоҥсуйан көрөллөрө. Оннооҕор биирдэ маннык түгэн буола сылдьыбыттаах:

– Ээ, ити диэн киниэхэ кыра! Көрүҥ эрэ, – диэт, Кеша маҕыйа түһээт, хаһыытыы-хаһыытыы швабранан миигин түөскэ саайталаата. Үһүстээн охсубутугар, швабратын уга тосту барда. – Көрдүгүт дуо, итэҕэйдигит дуо, биһиги Ванябыт чахчы бухатыыр буоларын?! Куоста даа, эн биһиэхэ – кыраларга киэптээн бүт! Бырааппыт «Бухатыыр Ваня» атаҕар туран кэллэҕинэ, эйигин одной левой биирдэ эрэ саайыаҕа – эн Америкаҕа көтөн хаалыаҥ! Өйдөөтүҥ дуо? – диэтэ Кеша. Онуоха улахан уол: «Өйдөөн-өйдөөн», – диэн хардарда. Оҕолор: «Чакырдар бэйэбит бухатыырданыыһыкпыт!» – диэн астынан, аймалаһа-аймалаһа дьиэлэригэр тарҕаһан эрдэхтэринэ, Кеша:

– Оҕолоор, рыцардаах оонньуоххайын! Мин Александр Невскэйбин! Крестоносецтар ханна бааргытый? – диэт, мас кынчаалын ылла, оһох холумтаныгар умса сытар чугуун горшогу төбөтүгэр кэттэ. – Чэ, киирсии саҕаланна!

Балаҕан иһигэр баар оҕолор бары иһит былдьасыһан айдаарыстылар: ким эрэ биэдэрэ, ким эрэ көстүрүүлэ, сорохтор туос ыаҕас, маппыттар мас кытыйа ылан төбөлөрүгэр кэтэн «шлем» оҥоһуннулар. Куруук илдьэ сылдьар мас саабылаларынан бэйэ-бэйэлэрин «шлемҥа» саайсаннар, тыас-уус, хаһыы-ыһыы бөҕөнү таһаардылар. Ким да кими да көрбөт буолан, хас биирдии оҕо бэйэтин эрэ тыынын көмүскээн, салгыны саабыланан сабыыра. Мин көрдөхпүнэ, «биһиэннэрэ» уонна «крестоносецтар» ханна бааллара биллибэт. Арааһа бары «Александр Невскэйдэр» быһыылаах. Хаһыы-ыһыы, айдаан-куйдаан хойдон эрдэҕинэ: «Хайа, бу туохпутуй?! Туох сэриитин тартыгыт?» – диэбитинэн аҕам киирэн кэллэ. Оҕолор иһиттэрин түҥ-таҥ быраҕаттаан, куотар аакка түстүлэр. Арай Кеша эрэ «шлемын» устубакка турар.

– Улахан уол, хайа бу чугуун иһиккин устуоххун! Тугу гына турдуҥ?

– Уһуллубат ээ, – диэн ытаан эрэр куолас чугуун иһиттэн иһилиннэ.

– Чэ, уһуллубат буоллаҕына итигирдик сылдьаргар тиийэҕин. Куруук илдьэ сылдьаары кэттиҥ ини. Ытаама, төбөҥ үллэн хаалыаҕа, – диэн аҕабыт кыыһырбытыгар, марылаччы ытаан эрэр Кеша ах барда.

Аҕам чугууну устаары балачча өр хачыктаһан көрдө да, кыайбата. Хантан истэ охсубуттара буолла, балаҕан иһэ көмөлөһүөн баҕалаах эр дьонунан туолла. Арааһы барытын сүбэлээтилэр. Ыраах сиринэн тэлэһийэр, элбэҕи көрөр-билэр, куруук дьоҥҥо сүбэ-ама буолар, бөһүөлэк кырдьаҕастарыттан биирдэстэрэ, почтальон Башка оҕонньор – Өлөксөй Шестаков: «Аммаҕа хомунаалынай хонтуора диэн тэрилтэ баар. Ол олбуоругар дыыгыныыр тимир холбуйаны көрбүттээҕим. Ол дьааһык боробулуохата уотунан сырдырҕыыр, хайа да бэйэлээх тимири быһар. Ол малы сыбаарка диэн ааттыыллар. Бу Киэсэ уолу сарсын Аммаҕа атынан почта ыла таарыйа илдьэ киирэн, ол сыбааркаҕа чугуунун быстарыахха», – диэтэ.

Ким да мантан атыны, мантан өйдөөҕү этэрэ суох буолан, бары саҥата суох аҕам диэки көрөн олордулар. Утуу-субуу бары тахсан бардылар. Аҕам таһырдьаттан эт эттиир чуурканы уонна мас орону киллэрдэ. Орон атахтарын чуурканы кытта тэҥнии эрбээтэ. Кешаны чугууннаах төбөтө чууркаҕа буолар гына ороҥҥо сытыарда уонна кыра бырааттарбынан чугуун иһигэр, Кеша төбөтүн тула таҥас сыыһын симтэрдэ, кулгааҕын баатанан бүөлэттэ. Бэйэтэ уһанар дьиэтиттэн балта дэнэр аарыма улахан өтүйэни аҕалла. Кеша сирэйин үрдүнэн чугуун иһиккэ аҕам хаҥас ытыһын симтэ. Уҥа илиитинэн балтанан, ытыһа баар сирин диэкинэн, чугуун горшогу хампы саайда. «Александр Невскэй» босхолонон үөрбүт сирэйэ көстүбүтүгэр, дьиэ иһинээҕи дьон бары үөһэ тыынныбыт.

Киэһэ утуйаары сытаммын бүгүҥҥү күнү ырыттым. Бүгүн миигин Чакыр оҕолоро улааттаҕына бухатыыр буолуо, дойдутун уонна норуотун быыһыаҕа диэтилэр. Аата үчүгэйин! Бэҕэһээҥҥэ диэри улахан дьон миигин моруу буолан өлүөҕэ, киһи буолбат оҕо дииллэрэ. Хайаларыгар итэҕэйиэх бэйэбиний? Олоҕу лаппа билэр дьон тылын иһиттэхпинэ, хайдах да киһи-хара буолар кыаҕым суох. Тыыннаах ордор баҕаттан дэриэбинэбит сыыҥ-сыраан аллыбыт оҕолоругар итэҕэйэргэ тиийэбин. Итинтэн ыла мин олоҕум лаппа чэпчээбитэ диирим омуна суох. Өлөрбүн кэтэспэт буолбутум. Мин, бэйэбин төһө да музей экспонатын курдук сананан сыттарбын, бухатыыр буолуохтаахпыттан үөрэрим. Аны да сүүрбэ сэттэ сыл сытарга бэлэм этим.


* * *

– Кеша, ийэлээх аҕабыт ханналаабыттарай? Ити ким кэлэн биһигини аһатан барда?

– Мааҕын аҕабыт, Шестаков Башка атын уларсан, ийэбитин Аммаҕа илдьибитэ. Биһиэхэ кыыспыт суох, онон ийэбит кыыс оҕо атыылаһыахтаах.

– Ол кыыс диэн тугуй?

– Биһиги бары уолаттарбыт. Ким да иһит сууйуон баҕарбат. Кыыс кэллэҕинэ, онон дьарыктаныа буоллаҕа. Оттон ити биһигини Ынахтаахтар ийэлэрэ аһатан барда.

Таһырдьа оонньуу ойбут оҕолору харахпынан атаардым, толкуйга түстүм: «Кыыс диэн туохтара эбитэ буолла? Ээ, өйдөөтүм! Кыыс диэн иһит сууйар эбит», – диэн быһаардым. Мин улааттахпына наһаа үчүгэй үлэһит буолуом, элбэх да элбэх харчы мунньунуом уонна аҕам бачча сааһырыар диэри кыайан атыыласпатах иһит сууйар тэрилин атыылаһыам, оччо ыарахан сыаналааҕы көтөҕө сылдьыам, наһаа харыстыам.

Ийэм Аммаҕа барыаҕыттан ыла, аҕам миигин ороҥҥо буолбакка, тобугар көтөҕөн олорон эрэ аһатара. Улахан сылабаартан биһиги хончоҕордорбутугар итии чэй кутан биэртэлиирэ. Мин барыларын кытта бииргэ аһыыр буолбуппуттан астынарым. Остуолга аһыахпыттан, билиим-көрүүм да кэҥээбитэ. Ороҥҥо сытан ыраахтан ымсыырар малларбын тутан-хабан көрөр кыахтаммытым: «Уу диэн сылабаартан тохтор буолар эбит. Итиитэ сүрдээх, киһи илиитин сиир. Маҥан палаата лаампатын курдук дьиэни сырдатар кыраһыын лаампата диэн баар, ол эмиэ киһи илиитин сиир эбит. Дьиктитэ диэн, сылабаарга дьон күлүгэ уһун-синньигэс буолан көстөр». Аан бастаан бэйэм хайдах сирэйдээхпин сылабаарга көрөн улаханнык соһуйдум: «Тыый, бу сирэйим-хараҕым хайдах бачча уларыйбытый? Хаарыан сырдык күөх хараҕым харааран хаалбыт! Хаарыан сап-саһархай баттаҕым хап-хараҕа кубулуйбут!»

Ол киэһэни быһа тоҕо, туохтан маннык уларыйбыппын быһаара сатаан, толкуйга түспүтүм. «Арааһа, сахалары кытта олорор буоламмын, баттаҕым-хараҕым хараарбыт. Кинилэр курдук буолан эрэбин быһыылаах», – диэн түмүккэ кэлэн уоскуйбутум.

«Ваня, Ваня! Өрүс мууһа барда! Киһи барыта хайаан да мууһу атаарыахтаах! Атаарбатахха – аньыы, сайыммыт тымныы буолуо, от-мас, сир аһа үүнүө суоҕа, сөтүөлүөхпүт суоҕа!» – убайдарым-бырааттарым омуннура-омуннура, миигин тэниччи тардыллыбыт суорҕаҥҥа көтөҕөн, өрүс кытылыгар илтилэр.

Өр кэтэспит сайыҥҥыт үтүө-мааны буолуо диэбиттии, күнэ чаҕылыйан, сырдыга-сылааһа сүрдээх этэ. Ыам ыйын маҥнайгы күнүгэр, хаһан да парааттаабат Чакыр олохтоохторо бука бары кытылга бааллара. Миигин, суорҕаҥҥа сууламмыт оҕону, убайдарым икки өттүбүттэн өйөөн, ыскаамыйаҕа олордубуттара. Аттыбытыгар, саҥа быган эрэр окко олорон эрэ, дьахталлар ийэбиттэн истибит ырыаларбын ыллыыллара. Ону истэ-истэ, мин ийэбин көрүөхпүн баҕарарым өссө күүһүрбүтэ. Ахтыбыт да эбиппин, ийэм нарын куолаһын! Суохтаабыт да эбиппин, ийэм кэрэ мичээрин! Көрбөтөҕүм ырааппыт даҕаны, ийэм оһоххо ас астыырын, амсайбатаҕым өр да буолбут, ийэм барахсан минньигэс аһын-үөлүн! Ийэбин кытта тэҥҥэ үөрсэрим, хас биирдии сибэкки тылыннаҕын аайы. Ийэбиниин тэҥҥэ ыллаһарым, нууччалыы ыллаабыт ырыаларын!.. Арба даҕаны, ийэм нууччалыы билбэт эрээри, хайдах нууччалыы ыллыыра буолуой? Москуба учуутала үөрэппитэ буолуо дуо? Ийэм кэллэҕинэ ыйытыаҕым. Ийэм кэлэ охсоро буоллар!

– Балбаараа! Маа-йаа! Өрүүнэ-ээ! Мин Башканы көрүстүм, – диэн хаһыытаабытынан ийэм дьүөгэтэ дьахталларга сүүрэн кэллэ.

– Башка оҕонньор ындыылаах атынан Амматтан почта аҕалбыт. Өрүһү муус хоҥнуон эрэ иннинэ, мүччү-хаччы туораабыт. Миигинэн Дьуона оҕонньорго илдьит ыытта. Татыйаас уолламмыт үһү. Ону өрүс ырааһырдаҕына Дьуона киирэн ылыа үһү.

Дьахталлар убайдарбар-бырааттарбар:

– Иһиттигит дуо? Ийэҕит өссө биир уолу атыыласпыт. Саллааттар эбиллибиккит. Дьэ, мантан ыла мээнэ мэниктииргит, сүүрэргит-көтөргүт тохтуура буолуо. Оҕоҕутун көрөр буоллаххыт дии, – диэтилэр.

– Бу суорҕаҥҥа сууламмыт хайаларын оҕотой? Тоойуом, аатыҥ кимий?

– Хайа, билбэккин дуо? Оттон ити Дьуона оҕонньор босхоҥ оҕото дии. Итинтикэҥ сахалыы билбэт. Аата Тоҥ Нуучча Уйбаан.

– Татыйаас, дьүөгэм Татыйаас барахсан! Бэйэтин олох харыстаммат. Сыл аайы оҕолонор. Ыарахан үлэҕэ үлэлиир да, олох сынньаммат. Былырыын «трудодень аахсабын» диэн ааттаан, үлэлии сылдьан, бурдук ыскылаатыгар оҕолоно сыспыта. Сүрэҕэ мөлтөх ээ, хата этэҥҥэ быыһаммыт дии. Ааранан мин ыксыыр этим, кыайан быыһамматаҕына, бачча кыра оҕолору аҕалара Дьуона соҕотоҕун хайдах атахтарыгар туруортуур диэн. Сааһа да ыраатта.

– Ол сааһа ыраатта диэн төһөтө буолла?

– Татыйаас миигин кытта саастыы, отут аҕыстаах. Оҕонньоро Дьуона киниттэн уон тоҕус    сыл аҕа, ол аата биэс уон сэттэтэ буоллаҕа.

Өрүс ырааһырбыт күнүгэр ийэбитин уонна кыракый бырааппытын аҕала аҕабыт Аммалаабыта. Сарсыныгар сарсыарда баата суорҕаҥҥа сууламмыт кып-кыра оҕону көтөҕөн киллэрэн, мин аттыбынааҕы оҕо оронугар сытыарда. Ол кэнниттэн, чочумча буолаат, дьон бөҕө кутуллан киирдэ. Дьиэ ортотугар икки олоппоско кыһыл дьааһыгы киллэрэн уурдулар. Миигин икки убайым хонноҕум анныттан ылан, өйөөн кыһыл дьааһыкка аҕалбыттара. Көрбүтүм, биһиги ийэбит тоҕо эрэ онно сытара.

– Ийээ, ийээ! Тоҕо бу кыһыл дьааһыкка киирэн сыттыҥ? Тур ээ, ийээ, тур! Эн суоххар наһаа куһаҕан этэ. Дьиэбитигэр ким да үөрбэт-көппөт, ким да ыллаабат, ким да ас астаабат, ким да сибэккилэргэ уу куппат, ким да сибэкки тыллыбытыттан үөрбэт. Тур, ийээ, тур! – диэбиппэр, мустубут дьон кистии-саба харахтарын уутун соттубуттара. Миигин төттөрү ороммор илдьэн сытыарбыттара. Кеша икки ытыһынан илиибин ыга тутан баран:

– Аны ийэбит хаһан да кэлбэт. Кини анараа дойдуга барда, – диэбитэ.

– Ол анараа дойду ханна баарый?

– Ыраах да ыраах.

Хаамар кыахтаахтар бары кыһыл дьааһыгы илдьэ тахсан барбыттара. Ийэбитин букатыннаахтык сүтэрбиппитин өйдүүр кыаҕа суох икки оҕо ороҥҥо сытан хаалбыппыт.

Ийэм баарыгар киэһэ буоларын, дьиэҕэ бары мусталларын кэтэһэр этим. Минньигэстик аһыырбыт, ол кэннэ аҕабыт оһох иннигэр уһанара, оттон ийэбит биһиэхэ остуоруйа кэпсии-кэпсии таҥас сыыһынан оонньуур тигэрэ эбэтэр ырыа ыллыы-ыллыы таҥас абырахтыыра. Ийэбит суох буолбутун кэннэ, киэһэ буолла да, убайдарым-бырааттарым оронноругар сытан эрэ уора-көстө ытаан сыҥсырыһаллара. Оннук кэмнэргэ аҕабыт, уһана олорор үлэтин быраҕан, ийэбит олоппоһугар көһөн, араас кыыллар-көтөрдөр, оттор-мастар олохторун туһунан кэпсээн, биһигини аралдьыта сатыыра. Аҕам кэпсээнин истэ сытан утуйан хаалар быһыылааҕым, ол иһин салгыытын, сарсыардааҥҥа диэри, түүл гынан көрөрүм.

Биир киэһэ аҕам кэпсээнин «кыталык» диэн тылтан саҕалаата. Кэпсээн уутугар-хаарыгар киирдэҕин аайы, сирэйэ-хараҕа сырдаан, тыла-өһө сымнаан, көрөрө-истэрэ уоттанан, мичилийэн ылара элбээн истэ. Ол аайы мин аҕабыттан толлорум сүтэн иһэргэ дылы гынна, үчүгэй да киһи оҕото эбиппин дии сананным. Кини кэпсээниттэн биир да тылы мүччү ыһыктыбатарбын ханнык диэн болҕойон иһиттим:

– Бу орто дойду олоҕо барыта Үрүҥ Аар Тойонтон тутулуктаах. Кини тохсус халлаан үрдүттэн барытын көрө олорор. Бу дьоллоох буолуон сөп диэбит киһитигэр айыы көтөрүн – кыталыгы ыытар. Ол иһин былыыр-былыргыттан кыталык киһиэхэ дьолу тосхойор, дьолго көстөр дииллэрэ. Үрүҥ Аар Тойон уһулуччу сөбүлээбит киһитигэр кыталыктар сааскы үҥкүүлэрин көрдөрөн, үс бүк дьоллуур. Кыталыктар үҥкүүлээн ааспыт сирдэрэ дьон уоһуттан түспэт, ытык сир диэн ааттанар, – аҕам кэпсээнин түмүктээтэ.

Түүн устата утуйбакка, араас санааҕа ыллардым: «Кыталык киһиэхэ дьолу аҕалар эбит. Миэхэ, оронтон турбат оҕоҕо, дьол диэн туран хаамар, оҕолору кытта тэҥҥэ сүүрэ-көтө, оонньуу-көрүлүү сылдьар буолуу. Кыталыктары бэйэлэрин эрэ көрөрдөөҕөр, үҥкүүлэрин көрбүт лаппа ордук эбит. Кыталык үҥкүүтүн көрдүм да, үс бүк дьоллоно түһэбин. Бастакы дьолум диэн – туран хаамыы, иккис дьолум – ийэбин булуу. Хаама сылдьар киһи «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ тиийэрим чахчы, ол сиртэн ийэбин дьиэбэр сиэтэн аҕалыам этэ. Оттон үһүс дьол туохха наада эбитэ буолла? Толкуйдуу сатаатым да, кыайан тобулбатым, онон үһүс дьолум саппааска сырыттын, улааттахпына наада буолуо», – диэн быһаардым.

Сарсыҥҥы күнүгэр «кыталык» диэн тыл санаабыттан арахпата. Аҕам кыталыгы кэрэттэн-кэрэ диэн кэпсээбитэ. Оттон кэрэ, кыраһыабай диэн тугуй? Маҥан палаатаҕа кэрэ, кыраһыабай диэн мин уруһуйдарбын ааттыыллара. Сиэстэрэлэрим уонна палаатам уолаттара хартыыналарбын көрө-көрө үөрдэхтэринэ, мин тэҥҥэ үөрсэрим. Кыталык диэн хайдах эбитэ буолла? Арааһа туох эрэ ураты дьикти, уһулуччу көстүү буолуохтаах. Ол кыталык диэн дьиктини көрдөҕүнэ, оннооҕор хаһан да үөрбэт, мичээрдээн да көрбөт, киһи көрө-көрө толлор оҕонньоро – биһиги аҕабыт кытта дьоллонуон сөп эбит. Аҕам бэйэтэ инньэ диэн кэпсээтэ. Арай мин ол кыталык диэннэрин уруһуйдуум! Мин көрбүппүн өссө тупсаран уруһуйдааччыбын ээ. Ол кэпсиир кэрэлэрин өссө тупсаран уруһуйдаан, дьоммор көрдөрөрүм буоллар, кыталыктан: «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ барбыт ийэбитин төнүннэр», – диэн көрдөһүө этибит. Оччоҕо кини, биһигини дьоллоору, ийэбитин аҕалыа этэ.

– Кыталык диэн хайдаҕый, миэхэ кэпсээҥ эрэ. Мин уруһуйдуом этэ. Үчүгэйдик уруһуйдуурбун бары билэҕит дии?! – диэтим убайдарбар.

– Кыталык диэн туруйа курдук буолан баран, маҥан эрэ.

– Оттон туруйа диэн хайдаҕый?

– Туруйа диэн кубаны дуу, хааһы дуу уһун атахтаабыт курдук.

– Ол куба дуу, хаас дуу диэн хайдаҕый?

– Хайа-а, хааһы билбэккин дуо? Куһу улахан гына уруһуйдаа да, бүттэҕэ ол дии, хаас буолан тахсар.

– Мин кус да хайдаҕын билбэппин ээ.

– Акаары эбиккин буолбат дуо! Куһу баҕас хайдах билбэккин? Оннооҕор бу кыра оҕолор билэллэр дии! Кус диэни эйиэхэ хайдах быһаарыахха сөп эбитэ буолла?.. Ээ, биллим! Куурусса баар буолбат дуо, куурусса! Ону кыраһыабай уонна «мээт-мээт» дии-дии ууга уста сылдьар гына уруһуйдуугун – вот тебе и кус!

– Мин куурусса диэни билбэппин ээ. Биһиэхэ маҥан палаатаҕа туруйа да, куба да, кус-хаас да, куурусса да эмтэммэтэхтэрэ. Онно уолаттар эрэ сыппыппыт.

– Саатар сымыыты билэр инигин? Бүгүн сиэбиппит дии?!

– Билээн-билэн!

– Ну, вот! Сымыыты куурусса биэрэр, ол кууруссаны кыраһыабай, уста сылдьар дуу, көтө сылдьар дуу гына оҥороҕун, онтукаҥ кус дэниэҕэ. Арыый улаатыннардыҥ да хааска дуу, кубаҕа дуу кубулуйар. Уһун атахтаатыҥ да туруйа. Туруйаҕын маҥан гына кырааскалаатыҥ да кыталык буола түһэр! Киһи өйдөөбөтө диэн манна туох баарый? Барыта боростуой дии!

– Мин син биир тугу да өйдөөбөтүм. Кыталыгы хайдах оҥорорбун быһаар.

– Айыкка, ыйытан бүт. Кууруссаны да билбэт киһиэхэ быһааран да диэн!

– Кеша, быһаар-быһаар! Мин    өйдүү сатыаҕым, куурусса диэн тугун.

– Эйиэхэ куурусса наада дуу, кыталык дуу?

– Кыталык! Кыталык!

– Кыталык диэн уопсайынан, улахан, маҥан, кыраһыабай. Өйдөөтүҥ дуо? Ону-маны ыйытан бүт! Биһиги оонньуу бардыбыт, ньиэмэстэрбит биһигини кэтэһэн өлөн эрдэхтэрэ, – диэтин кытта уолаттар ньамалаһа-ньамалаһа таһырдьа ыстаннылар.

Мин бу маҥан лиискэ улаханы, маҥаны, кыраһыабайы хайдах уруһуйдуурбун толкуйдуу сыттым: «Мин олохпор улаханы, маҥаны, кыраһыабайы тугу көрбүппүнүй? Арай, палаатаҕа улахан, маҥан, кыраһыабай диэн сиэстэрэ Светаны этиэххэ сөп этэ». Ок, хата көлөһүн-балаһын аллан, таһырдьаттан Кеша көтөн киирдэ: «Таһырдьа «сэрии» бөҕө буола турар! Эн ону-маны ыйытаҥҥын, шмайцера суох сэриилэһэ сылдьар эбиппин!» Бу түгэҥҥэ ону-маны ыйытар олуонатын өйдүүрүм үрдүнэн, кыталыгы уруһуйдуур баҕаттан ыйытарга күһэлинним:

– Кеша, улахан, маҥан, кыраһыабай дьахтары кыталык диэн ааттыахха сөп дуо?

– Оо дьэ, шмайцерым ханна баран хаалбытай? Таһырдьа, сэриигэ мин дьонум командира суох кыайтаран эрдэхтэрэ буолуо! Чэ, чэ, сөп! Дииллэр-дииллэр! Сахалар чахчы улахан, маҥан, кыраһыабай дьахтары «кыталык» диэн ааттааччылар.

– Оччоҕо мин билэбин! Уруһуйдуохпун сөп.

– Ваня, бүгүн муостаны ким сууйбутай? Шмайцерым ханна да көстүбэт!

…Света атаҕын таҥаһа уларыйарын, араас өҥнөнөрүн өйдүү биэрэммин, ыйыттым:

– Кыталык атаҕын хайдах өҥнүүр ордук буолуой?

– Кыталык уһун, синньигэс атаҕын кыһыл дьүһүннүүгүн. Түөһэ, көхсө, кынаттара маҥан.

– Кыната диэн тугуй?

– Илиитэ-илиитэ! Улахан, маҥан уонна маннык сапсынар. Кынатын төбөтө хара.

– Ытыһа хара даа?

– Ытыһа-ытыһа, хап-хара. Атаҕын саҕа уһун мап-маҥан моойдоох. Төбөтө маҥан, сирэйэ кып-кыһыл, помидор курдук. Уп-уһун, сып-сытыы, кыһыл тумустаах.

– Ол тумса диэн тугуй?

– Мунна буоллаҕа дии, мунна-а! Уһун, кыһыл, сытыы, моркуоп курдук! – диэн баран, илиитинэн муннун уһатан көрдөрдө.

– Хайыы, бу баар-суох сабыс-саҥа шмайцербын оһох иннигэр хардаҕастарга ким бырахта? Уоттуу сыспыттар буолбаат?! Чэ, вперёд, в атаку! Биһиги этэрээппитин «ньиэмэстэр» кыайдахтарына, буруйдаах эн буолуоҥ! – диэт, «кутаа-уот сэрии үөһүгэр» ыстанна убайым Кеша.

Мин кини кэпсээнигэр, ойуулааһыныгар олоҕуран, медсестра Светабын уруһуйдаабытынан бардым: сип-синньигэс, уп-уһун, кыһыл атахтаатым, кып-кылгас маҥан халааттаатым. Сараччы туттубут илиитин хап-хара тарбахтардаатым. Атаҕын саҕа уһуннаах маҥан моойдоотум. Маҥан колпактаах төбөтүн помидор курдук кыһыл сирэйдээтим уонна моркуоп курдук уп-уһун муннулаатым. Кыталык кыраһыабай дьүһүнүн киһи көрө-көрө дьоллонор диэбиттэрэ ээ. Оттон мин уруһуйбар тоҕо эрэ ол көстүбэт, бу хартыынаны көрө-көрө мин дьоллонуох санаам кэлбэт. Киһи кыраһыабай да диир кыаҕа суох. Дьэ, дьиибэ. Оо, «сэрииһиттэр» дьиэлэригэр киирдилэр! Арааһа, кыайбыттар-хоппуттар, сирэйдэрэ-харахтара сырдаабыт.

– Көрүҥ эрэ бу, көрүҥ эрэ – мин кыталыгы уруһуйдаатым! – хартыынабын кинилэр диэки эргиттим.

– Кыталыгы даа? – диэн саҥа аллайдылар. Тылларыттан матан, ах баран олордулар.

– Ити кыталык буолбатах, ити – уродина! – диэн «чап» гыннарда кыра быраатым.

– Сөпкө эттэ, чахчы уродина, киһи түүлүгэр киириэх! – дэстилэр атыттара.

– Кеша, эн быһаарыыгынан биир да сыыһата суох уруһуйдаабытым ээ!

– Мин кыталыгы хаһан да көрбөтөҕүм ээ!

– Оччоҕо тоҕо быһаарбыккыный?

– Оттон эн ыйыппытыҥ – мин эппиэттээтэҕим дии!

– Ким көрбүтэй кыталыгы?

– Кыталык диэн оннооҕор улахан дьоҥҥо мээнэ көстүбэт. Ити улахан абаҕабыт сүүс уон алта саастаах Уһун Ньукулай диэн оҕонньор баар дии? Кини былыыр-былыр көрбүт үһү, кыталыгы. Ол туһунан олоҥхо курдук уһун, иитэ-саҕата биллибэт кэпсээнигэр кэпсиир.

– Ол оҕонньор туох диэн кэпсээбитэй, миэхэ кэпсээҥ эрэ!

– Хайа, Ваня, хайдах буоллуҥ?! Атын абаҕабыт – сүүс уон биир саастаах Тураах Никиитэ оҕонньор кыра оҕо эрдэҕиттэн ол Уһун Ньукулай кэпсээнин истэ сатыыр да, тугунан бүтэрин истибэккэ, билбэккэ өлөрүм буолуо диэн ыксыыр. Оччо үлүгэр уһуну биһиги эйиэхэ хайдах кэпсии олоруохпутуй? Солобут суох буолбат дуо?

– Оттон биһиги аҕабыт көрбөтөҕө буолуо дуо? Наһаа үчүгэйдик кэпсээбитэ дии!

– Баҕар көрбүтэ буолуо, ыйытаар ээ, – диэн түмүктээтэ убайым Кеша.

Арааһа кыталык кыыл сиэстэрэ Светаҕа майгыннаабат быһыылаах. Мин кыталыгы бэйэм илэ харахпынан көрүөхпүн наада эбит! Ол иһин аҕабыттан, төһө да куттаннарбын, киэһэ аайы: «Мин кыталыгы көрүөхпүн баҕарабын!» – диэн көрдөһөрүм. Ону аҕам сырыы аайы истибэтэҕэ буолара.

Биир киэһэ аҕам хаһааҥҥытааҕар да хойутаан кэллэ. Улахан санааҕа ылларбыт көрүҥнээх. Ону ол диэбэккэ, бэйэм көрдөһүүбүн: «Мин кыталыгы көрүөхпүн баҕарабын», – диэн хаста да хатылаатым уонна суорҕаммын саптыбакка, аҕабын утары көрөн сыттым.

Аҕам: «Утуй, нохоо!» – диэн баргыйан кэбистэ. Ытаамахтыы түһээт, утуйдаҕым дии.

Арай түүн миигин ким эрэ хамсат да хамсат буоларыттан уһуктан кэллим. Остуолга кыраһыын лаампа умайан турар, ол да буоллар, дьиэ иһэ хаһааҥҥытааҕар да хараҥа. Оҕолор бары утуйа сыталлар. Мин бэйэм-бэйэбин атыҥыраатым: баата ыстааннаахпын, хаатыҥкалаахпын, тэлэгириэйкэлээхпин. Аҕам миэхэ истээх бэргэһэ кэтэрдибит, быатын баайа турар эбит. Бэйэтэ, туох баар кыһыҥҥы халыҥ таҥаһын таһынан тулуубун кэтээт, миигин хардаҕас курдук кыбыммытынан, таһырдьа тахсан барда. Тылбаасчыт убайым Кеша утуйа хааллаҕа дии. Онон аҕабыттан: «Бу миигин ханна илдьэн иһэҕин?» – диэн ыйытар кыаҕым суох. Ол иһин бэйэм ыйытыыбар эппиэт көрдүү сатааммын, Чакырга олорбут икки ыйбын барытын ырыттым.

…Биирдэ убайдарым-бырааттарым: «Наһаа үчүгэй киинэ көрдүбүт!» – дэһэн өрүкүһэн аҕай кэллилэр.

– Ол киинэ диэн тугуй? – ыйыттым мин.

– Биһиги олорон эрэ маҥан бырастыынаҕа ону-маны көрөбүт, – диэн быһаардылар.

Миэхэ, сытар киһиэхэ, маҥан бырастыынаҕа туох да көстүбэт. Олорорум буоллар, мин эмиэ ону-маны көрүө эбиппин дии!

– Ол ону-маны диэн тугу көрдүгүт?

– Наһаа үчүгэй киинэ! Биһиэннэрэ ньиэмэс бөҕөнү өлөрдүлэр.

– Ол «ньиэмэс өлөрдүлэр» диэн тугуй?

– Ньиэмэстэр диэн куһаҕан дьоннор сүүрэн иһэллэр, ону биһиги саллааттарбыт автоматынан «тра-та-та-та-та» дииллэр. Оччоҕо ньиэмэстэрэ өлөн хаалаллар.

– Ол «өлөн хаалаллар» диэн хайдаҕый?

– Оттон сүүрбэт да, хамсаабат да буолаллар, бу эн курдук.

– Ол сүүрэ сылдьар дьону тоҕо сүүрбэт, сытар оҥороллоруй? Биир эмэ саллаат дьиэҕэ киирэн кэлэн миигин автоматынан «тра-та-та-та-та» диэтэҕинэ, мин – сытар киһи, туран сүүрэн хаалыахпын сөп дуу?

– Ээ, суох. Оннук сатаммата буолуо.

– Хайа, Кеша, тоҕо ытыыгыный?

– Оттон ити буоллаҕына, киинэҕэ кыайыы буолуон биир күн иннинэ, бэстилиэнэй ньиэмэс биһиги саамай үчүгэй саллааппытын өлөрдө.Ону табаарыстара көмөн кэбистилэр. Ол саллааты аһыйан ытыыбын.

– Ол «көмөн кэбистилэр» диэн тугуй-хайдаҕый?

– Оттон өлбүт киһи туһата суох таах сытаар-сытар, бу эн курдук, ол иһин ылан көмөн кэбиһэллэр.

…Ити түбэлтэни санаан кэлэн, миигин сордуур ыйытыыга, ким да көмөтө суох, бэйэм эппиэт буллум диэн үөрэн, тоҥмутум ааспыкка, халлааным сырдаабыкка, кутталым кыччаабыкка дылы буолла: «Арба даҕаны, мин ол өлбүт саллаат курдук туох да туһата суох таах сытабыын-сытабын. Ол иһин аҕам бу миигин көмө илдьэн истэҕэ. Чэ, бэрт. Хата көмө охсоро буоллар, тугу эрэ саҥаны көрүөм этэ. Ол көрбүппүн дьиэбэр кэллэхпинэ убайдарбар-бырааттарбар кэпсиэм!»

Халлаан сырдаан, күн тахсара чугаһаабытын кэннэ, Амма өрүс кытыла көһүннэ. Аҕам миигин тулуупка суулаат, иирэ талахха өйөөн олорто. Олохпор аан маҥнай дьиҥнээх пейзаһы көрдүм. Дьиҥнээх пейзаж диэн хайа да художник хартыынатынааҕар быдан кэрэ, быдан ордук буолар эбит. Манна киһи хараҕа эрэ үөрэр буолбатах, айылҕа тыаһа-ууһа бэйэтэ дьикти музыка буолан иһиллэр. Сааскы сарсыарда чэбдик салгына ийэм дьэдьэннээх күөрчэҕинии сүрэхпэр-быарбар минньигэстик киирэр. Оо, аҕам барахсан үтүө да санаалаах киһи эбит! Маннык кэрэ айылҕаны көрдөрөөрү, миигин бу кытылга аҕалбыт. Кэрэни кэрэхсиир уйан сүрэхтээх аҕабын мин хайдах «чудовище» диэн ааттыы сылдьыбытым буолуой? Аны хаһан да кинини инньэ диэм суоҕа.

Соторутааҕыта ырааһырбыт Амма эбэ кумах кытылыгар онон-манан муустар сыталлар. Кинилэр муус чопчулара туллан түһэн, курустаал таас курдук лыҥкыныыллар. Тугу эрэ иһиллиирдии тохтоон ыла-ыла чыычаахтар чубугураһаллар. Манна туох да биир сиргэ тохтоон турбат. Барыта чыпчылҕан түгэнигэр уларыйан иһэр. Бу өрүс сиэркилэ курдук көнө ньуура салгын кыратык хамсаабытыгар долгулдьуйа түстэ, өҥө кытта хараҥарда. Ыраах хараара көстөр мырааннар сыыйа сырдаан, күөхтүҥү дьүһүннэннилэр. Сиккиэр тыалтан хатыҥнар ытарҕаларын эйэҥэлэтэн үҥкүүлээн эрэрдии лабааларынан далбаатанан ыллылар. Өрүс уҥуор нэлэһийэр киэҥ хочоҕо сылгы үөрэ мэччийэ сылдьар. Ыраах эриэн үөннүү эриллэн көстөр кыракый үрэхтэр уонна күөх харахтыы төгүрүк көлүччэлэр бааллар. Хаҥас диэки, өрүс токуруйар сиригэр, үрдүк таас сирэйдээх хайа сыыйа-баайа кыһыл көмүс курдук өҥнөннө. Олус кэрэ пейзаж! Оо, маны уруһуйдаабыт киһи! Ол эрээри бу өҥө уларыйа турар, хамсыыр-имсиир айылҕаны, чэбдик салгыны, бу тыаһы-ууһу хартыынабар сатаан ойуулуом дуо?

Олорбохтуу түһэн баран, аҕам: «Көр, көр, нохоо!» – диэт, үөһэ халлааны ыйда. Үөһэттэн чугаһаатар-чугаһаан, улааттар-улаатан чахчы да улаханнар, маҥаннар, кыраһыабайдар өрүс үрдүнэн эргийбэхтээт, Амма уҥуоргу кытылыгар түстүлэр.

Тугу эрэ иһиллиирдии, тулаларын көрүнэ-көрүнэ, чочумча тура түстүлэр. Биир кыталык кырыымпалыы куолаһынан хатаннык хаһыытаатын кытта, бары тутталлара-хапталлара уларыйа оҕуста. Сорох кыталыктар турууктаан ыла-ыла оргууй аҕай төттөрү-таары хаамыталыыллар, турар сирдэригэр өрүтэ ыстаҥалаан ылаллар. Атыттара кинилэртэн олох уратытык хамсаналлар: күүскэ хаһыытаан ыла-ыла, төттөрү-таары сүүрэкэлииллэр, уһун, сытыы тумсуларынан сири тобулу тоҥсуйталыыллар. Бэйэ-бэйэлэрин кытта күрэхтэспит курдук сиртэн оту-маһы тумсуларынан ыла-ыла үөһэ элитэлииллэр. Өрүтэ ыстаҥалыыллар, сорохторо турар сирдэриттэн үөһэ көтөн тахсыталыыллар. Сотору-сотору кынаттарын сараппытынан уҥа-хаҥас диэки эргичийэн ылаллар. Күн тахсан, халлаан кытыаста кыыһыыта, кыталыктар төттөрү-таары сүүрэллэрэ, уһаты-туора ойоллоро, араастаан хамсаналлара, бэйэ-бэйэлэрин үтүрүһэллэрэ, имигэстик куоҕаҥныыллара, кыҥкыначчы хаһыытыыллара хойунна, элбээтэ, күүһүрдэ. Дьиктиттэн-дьикти үҥкүүгэ кэрэттэн-кэрэ оһуордар бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан истилэр. Ханнык эрэ түгэҥҥэ намыын-намчы уонна эрчимнээх, тэтимнээх хамсаныылаах кыталыктар бары булкуһан, биир сиргэ түмсэн, кынаттарын кэрэтик арыйан, тыллан эрэр сибэкки курдук тутуннулар, уһун моойдорун күөгэттилэр. Сибилигин миэхэ уонна бу кыталыктарга олохпут уһулуччу дьикти түгэнэ тосхойуохтааҕын мин сэрэйдим. Айылҕа тугу эрэ кэтэһэн иһийдэ.

Эмискэ икки кыталык кырыымпалыы кыҥкынас хаһыылара иһилиннэ. Кинилэр куоластарын атыттар иилэ хабан ыллылар да, киэҥ Амма хочото кыталыктар кылыһахтаах кыҥкынас куоластарынан туола түстэ. Бу түгэҥҥэ аан дойду үрдүнэн мин уонна кыталыктар эрэ баалларын курдуга. Кыталыктар хатан хаһыыларыттан мин сүрэҕим күүскэ тэппитэ, илиим тарбахтарыттан атаҕым тарбахтарыгар тиийэ дьикти сылаас сүүрээн дьырылаабыта. Эмискэ хайдах эрэ мин кыталыктар ортолоругар баар буола түһүөхпүн, дьолбуттан кинилэрдиин тэҥҥэ үҥкүүлүөхпүн баҕаран кэлбитим. Күн саҕахтан арахсан үөһээ күөрэйиитэ, улахан, маҥан, кыраһыабай бэйэлээх дьол көтөрдөрө – кыталыктар сиртэн арахсан, көтөн таҕыстылар, ырааттар-ыраатан, кыччаатар-кыччаан харахтан сүттүлэр.

Кинилэр тохсус халлааҥҥа Үрүҥ Аар Тойоҥҥо тиийэннэр уҥа кынаттарынан чиэс биэрээт: «Үрдүк сололоох Үрүҥ Аар Тойон! Эн бирикээскин толордубут. Биһиги, уон биир дьол көтөрдөрө, кыталыктар, ыарыһах оҕоҕо – Ваня Дьячковскайга үс дьолу тосхойдубут!» – диэбит буолуохтаахтар.

Үс төгүл дьолломмут оҕону аҕам сиргэ туруоруохтааҕа. Онуоха мин тута ийэбин көрдүү сүүрүөхтээҕим. Ону баара, тоҕо эрэ кини миигин илиититтэн ыһыктыбатаҕа.

Көрбүппүн сөҕөн-махтайан, аҕам дьиэбэр аҕалан, ороммор сытыарбытын билбэккэ да хааллым. «Оҕом дьоллоох киһи буолсу», – диэт, үлэтигэр барда. Ити кэмҥэ убайдарым-бырааттарым күннэрэ саҥа саҕаланан, туран таҥна сылдьаллара.

– Ваня, ити аҕабыт эйигин ханна илдьэ сырытта? – диэбитинэн убайым Кеша миэхэ сүүрэн кэлбитигэр, мин хап-сабар утары ыйыттым:

– Отец сказал: «Дьоллоох киһи буолсу». Что это такое?

– Оо дьэ, хайдах понимай суох?! Аҕам твоя жизнь будет «во!» диэтэ, – тылбаасчыт Кеша быһаарда уонна тойон эрбэҕин өрө хантаппытынан сирэйбэр сыҕайда.

– «Во!» диэн тугу ааттыыгыт? – диэбиппэр, убайдарым-бырааттарым бары тойон эрбэхтэрин миэхэ утары ууннулар:

– «Во!» аата «во!» буоллаҕа дии. Бачча боростуойу хайдах өйдөөбөккүн? – дэстилэр.

Итиччэ боростуойу, итиччэ өйдөнөрү бэйэм тобуларбар тиийдим. «Во!» диэн арааһа улахан суолталаах, мээнэ кэлбэт туох эрэ буоллаҕа. Арай биһиги палаатабытыгар улахан суолталаах комиссия кэлиитэ буолара. Комиссия кэлиэхтээҕин этэ да иликтэринэ, эрдэттэн сэрэйэрбит. Сиэстэрэлэр палаатабыт иһигэр уларыйар кыахтааҕы барытын уларыталлара, сууллар кыахтааҕы барытын хос-хос сууйаллара. Биһиги сыттыкпытын уонна суорҕаммытын биир да мырчыстаҕаһа суох гына көннөртөрөллөрө. Күҥҥэ хаста да сиэстэрэлэр комиссия хайдах киирэн кэлэрин үтүктэн көрдөрөн «репетиция» ыыталлара. Биһигини сөпкө мичээрдииргэ үөрэтэллэрэ. Ити күннэргэ «комиссияҕа» дьоллоох оҕо сааспытын сөпкө мичээрдээн көрдөрбүппүт иһин, киэһэ аайы бүтүн дьаабылыка манньаҕа тиксэрбит.

Ити түгэни санаан кэлэн, улахан суолталаах «во!»-ну сөпкө көрсөргө бэлэмнэммитинэн бардым: сыттыктаах суорҕаммын көннөрүннүм, баттахпын имэринним, дьоллоох оҕо саас мичээрэ хайдах буолуохтааҕын өйдүү сатаатым да, табыллыбата. Репетициялыыр сиэстэрэлэрбин суохтаатым. Күн ахсын, аан тыаһын иһиттэҕим аайы, «во!» киирэн кэлэрин кэтэһэрим. Күн-дьыл ааһан испитэ. «Во!» суоҕун курдук суох этэ.

Кистээбэккэ эттэххэ, «во!» хайдах сирэйдээҕин-харахтааҕын, дьүһүнүн-бодотун, туттарын-хаптарын, таҥаһын-сабын, тылын-өһүн, өйүн-санаатын билбэт этим. Ол эрээри киирэн кэллэҕинэ халлаан күөх хаймыылаах бүлүүһэҕэ ууруллубут үс сымыыты тута сылдьарыттан «во!» бу кэллэ диэн билиэм этэ. Сиэстэрэ Света остуоруйатыгар, ол сымыыттары алдьаппыт киһиэхэ дьол тиксэрэ.

«Во!» кэлэрин кэтэһэ таарыйа, уруһуйдуурум. Ол гынан баран, кыталык үҥкүүлээх хартыыналарым төһө да үчүгэйдик таҕысталлар, дьонум төһө да сөхтөллөр, хайҕааталлар, санаабар син биир туох эрэ тиийбэт курдуга. Уруһуйдарбын хас көрдөҕүм аайы, Амма кытылыгар сааскы саһарҕаҕа үҥкүүлүү сылдьар кыталыктар санаабар илэ тиллэн кэлэллэрэ, кырыымпалыы ырыалара дууһабын аймыыра, таайтарыылаах дьол сибикитэ сүрэхпин хам тутуталаан ылара. Хартыынабын көрбүттэр тас көрүҥүн эрэ сөҕөллөрө, мин курдук дууһалыын аймамматтара, кынаттаммыкка дылы буолбаттара, дьол чугас баарын сэрэйбэттэрэ, иннилэригэр биллибэт кэрэни кэтэспэттэрэ. Санаабар, мин кыталыктары үчүгэйдик билбэппиттэн, тугу эрэ ситэ өйдөөн көрбөккө хаалбыппыттан, дууһам ол өрүкүйүүтүн хартыынам сатаан тиэрдибэт курдуга. Кыталык үҥкүүтүн төһөнөн элбэхтик уруһуйдуубун да, соччонон күүскэ ол кытылбар тардыһарым. Аҕам иккистээн илдьибэтин билэр буоламмын, онно тиийэрим-тиийбэтим бэйэбиттэн эрэ тутулуктааҕын өйдөөбүтүм уонна хайаан да угуйар кытылбар тиийиэм диэн бигэ санааны ылыммытым.

– Нохолоор! Кэлиҥ эрэ ыл, бары бэттэх! – диэн аҕам суостаах куолаһа таһырдьаттан аһаҕас аанынан иһилиннэ. – Ити тоҕо таһараа ыал ытын тааһынан тамныы сылдьаҕыт, ээ?! Бүгүн эмиэ баппат күҥҥүт үөскээбит дуу, тугуй? Мааҕын куоска кутуругар кэнсиэрбэ бааҥкатын баайан баран, өрүс таастарын устун сарылаһа-сарылаһа эккирэппит үһүгүт.

– Ону ким эйиэхэ үҥүстэ? – диэтэ Кеша.

– Ким үҥсүөҕэй? Үрүҥ Аар Тойон тохсус халлаантан эһиги оройгутунан харахтана сылдьаргытын көрөн баран сөбүлээбэтэх этэ.

– Үрүҥ Аар Тойон биһигини көрбүт даа? Оттон мин кинини тоҕо көрбөтөхпүнүй?

– Оскуолаҕа тугу үөрэтэҕитий? Үрүҥ Аар Тойон киһи хараҕар Күн буолан көстөрүн хайдах баччааҥҥа диэри билбэккитий? – диэтэ аҕам.

– Ээ, биллим! Аны мин күн суоҕар, түүн мэниктиир буолуом! Оччоҕо ким да эйиэхэ үҥсүө суоҕа! – Кеша саҥата иһилиннэ.

– Эмиэ сыыһа саҥарда! Ыйы күн оҥоһуннаххына, дууһаҕын хара дьайга сиэтиэҕиҥ.

– Хара дьай диэн тугуй? Кини киһи дууһатын хайдах сиирий?

– Түүннэри сылдьар кыргыттар оскуолаларын бүтэрбэккэ эрэ төрүүллэр, уолаттар арыгыһыт, хаайыы дьоно буолаллар. Ол иһин сырдыкка, ырааска тардыһар киһи күнү кытта тэҥҥэ сылдьыахтаах. Үрүҥ Аар Тойону, ол аата күнү үөрдэ сылдьыахтааххын. Оччоҕо эрэ дьоллоох буолаҕын.

– Күнү көрөн тураммын үөр да үөр буолабын дуо?

– Бэйэҥ үтүө быһыыгынан-майгыгынан күн оҕолорун – дьону, кыыллары-көтөрдөрү, оту-маһы, уу, сир, уот иччилэрин хомоппот гына тутта-хапта сылдьыахтааххын. Баара-суоҕа биир күн иһигэр, мин билэрбинэн, эһиги куосканы кытары ыты хомоттугут. Кэлин бэйэҕит ыт дуу, куоска дуу буолан хааллаххытына, эһигини тааһынан быраҕаттыыллара, бааҥкалаах сүүрдэллэрэ төһө бэрт буолуой?

– Ол хайдах биһиги ыт дуу, куоска дуу буолан хаалыахпытый? – дэстилэр уолаттар.

– Тохсус халлааҥҥа олорор Үрүҥ Аар Тойон ким тугу гынарын барытын көрө-билэ сылдьар. Ким төһө уһуннук олорорун уонна өлөн баран анараа олоҕор туохха кубулуйарын барытын кини эрэ быһаарар. Ыттары наһаа атаҕастыыргытын көрдөҕүнэ, ыт оҥорон кэбиһиэҕэ. Киһи бу олоххо быстах олорор. Урукку олохпор мин ыт этим. Аныгыскы кэлэр олохпор мин сылгы буолуоҕум.

– Ону эн хантан билэҕин?

– Ыттар миэхэ сысталларын көрөөччүгүт суоҕа дуо? Ити мин урут ыт буола сылдьыбыппын билэллэр. Оттон мин бэйэм сылгыны наһаа сөбүлүүбүн, сылгыга туох да куһаҕаны оҥорботоҕум. Ол иһин кэлэр олохпор сылгы буоларбын билэбин. Чэ, дьиэҕэ киириэҕиҥ. Мин эһиэхэ тугу эрэ аҕаллым, – диэтин кытта бары дьиэҕэ кутуллан киирдилэр.

– Нохолоор! Эһиэхэ тыһыынчанан бырдах саба түстэҕинэ хайдах гыныаххыт этэй?

– Ээ, ол диэн боростуой буоллаҕа дии – хатыҥ лабааларын тоһутабын уонна онон сапсынабын.

– Оттон мин түптэ оҥостобун. Аттыбар кымырдаҕас уйата түбэстэҕинэ, түптэ үчүгэйэ диэн ол буоллаҕа дии!

– Оттон мин…

– Тохтооҥ эрэ, нохолоор! Сибилигин эппиппин умна оҕустугут дуу, кырдьаҕастар тылларын: күөх оту тосту үктээмэ, сытар ынаҕы туруорума диэни. Итинэн тугу этэллэрэ буолуой?

– Ээ, оттон мин буоллаҕына талаҕы тоһуппаппын ээ, түптэлэммэппин даҕаны. Миэхэ туох да наадата суох. Мин бырдаҕы бэйэтин илиибинэн өлөрөбүн.

– Ити эмиэ сыыһа быһыы, – диэт, аҕам сакыбайааһыттан дэйбиирдэри хостоон таһаартаата, уолаттарга хас биирдиилэригэр туттартаата. Дэйбиири хайдах туттары, хайдах илдьэ сылдьары быһаарда.

– Нохолоор! Хас биирдии от-мас, үөн-көйүүр, сүүрэр-көтөр, сиргэ үүнэр, ууга устар, ол иһигэр биһиги дьон эмиэ айылҕа оҕолоро буолабыт. Онон, төһө кыалларынан, бэйэ-бэйэбитин кытта эйэлээхтик олоро сатыахтаахпыт. Киһи төһөнөн элбэх айылҕа оҕотун атаҕастыыр да, соччонон ол киһи бэйэтин дьолун сарбыйар. Үрүҥ Аар Тойон айылҕа оҕолорун барыларын тыынар тыынныыр. Ол аата, кини айылҕа оҕолоругар биэрбит олоҕун биһиги сарбыйарбыт улахан аньыы! Кеша, мэ, бу Ваня дэйбиирин илдьэн оронун үрдүгэр ыйаа эрэ.

– Ваняҕа тугун дэйбиирэй? Кини син биир таһырдьа тахсыбат буолбат дуо?!

– Эһиги итинник оройгутунан көрө сылдьыаххыт кэриэтэ, туһалааҕынан дьарыктанан, Ваняны хаамарга үөрэтэргит буоллар, быдан ордук буолуо этэ. Куруук маннык сытыа дуо? Кини эмиэ киһи-киһи курдук туран хаамыа буоллаҕа. Чэ, мин үлэбэр бардым. Киэһэ кэлиэхпэр диэри таһырдьа быгыалаамаҥ!

Аҕам тахсаатын кытта, уолаттар ааҥҥа сүүрэн тиийэн быгыалаан көрдүлэр: «Аҕабыт көстүбэт буолла, оонньуу бардыбыт!» – диэбитинэн таһырдьа ойон хааллылар.


* * *

– Валера, мэ, бу бытыылкаҕа уута кутан аҕал эрэ, оҕобут үүтэ бүтэн хаалбыт. Чэ, кытаат-кытаат, ытаан аҕай эрэр буолбат дуо? Мин суутун уларытыам, эмиэ ииктээбит.

– Ииктээминэ, эн мааҕыттан быһа уу иһэрдэҕин буолбат дуо?

– Хайа, биир да кураанах суу хаалбатах дии! Пана, бар таһырдьаттан ыраас суута киллэр эрэ. Куурда ини.

– Ханнааҕы ыраас суугун этэҕин, Кеша! Бу икки таас ииктээх суу сытар дии!

– Оттон бүгүн ким сууйар уочаратай?

– Мин буолбатах! – дии түстүлэр «ньээҥкэлэр» бары.

– Чэ, чэ түргэнник ууга сайҕыы түһэн бараҥҥыт, таһаараҥҥыт ыйыы охсуҥ!

– Арба даҕаны, бырааппыт бүгүн икки ыйын туолбут эбит. Чэ, суута кууруор диэри мин оҕону бэйэм ырбаахыбар суулаатым.

Ити курдук, төһө да элбэх ньээҥкэ көрдөр, төрөөбүт күннээх оҕобут ытыыра тохтообото. Истэ сатаан баран, ийэм ырыаларын ыллаатым. Онуоха оҕобут дьэ уоскуйда.

– Ваня, ити эн хантан билэҕиний, ырыа ыллаатахха оҕо утуйарын?

– Эһиги таһырдьа оонньуу сырсан хааллаххытына ытааччы аҕай. Мин хайдах да гыныахпын билбэккэ, аралдьытаары ырыа ыллааччыбын да, син биир тохтообот этэ. Билэр ырыаларым бүтэннэр, ийэм ырыаларын ыллаан    барбыппар, тута уоскуйан хаалбыта. Онтон ыла билэбин. Кеша, биһиги ийэбит нууччалыы өйдөөбөт, саҥарбат эрээри, ити хайдах нууччалыы ырыа бөҕөнү билэрэ буолуой? Уонна тоҕо наар байыаннай эрэ ырыалары ыллыыра буолуой?

– Ээ, ону мин билэбин-билэбин, – диэт, Кеша ийэбит оронун анныттан туох эрэ дьааһыгын таһаарда.

– Бу – патефон. Билигин истээр эрэ, – убайым «Песни красных конармейцев» диэн соҕотох пластинка баарын ылан холбоон кэбистэ.

Ол күн орой мэник уолаттар уонна мин, кыра уолбут утуйа сытар диэн чуумпурбакка, сонуммут ааһыар диэри, пластинканы хос-хос холбуу-холбуу, кыһыл конармеецтары кытта «ийэбит ырыаларын» тэҥҥэ ылласпыппыт.


* * *

Биир күн убайдарым-бырааттарым таһырдьа оонньуу тахсан баран наһаа өр буоллулар. Күн-дьыл ааһан иһэр да, баччааҥҥа диэри ороммуттан тура иликпин. Маннык сыттахпына хаһан хаама үөрэниэхпиний? Ити убайдарым-бырааттарым оронтон бэрт чэпчэкитик ойон туралларын күн аайы көрөбүн. Оттон мин да кинилэр курдук турар инибин. Атахпын муостаҕа түһэриэхпин эрэ наада. Орон кырыытыттан тутуһаммын, атахпын илиибинэн сыҕарытан, кытыыга чугаһаатым. Эмискэ «тимир куйаҕым» муостаҕа охсуллар тыаһа иһилиннэ.

– Убайда-ар, киирэ охсуҥ! Манна Нуучча Уйбаан оронуттан сууллубут! – диэн хаһыытаабытынан, үс саастаах быраатым Ион, сибэкки тутуурдаах миэхэ чугаһаата.

– Ваня, көр бу – сардаана диэн сибэкки. Биһиги ыраах да ыраах бара сырыттыбыт. Онно маннык сибэкки элбэх, атыттар эмиэ бааллар.

– Ыраах да ыраах даа? Онно ийэбитин көрдүгүт дуу?

– Суох.

– Оттон ийэбит «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ барбыта буолбат дуо? Сибэккини кини үүннэрдэҕэ дии! Көр бу, дьиэҕэ да үүннэрбит сибэккилэрэ тыллыбыттар, эмиэ олус кыраһыабайдар. Оттон онно ийэбит ырыата иһиллибэт дуо? Кыталыктар үҥкүүлэрин көрбөтүгүт дуо? Аҕам кыталыктары «Ыраах да ыраах» көрбүппүт диэбитэ.

– Суох, онно биир да ырыа иһиллибэт. Кыталыктары да көрбөтүбүт.

– Оччоҕо эһиги тугу гынныгыт, онно?

– Биһиги сэриилэһэ оонньоотубут ээ.

– Оо, кэм буолуо! Аҕам эһигини «бэйэлэрэ эрэ хааллахтарына, оройдорунан көрөллөр» диэн сөпкө мөҕөр эбит. Мин эһиги курдук сатаан хаамарым эбитэ буоллар, ол «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ тиийэн сэриилэһэ оонньообокко эрэ, ийэм ырыатын иһиллээн, ийэбин булан, кини буһарбыт минньигэс аһын аһаан баран, онно үүннэрбит сибэккилэригэр уу кутуо уонна иккиэн кыталык үҥкүүтүн көрүө этибит. Киэһэ дьиэбэр ийэбин илдьэ кэлиэм этэ.

– Хайа-а, Ваня, бу хайдах охтон түстүҥ? – диэбитинэн убайдарым дьиэҕэ кутуллан киирдилэр.

– Мин туран хаамаары оҕуннум.

– Хаамаары даа? Хаамар диэн боростуой буоллаҕа дии: турдуҥ, атаххын хамсаттыҥ да бүттэ. Сибилигин биһиги эйигин хаамарга начаас үөрэтиэхпит, – диэбитинэн икки убайым хонноҕум анныттан туруору тартылар, икки атыттара атахтарбар түстүлэр. Үс саастаах Ион инчэҕэй тирээпкэнэн муостаҕа атах суолун ойуулуу-ойуулуу: «Манна үктэн, манна үктэн!» – бөҕөнү түһэрдэ. Сотору буолаат: «Ваня сытан эрэ улаатар буолан, ыарахана бэрт эбит. Ээ, суох, ити тимир куйаҕын ыйааһына. Айыкка да айыкка, сынньана түһүөххэ», – дэстилэр уонна ороммор төттөрү сытыардылар. Бэйэлэрэ олорон эрэ «мунньахтаатылар»:

– Киһибит олох да атаҕар сатаан турбат эбит дии! Ону биһиги хаамтара сатыыбыт.

– Кыра оҕо хаамыан иннинэ аан бастаан сыылла үөрэнэр. Онтон олорор. Ол кэнниттэн биирдэ хаамар.

– Сыылла даа? Ол хайдах сыылла үөрэтэбит?

– Ити таһараа Ынахтаахтар кыра оҕолоро сыыллыбакка эрэ, олоро үөрэммит үһү. Онтон хаамар буолбут.

– Ээ, оччоҕо биһиги эмиэ Ваняны олорорго үөрэтиэххэ. Ол судургу буоллаҕа дии!

«Мунньах» быһаарыытынан, миигин олоппоско биэс өттүттэн өйөөн олортулар. Балайда буолан баран, саамай кыралара:

– Биһиги бүгүн оонньоон бүттүбүт даа? Күнү быһа маннык тутан турабыт даа? – диэтэ.

– Быанан баайыахха ээ, бэйэтэ олоро үөрэннин.

– Ээ, кырдьык даҕаны! – дэстилэр.

Инньэ гынан, миигин олоппоско ситиинэн кэлгийдилэр, чэпчээбиттии өрө тыынаат, оонньуу сырсан хааллылар. Сотору соҕус: «Аҕабыт иһэ-эр, аҕабыт иһэр!» – дэһэ-дэһэ сүүрэн киирдилэр.

– Түргэнник сүөрэ охсуҥ, быатын!

– Чэ, чэ, түргэтээ!

– Аҕабыт кэллэ дии, кэллэ!

– Бар, туораа эрэ, ыл эн, мэһэйдээмэ!

– Ити баар дии, барыта эйигиттэн! Быатын ыйылыннары тарпыккын! Кыайан сүөрбэтим! Чэ, чэ, көтөх! – аймалаһыы бөҕө буоллулар.

Аҕабыт киирэн кэллэ. Мин ороҥҥо олоппостоох сытабын.

– Бу куру тоҕо аан аттыгар ыйаабытым буолуой? Этэ охсуҥ эрэ! – диэтэ аҕабыт.

– Ыларга чугас буоллун диэн! – «чап» гыннарда кырабыт.

– Бачча кыра дьиэҕэ түннүк да чугас! Таһырдьа тахсалларыгар, дьиэҕэ киирэллэригэр ити курдаах чыпчаххайы көрдүннэр, буруйу оҥорботуннар диэн ыйаабытым! Ыстааҥҥытын сулбурутуҥ, ороҥҥо сытыҥ, – диэт, аҕам барыларын кэрийэ сылдьан, курунан сымнаҕас сиргэ биирдиитэ охсуталаата. Үс саастаах Ион: «Айыка!» – диэн хаһыытаата. Онуоха: «Эр киһи эрээри тоҕо хаһыытыыгын, тулуурдаах буола үөрэн! Сэбиэскэй Сойууска «айыка» диэн суох! – диэт, оҕону кур төбөтүнэн үстэ охсубута буолла.

Почта таһааччы Шестаков оҕонньор киирбитин ким да өйдөөн көрбөтө.

– Хайа, Дьуона, оҕолоргун тоҕо таһыйталаатыҥ? Туох буруйу оҥордулар?

– Буруйу оҥорбуттарын кэннэ таһыйан туох туһа? Буруйу оҥорботуннар диэн таһыйабын. Пырапылаактыка дэнэр.

– Баттаҕым бачча маҥхайыар диэри олордум да, пырапылаактыка диэн оҕону иитэр ньыманы истэ иликпин.

– Былыргы оҕонньор ону хантан истиэххиний?! Көрбөккүн дуо, бу Уйбааннарын ыт оҥоро сыспыттар. Дьэ, сордоох оҕолор. Татыйааһым эрдэ баран хаалаахтаан, бу уолаттар кыайтаралларыттан аастылар. Хата, кэлбиччэ көмөлөс, Уйбааны сүөрүөххэ. Хайдах-хайдах баайбыттарый? Нохолоор! Бырааккытын хаамтара сатыыргыт хайҕаллаах дьыала. Ол эрээри, сэрэнэн тутуҥ-хабыҥ. Олоппостоох быраҕаттаамаҥ!

Ити түбэлтэ кэнниттэн, убайдарым күн аайы кэриэтэ миигин олорорго үөрэтэр буолбуттара.


* * *

Бүгүҥҥү күн дьиибэтик саҕаланна. Сарсыарда эрдэттэн дьиэҕэ араас улахан, кыра, хортуон, фанера, хаппахтаах диэн, аһаҕас диэн дьааһыктар «киирэн кэллилэр». Уолаттар бокуойа суох ити дьааһыктарга оонньуурдарын тамнааттаатылар. Сорох дьааһыкка «рядовойтан» саҕалаан «маршалга» тиийэ званиелардаах араас кыыл, сүөһү сүһүөхтэрин уҥуохтарын уурдулар. Ити сүһүөхтэр хас биирдиилэрэ бары ааттаах-суоллаах, чыыннаах-хааннаах «дьоннор». Саамай улахан тайах, оҕус сүһүөхтэрэ маршал Жуков, маршал Рокоссовскай, генерал Доватор, генерал Панфилов «ааттарын сүгэллэрэ». Бэл кыра туртас, сибиинньэ сүһүөхтэрин уҥуохтара «биллиилээх дьон» этилэрэ: рядовой Александр Матросов, эдэр гвардеец Олег Кошевой, лётчик Алексей Маресьев, снайпер Фёдор Охлопков уонна да атын Советскай Союз геройдара. Ол сэрии кэннинээҕи сыллар оҕолоро куруук сэриилэһэ оонньууллара. Сэрии туһунан кинилэргэ аҕалара, убайдара – уоттаах сэрииттэн саҥа эргиллэн кэлбит дьон кэпсииллэрэ.

– Чэ, үлэбитин ортолостубут. Армия барыта барарга бэлэм буолла. Аны муостаах-туйахтаах хомуллара хаалла, – диэттэрин кытта, ити этиллибит оҕустар, ынахтар, тыһаҕастар, борооскулар, ньирэйдэр, аттар, биэлэр, үөр атыырдара, тыйдар, убаһалар, кулунчуктар ферма-ферманан, үөр-үөрүнэн дьааһык диэки «көтөн элээрдилэр». Оҕус, ынах, сылгы, биэ диэн сааскы иирэ талаҕынан мындырдык оҥоһуллубут оонньуурдарын ааттыыллара. Саҥа бүтэн эрдэхтэринэ: «Бу туох дьааһыктарынан киирэр ааны бүөлээтигит?» – диэбитинэн, аҕам киирэн кэллэ.

– Ээ, ити биһиги оонньуурдарбытын дьааһыкка хаалаатыбыт. Аммаҕа илдьэ барыахпыт, онно эмиэ оонньуохпут буоллаҕа дии!

– Тэлиэгэ баржа буолбатах, ат да тыраахтар буолбатах. Хаамар уолаттар бары сатыы барыаххыт. Онон оонньуурдаргытын доҕотторгутугар бэлэхтээҥ.

– Оччоҕо биһиги Аммаҕа оонньообоппут дуо?

– Оонньуу сылдьыаҥ дуо? Аммаҕа үөрэнэ бараҕыт буолбат дуо? Аты көлүйүөхпэр диэри аһыы охсуҥ. Бу оонньуурдары оннуларын булларыҥ. Чэ, хамсанан иһиҥ! Чаас ыраатан эрэр, айан ыраах, – диэт, аҕабыт тахсан барда.

– Оо, дьэ, оонньуурбут манна хаалар дуо? Аммаҕа хайдах оонньообокко сылдьыахпытый? – кыҥкыйдаата кыралара.

– Чэ, буоллун! Аммаҕа да саҥа армия хомунуохпут буоллаҕа дии! Онно да сүһүөх көстөр ини.

– Ханнааҕы сүһүөхтэргин этэҕин? Амма диэн оройуон киинэ! Онно булт суох. Эт сиэбэттэр.

– Оччоҕо тугу аһаан-сиэн олороллоруй?

– Онно пекарня диэн дьиэ баар үһү. Ол дьиэҕэ нууччалар астарын астыыллар үһү.

– Ол туох астарый?

– Килиэп, нуучча лэппиэскэтэ, булочка уонна пончик. Наһаа минньигэс сурахтааҕа.

– Оо дьэ, бэрт эбит! Сиэм да буоллаҕа, ол булочканы, чахчы минньигэс буоллаҕына!

– Ээ, мин бэйэм дьааһыкпын манна син биир хаалларбаппын, – диэн тыҥкынаата кыра уолбут.

– Аҕабыт туох диэбитин истибитиҥ дии! Тэлиэгэҕэ Ваняны кытта кыһыл оҕо эрэ бараллар. Эн ити дьааһыккын уон сэттэ биэрэстэ тухары өрүс итии таастарын уонна бааһына батыллар бадараанын устун сүгэн-көтөҕөн Аммаҕа тиэрдиэм диир буоллаххына, ыл! Оттон мин шмайцербын быалаан баран, сүгэн илдьэ барабын. Шмайцера суох онно, саҥа сиргэ – Аммаҕа хайдах да сатаммаппын, – диэтэ убайбыт.

Улахан убайбыт Кеша Чакыр начаалынай оскуолатын бүтэрэн, үөрэҕин Аммаҕа салҕыахтааҕа. Оройуон киинигэр көһөн киириибит сүрүн төрүөтэ ити этэ.




«Ыраах да Ыраах» диэн сиргэ айан, эбэтэр дууһа бэйэтэ сэрэйиэ


Бүгүн наһаа дьиибэ киэһэ. Хаһан да туох-хайдах таҥаһы кэтэ сылдьалларыгар кыһаммат убайдарым түбүгүр да түбүгүр, суунар тааһы, өтүүгү былдьаһан айдаан-куйдаан бөҕөтүн түһэрдилэр:

– Көр эрэ, көр эрэ, бу мин курбун килэбэчийиэр диэри ыраастаатым! Дембель Сааска киэнин курдук буолла!

– Кургун кытта наһаа өр астастыҥ. Көр, мин курбун, фуражкам хакаардатын, гимнастёркам тимэҕин барытын, оннооҕор бачыыҥкабын кытта сиэркилэ курдук буолуор диэри ыраастаатым. Аҕал эрэ, бачыыҥкаҕын, мин эйиэхэ көмөлөһүүм.

– Мин тэтэрээтим эйиэнинээҕэр аҕыйах дии!

– Эһиги кыра кылаастар аҕыйах уруоктанаҕыт буолбат дуо? – диэн кэпсэтэн ньамаластылар убайдарым.

Сарсыныгар, били киэһэни быһа оҥостубут таҥастарын кэппиттэригэр, убайдарбын олох билбэтим: ып-ыраас, килэбэчигэс бачыыҥкалаахтар, сытыы быһах биитинии өтүүктэммит бүрүүкэлээхтэр, кэтит курунан ыга туттарыллыбыт гимнастёркалаахтар, байыаннайдартан туох да уратыта суох фуражкалаахтар. Курдарын тимирэ, гимнастёркаларын тимэхтэрэ, фуражкаларын хакаардата кыһыл көмүстүү күлүмүрдүүр. Ити таҥаһы кэтэн, ранецтарын сүгэн, сирэйдэрэ-харахтара сырдаабыта сүрдээх.

– Ханна бараары гынныгыт, бу? – ыйыттым мин.

– Биһиги оскуолаҕа бардыбыт. Сатаан хаамарыҥ буоллар, биһигини кытта барсыаҥ этэ, эн сэттэ аҥаар саастааххын дии, – дэһэ-дэһэ боччумнаахтык туттан тахсан бардылар.

Мин уруһуйдуохпун аттыбар кумааҕым да, киистэм, кырааскам да суох буолан, таах дьиэ үрдүн көрө сыттым. Мин эмиэ оскуолаҕа барыахтаах эбиппин дии. Оскуола диэн туохтара эбитэ буолла? Саатар убайдарбыттан ыйыппакка хааллым. Арааһа наһаа үчүгэй сир быһыылаах. Убайдарым киэргэнэн, маанымсыйан аҕай бардылар. Ол аата оскуола диэн киһи оройунан харахтаммат, буруйу оҥорбот, хаһыытаабат-ыһыытаабат, сэриилэһэ оонньообот сирэ буолуохтаах. Убайдарым онно тугу гына сылдьалларын көрбүт киһи-и! Мин сатаан хаампат буолан хаарыан оскуолаттан маттаҕым. Били Чакырга икки эмээхсин: «Бу оҕо киһи буолбат, сотору моруу буолан өлүөҕэ. Кини туран хаампатаҕына, хамсаабат этиттэн дууһата арахсыаҕа», – диэн сөпкө эппиттэр быһыылаах. Оо дьэ, бу кураанах дьиэҕэ соҕотоҕун сытан эрэ ону-маны куһаҕаны санаан моруу буолан эрдэхпин! Убайдарым хаһан кэлэ охсон абырыыллар! Кинилэр баалларыгар хаһан да ол-бу куһаҕаны санааччым суох. Туох айылаах өр буоллулар!

Нөҥүө сарсыардатыгар ранецтарын кэтэн тахсан эрэр убайдарбар:

– Тохтооҥ-тохтооҥ, миигин илдьэ барыҥ! Илдьибэтэххитинэ мин моруу буолан өлөбүн! – диэн хаһыы-ыһыы бөҕөтүн түһэрдим.

– Ваня, эйигин хайдах илдьиэхпитий? Биһиги оскуолабыт мантан тэйиччи.

– Эн, Нуучча Уйбаан саха оскуолатыгар хайдах үөрэниэххиний? Сахалыы сатаан саҥарбаккын дии!

– Оннооҕор биһиги сахалыы билэбит да, учууталбыт үөрэтэрин сороҕун эрэ өйдүүбүт.

– Ээ, оттон биһиги кинини бачча бадарааҥҥа, оччо ыраах сахалыы оскуолаҕа тоҕо илтибит? Нуучча Уйбааны нуучча оскуолатыгар таһаарыахха!

– Кырдьык даҕаны! Хата бэрт, чугас! Суолу хайдах эмэ гынан туоратар инибит.

– Чэ, эн миэхэ кинини сүктэр. Мин ранецпын тут. Ваняҕа тэтэрээттэ эҥин ыл. Быаны умнума, быаны умнума! Сатаан олорбот буолбат дуо, баайыахпыт! Чэ, бардыбыт!

Инньэ гынан, мин атын оҕолор курдук балаҕан ыйын маҥнайгы күнүгэр хааман буолбакка, балаҕан ыйын иккис күнүгэр убайбар Кешаҕа сүктэрэн оскуола боруогун «атыллаабытым».

– Кеша-а, Ваняны манна аҕал, манна биир кылаас ааныгар «Первый «А»» диэн сурук баар, – көрүдүөр анараа уһугуттан икки ранецтаах, быа тутуурдаах Валера хаһыытаата.

– Эчи, ырааппытын! Итиннэ кыайан илдьибэппин. Манна киирэр аантан чугас «Первый «Б»» диэн суруктаах кылаас баар. Онно киллэрдим, – диэтэ Кеша.

– Хайа паартаҕа баайабытый?

– Биһиги кылааспытыгар бүтэһик паартаҕа ким да олорбот. Манна да оннук ини. Онно баайыахха. Хата ким да кинини түҥнэри көтүө суоҕа.

Ити курдук, икки убайым мин ханнык оскуолаҕа, ханнык кылааска, бэл ханнык паартаҕа олорон үөрэниэхтээхпин директора да, завуһа да, учуутала да    суох ол күн бэйэлэрэ быһаарбыттара.

…Чочумча буолаат, оскуола иһэ оҕо атаҕын тыаһынан, саҥатынан-иҥэтинэн туолла. Кылааска сырдык күөх харахтаах, саһархай баттахтаах уолаттар киирэн кэллилэр:

– Эн аатыҥ кимий?

– Эн маннык суулаах кэмпиэти сиэбитиҥ дуу?

– Туораа-туораа. Көр эрэ бу, мин кэмпиэтим суута киниэнинээҕэр быдан элбэх! Манныктары сиэбитиҥ дуу? Сыттаан көр эрэ, наһаа үчүгэй сыттаах.

– Мин аатым Ваня. Мин кэмпиэт диэни хаһан да сиэбэтэҕим. Маннык суулары көрбөтөҕүм. Кырдьык, сыта наһаа үчүгэй эбит.

Киирбит оҕо барыта миигин тула туран кэпсэтэ-кэпсэтэ, араас кэмпиэт сууларын сыттаттылар. Кинилэри кытта «төрөөбүт» нууччалыы тылбынан кэпсэтэн, үөрдүм аҕай. Барыларын өйдүүбүн, кинилэр эмиэ мин хас биирдии тылбын өйдүүллэр. Өйдөһөр диэн үчүгэй да эбит. Оо, манна сылабаарым баара буолла-ар! Сирэйбин-харахпын көрүнүөм этэ. Арааһа уруккум курдук саһархай баттахтаах, сырдык күөх өҥнөөх харахтаах уол буоллум быһыылаах.

Ити олордохпуна, кылаас аана аһылынна. Мин урут хаһан да көрбөтөхпүн көрөммүн, соһуйдум, сөхтүм: бүүс-бүтүннүү маҥан, сиэдэрэй, мааны таҥастаах, икки кулгааҕын кэннигэр бөдөҥ, маҥан сибэккилэрдээх кыракый «сиэстэрэ» киирэн кэлбитигэр, «Какая маленькая, какая красивая медсестра! Она даже красивее моей сестры Светы! Потому что у неё за ушами большие белые цветы», – диэбиппин билбэккэ хааллым.

– Медсестра буолбатахпын, мин кыыспын. Бу кулгааҕым кэннигэр дьиҥнээх сибэкки буолбатах, бантик дэнэр. Тутан да көр. Эн аатыҥ кимий? Кэмпиэт суулааххын дуу?

– Мин аатым Ваня. Миэхэ кэмпиэт суута суох.

– Ол аата эн киһиргэс буолбатах эбиккин. Бу уолаттар бары элбэх кэмпиэт суулаахтар. Онтукаларынан киһиргээ да киһиргээ буолаллар. Бу мин дьиҥнээх сакалаат кэмпиэт суутун аҕаллым. Аата «Весна» диэн. Миэхэ маны Москваттан аҕалбыттара. Биир эрэ устуука этэ. Маннык үчүгэй уолу көрсөрбүн билбитим буоллар, эйиэхэ аҥаарын ордоруом этэ. Мэ, суутун сыттаан көр эрэ! Сыта минньигэс дуу? Амтана өссө ордук этэ. Ити уолаттарга эт эрэ, мин соҕотох сакалаат кэмпиэтим суутун сыта кинилэр карамель кэмпиэттэрин суутун сытынааҕар лаппа ордук үчүгэй диэн. Онон кинилэр миэхэ киһиргээн бүттүннэр.

– Уолаттар, эһиги бу кыыска кэмпиэккит суутунан киһиргээн бүтүҥ! – диэтим мин.

– Ваня, эн үчүгэй уол эбиккин. Бу сакалаатым суутун, төһө да аһыйдарбын, эйиэхэ бэлэхтиибин. Мин эйигин кытта доҕордоһуохпун баҕарабын.

– Эн үтүө санаалаах, кыраһыабай, кыталык курдук кэрэ кыыс эбиккин! – диэтим. Онтон ыла кинини испэр Кыталык Кыыс диэн ааттыыр буолбутум.

Чуораан тыаһаабытыгар учуутал киирэн:

– Оҕолоор, дорооболоруҥ! Мин аатым Любовь Григорьевна диэн. Умнубатыгыт ини, бэҕэһээ билсибиппит дии?!

– Биһиги кылааспытыгар саҥа оҕо кэллэ, – дэстилэр оҕолор.

– Бүгүн биһиги квадраттары уонна палочкалары оҥоро үөрэниэхпит.

– Саҥа оҕо сатаан олорбот, паартаҕа баайбыттар, – уоскуйбатылар оҕолор.

– Оҕолоор, аралдьыйбаппыт. Үчүгэйдик, кичэйэн оҥоро сатааҥ, оччоҕо буукубаны, сыыппараны суруйа үөрэнэргитигэр чэпчэки буолуо, – диэт, сурааһыннаах дуоскаҕа икки эрээт палочка, икки эрээт квадрат оҥордо.

Мин туох эрэ остуоруйа курдук дьиктини кэтэһэн олорбут киһи, учуутал интэриэһинэйэ суох, наһаа чэпчэки сорудаҕы биэрбититтэн соһуйдум. Бэйэбин алта сылы быһа уруһуйдаан эрэ тахсыбыт «идэтийбит художникпын» дэнэр буоламмын, сорудаҕы бэрт түргэнник, олох ыарырҕаппакка толорон, икки страницаны оҥоро охсон, учууталга туттардым. Уруок диэн туох да интэриэһинэйэ суох, оскуолаҕа саамай үчүгэйэ – перемена эбит. Билигин чуораан тыаһаатын кытта Кыталык Кыыс уонна кылаас оҕолоро бары сүүрэн кэлэн миигин кытта кэпсэтиэхтэрэ, оонньуохтара. Оо, хаһан перемена буола охсор! Чуораан тыаһаатын кытта:

– Оҕолоор, бары оргууй аҕай турдубут уонна оргууй аҕай кылаастан таҕыстыбыт! Кылааска ким да хаалбат. Оонньуу сылдьан алҕас Ваняҕа кэтиллиэххит да, кини өлөн хаалыа. Оччоҕо эһигини милициялар    хаайыыга угуохтара! – диэтэ учуутал. Оҕолор бары мин диэки соһуйбуттуу көрө-көрө, атахтарын төбөтүгэр үктэнэн, кылаастан тахсан бардылар. Учуутал: «Мин кэлиэхпэр диэри кылааска ким да киирбэт!» – диэт, ааны таһыттан хатаата.

Күүтүүлээх, элбэҕи эрэннэрэр переменам миигиттэн кылаас оҕотун барытын тэйиппитэ, атын оҕолорго ырааҕынан тиийбэппин өссө төгүл бигэргэппитэ. Ити түгэнтэн ыла, оскуоланы бүтэриэхпэр диэри, оҕолорго: «Мин эмиэ син биир эһиги курдукпун, киһи аҥаара буолбатахпын, киһибин», – диэн дакаастыы сатаабытым. Ол дакаастыырбар бастакы көмөлөһөөччүнэн, мин дьолбор төрөөбүт, маҥнайгы учууталым Любовь Григорьевна Прокопьева-Попова буолбута. Уруок кэнниттэн оҕолору атаараат, Любовь Григорьевна, убайдарым кэлэн ылыахтарыгар диэри, миэхэ күүстээх санаалаах дьон тустарынан араас кинигэлэри ааҕан биэрэрэ, кинигэ геройдарын холобур оҥороро:

– Бу Спартак диэн ыарыһах оҕо дьарыктанан-дьарыктанан күүстээх бухатыыр, гладиатор буолбут. Кэлин Рим восстаниетын баһылыгынан талыллыбыт. Эн эмиэ дьарыктан, улааттаххына Спартак курдук буолаар, сөп дуо?

– Сөп, Спартак курдук дьарыктаныам! – мин норуоппун кытары бүтүннүү уот кутаа буолбут Римы ылан эрэр курдук сананабын, гиипсэм иһигэр быччыҥнарым күүрэллэр.

– Бу Саша Суворов атаҕа ыалдьан икки сыл устата оронтон турбатах оҕо, дьарыктанан-дьарыктанан улаатан баран, туох киһи буолан тахсыбытый?

– Нуучча улуу полководеһа Александр Суворов генералиссимус диэн аан дойдуга саамай кылаабынай генерал буолбут.

– Эн эмиэ Саша Суворов курдук дьарыктан. Ыарахантан куттаныма, чаҕыйыма. Тугуҥ эрэ табыллыбатаҕына, бэринимэ. Санаабыккын ситиһэ үөрэн. Улааттаххына Суворов курдук күүстээх санаалаах, өйдөөх, хорсун буолаар, сөп дуо?

– Сөп, Александр Суворов курдук полководец буолуом, – мин хас да тыһыынча саллааттаах армиялаах Альпа хайаларын уҥуордаан, Измаил курдук бөҕө кириэппэһи ылан эрэрдии сананабын.

Дьиэбэр туох да атын дьарыгым суох буолан, үөрэхпэр үчүгэй этим. Сотору кэминэн ааҕар-суруйар буолбутум. Любовь Григорьевна түргэнник ааҕыыга кыайыым иһин хайҕаабыта уонна «Горячий камень» диэн Аркадий Гайдар кинигэтин бэлэхтээбитэ. Ону ааҕан бүтэрээт, учууталбыттан ыйыттым:

– Любовь Григорьевна, ити кинигэҕэ суруллубут итии тааһы хантан булуохха сөбүй? Почта таһыгар сытар таас эмиэ итии ээ. Аркадий Гайдар ол тааһы суруйбута буолуо дуо?

– Ваня, эн итии тааска тоҕо наадыйдыҥ?

– Мин ити кинигэҕэ суруллубутун курдук итии тааһы, хайдах эмэ гынан сыылла сылдьан, хайа чыпчаалыгар таһаарыам, алдьатыам уонна бэйэбэр саҥа олоҕу көрдүөм этэ.

– Тоҕо саҥа олоҕу көрдөөтүҥ?

– Мин саҥа олохпор атын оҕолор курдук хаамар, сүүрэр буолуом этэ.

– Ваня, эн кинигэни ааҕан баран олох өйдөөбөтөххүн дии. Оннооҕор олоҕу олорбут кырдьаҕас оҕонньор тааһы чыпчаалга таһаарар да алдьаппат, саҥа олоҕу көрдөөбөт. Ол тоҕо буолуой?

– Билбэппин.

– Хас биирдии киһи киниэхэ бэриллибит олоҕунан олоруохтаах. Саҥа, чэпчэки, бэлэм олоҕу көрдөөбөккө, киһи бэйэтин олоҕор баар ыарахаттары туоруохтаах, дьолун туһугар охсуһуохтаах.

Любовь Григорьевна миэхэ элбэх кинигэни бэлэхтээбитэ. Ол кинигэлэри аахтаҕым аайы олоххо тардыһыым күүһүрэрэ, бэйэм күүспэр эрэлим улаатара, билиим-көрүүм кэҥиирэ.

– Ваня, бу сырыыга эйиэхэ сөптөөх, туһалаах кинигэни булбатым. Үчүгэй кинигэ булуохпар диэри маны аах.

– Любовь Григорьевна, бу кинигэ быыһыгар туох эрэ лиис кумааҕы сылдьар.

– Ити ыраас лиис. Соруйан укпутум. Кинигэни ааҕаргар харандаастаах олороор. Өйдөөбөтөх тылгын көрдүҥ да, тута ити ыраас лиискэ суруйаар. Ол тыллары мин эйиэхэ кэлин быһаарыам.

Ити курдук мин илиибэр түбэспит «Барон Мюнхаузен» диэн кинигэ олохпун тосту уларыппыта.

Илиибэр харандаастаах ааҕа олорон, «подвиг» диэн тыл суолтатын өйдөөбөккөбүн, лииспэр суруйбутум. Уонна учууталбыттан ол соҕотох тыл суолтатын ыйыппытым:

– Любовь Григорьевна, подвиг диэн тугуй?

– Подвигы геройдар оҥороллор.

– Геройдар диэн кимнээхтэрий?

– Герой диэн дьон бары таптыыр киһитэ.

– Оттон кыргыттар геройу таптыыллар дуу?

– Сорох уолаттар кыргыттарга таптатаары герой буолаллар.

Итиччэни истээт, подвиг хайдах оҥоһулларын билээри, кинигэбин иккистээн аахтым. Ол ааҕан билбитим, барон Мюнхаузен расписаниенан олорор киһи эбит. Күн аайы онтукатын кытаанахтык тутуһар. Подвиг диэн сарсыарда уон чаастан күнүс уон икки чааска диэри оҥоһуллар эбит. Ол аата, Кыталык Кыыс болҕомтотун бэйэбэр тардар туһуттан, мин герой буолуохтаахпын. Герой буолар инниттэн подвиг оҥоруохпун наада. Подвиг күн аайы сарсыарда уонтан, ол аата иккис уруок ортотуттан күнүс уон иккигэ, ол эбэтэр төрдүс уруок ортотугар диэри оҥоһуллар эбит.

Онтон ыла иккис, үһүс, төрдүс, ол эбэтэр подвиг кэмигэр киирэр уруоктарга уһулуччу болҕомтобун уурар буолбутум. Инньэ гынан, туйгун үөрэнээччи аатын ылбытым. Бэйэбин герой буолбут курдук санаммытым да, Кыталык Кыыс син биир мин диэки көрбөтөҕө. Биирдэ переменаҕа кураанах кылааска олорон, Кыталык Кыыс мин диэки көрбөт төрүөтүн билбитим: «Подвигым бириэмэтэ бара турар, оттон мин перемена аайы таах олорор эбиппин. Переменаҕа туох подвигын оҥоруохха сөбүй? Арай мин, бу түөһүм быатын сүөрдэхпинэ уонна перемена бүтүөр диэри сууллубакка олордохпуна? Оччоҕо герой буолабын ээ!» Быабын сүөрээт, тутуһуохпунан тутуһан: «Олох сууллуо суохтаахпын, хайаан да герой буолуохтаахпын», – дии-дии чуораан тыаһыар диэри олордум. Кыталык Кыыс мин герой буолбуппун олох да бэлиэтии көрбөккө, бэйэтин паартатыгар ааһа турда. Мин кып-кыра подвигы оҥороммун, киһи хараҕар быраҕыллыбат, кып-кыра герой буоллум быһыылаах. Ол иһин Кыталык Кыыс мин диэки көрүөн баҕарбат. Улахан герой буолар туһуттан киһи хараҕар быраҕыллар подвигы оҥоруохха наада эбит. Бүгүн подвигым бириэмэтэ бүттэ. Икки нэдиэлэ устата ити курдук быата суох олорорго үөрэнним.

Биир күн уһун переменаҕа, түөһүм быатын сүөрэн баран, улахан подвиг оҥорорго соруннум: «Бүгүн хайаан да туруохтаахпын, турдахпына эрэ табыллар! Мин туруом, мин туран эрэбин, мин турдум!!! Мин олох охтуо суохтаахпын! Күүскэ тутуһуохха! Мин тулуйуохтаахпын! Мин улахан герой буолуохтаахпын!» Чуораан тыаһаата, учуутал күлүүһү аһан эрэр. Түргэнник быабын баана охсуум! Һуу! Улахан герой буоллум быһыылаах. Кыталык Кыыс сибилигин сүүрэн кэлиэҕэ, мин улахан герой буолбуппун хайаан да бэлиэтии көрүөҕэ уонна икки илиитин ууммутунан: «Ваня, мин эйигин кытта доҕордоһуохпун баҕарабын», – диэҕэ. Кыталык Кыыс киирдэ, мин диэки хайыһан да көрбөккө, оннугар баран олордо.

Онтон ыла күнтэн күн аайы мин подвигтарым бэйэбин кытта тэҥҥэ улаатан испиттэрэ: паартабыттан тахса үөрэммитим, аттынааҕы паартаҕа, онтон сыыйа учуутал остуолугар кытта, паарталартан тутуһан, тиийэ үөрэммитим. Кылаас иһигэр улаханнык эрэйдэммит, элбэхтик охтубут сирим – учуутал остуолуттан дуоскаҕа диэри этэ. Тоҕо диэтэххэ, тутуһар сир суоҕа. Мин улахан герой буола сатыырбын ким да сэрэйэн да көрбөт этэ.

Кэнникинэн, кылааһым уолаттара бары Кыталык Кыыһы сөбүлүүллэрин бэлиэтии көрөн, улаханнык соһуйбутум. Кинилэр уруокка олорон эрэ тэтэрээттэрин лииһиттэн ойо тардан ыла-ыла, тугу эрэ суруйан баран, кум-хам тутаат, Кыталык Кыыс паартатыгар быраҕаллара. Туйгун үөрэнээччи Кыталык Кыыс уруокка олох аралдьыйбат этэ. Тэтэрээтигэр кэлэн түспүт уолаттар кумааҕыларын илиитинэн илгэн кэбиһэрэ. Ол суругу атын оҕолор ааҕа-ааҕа суруйбут уолу күлүү гыналлара. Аҕыйах хонугунан били күлүү гыммыт уолаттар бэйэлэрэ соннук ис хоһоонноох суругу Кыталык Кыыска ыыппыттара биллэн, бэйэлэрэ күлүүгэ бараллара. Суруктарын тас быһыыта уонна ис хоһооно барыларын киэнэ биир буолара: «Я хочу с тобой дружить! Вася».

Кыталык Кыыс болҕомтотун итинник тардыахха наада эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Ол гынан баран, мин суругум тас көрүҥэ уолаттар киэннэринээҕэр ордук буолуохтаах. Хаһан уруок бүтэн, убайдарым дьиэбэр илдьэ бараллар!

Дьиэбэр, Кыталык Кыыс бэлэхтээбит «Весна» диэн араас өҥнөөх бытархай сибэккилэрдээх сакалаат кэмпиэтин суутун көрө олорон, сурукпун хайдах саҕалыырбын толкуйдаатым. Талан-талан баран, халыҥ маҕан ватмаҥҥа суруйарга быһаарынным. «Я хочу с тобой дружить. Ваня» диэн сурукпун «Весна» суутугар баар бытархай араас өҥнөөх сибэккилэринэн ойуулаан суруйдум. Сурукпун туора харах көрбөтүн диэн, бүк тутаат, оччотооҕуга саамай бөҕө «БФ-6» килиэйинэн кытыыларын сыһыартаан кэбистим. Килиэйим курдаттыы өтөн таҕыста. Ону кистээри, маслянай кыраасканан кытыытын бүтүннүү оһуор ойуулаатым. Бу кытыыта ойуулаах кэмбиэри Кыталык Кыыс кырыйан ааҕыахтааҕын сэрэйдин диэн, оһуорбун кыйа пунктирнай сурааһыны тартым уонна суругум түөрт муннугар кыптыый уруһуйдаатым. Бу олохпор сүҥкэн суолталаах сурукпун өйдөөбөккө, аахпакка хаалыа диэн, сурааһыннарым анныгар «линия отреза» диэн быһаардым. Кыталык Кыыс атын уолаттар саппыыскаларын курдук мин сурукпун илгэн кэбиспэтин диэн, кэмбиэрим икки өттүгэр күн тахсыыта Амма өрүс сардааналаах кытылыгар үҥкүүлүү сылдьар кыталыктары ойуулаатым. Чэ, суругум табылынна быһыылаах. Тиэрдэрим эрэ хаалла.

Сарсыныгар, улахан переменаҕа олохпор саамай улахан подвигы оҥорорго быһаарынным. Түөһүм быатын сүөрүннүм уонна онтон-мантан тутуһан учуутал остуолун аттыгар Кыталык Кыыс паартатыгар тиийдим. Сурукпун кини дневнигин бүгүҥҥү сорудаҕын суруйуохтаах страницатыгар уктум. Төннөн, кини паартатыттан тэйдэҕим, бэйэм миэстэбэр чугаһаатаҕым аайы, сүрэҕим тыаһа күүһүрдэр-күүһүрэн истэ. Оннубар олорбуппар, сүрэҕим тыаһа кылааһы биир гына тиҥийдэ. Ити кэмҥэ биир уол кылааһы өҥөйөөт, миигин соһуйбуттуу көрдө, ааны «лип» гына сапта. Арааһа мин сүрэҕим тыаһа көрүдүөргэ кытта иһиллэр быһыылаах. Билигин кылааһым оҕолоро киирэн, сүрэҕим тыаһын иһиттэхтэринэ: «Оо, Ваня эрэйдээх өлөн эрээхтиир! Ваня, баһаалыста өлүмэ, биһиги эйигин кытта оонньуохпут», – диэн аһын да аһын буолуохтара. Бэйэбин аһыннарыахпын баҕарбаппын. Миигин тэҥнээхтэрин курдук көрөллөрүн ситиһиэхтээхпин. Кэбис, кэбис, бээ, сурукпун төттөрү ыла охсон, сүрэхпин хайаан да уоскуттахпына сатаныыһы! Инньэ гынан сурукпун, чуораан тыаһыан иннинэ тиийэн, төттөрү ыллым. Ити кэнниттэн, сурукпун Кыталык Кыыс кинигэтигэр, суумкатыгар, сонун сиэбигэр уура сатаабытым да, сырыы аайы сүрэҕим тыаһын тулуйбакка, төттөрү ыларым. Күн бүгүнүгэр диэри, ол сурукпун кыайан биэрбэккэ сылдьабын.


* * *   

«Убайдарым туох ааттаах өр буоллулар! Саатар, бырааттарым бааллара буоллар, чэй куттаран аҕалтарыам этэ. Бэлэһим дэлби хатта. Чэ, кэбис, кинилэри кэтэстэххэ, киһи утатан өлүүһү! Оһох үрдүгэр көстөн турар чаанньыкка хайдах эмэ тиийэр инибин», – дии санаат, онтон-мантан тутуһан, бэрт эрэйинэн тиийэн чаанньык тумсуттан уу омурда турдахпына, таһырдьаттан уолаттар кутуллан киирдилэр:

– Хайа, Ваня! Эйигин ким манна аҕалла?

– Суох, бэйэм кэллим.

– Ээ, сымыйалаама! Эн сатаан хаампаккын буолбат дуо?

– Кыратык хаамабын ээ, – диэт, кэлбитим курдук айаннаан, төттөрү ороммор тиийэн сыттым.

– Хаамар эбит буолбат дуо! Биһиги ону билбэккэ, оскуолаҕа сүгэн илдьэбит-аҕалабыт, – дэстилэр.

Нөҥүө сарсыардатыгар: «Биһиги эйигин өйүөхпүт, бэйэҥ хаамаар», – диэтилэр, өйөөн оскуолабар илтилэр. Мин, Нуучча Уйбаан, убайдарым кэпсэтиилэрин нууччалыы тылбаастаан бараммын, биирдэ өйдүү сатыырым. Ол саҕана сорох сахалыы тыллар хастыы да суолталаах буолалларын билбэт этим. Ол иһин сыыһа-халты өйдүүрүм элбэҕэ:

– Бүгүн саамай кылгас күн.

– Братья сказали: «Сегодня самое короткое солнце».

– Бүгүҥҥүттэн күн уһаатар-уһаан иһиэҕэ.

– «С сегодняшнего дня солнце будет расти».

– Сотору сайын кэлиэ, үөрэнэн бүтүөхпүт. Оонньуохпут аҕай!

– Придёт лето. Учиться не будем. Будем только играть.

– Чэ, үчүгэйдик үөрэн. Быаҕын баайдыбыт, – диэт, убайдарым бэйэлэрин оскуолаларыгар тэбиннилэр.

… Уруокка олорон көрбүтүм, күн кырдьык даҕаны кылгыаҕынан кылгаабыт, сиэстэрэ Света кэпсиир колобогун курдук буолбут. Убайдарым кэпсииллэринэн, сотору уһуоҕа, ол аата ньолбойуоҕа, төбөлөнүө, кулгаахтаныа, илиилэниэ, атахтаныа, түргэнник улааттаҕына, маҥнайгы кылааска – биһиэхэ кэлиэҕэ. Кими кытта олордуохтарай? Миигин кытта олордор буоллахтара дии. Паартаҕа мин эрэ соҕотоҕун олоробун. Хата, бэрт, биһигини переменаҕа таһыттан хатаан кэбистэхтэринэ, ону-маны кэпсэтиэхпит аҕай! Оонньуохпут. Арба да аҕам биһигини киэһэ аайы «күн утуйа барда, утуйуҥ» диир, мин күнтэн ыйытар эбиппин «хайдах ороҥҥо утуйаҕыный, суорҕаныҥ хайдаҕый?» диэн.

– Любовь Григорьевна, ити буоллаҕына Ваня эн быһаараргын истибэт!

– Кини билигин тугу да өйдүө суоҕа уонна «2»-ни ылыа!

– Оччоҕуна биһиги «Звездочкабытын» түһэн биэрэр! – кыргыттар айдаардылар. Онуоха Любовь Григорьевна:

– Оҕолоор, Ваняны тыытымаҥ! Кини ийэтэ өлбүтүн билэҕит буолбат дуо? Ийэтин санаабыта буолуо, – диэн сибигинэйдэ.

– Суох, мин ийэм өлбөтөҕө! Учуутал сымыйалыа суохтаах! Кини «Ыраах да ыраах» диэн ааттаах кыталыктардаах сиргэ сибэкки үүннэрэ барбыта. Ырыатын барытын ыллаан бүтэрдэҕинэ кэлиэҕэ, миэхэ хайаан да кэлиэҕэ, көрөөрүҥ даҕаны. Учуутал сымыйалыа суохтаах! – оҕолор ньамалаһа түспүттэригэр, өйдөөн көрбүтүм, учуутал аттыгар хаһыытыы аҕай турар эбиппин. Хайдах хааман кэлбиппин өйдөөбөт буоламмын, кыбыстаммын сүүрүү быластаан паартабар тиийэн олордум уонна тоҕо эрэ быанан баанным.

Оҕолор үөрэнэн бүтэн дьиэлээбиттэрин кэннэ, учууталым:

– Ваня, мин бүгүн эн убайдаргын кэтэһэр солом суох, ыксыыбын. Эн бэйэҥ дьиэлээ, – диэтэ.

– Дьиэлиэм этэ да, суолу кыайан туоруом суоҕа. Онно киһи тутуһара туох да суох.

– Чэ, миигиттэн тутус, олбуорга тахсыахха, онно тугу эмэ тобулуохпут.

Оскуола олбуоругар тахсаат, Любовь Григорьевна быраҕыллыбыт миинньик-сиппиир угун миэхэ уунна. Ити маска тайанан, дьиэбэр этэҥҥэ тиийдим. Ороммор саҥа сытааппын кытта, Любовь Григорьевна киирэн кэллэ:

– Ваня, дьиэҥ иһигэр охтубатыҥ дуо?

– Дьиэбэр хаһан да охтооччум суох, манна тутуһар сир элбэх.

– Чэ, убайдарыҥ кэлиэхтэригэр диэри сыт, турума! – диэт, учууталым тахсан барда.

Ону-маны кыҥастаһа сытан, хараҕым олоппос үрдүгэр сытар бытархай түннүк таастарыгар хатанна. Итини көрөн, бэҕэһээ киэһэ уолаттар «сэрии сэптэрин» ыраастана олорон тугу кэпсэппиттэрин саныы биэрдим:

– Оҕолоор! Бу мин таһырдьаттан түннүк тааһа бөҕөнү буллум. Чэ эрэ, бары сэриигит сэптэрин таһаартааҥ! Бу таастарынан кылбаа маҥан гына кыһыйыаҕыҥ! Хамандыырдар уонна саллааттар улахан кыргыһыы иннинэ куруук сааларын ыраастаналлар. Ыраас саа сэрии ортотугар харбат, киһини түһэн биэрбэт.

– Эн ону хантан билэҕин?

– Биһиги Чакырдар аҥаар атахтаах геройдаахпыт дии, Уордьаннаах оҕонньор диэн? Кини уот сэриигэ кыргыспыт киһи. Мин киниттэн күн аайы ол кыргыһыыларын барытын ыйыталаһааччыбын. Наһаа үчүгэйдик кэпсиир. Эн эмиэ ыйытаар ээ. Мин таптыыр кинигэм геройа Егор Чээрин саатын куруутун ыраастык тутар буолан, өстөөх бөҕөтүн өлөрбүт, – диэтэ биһиги дэриэбинэбит биллиилээх «сэрииһитэ» Кеша. Инньэ гынан, бэҕэһээ киэһэни быһа уолаттар бары араастаан оҥоһуллубут автоматтарын, шмайцердарын, бинтиэпкэлэрин, бэстилиэттэрин, мас кынчаалларын, бэл диэтэр рогаткаларын кытта «ыраастаабыттара», тааһынан кыһыйбыттара. «Мин хамандыырбын, онон наганым именной буолуохтаах» диэт, Кеша мас бэстилиэккэ химическай харандааһынан «ШаКе» диэн «кистэлэҥ» аатын суруйбута. Бүгүн, оскуолаттан кэлээт, биһиэннэрэ – Сэбиэскэй уулусса «этэрээтэ», «өстөөхтө- рү» – Партизанскай уулусса сүҥкэн улахан «армиятын» кытта улахан быһаарыылаах кыргыһыы уоттаах хонуутун кутаатыгар оройдорунан түһүөхтээхтэр.

«Мал ыраас эрэ буоллаҕына, киһиэхэ туһалыыр эбит», – диэн санааттан, тураммын тайах маспын кылбаа маҥан гына кыһыйдым. Бу маспын сүтэрбэт баҕаттан, химическэй харандааһы силбинэн илитэ-илитэ манныгы суруйдум: «Бу маһы баһаалыста тыытымаҥ. Мин туруорбут сирбэр турдун. Бу тайах-мас көмөтүнэн мин – Дьуона оҕонньор уола Ваня Дьячковскай хаама үөрэнэбин. Мин «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ тиийэн дьолбун уонна ийэбин булуохтаахпын. Бука диэн маспын тыытымаҥ». Ити сурукпар туочуканы туруораат, олоҕум саамай улахан дьыалатын уһата-кэҥэтэ барбакка, мин ыраах айаҥҥа туруннум. Күүһүм-сэниэм, туох баар кыаҕым нэһиилэ икки эрэ олбуору нөҥүөлүүрбэр тиийдэ. Ол иккис дьиэ сабараанньатыгар олорон эрэ: «Мин иккистээн да төрөөтөхпүнэ, кыталыктар үҥкүүлээбит сирдэригэр – Дьаарбаҥ кумах тумуһугар тиийэрим саарбах. Наһаа да мөлтөх эбиппин!» – диэн санааттан ытаатым. Оттон-мастан тардыһан, сылаабыттан ыт кыайан сиэбэт гына титирээн, дьиэбин нэһиилэ буламмын, ороммор сынньана сыттым.

– Хайа, туох айылаах өр буоллугут? – киирэн кэлбит убайдарбыттан ыйыттым.

– Кылааскар суоххун көрөөт, эйигин аан дойдуну биир гына көрдөөтүбүт! – аҕылаабыттара сүрдээх, миигин чахчы да аан дойдуну биир гына көрдөөбүттэр быһыылаах – Африканан, Австралиянан, Бразилиянан.

– Мин баара-суоҕа Лазарев Петялаах дьиэлэригэр тиийэ сырыттым ээ! Бэйэм хааман!

– Оо, маладьыас Ваня! Бүгүн иккис дьиэҕэ тиийбит буоллаххына, сарсын үһүс, өйүүн төрдүс дьиэҕэ тиийиэҥ буоллаҕа дии! – дэстилэр убайдарым.

Итинтэн ыла хас күн аайы тайах-маһым дьиэбиттэн ырааттар-ыраатан испитэ. Сотору кэминэн, мин Амма бөһүөлэгин бүтэһик дьиэтигэр тиийбитим.


* * *

Бүгүн биһиги кылааспыт, биһиги оскуолабыт, биһиги бөһүөлэкпит, биһиги дойдубут – Советскай Союз уонна бүтүн аан дойду барыта өрөгөйдүүр күнэ! Барыбыт үөрүүтэ биир – бүгүн, 1961 сыл муус устар 12 күнүгэр аан дойдуга аан маҥнай космоска киһи таҕыста! Ол киһи аата – Юрий Алексеевич Гагарин, бастакы лётчик-космонавт. Кини бүгүн аан дойдуга бастакы нүөмэрдээх герой буолла! Чахчы кинини аан дойду дьоно бары таптаатылар. Кинини араас омук тылынан эҕэрдэлээтилэр, уруйдаатылар-айхаллаатылар. Гагарин Өлөксөйдөөх уоллара Юра оҕо сылдьан «Барон Мюнхаузен» туһунан кинигэни аахпыт быһыылаах уонна эмиэ мин курдук, күн аайы сарсыарда уонтан уон иккигэ диэри подвиг оҥорбут буолуохтаах. Өскөтүн оннук гымматаҕа буоллар, аан дойдуга маҥнайгы нүөмэрдээх герой мин буолуохтаах этим. Чэ, буоллун даҕаны. Аан дойду иккис нүөмэрдээх геройа буоларга да сөбүлэһэбин. Бастакы герой – Юрий Гагарин саамай сөбүлүүр уруога физкультура үһү. Мин эмиэ кини курдук спортсмен буолуохпун баҕарбытым.

Физкультура уруогар Николай Родионович миигин физзалга киллэрбэт этэ. Аан быыһынан оҕолор гимнастикалыылларын көрө-көрө, кинилэртэн хаалсымаары, кураанах көрүдүөргэ үтүктэрим. Оҕолор сымнаҕас маат үрдүгэр хойуосталларын үтүктэммин, тыас-уус бөҕөтүн түһэрдим. Хантан эрэ Любовь Григорьевна сүүрэн кэллэ. Муостаҕа сытарбын көрөн:

– Хайа, Ваня, туоххун өлөрдүҥ? Туох тыаһа-ууһа буолла? – диэтэ.

– Ээ, мин кувырок оҥоробун ээ, ити гиипсэм тыаһыыр. Сымнаҕас маакка оҥорбутум буоллар, тыаһыа суох этэ.

– Николай Родионович, бу оҕону уруокка киллэр эрэ. Бэйэтин кыаҕынан хамсаннын. Сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньуулар саҕана ыскамыайкаҕа    олоруо буоллаҕа дии.

– Любовь Григорьевна! Суох-суох! Уруокпар киллэрбэппин. Хаайыыга барыахпын баҕарбаппын. Арай өлөн хааллын? Балыыһаттан «физкультураҕа сылдьыан сөптөөх» диэн ыспыраапка аҕаллын, оччоҕуна биирдэ киллэриэм.

Инньэ гынан, уруккум курдук көрүдүөргэ «физкультуралыырым», оҕолор тугу оҥороллорун үтүктэрим.

Күн-дьыл уһаан истэ. Ыам ыйа саҕаланна. Көтөр-сүүрэр үксээтэ. Өрүс мууһа барда. Киһи аймах айылҕаҕа тардыста.

– Оҕолоор, биһиги сарсын үөрэммэппит, походка барабыт, – диэтэ биир үтүө күн учууталбыт.

– Ура-а! Ханна барабытый?

– Ыраах барыахпыт. Онон, төрөппүттэргитигэр этээриҥ, киэһэ биирдэ кэлэбит. Иккитэ аһыыр аскытын ылаарыҥ.

Мин үөрэ-көтө сонуммун дьоммор ыһа-тоҕо кэпсээтим. Аҕабыттан: «Туох эмэ минньигэс аһы астыырыҥ буоллар», – диэн көрдөстүм.

«Бүгүн олус да үтүө-мааны күн! Халлаан ып-ыраас, күн чаҕылыччы тыгар! Бүгүн биһиги кылааһынан «Ыраах да ыраах» барабыт. Онно наһаа кэрэ айылҕаны көрүөхпүт, оонньуохпут, кыталыктар үҥкүүлэриттэн үөрүөхпүт. Кыталык Кыыс онно эмиэ баар буолуо. Мин киниэхэ ийэбин көрдөрүөм. Мин үрүсээкпэр минньигэс сыттаах алаадьы уонна буспут куурусса сымыыта өйүөлээхпин. Ити аспыттан оҕолорго бэрсиэм! Оҕолор миэхэ эмиэ астарыттан бэрсиэхтэрэ. Бүгүн араас аһы амсайыам да буоллаҕа!» – маннык үчүгэй санаалардаах кылааһым аанын арыйдым. Походка барыы туһунан кэпсэтэ-ипсэтэ олорбут оҕолор чуумпура түстүлэр.

– Эн бу Чарли Чаплин ханна бараары сылдьаҕын?

– Эһигини кытта походка.

– Оҕолоор, биһиги Чарли Чаплинныын ыраатыахпыт дуо?

– Суох, суох, хааллын!

– Ээ, суох, учуутал кэлэ илигинэ дьиэлээтин! Кини кэлбитин көрдөҕүнэ, учуутал биһигини походка илдьиэ суоҕа!

– Ваня, биһиги эйигин хас хардыы аайы кэтэһэн турар санаабыт суох! – диэн Кыталык Кыыс мин баҕа санаам туманын бүтэһиктээхтик үрэйдэ. Ол да буоллар, учууталым санаатын билиэм, тылын-өһүн истиэм диэн, аан аттыгар олордум.

Учууталым кэлээт, миигин көрүдүөргэ ыҥыран таһаарда:

– Ваня, мин бу эйиэхэ анаан олус интэриэһинэй, туһалаах кинигэ аҕаллым. Үс эрэ күҥҥэ уларыстылар, бүгүн саҕалаатаххына эрэ бүтэрэҕин. Билигин дьиэлээ. Бу кинигэттэн походтааҕар элбэх туһаны ылыаҥ.

Дьиэбэр киирээт, туһалыахтаах кинигэбин мөхпүтүнэн бардым: «Эн тоҕо булан-булан бүгүн көһүннүҥ?! Сарсын көстүөҥ этэ буоллаҕа дии! Оччоҕо наһаа үчүгэй кинигэ буолуоҥ этэ. Бүгүн миигин туохтан матарбыккын билэҕин дуо?» – дии-дии үчүгэйдик өйдөөтүн диэн кинигэбин сахсыйбахтыы түһэн баран, остуолга саайталаатым. Хараҕым кырыытынан көрбүтүм, уон чаас буолбут. Арба даҕаны, подвигым бириэмэтэ саҕаламмыт! Кинигэм уһаат кэтэҕэр элээрбитин билбэккэ да хааллым. Үрүсээгим биирдэ көхсүбэр баар буола түстэ да, тахсан Партизанскай уулусса уһугун диэки түөрэҥэлии турдум. Аара уулуссаҕа оҕолор: «Көрүҥ эрэ, көрүҥ эрэ ити уол үүт-үкчү Чарли Чаплин курдук хаамар», – дэһэ-дэһэ мин хаамарбын үтүгүннүлэр. Ол аайы сельмаг айаҕар турар улахан дьон үөннээхтик күлүстүлэр. Мин кинилэри кытта аахсар-этиһэр кыаҕым уонна солом суох буолан, көрбөтөҕө-истибэтэҕэ буоллум. Испэр: «Чарли Чаплин диэн хос ааттыылларыттан өһүргэммэппин. Ити мин биир кыайыым да диэхпин сөп. Сатаан хаампакка ороҥҥо сытарбынааҕар Чарли Чаплин курдук хаампытым быдан ордук», – дии санаатым. Бэйэбин уоскутунаары «ыраах айаҥҥа туруммут киһи ыт үрэригэр кыһаммат» диэн тыллары хаста да хатылаатым.

Дэриэбинэ бүтэһик дьиэтин сабараанньатыгар сынньана олорон хараҕым ыалдьыар диэри киэҥ хочону кыҥастаһа сатаатым да, биир да оҕону көрбөтүм. Кырдьык даҕаны, оҕолорум олус түргэнник хаамаллар эбит. Киһи хараҕар көстүбэт гына ырааппыттар. Ол да буоллар, «подвигы ситэри оҥоруох тустаахпын» диэн санааттан, туран салгыы айаннаатым. Дэриэбинэттэн тэйдэҕим аайы, сынньанарым үксээн истэ. Иннибэр үрэххэ майгынныыр уһун күөл көһүннэ. Күөлгэ били убайым Кеша кэпсээбит «кууруссатааҕар кыраһыабай, мээтиргиир кустара уонна кинилэрдээҕэр обургу хаастара» уста сылдьаллар. Уу кытыытыгар араас дьүһүннээх-бодолоох кыра диэн, улахан диэн бараах бииһин ууһа бөҕө мустубут. Кинилэри үчүгэйдик көрөөрү уонна үргүтүмээри, күөх окко олорунан кэбистим. Сылайбыт, аччыктаабыт да эбиппин. Өйүөбүн сии-сии, кылааһым оҕолорун санаатым. Оо, кинилэр билигин төһө эрэ үчүгэй сиргэ тиийэн, төһө эрэ мааны остуолу тардан, араас аһынан бэйэ-бэйэлэрин күндүлэһэ-күндүлэһэ, кыталыктар үҥкүүлэрин көрөн, сөҕө-махтайа олордохторо! Эчи, хаарыаны! Мин да олус кэрэ айылҕалаах сири буллум: араас көтөрдөр мустубут күөллэрэ, тыллан эрэр талахтар бөлкөйдөрө, ыраах көҕөрөн көстөр мырааннар. Маны барытын хонууну биир гына үүммүт саһархай, маҥан, халлаан күөх, фиолетовай, малиновай өҥнөөх кэрэ ньургуһуннар тупсаран, ситэрэн биэрэллэр. Оо, бу бараахтарга моойдорун токуруччу туттубут, уһун атахтаах, күл өҥнөөх улахан көтөрдөр түстүлэр! Моойдорун көннөрбүттэригэр өссө уһаатылар, төттөрү-таары кыталык курдук туттан хаамыстылар. Бүгүн көтөр арааһын көрдүм: кыралар, олус кыралар, ортолор, улахаттар уонна олус улахаттар бааллар. Бүгүн оҥорбут подвигпыттан олус астынным. «Көтөрдөр диэн абыраммыт «дьоннор»! Таптаабыттарынан сылдьаллар, ким да кими да туораппат, араас сири-дойдуну    көрдөхтөрө! Арай мин кыталык буолан хаалыым! Улахан да улахан кынаттарбынан сапсына-сапсына аан дойдуну кэрийиэм этэ! Сир шаарын ханнык да муннугар миигин – дьол көтөрүн бары үөрэ көрсүө этилэр!» – итинник санаалартан өрүкүйэн, сэниэлэммиккэ дылы буоллум, туран дэриэбинэ диэки айаннаатым.

Үчүгэй да күн буолла! Бүгүн көтөрдөр миигин бэйэлэригэр чугаһаттылар. Аҕам үөрэҕин тутустум: көтөрү-сүүрэри үргүппэтим, сытар ынаҕы туруорбатым, күөх оту тосту үктээбэтим. Тыынар тыыннаах миигиттэн куоппата. «Бэйэбит киһибит түөрэҥэлии сылдьар» диэтилэр быһыылаах.

Дьиэбэр чугаһаабыппар, оскуола калиткатыгар турбут оҕолор миэхэ сырсан кэллилэр:

– Хайа, Ваня, бу эн хантан кэллиҥ?

– Мин эһигини ситиэхпин баҕарбытым да, уһун күөлгэ эрэ тиийдим. Эһиги төннөн иһэргитин тоҕо көрбөтөхпүнүй? Ханан кэллигитий?

– Уһун күөлгэ даа? Ол аата Быллараакка тиийэ сылдьыбыккын. Эчи ырааппытын! Оттон биһиги манна ипподром аттыгар хатыҥ чараҥҥа сырыттыбыт.

– Ээ, Муона алааска сылдьыбыт эбиккит дии. Кырдьык да чугас. Онно тугу көрдүгүт?

– Биһиги онно аһаатыбыт, оонньоотубут уонна төттөрү кэллибит. Бу ньургуһун үргээтибит.

– Оттон мин араас көтөрдөрү көрдүм. Кинилэр бары ыллыы-туойа, үҥкүүлүү сылдьаллар. Онтон улахан, туруйаҕа майгынныыр көтөрдөр кэлбиттэрэ. Көтөллөрүгэр моойдорун токуруталлар. Кинилэр күл өҥнөөхтөр. Саһархай тумустаахтар, кэтэхтэригэр хара синньигэс баттахтаахтар. Кынаттарын уһун куорсуннара харалар.

– Мин билэбин, ол мас туруйалара – эһирдэр, – диэтэ Боря.

– Ол сахалыыта эһир, нууччалыыта «серая цапля» диэн көтөр, – быһаарда барыны бары билэр уолбут Лёня.

– Ньургуһуннары тоҕо үргээтигит? Аһыммаккыт дуо?

– Ээ, онно ньургуһун элбэх. Дьиэбитигэр илдьэн дьоммутун үөрдүөхпүт.

– Кэрэ тыыннааҕар эрэ кэрэ. Эһиги дьоҥҥутун үөрдүөххүтүн баҕарар буоллаххытына, кинилэри айылҕаҕа илдьэн, үүнэн турар ньургуһуннары көрдөрүҥ, – диэт, олбуорбар киирдим.

Ол күнтэн ыла Быллараат диэн күөл аттынан күн аайы ааһар буоллум. Төһөнөн дьиэбиттэн тэйэбин да, соччонон кыталык үҥкүүтүн көрбүт кытылым чугаһыыра күүспэр күүс эбэр, санаабын бөҕөргөтөр. Суруктаах тайах маһым күнтэн-күн аайы иннин диэки сыҕарыйдар-сыҕарыйан истэ.

Бүгүн уҥуоргута көстүбэт бурдук бааһынатын кытыытыгар кэллим. Ыам ыйа ортолоһон, лаппа сылаас. Бэҕэһээ хаалларбыт тайах маспын туура тардаат, саҥа хорутуллубут бааһынаҕа үктэнээт, икки атахпынан батыллан хааллым. Хас да чааһы быһа астаһан, сыралаһан, сыыллан кэриэтэ бадараантан тахсан, тайах маспын бэҕэһээҥҥи сирбэр төттөрү туруордум. Бу киэҥ нэлэмэн бааһынаны кыайан туоруо суохпун. Бүгүн тайахпын биир да хардыыны сыҕарыппатым. Хата батыллан өлбөтөхпөр баһыыба диэн ытыы-ытыы дьиэбэр төнүннүм. Олбуорбар хортуоппуй оҕуруотун көрөммүн сэргэхсийдим. Хата манна бааһынаҕа сатаан хаамар буоларга үөрэниэм диэн санаам чэпчээтэ. Күн аайы, күҥҥэ хаста да, хортуоппуй оҕуруотун тэпсэн аҕабыттан мөҕүллэрим. Сынньаммакка эрэ оҕуруоппун төттөрү-таары туоруур буолаат, эмиэ бааһынабар тиийбитим. Ол күнтэн ыла тайах маһым бааһына ортотун    диэки айаннаан барбыта.

Бааһынаны уҥуордуу сатаабытым төрдүс ыйа бүтэн эрэр. Бу кэм устата бааһынам өҥө бэсиһин уларыйда: бастаан саҥа хоруллан кугас, онтон бурдук быган от күөх, ол кэнниттэн улаатан, маҥхайан көстөр буолбута, онтон туораахтанан саһарбыта, билигин сэлиэһинэй ситэн-буһан, туорааҕа тохторо чугаһаан, кытаран көстөр. Бааһына кытыытыгар төһөнөн чугаһыыбын да, соччонон тиийэ охсор баҕам күүһүрэн истэ.

«Бүгүн хайаан да бааһынам уҥуоргу кытыытыгар тиийиэм» диэн санаабын толороору, төһө да сылайдарбын, инним диэки баран истим. Сылайан, утатан, итииргээн, илиим-атаҕым сап-салыбырас буолла, хаппыт буорга умса баран түстүм. Дьиэбэр төннөр күүс-сэниэ ордорумматахпын диэн акаарыбыттан кэмсинэ санаатым. Атырдьах ыйын бүтэһик күнэ диэтэххэ, күммүт суоһаабыта сүрдээх дии! «Таммах уу көмүстээҕэр күндү» диэн дьэ манныгы этэн эрдэхтэрэ. Бүгүн дьиэбэр кыайан төннүбэтэхпинэ, аны уонча хонугунан, бурдук быһааччылар мин манна хатаччы хатан сытарбын булан ылыахтара уонна: «Оо, бу Дьуона оҕонньор уола эрэйдээх тугу көрдөөн манна кэлэн быстараахтаабытай? Били почтаҕа саҥа начальник кэлбитэ дии, Мировов диэн?! Ол киһи хатарбыт «вяленай чебак» диир күстэҕин курдук хатаччы хаппыт дии, бу уол!» – дэһиэхтэрэ. Оо дьэ, таах сибиэ бачча ыраах кэлэн! «Знать не можешь доли своей, может крылья сложишь посреди степей» диэн ырыаҕа оруобуна миигин эппиттэр быһыылаах. Хайа, тыалырда дии! Бу абыралы! Сөрүүкүү охсоору тобукпар турдум. Арай көрбүтүм, киэҥ нэлэмэн бааһына бурдуга муоралыы долгуннура турар эбит. Күп-күөҕүнэн чэмэличчи көрөн турбут ып-ыраас халлааҥҥа, бытархай эрээри үллүбүт-баллыбыт, хап-халыҥ хараҥа түгэхтээх маҥан баата төбөлөөх былыттар «биһигини туох да кыайан тохтотуо суоҕа» диэбиттии суостаахтык, күнү хаххалаан, миигин сөрүүкэтээри гыммыттыы, мин диэки чугаһаан, кимэн киирэн истилэр. Былыттар күлүктэрэ түргэнник элэҥнээн ааһаллар. Мин харахпар бурдук бааһыната эмискэ уйаара-кэйээрэ биллибэт муораҕа кубулуйда, мин санаабар хапытааннаан иһэр хараабылым түргэнэ сүрдээх. Хара долгуннары (былыт күлүктэрин) түргэнник ситэн ааһабын. Сырдык долгуннар миигин кытта күрэхтэһэргэ дылылар. Соторутааҕыта аахпыт кинигэбин саныы биэрдим. Тыал диэки хайыспытынан ойон тураат, хаһыытаан ыыра бардым: «Да здравствует ветер, который в лицо! Я знаменитый адмирал Дьячковский. Я начальник северной арктической экспедиции. За мной десять кораблей. Мы обязательно найдём Землю Санникова, птиц счастья – розовых чаек и пропавший народ – онкилонов!» Бу хаһыытыы турдахпына, бэйэтэ да күүстээх тыал эмискэ лаппа күүһүрдэ, мин «аатырбыт улуу адмирал» буоларбын билиммэккэ, сууллары дайбаан түһэрдэ. Дьэ, уонна утаппытыҥ, суоһаабытыҥ сүрдээх этэ дии диэбиттии, ардах тыбыс-тымныы ыаҕастаах уунан курулаччы куппутунан барда. Хатаччы хатыахтаах киһи кэтэхпиттэн кээнчэбэр диэри бүтүннүү бадараан буоллум. Бу үлүгэр ардахха, бачча тымныы тыалга, бу кута бадарааҥҥа хайдах да гынан дьиэбэр төннөр кыаҕым суоҕун өйдөөммүн, марылыы-марылыы ытаатым. Мин акаарыбын сэмэлиирдии, сотору-сотору этиҥ этэн лүһүгүрэтэр. Эмискэ тоҕо эрэ сырдаан хаалла. Соһуйаммын, төбөбүн өндөтөн көрбүтүм, түһэ турар ардах уута күҥҥэ күлүмүрдүү кылабачыйар. Тыал тохтоон, сылыйбыкка дылы буолбут. Ардах уоскуйан, уостан барда. Арай, уҥа диэки хайыһан көрбүтүм, доҕоор, мин илиибинэн уунан тиийэр сирбэр сэттэ араас дьэрэкээн өҥүнэн арылыйан кустук түһэн чаҕылыйа оонньуу турар эбит! Бу кустук курдат айылҕа олус да тупсан, кэрэтийэн көстөр! «Арай мин ити кустук иһигэр киирэн хаалыым! Тула өттүм төһө эрэ кэрэтийэн, киэркэйэн көстөр! Көрбүт киһи-и, сэттэ өҥнөөх күнү, сэттэ өҥнөөх хайаны, сэттэ өҥнөөх өрүһү, сэттэ өҥнөөх халлааны! Уруһуйдуом да этэ, көрбүппүн!» ити санаа миигин атахпар туруорда. Сылайбыппын умнан, кустук диэки хардыылаатым. Кустугум тоҕо эрэ туттарыахча-туттарбакка, ситтэриэхчэ-ситтэрбэккэ, оргууй аҕай тэйдэр-тэйэн истэ. Ытаамаары уоспун быһа ытыраат, кедабар сыстыбыт бүтүн буут бадарааны тэбии-тэбии, халтарыйан охтон ыла-ыла, кустукпун эккирэттим. Кыһыытын даа, кыһыытын, кустугум куоттар-куотан иһэр, абатын даа, абатын, кыра сэниэ сыыһа баҕалаах! Бу үлүгэр сылайбатаҕым буоллар, кустугу сиппитим ыраатан, баҕам хоту сэттэ өҥнөөх күнү астына одуулуу турар буолуом этэ! Төһөнөн түргэнник сүүрэбин да, соччонон түргэнник кустугум миигиттэн тэйдэр-тэйэн истэ уонна сүттэр-сүтэн, салгыҥҥа суураллан хаалла.

Бу туран көрбүтүм, били аҕам кыталык үҥкүүтүн көрдөрбүт сиригэр, Амма өрүс кытылыгар турар эбиппин. Үөрүөхпүн да, хомойуохпун да билбэтим. Бу сылтан ордук сыралаһан туран, бэйэм хааман кэлбит, өйбүттэн-санаабыттан арахпатах, куруук миигин угуйбут «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ кэлбитим – кыталыктарым олох да суохтар. Ийэм олордубут сибэккилэрэ эмиэ көстүбэттэр. Бу сир тоҕо маннык уларыйда? Урут бу сарай суоҕа. Бу алдьаммыт техника хантан манна кэллэ? Туох айылаах элбэх буочукаларай? Онно-манна ыһылла сытар араас көлүөһэлэр, ол-бу тимирдэр, дьааһыктар, кууллар, умайбыт саппыкылар, бытыылкалар, бааҥкалар, онон-манан тарҕана сытар уокка оттуллар мас… Сыта куһаҕаныын! Бу сир барыта солярка сыттаммыт. Аны бу сиргэ кыталыктар үҥкүүлээбэттэрэ чахчы. Ийэм да сибэккилэрэ үүнэллэрэ саарбах. Уруһуйдуурум курдук, кыталыктары сибэккилээх хонууга үҥкүүлүүллэрин көрүөхпүн баҕарбытым. Аны ханна көрдүү барабын, кыталыктарым үҥкүүлүүр сибэккилээх хонууларын? Ыксыахха наада, оннук сиртэн кинилэри дьон үргүтэ илигинэ!..

Киэһэрэн, хараҥаран барда. Аччыктаатым аҕай! Харыстыы-харыстыы сиэбит килиэбим хоруоската бүппүтэ ыраатта. Аныгы сырыыга дьиэбиттэн ыраах барарбар, өйүөбүн сиэппэр ылбакка, убайым үрүсээгэр уктар буолуом. Оччоҕуна маннык аччыктыам суоҕа. Ол үрүсээкпэр өссө инчэйбэт уонна сылаас таҥаһы, испиискэ уонна чэй өрөр кыракый бааҥка ылар буолуом. Ычча-ычча-а! Халлаан халлыаҕынан халынна. Күнүс наһаа итийбитин боруостаан, салгын тымныйдар-тымныйан истэ. Таҥаһым чараас буолан, түргэнник куурбута эмиэ үчүгэйгэ дылы. Ол эрээри бу хаһыҥҥа таҥас буолан улаханнык абырыа суох. Бүгүн мин өлөрбүн дуу, тыыннаах ордорбун дуу көрөөрү, сулустар чаҕылыччы тыкпыттара сүрдээх. Хамсаабакка турдахха, киһи манна тоҥон өлүүһү. Хаамар буоллахха, дьиэм хайысхатынан – бааһынам диэки хаамтахпына сатанар. Чэ, бу кумах кытыл устун киһи өссө хаамыан сөп. Оттон бааһынам баар ээ, бааһынам! Онно үктэнним да, олох сууллубатахпына сатанар. Суулуннум да, бүттэҕим ол – бадарааҥҥа хам тоҥобун. Дьиҥэр, бу «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ ийэм баар буолуохтаах этэ ээ. Уопсайынан, бүгүн букатын табыллыбатым: кустугу да сиппэтим, үҥкүүлүү сылдьар кыталыктарбын да көрбөтүм, ийэбин да булбатым. Ээ, арба да, билли-им-биллим, бачча хараҥаҕа ийэбин хайдах буларбын! Мааҕыттан быһа ийэм ырыаларын ыллаабаккабын! Куоласпын истэн, ийэм миигин хайыы-үйэҕэ булбута ыраатыа этэ. Оччоҕо билигин мин сибэкки ортотугар ийэм минньигэс аһын аһыы олорор буолуом этэ. Бачча чуумпуга мин ырыам ыраахха диэри иһиллэр буолуохтаах.

Инньэ гынан, ийэм намыын ырыаларын ыллыы-ыллыы кытылтан тахсан, бааһынабар тиийдим. Ыллыырбыттан төһө да дууһам чэпчээтэр, кутталым намырыйдар, бадарааны кытта киирсиигэ намыын ырыа сөп түбэспэт. Онон ийэм бытаан, киэҥ, холку сахалыы ырыаларыттан нууччалыы байыаннай, түргэн тэтимнээх ырыаларыгар «көстүм». Саллааттар диэн хорсун дьон ырыалара чахчы да киһи санаатын күүһүрдэр, бэл мин саллаат буолбатах киһи сылайбыппын, аччыктаабыппын, тоҥмуппун, хараҥаттан, бадараантан, сулустартан куттанарбын умуннум. Оо, Амма уоттара көһүннүлэр! Күлүмүрдээн, ыраахтан олох куорат курдук көстөр эбит дии!

Ол хараҥа, тымныы түүн «По военной дороге шёл в борьбе и тревоге боевой восемнадцатый год», «Шёл отряд по берегу», «Эх, тачанка-ростовчанка!», «По долинам и по взгорьям», «Эх, дороги», «Смуглянка» курдук гражданскай сэрии кэминээҕи ырыалары ыллаан, аҕыстаах оҕо чаҥкынас куолаһа бааһынаны биир гына аймаабыта.

Дьонум утуйа сыталлар диэн, дьиэм аанын оргууй аҕай сэгэттим. Тыыммакка эрэ үөмэн иһэр киһини, «Нохоо!» диэн аҕам хаһыыта сүрэхпин хайыта сыста:

– Ханна дьэллигирэ сылдьаҕын, утуйбакка? Сарсын оскуолаҕа барыахтааххын умнан кэбистиҥ дуо? Киһилии оҕо эбитиҥ буоллар, суунан-тараанан, таҥаскын-сапкын бэлэмнэнэн, кинигэҕин-тэтэрээккин хааланан, утуйбутуҥ ыраатыа этэ! Ону баара мин оҕом түүҥҥү илэчиискэ курдук, хара дьайга ыллараары, ыйы күн оҥостор! Кими батан маннык сылдьара буолла? Эрэйин даа, эрэ-йин! Киһини да аанньа утуппат! Туруоҥ дуо, ааҥҥа, кэлэн абыраабыт буоллаххына, киирдэҕиҥ дии! Пахайбыын, бу уол таҥаһыын-таҥаһын! Бар, бар, нохоо, таһырдьа таҕыс!

Таһырдьа аҕам баалынайдаах уу үрдэ тоҥмутун ытыһынан тарыйда. Миигин кус сыгынньахтыы ууга буккуйталаата. Улахан, суон тарбахтарынан гиипсэм иһигэр киирбит бадарааны сууйа сатаата да, туһата суоҕун өйдөөн, «аатырбыт бухатыыр куйахпын» тырыта тыытан бырахта. Онно баар этэ, муустаах уу тымныыта сүрэхпин-быарбын хам туппута! Аҕабыттан куттанарым тымныыттан куттанарбын баһыйарын үрдүнэн, дэриэбинэ үгүс ыала уһуктан, түннүктэрин уота умайыар диэри өлөрдүү часкыйан ыллым. Аҕам миигин көтөҕөн ылла: «Кураанах тимир уһаакка умса быраҕыллыбыт аттанан эрэр чооскуга дылы тоҕо часкыйдыҥ?» – диэт, ороммор сытыарда, суорҕаҥҥа суулаата. Чочумча буолаат: «Тоҥмутуҥ ааспыт буоллаҕына, тураҥҥын аһаан абыраа, үрдүк сололоох тойооску! Ийэҥ тыыннааҕа буоллар, ким оҕото буоларгын ыйытыам этэ!» – диэн эмиэ да кыыһырбыт, эмиэ да үгэргиир аҕам куолаһын истэммин, турдаҕым дии.

– Мин эн оҕоҥ буолбатахпын дуо?

– Мин оҕолорум бары утуйбуттара номнуо ыраатта. Эн курдук ото-маһа суох сиргэ батары түһэн киһини эрэйдээбэттэр. Эн хайа эрэ цыган киһи оҕото быһыылааххын. Кэридэҕиҥ сүр!

– Эн да эдэр сылдьан сири-сибиири кэрийбит үһүгүн. Охотскай муораҕа элбэхтик тиийэ сылдьыбыта диэн кэпсииллэр. Ол аата эн – цыгаҥҥын. Мин – эн оҕотобун.

– Чэ, ону-маны дойҕохтоомо. Аһаан бүппүт буоллаххына бараҥҥын утуй!

Хаһан суунуохпар, аһыахпар диэри, халлаан сырдаан барда. Аҕабыттан куттанарым аны утуйан хаалан оскуолабар хойутуом диэн кутталга кубулуйда. Сотору күн тахсыыта үүнүөхтээх саҥа күн туһунан саныы-саныы, дьоммуттан кистээн, ситтэрбэтэх кустукпун уруһуйдаабытынан бардым.

Сарсыарда, күн тахсыыта аҕам уһугунна. Кустуктаах хартыынабын көрөн баран:

– Били сирбитигэр тиийбиккин дуу? – диэтэ.

– Тиийбитим эрээри, аны онно хаһан да кыталыктар үҥкүүлүө суохтар диэн түмүккэ кэллим.

– Билэбин. Онно бурдук ыһааччылар полевой стан туппуттара.

– Аҕаа, кыталыктар үҥкүүлүөхтэрин сөптөөх сирдэрэ ханан баарый? – ыйытаат, ханнык эрэ чопчу сир аатын этиэ, ону сурунан ылыам диэн тэтэрээт, уруучука бэлэмнээтим.

– Оннук сири буллаххына, дууһаҥ бэйэтэ сэрэйиэ, – диэт, аҕам солуурун туппутунан хотоҥҥо ынах ыы таҕыста.




Ийэм сибэккилэрэ, эбэтэр хайа чыпчаалыгар андаҕар


Оскуолаҕа бараары таҥна-симэнэ турар убайдарбын ымсыырбыттыы көрө турдахпына аҕам, сэрэйбит курдук, ыскааптан сабыс-саҥа школьнай форма уонна бачыыҥка таһааран, миэхэ туттарда. Мин Нуучча Уйбаан дьолбуттан, үөрүүбүттэн хараҕым ууланна, сүүрэн тиийэн аҕабын кууһуохпун, сыллыахпын, кэрэ тыллары этэн махтаныахпын баҕардым да, биһиги ыалга ким даҕаны үөрүүтүн-көтүүтүн биллэрэн, кэрэ тыллары, махталы ыһа-тоҕо, омуннура сылдьарын хаһан да көрбөтөҕүм. Уопсайынан даҕаны, сахалар үөрбүттэрин тастарыгар таһаарбаттар. Ол иһин, олуонатык көстүмээри, күлүүгэ барымаары, үөрүүбүн-көтүүбүн испэр хам баттаатым. Саҥата суох таҥынным. Сиэркилэҕэ көрүммүтүм, уол оҕото эбиппин. Убайдарбыттан туох да итэҕэһим суох, лаппа ордукпун да диэххэ сөп.

Бөһүөлэкпитигэр баар соҕотох радио сылга биирдэ эрэ иһиллэр «Тропинка школьная моя» диэн ырыаны ыллаан дьиэрэтэ турар. Хаһааҥҥытааҕар да өрө көтөҕүллэн, оскуолабар айаннаатым.

Төһө да бэҕэһээ бааһынаҕа сордоннорбун, түүн утуйбатарбын, бүгүн үөрэр төрүөтүм элбэх: бастатан туран, олохпор аан маҥнай үөрэх дьылын балаҕан ыйын маҥнайгы күнүттэн саҕалаатым. Иккиһинэн, ким да көмөтө суох бэйэм хаамабын, гиипсэ корсетым суох. Үсүһүнэн, саҥа формалаахпын. Наһаа да үчүгэй аҕалаахпын! Мин бу формабын киртитэн, аҕабын хомотуом суоҕа. Убайдарым курдук соппулуоту үрдүнэн көтөн, хаарыан формабын хайа тардыам суоҕа. Бачча мааны бүрүүкэм сиэптэригэр сымалалаах буолталары, гаайкалары, өрүс таастарын уонна да атын «бөҕү-саҕы» хаалыам суоҕа. Бу школьнай формабын бырааттарбар биир да абыраҕа суох тиэрдиэм.

Бүгүн учууталбын Любовь Григорьевнаны көрсүөҕүм. Кини герой дьон тустарынан кэпсиирин ахтыбыт да эбиппин! Оҕолор миигин көрөөт, төһө эрэ үөрэллэр! Саамай улаханнык Кыталык Кыыс үөрэрэ буолуо! Мин ситтэрбэтэх кустукпун уруһуйдаан, киниэхэ бэлэхтээри илдьэн иһэбин.

Оскуола палисаднигар сибэкки арааһын көрөммүн, соһуйан тохтуу биэрдим. Мин сайыны быһа ийэбин «Ыраах да ыраах» көрдүү сатаатым. Оттон ийэм миигин көрдөөн манна, оскуолам олбуоругар кэлэ сылдьыбыт эбит дии! Сибэкки бөҕөнү үүннэрбит (мин санаабар сибэккини барытын ийэм эрэ үүннэрэрэ). Акаары да эбиппин, сайын устата биирдэ да оскуолаҕа кэлэ сылдьыбатахпын! «Учууталым Любовь Григорьевна миэхэ төһө эрэ элбэх үчүгэй кинигэни бэлэмнээтэ», – дии саныы-саныы кылааһым аанын арыйдым.

Оҕолор бары сибэкки тутуурдаахтар. Любовь Григорьевна оннугар тоҕо эрэ атын учуутал олорор. Ааспыт саас биир күн Любовь Григорьевна уларсыбыт кинигэтин ааҕан бүтэрэн, ону илдьэн биэрэ киниэхэ дьиэтигэр көтөн түспүтүм. Кини дьиэҕэ кэтэр халааттааҕа, төбөтүгэр былааттааҕа. Баалынайдаах ууга таҥас сууйар дуоскаҕа таҥаһы аала турарын көрөммүн улаханнык соһуйбуппун өйдүү биэрдим. Хаарыан учууталым учууталлаан бүппүт. Ханна эрэ, ханнык эрэ дьиэҕэ боростуой дьиэ хаһаайкатынан үлэлии сылдьар буолуохтаах диэн түмүккэ кэллим. (Мин санаабар учуутал тугу да гыммакка, уруок эрэ ыытыахтааҕа). Кэлин, отут биэс сыл ааспытын кэннэ, Любовь Григорьевнаны Чурапчы маҥнайгы нүөмэрдээх оскуолатыгар нуучча тылын учууталынан үлэлии сылдьарын соһуччу көрсөн, олус үөрбүтүм. «Амматтан ханна сүтэн хаалбыккыный?» – диэн ыйыппыппар: «Биллиилээх тустуук Сидор Попов миигин кэргэн ылан, дойдутугар Чурапчыга көһөрөн аҕалбыта», – диэн быһаарбыта.

Кыталык Кыыс саҥа учууталы – Варвара Лукинична Климонтованы эҕэрдэлээтин кытта, оҕолор сүүрэн тиийэн сибэккилэрин туттардылар. Мин таһырдьа ойон тахсан, палисадник штакетнигын үрдүнэн ойоору, таҥаспын испиэскэ бөҕө оҥордум. Оҕолортон хаалсымаары, палисадникка үүнэн турар «ийэм сибэккилэрин» бүүс-бүтүннүү хомуйан ыллым.

Төттөрү ыстанарбар бүрүүкэбин хайа тардан кэбистим. Кылааспар көтөн түһээт, «ийэм сибэккилэрин» учууталбар туттардым. Саамай улахан уонна кыраһыабай букеты туттарбыт киһи быһыытынан, дуоспуруннаахтык оннубар баран олорунан кэбис- тим. Эмискэ аан тэлэллэ биэрдэ да, кыыһырбыт сирэйдээх кырдьаҕас учууталлар киирэн кэллилэр.

– Варвара Лукинична, палисадниктан сибэккилэри тоҕо үргэттиҥ?

– Мин ханнык да сибэккилэри үргэппэтэҕим.

– Оттон бу ким аҕалла?! – диэбитинэн биир учуутал мин букеппын остуолтан ылла.

– Мин! Мин аҕаллым. Ити сибэккилэри учууталбар бэлэхтээтим. Тоҕо ыллыгыт?

– Чэ, эрэ герой, кэл эрэ манна, оччоҕо бардыбыт биһигини кытта. Учительскайга баран быһаарыаҕыҥ!

Мин, герой дэттэрбит киһи, кырдьык өрөгөйдүө, ийэм сибэккилэрин Варвара Лукиничнаҕа төнүннэриэм диэн бигэ санаалаах хорсуннук кинилэри батыстым. Учительскайга киирээппитин кытта онно баар учууталлар бары, миигин эрэ кэтэһэн олорбуттуу, саба түһэн мөхпүтүнэн бардылар. Кинилэр хас биирдии бэйэлэрэ мөҕүү «искусствотын» төһө баһылаабыттарын көрдөрөрдүү, хаһыытыырга күрэхтэһэрдии бары тэҥҥэ миигин «көмөлөөбүттэрэ». Кыыһырбыт сирэйдэри көрүмээри, харахпын быһа симтим. Санаабар, элбэх учуутал тэҥҥэ мөҕөрө-этэрэ кыталыктар үҥкүүлэрин хаһыытыгар майгынныыр курдук. Сааскы Амманы санаан үөрэ турдахпына, биир саамай күүстээх куоластаах «кыталык»: «Аны итинник гыныаҥ дуо?!» – диэн күөх хараҕа кытарыар диэри часкыйда, сирэйэ чахчы да помидордуу өҥнөннө. Абааһылартан арахса охсоору: «Суох! Суох!» – диэтим,    көрүдүөргэ сүүрэн таҕыстым. «Ийэм сибэккилэрин учууталга бэлэхтиир куһаҕан эбит» диэн санааҕа кэллим. Ити үлүгэр хаһыы-ыһыы ортотугар киһи тугу да быһаарсыах айылаах буолбатах. Миигиттэн ким да, тугу да ыйыта барбата. Мин быһаарарбар олох да наадыйбатылар. Итинник учууталлар бааллар эбит дуу? Биһигини ситинник часкыйа сылдьар учууталлар үөрэппэттэрэ үчүгэй да эбит! Бачча өр мөҕүлүннүм да, биир да тылы өйдөөн истибэтим. Дьиибэ дии, хаһыыттан кулгааҕым бүөлэнэн хаалар быһыылаах. Учууталым Любовь Григорьевна биирдэ да хаһыытаабатаҕа. Ол иһин мин учуутал эрэ барыта үтүө санаалаах, киэҥ көҕүстээх буолуо диирим. Саҥа учууталым Варвара Лукинична да Любовь Григорьевна курдук холку майгылаах быһыылаах: миэхэ хаһыытаабата, кырдьаҕас, айдааннаах учууталлары кытта кыыһырбакка кэпсэттэ.

Перемена буола охсубут дуу? Кыталык Кыыска кустук ойуулаах уруһуйбун туттарыахтаах этим дии! Кини кылааска түннүк аттыгар кыргыттары кытта кэпсэтэ турар эбит. Бэлэхпин туттаҕына, төһө эрэ үөрэр, сөҕөр-махтайар, төһө эрэ хайгыыр, махтанар! Хартыынабын ранецпыттан хостуу турдахпына, Кыталык Кыыс сэрэйбит курдук миэхэ утары хаамта. Кини аттыбар кэлбититтэн долгуйан, сүрэҕим тэбиитэ күүһүрбүккэ, тыыным кылгаабыкка дылы гынан, тылбыттан матан турдум.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70595731?lfrom=390579938) на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Иван Дьячковский

Тип: электронная книга

Жанр: Биографии и мемуары

Язык: на

Издательство: НИК Айар

Дата публикации: 30.04.2024

Отзывы: Пока нет Добавить отзыв

О книге: Бу кинигэҕэ босхоҥ оҕо ытык-мааны көтөргө – кыталыкка сүгүрүйүү көмөтүнэн, таптал кынатыгар уйдаран, олоххо тардыһыы, дьулуур күүһүнэн атаҕар туран, киһи быһыытынан үүнүүтүн-сайдыытын туһунан кэпсэнэр. Кинигэ геройа сэдэх көтөрдөрү сырсан, Саха сирин маардарын, үрэхтэрин, күөллэрин кэрийэ сылдьан араас мүччүргэннээх сырыыларга түбэһэр.

• Добавить отзыв
• Имя
• Комментарий
• Опубликовать