Главная страница | Школьные методические пособия | Заҳарли газандалар

Заҳарли газандалар
Я. Д. Давлатов
"Ushbu o'quv qo'llanmada O'rta Osiyo, Kavkaz orti respublikalari hamda ularga chegaradosh hududlarda tarqalgan zaharli hayvonlar haqida, shuningdek, quruqlikda va suvda yashaydigan zaharli umurtqasizlarning o'ta muhim vakillari to'g'risida ma'lumotlar keltiriladi. Zaharli hayvonlar ekologiyasi, ularni qo'riqlash hamda ular organizmi ishlab chiqaradigan zaharlardan oqilona foydalanish haqida hikoya qilinadi. Zahar toksinlarining kimiyoviy tarkibi, ta'sir etish mexanizmi hamda gazanda chaqqan odamlarga birinchi yordam ko'rsatish tadbirlari haqida, shuningdek, ilonlardan invivo radioaktiv zahar olish hamda uni hayvon organizmida taqsimlanishi haqida qiziqarli ma' lumotlar keltiriladi. Kitob oliy o'quv yurtlari biologiya fakulteti talabalariga mo'ljallangan."

Ya.D. Dаvlаtov, U.T. Mirzаyev
Zаhаrli gаzаndаlаr

KIRISH
Ko‘pchilik hayvonlarning (hasharotlar, reptiliyalar, baliqlar, amfibiyalar) zahari tarkibiga ko‘ra odam organlari sistemasi faoliyatini izdan chiqazadi va ko‘pincha ko‘ngilsiz oqibatlarga olib keladi. Hayvonlar zahari ba’zi hollarni istisno etganda oqsil tabiatli biologik faol komponentlardan iborat. O‘rgimchak, chayon asalari, qovoqari, baliq, va ilon zaharida o‘ziga xos toksinlar va birqancha fermentlar mavjud. Zahar tarkibi va uning ta’sir etish xarakteri biologik turning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi, shuningdek, zahar tarkibining o‘zgaruvchanligi sabablarini sharxlashda tur ichidagi alohida guruhlarning, ya’ni populyatsiyalarning o‘ziga xosligini hisobga olmoq zarur.
Sayyoramizda hammasi bo‘lib, 5000 ta zaharli hayvonlar turi mavjud. Shulardan o‘ta sodda hayvonlar 21 turni tashkil etadi, bo‘shlikichlilar – 93, parazit chuvalchanglar – 16, halqali chuvalchanglar – 50, bo‘g‘imoyoqlilar – 4000 taga yaqin, mollyuskalar – 91, ninatanlilar – 26, baliqlar – 500, amfibiyalar – 40, reptiliyalar – 102, sutemizuvchilar – 1. Ana shulardan zaharli ilonlar, chayonlar, o‘rgimchaklar, ba’zi qo‘ng‘izlar ekologiya va toksikologiya nuqtai-nazaridan birmuncha yaxshi o‘rganilgan. Zaharli amfibiyalar, ko‘pchilik baliqlar, mollyuskalar va chirrilloq hayvonlar nisbatan kam o‘rganilgan.
Zaharli ilonlar barcha mamlakatlarda keng tarqalgan bo‘lib, odam uchun katta xavf tug‘diradi. Butun Dunyo sog‘liqni saqlash tashkilotining hisob-kitoblariga ko‘ra dunyoda ilon chaqishidan har yili 500 000 ga yaqin odam aziyat chekadi, shulardan 40 000 tasi halok bo‘ladi. Birgina Hindistonning o‘zida har yili 100 mingta ilon chaqqan odamdan 1500–2000 kishi halok bo‘ladi. Halok bo‘lganlarning qolgan qismi Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. Osiyoda bir yilda hammasi bo‘lib 30 ming odam, J.Amerikada 3000-4000, Sh.Amerikada 300–500 va Evropada 50 ta odam halok bo‘ladi.
Ilon chaqishidan halok bo‘lgan odamlarni 100 ming aholiga nisbatan olganda quyidagi manzarani ko‘ramiz. Birmada – 15,4, Hindistonda – 5,4, Seylonda – 4,3, Tayvan orolida – 0,6, Rodeziyada –0,4, Avstraliyada – 0,2. Odamlarning ilon chaqishidan halok bo‘lishi nafaqat ilonlarni keng tarqalishidan, balki qishloq aholisining zich joylashganidan, uning mehnati va turmush tarzining o‘ziga xosligiga ham bog‘liq. Bundan tashqari tropik mamlakatlarda ilonlar yil bo‘yi faol hayot kechiradi. O‘rtacha va salqin iqlimli joylarda ular faqat bahor faslida xavfli bo‘ladi. Masalan, AQSH da har yili ilon chaqishidan aziyat chekkanlar taxminan 2000 (100 ming aholiga 1,2)ni tashkil etadi, G‘arbiy Evropa va MDH da bu ko‘rsatgich yanada past.
Ushbu qo‘llanmani tayyorlashda asosan O‘rta Osiyo va Kavkaz orti respublikalarida tarqalgan zaharli gazandalarga urg‘u berildi, Shuningdek, dunyo ummon va dengizlarida yashaydigan umurtqasiz zaharli hayvonlardan o‘ta muhimlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirildi. Qo‘llanmaning hajmi va tizimi cheklanganligi birinchi manbalar ro‘yxatini keltirishga imkon bermadi. Shu munosabat bilan mualliflar quyidagilarni ta’kidlashni o‘zlarining burchi deb biladi. Ko‘pchilik mutaxassis olimlar, zoolog, toksikolog, bioximiklarning tinimsiz mehnatlarisiz ushbu kitobni yozilishini tasavvur qilish qiyin bo‘lardi.

I BOB. ZAHARLI DENGIZ UMURTQASIZLARI (INVERTEBRATA)

Dengizda yashovchi jonivorlarning anchagina biomassasi umurtqasizlar ulushiga to‘g‘ri keladi. Ular orasida zaharlilari ham kam emas, ular turli taksonlarga: g‘ovaktanlilar (bulutlar), bo‘shliqichlilar, chuvalchanglar, mollyuskalar va ninatanlilarga mansub. Dengiz mahsulotlaridan har tomonlama foydalanishda an’anaviy ovlanadigan turlar bilan birgalikda zaharli umurtqasizlarga ham katta ahamiyat beriladi, ularning ko‘pchiligi nisbatan foydali xususiyatga ega bo‘lgan biologik aktiv modda ishlab chiqaradi.
Olimlarni qiziqtiradigan tomoni shundaki, suvda yashovchi mazkur jonivorlar quruqlikda yashovchi zaharli hayvonlar ishlab chiqaradigan birikmalarga o‘xshamaydigan o‘ziga xos tizimli birikmalar ishlab chiqaradi.

1.1. G‘OVAKTANLILAR (SPONGIA YOKI PORIFERA) TIPI
Bulutlar o‘ta sodda tuzilgan bo‘lib, ko‘pchiligi dengiz hayvoni hisoblanadi, ba’zilari chuchuk suvlarda ham yashaydi. Bulutlar o‘troq hayot kechiradi, dengiz ostida tosh qoyalar, chig‘anoqlar hamda balchiqlarga yopishib olib yashaydi.
Bulutlar haqiqiy bo‘shang – zaharli hayvonlar bo‘lib, dushmandan himoyalanishda o‘zlarining zaharli metobalitlaridan foydalanadi. Bulutlarning zaharliligi skeletini qattiq bo‘lishi, binobarin, oziqabob bo‘lmasligi mazkur o‘ta sodda ko‘phujayrali jonivorlarni bizgacha saqlanib qolishini ta’minlagan.
Hozirgi hayvonot olamida 10 000 dan ziyodroq bulut turlari mavjud. Ularning juda katta qismi suv hayvonlari hisoblanadi. Turlarning ko‘pchilik qismi iliq dengizda litoralidan 6000 m chuqurlikkacha tarqalgan. Bulutlar faol biofiltirchilar, ba’zi turlari o‘zining tanasidan o‘n, va bir necha yuz litr suvni o‘tkazib yuboradi, og‘zidan otilib chiqqan suv bir necha o‘n santimetr masofaga borib yetadi. Bulutlarning ana shunday xususiyati dushmandan himoyalanishida ma’lum rol o‘ynaydi. Chunki suv bilan birgalikda ko‘pincha zaharli metobalitlar ham otiladi. Ma’lumki, mayda umurtqasizlar bulutlarga yaqinlashganda harakatdan to‘xtaydi va bulutga yem bo‘ladi. Bulutlar ajratib chiqazadigan zaharli moddalar o‘zlarini nafaqat mikroorganizmlardan himoyalaydi, balki ko‘p miqdordagi yirtqichlarni ham daf qiladi.
Bulutlar tarkibida bir qancha biologik aktiv antibiotik, sitostatik va zaharli xususiyatli moddalar mavjud. O‘zining kimyoviy tarkibiga ko‘ra bulutlarning fiziologik aktiv moddalari juda turli-tumandir. Ular orasida sterinlar, biogen aminlar va toksik oqsillar, jumladan suberitin degan oqsil modda Suberites domuncula, ya’ni po‘kak bulutidan ajratib olingan. Mazkur bulutning ajoyib xususiyatlaridan biri uning zohid qisqichbaqa bilan hamkorlikda bir butun organizm bo‘lib yashashidir.
Suberitin gomogen oqsil modda bo‘lib, M-28 000, u neyrotoksik aktiv modda, uning faolligi oqsil tarkibida triptofan qoldig‘ini mavjudligiga bog‘liq. Suberitin eritrotsitlarni gemoliz etadi, ATFni gidroliz qiladi. Dengiz qisqichbaqasini shol qilib qo‘yadi. It va quyon qon tomiriga yuborilganda ular qayt qiladi, oshqozon-ichak tizimi ishdan chiqadi, nafas olish va harakat muvozanati buziladi, og‘iz orqali yuborilganda suberitin salbiy ta’sir etmaydi.

1.2. BO‘SHLIQICHLILAR YOKI KUYDIRUVCHILAR (COELENTERATA) TIPI
Hayvonot dunyosida ilk bor achituvchi zaharlovchi apparat eng oddiy hayvonlarda paydo bo‘lgan. Masalan, infuzoriyaning ustida kuydiruvchi tolalar (trixosistlar) joylashgan bo‘lib, jonivor bezovta bo‘lganida uni kuch bilan tashqariga chiqarib tashlaydi va dushmanni zaharlaydi. Meduza, gidra yoki akteniyalarning ana shunday qurollari yanada kuchliroq zaharlash xossasiga ega. Bo‘shliqichlilarning terisi qichituvchi hujayralar bilan qoplangan bo‘lib, o‘ljaga tashlanishga doimo tayyor turadi. Odam yoki hayvonga hujum qilganida qichituvchi hujayralar ta’siridan o‘sha joylar kuyadi va vaqtinchalik shol bo‘lish alomatlari kuzatiladi.
Mazkur tip 9000 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Ular asosan dengizda hayot kechiradi, faqat ba’zi turlarigina chuchuk suvda yashashga moslashgan. Ularning o‘ziga xos xarakterli belgisi kuydiruvchi hujayralarining bo‘lishidir (knidoblastlar yoki nematositlar). Bu hujayralar dushmandan himoyalanish va o‘ljani qo‘lga olish uchun xizmat qiladigan zaharli suyuqlik ishlab chiqaradi. Bo‘shliqichlilarning rivojlanish siklida ikkala bo‘g‘ini – polip va meduzada ham zaharli apparati bo‘ladi. Poliplar ko‘pincha uncha chuqur bo‘lmagan yerlarda, o‘troq hayot kechirsa, meduzalar erkin suzuvchi hisoblanadi. Bo‘shliqichlilarning barchasi yirtqich hayot kechiradi, ular turli-tuman hayvonlar – mayda plankton qisqichbaqalardan tortib baliqlargacha bo‘lgan hayvonlar bilan oziqlanadi.
Bo‘shlikichlilarning boshqa bir vakili chaqadigan dengiz o‘ti meduzalarning lichinkalaridan iborat, ularga tegib ketsangiz o‘sha joyni kuchli darajada kuydiradi.
Butli meduza (Gonionemus vertens). Yosh meduzalar silindr shaklida, voyaga yetganlari esa yarim zoldirga o‘xshash bo‘ladi, o‘ta yiriklarining o‘lchami 40 mm gacha yetib boradi. 4 ta shulasimon kanalning pastki qismida o‘ta qavat-qavatlangan jinsiy bezlar joylashgan bo‘lib, meduzaning tepasidan qaraganda but shaklini eslatadi. Sayaloni atrofida 80 donaga yaqin har xil darajada rivojlangan paypastlagichlari bo‘ladi. Zoldirning pastki tomonida yaxshigina ko‘zga tashlanadigan keng halqali bo‘rtma yelkani bor. Zoldir yaltiroq sarg‘ish yashil shulasimon kanallari to‘q jigarrang, jinsiy bezlar qizg‘ish jigar rang. Yapon dengizida, tatar bo‘g‘ozida hamda Janubiy Kuril orollarida uchraydi.
Suv o‘simliklari orasida cho‘milayotgan odamlar ko‘pincha zaharlanadi. Badanini kuygan joyida kuchli og‘riq va toshmalar paydo bo‘ladi. Muskullarning tarangligi tezkorlik bilan tushib ketadi, bunday holat nafas olish mushaklariga ham tarqaladi, qisqa muddatga ko‘rish va eshitish xususiyati yo‘qoladi, taxikardiya, arterial bosmining qisman ko‘tarilishi kuzatiladi, zaharlanish alomatlari besh kungacha saqlanib turadi. Zaharning tarkibi yetarli darajada o‘rganilmagan. Zahar neyro-muskul sinapslarini-xolino reaktiv sistema va parasimpatik asab tugunchalarini bo‘g‘ib qo‘yadi, simpatik nerv tugunlari zahar ta’siriga ancha chidamli. Zaharning antixolinesteraza ta’siri zaharning asab tizimiga ta’sirini kuchaytirishi mumkin. Zahar ta’siri ostida organizmda gistamin va serotaninni bo‘shatilishi jadallashadi, oxirgisi aftidan organizmni ruhiy zaharlanish belgilarini yuzaga kelishiga sababchi bo‘lsa kerak.
Sianeya yoki qutb meduzasi (Cyanea capillata). Meduzalar orasida o‘ta yirigi bo‘lib, zoldirining aylanasi 2 m, paypaslagichlarining uzunligi 20-40 m, rangi ko‘pincha qizg‘ish-sariq yoki oq rangda, zoldirining atrofida 16 ta yirik parraklari mavjud. Sovuq suvda yashashni xush ko‘radi, Barens va Oq dengizlarda tarqalgan. Sianeyaning paypaslagichlariga tegib ketsangiz, bir, necha soniyadan keyin achituvchi og‘riq paydo bo‘ladi, 10-20 daqiqalardan so‘ng terida jarohat kuzatiladi. Turli kattalik va rangga ega bo‘lgan dog‘lar paydo bo‘ladi, shish ikki kungacha saqlanib turadi. Hayvonlarga nematosist ekstraktidan subletal miqdorda yuborganda jonivorning ichki a’zolari hamda yurakda qonning dimlanib qolishi kuzatiladi. Nematosistlardan ajratib olingan toksik fraksiya oqsillar aralashmasidan iborat bo‘lib, M-7000, sichqonga yuborganda nafas olish qiyinlashadi, changak bo‘lib qoladi va nihoyat u halok bo‘ladi, 0,7 mg/kg yuborganda 30 daqiqadan so‘ng, 0,3 mg/kg da esa 24 soatdan keyin hayvon o‘ladi.
Zahar qaytmas gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, yurak mushaklarining o‘tkazuvchan tizimini shikastlaydi, silliq muskullarga qaytmas spazmatik ta’sir ko‘rsatadi.
Dengiz arisi meduzalar orasida eng xavflisi hisoblanadi, uning o‘ta zaharli paypaslagichlari (kapsulalari)da kongestin, tallasin va genotoksin kabi maxsus moddalar topilgan, jonivorning hajmi 45 mm bo‘lib, suvda cho‘miladigan bolalar uchun akuladan ko‘ra havliroqdir.
Atlantika okeanida dengiz morvani degan mahobatli meduza yashaydi, uning kattaligi ikki metrga yetadi, chaqishidan odam terisi kuyadi. Odam uchun dengiz anemonlari aktiniyalar hamda korallar ham xavflidir. Grek bulutlarini tutadigan ovchilar kasb kasalligiga chalinadilar: qo‘l terilari dag‘allashadi, achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Bunday kasal bulutlarning dastidan emas, balki ularga yopishib olgan uncha katta bo‘lmagan aktiniyalar ta’siridandir: keyinchalik barmoq to‘qimalari sarg‘ayadi, so‘ngra qorayadi va nihoyat barmoq to‘qimalari jonsizlanib qoladi.
Ildizog‘izli meduzalar (Rhizostoma pulmo). Mazkur meduzalarda paypaslagichlari bo‘lmaydi, og‘zida ko‘p miqdorda parraksimon taramlashib ketgan bo‘rtmalari o‘zaro chatishib ketgan. Og‘iz parraklarining oxiri bo‘rtmalar hosil qilmaydi, balki ildizga o‘xshash o‘simtalar bilan tugaydi. Qora va Azov dengizlarida ildizog‘iz meduza rizistoma uchraydi u kuydiruvchi og‘riq chaqiradi. Rizistomaning nematosistlarida toksik peptid rizostomin mavjud bo‘lib, hayvonlarning nafas olish tizimini ishdan chiqazadi va hayvon nobud bo‘ladi.
Oddiy aktiniya (Actinia equina). Korall poliplari meduzaga aylanmaydi, shuning uchun ham polipoid holda yashaydi. Mazkur sinfga taalluqli aktiniya ko‘pincha yakka yashaydigan dengiz hayvoni bo‘lib, tashqi ko‘rinishidan mo‘‘jaz gulga o‘xshaydi. Oddiy aktiniya qizil, jigarrang yashil rangga bo‘yalgan bo‘lib, kamdan kam hollarda rangsizlari uchraydi. Balandligi 3-4 sm, kattaligi 4-6 sm, ichki paypastlagichlarining uzunligi 2 sm dan oshmaydi. Paypaslagichlarining umumiy soni 192 taga yetadi, hayvon bezovta bo‘lganida ular kuchli ravishda qisqaradi. Qora dengizda, shuningdek, shimoliy dengizlarda tarqalgan.
Aktiniyaning achituvchi hujayralari odam terisini kuydiradi va achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Jarohatlangan joyda tuguncha paydo bo‘lib, keyinchalik u to‘qimani chirishiga olib kelishi mumkin. Og‘ir hollarda isitma ko‘tariladi, bosh og‘riydi, holsizlik alomatlari kuzatiladi. Aktiniya bilan doimiy munosabatda bo‘ladiganlar, masalani, ilmiy xodimlarda eshakemiga o‘xshash allergiya chaqirishi mumkin.
Paypaslagichlarning tozalanmagan ekstrakti sichqon qorin bo‘shlig‘iga yuborilganda LD
13,8 mkg/kg, ekstraktdan ajratib olingan oqsil ekvinotoksinning M-20000, uning zaharlash kuchi sichqon tomiriga yuborilganda 33,3 mkg/kg ekvinotoksin gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, qon bosimini tushuradi hamda eritrotsitlarni gemoliz qiladi.
Tealiya (Tealia felina). Mazkur aktiniyaning o‘lchami paypaslagichlari bilan birga 30 sm ga yetadi, rangi har xil qizg‘ish sariq, qizg‘ish dog‘lari bor. Paypaslagichlarning soni 80-100 taga etadi. Keng tarqalgan arktik-boreal tur. Barens, Qora hamda Bering dengizlarida, shuningdek, Sibir qirg‘oqlari bo‘ylab uchraydi. Paypaslagichlaridan ajratib olingan suyuqlik, sichqon qon tomiriga yuborilganda LD
124 mg/kg, zaharning qisman tozalangani 6 mg/ kg ga teng. Zaharlangan odamda gipotermiya, badanning titrashi, tortishishi kuzatiladi. Ekstraktdan ajratib olingan tealiatoksinning M-7800. Toksin gistominolitik va gemolitik aktivlikka ega. Shuningdek, arterial bosimni ko‘taradi, yurak urishini kamaytiradi hamda nafas olish qiyinlashadi. Toksinning kardiotoksik ta’siri salbiy ino va xranotrop tasirining rivojlanishida, yurakni to‘la-to‘kis to‘xtab qolishida o‘z aksini topadi.
Vajohatli meduzalar. Amerikada chiqadigan jurnallardan birining xabar berishicha Bermud orollarida vajohatli meduzalar paydo bo‘lgan. Ularning tana uzunligi 60 metrgacha yetadi. Bir necha hafta ichida ana shunday meduzalar 27 kishini zaharlab o‘ldirgan, shulardan 8 kishining murdasi meduza paypaslagichlari bilan o‘ralgan holda topilgan, qolgan murdalar suvning betida suzib yurgan. Mutaxassislarning fikricha mazkur meduzalar radioaktiv nurlar ta’siri ostida mutatsiyaga uchrab ana shunday mahobatli jonivorlarga aylangan. Radioaktiv moddalar esa halokatga uchragan sobiq sovet suv osti kemasidan tarqalgan. Hisob kitoblarga ko‘ra ana shu orolda 200 ta irsiyati o‘zgargan vajohatli meduzalar borligi aniqlangan. Ular dengiz hayvonlariga, suv osti kemalariga va kichikroq kemalarga ham hujum qilishga qodir bo‘lgan.
Suvga kemadan turib nazar tashlaganda juda qiziq manzarani, g‘aroyib organizmlarni ko‘rish mumkin. Ko‘z ilg‘amas beqiyos ummonlarda yashovchi bu jonivorlar o‘z yelkanlarini ochib shamol va suv oqimi tomon suzadilar. Bu yelkanli meduzalarning bir turi – fizali nomli jonivar bo‘lib, uning yelkani suzgich pufagidan iborat. Bu jonivar o‘ta chiroyli bo‘lib turli hil ranglarga tovlanadi. Tashqi ko‘rinishidan fizali o‘ta nozik xushbichim mavjudotdir. Bordi-yu ana shu jonivorga yaqin kelib qolish nasib etsa, unga qo‘lingizni tekiza ko‘rmang, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Uning yelkani yoki pufagi murakkab gidrostatik moslama bo‘lib, jonivorning tana vaznini o‘zgartirib turadi. Pufakcha havo bilan to‘lganda fizali shamol esgan tomonga qarab suzadi. Shamol kuchayib suv to‘lqinlasha boshlagach, pufakcha devorlari siqilib, ortiqcha havo tashqariga chiqariladi va meduza ummon qa‘riga sho‘ng‘ib ketadi. To‘lqin tinchigandan so‘ng maxsus hujayralar yana gaz ishlab chiqaradi va meduza yana suvning betiga ko‘tariladi.
Odatda havo pufagining tagida bir metrcha uzunlikda paypaslagichlari bo‘lib, unda juda ko‘p miqdorda kuydiruvchi hujayralar joylashgan. Ana shu paypaslagichlar baliq yoki boshqa bir jonivarga tegib ketsa, uni shol qilib qo‘yadi, ya’ni bunday hujayralar xavfli qurol hisoblanadi, unda o‘ta kuchli va tez ta’sir etadigan zaharli modda bo‘ladi. Fransuz olimlari fizali zaharini dengiz cho‘chqasi, kaptar va itlar ustida sinab ko‘rgach ana shunday xulosaga keldilar, ya’ni muskullar orasiga yuborilgan zahar eritmasi hayvonni so‘zsiz halok qiladi. Meduza zahari barcha ichki organlar hujayralarini nobud qiladi, o‘pka, jigar va taloqda shish paydo bo‘ladi, natijada jonivor halok bo‘ladi.
Amerika, Afrika va Avstraliya qirg‘oqlariga fizali guruhlarining bostirib kelishi katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Voqeani kuzatgan kishilarning hikoya qilishlaricha, cho‘milishga suvga tushgan kishilar orasida fizali dastidan qurbon bo‘lganlar bor. Suvga tushganlardan biri qirg‘oqda cho‘mila turib birdaniga qichqirib yuboradi va muvozanatini yo‘qotayozib suvdan chiqadi, uning badanida meduza paypaslagichlari ko‘rinib turardi, uch daqiqa o‘tar o‘tmas chorasiz qolgan kishi dunyodan ko‘z yumadi.
So‘nggi yillarda boshqa bir meduza turi Xiradropus bilan zaharlanish hollari kuzatilmoqda. Meduza tanasi yaltiroq bo‘lgani uchun suvni ichida uni ko‘rish ancha qiyin. Albatta bu jonivorning zaharli hususiyati yaqinda paydo bo‘lgan emas, faqatgina shu paytgacha unga e’tibor berilmagan xolos. Mazkur meduzani zaharli hususiyati Avstraliyaga yevropaliklar ko‘chirilgandan keyin ma’lum bo‘ldi. Ko‘p vaqtlardan beri suvdan topilgan murdalarning halokat sababi aniqlanmas edi. Va nihoyat sirli jumboq yechildi, ya’ni suvga tushgan odamlar faqat ana shu meduza tomonidan zaharlanishi aniqlandi. Meduza chaqqan kishilar odatda qattiq og‘rik dastidan tovush chiqazishga ham ulgurmasdan suvga g‘arq bo‘larkan. Aniqlanishicha yevropaliklar bunday jonivorlardan ko‘proq talofat ko‘rganlar. Mahalliy xalq, xususan avstraliyaliklar go‘yo meduza zahariga qarshi immuniteti bordek qo‘rqmasdan cho‘milaveradi.
Meduzalarning gonionemus degan turi ham anchagina zaharli bo‘lib faqat omadi kelgan kishilargina kuyish (achish) kabi holatlar bilan cheklanishi mumkin, aks holda zaharli ilonga ro‘para kelgandek bo‘lasiz.
Dunyo ummonlarida kalmarlarning zaxirasi bitmas-tuganmasga o‘xshaydi, mutaxassislarning fikricha, buning sabablaridan biri ular nihoyatda serpusht bo‘lib, bir yilda ikki marta bahorda va yoz faslining oxirida tuxum qo‘yish yo‘li bilan ko‘payadi. Kalmarlarni ovlash katta iqtisodiy ahamiyatga ega, har yili yaponlarning o‘zi 650 million tonna kalmar ovlaydi, AQSHda 10 ming tonna va hokazo. Bunday ov yildan-yilga ko‘payib bormoqda. Kalmarlarni ko‘pchiligi uncha katta bo‘lmaydi, lekin o‘ta yiriklari ham uchrab turadi. Og‘irligi ikki tonna, uzunligi 18 metr keladiganlari ham bor. Bunday mahobatlilari odamga to‘g‘ri kelib qolsa yaxshilikka olib kelmaydi, albatta.
Ikkinchi jahon urushi kezlarida halokatga uchragan suv kemasidagi odamlardan bir nechasini mahobatli kalmarlar kemadan olib ketgan, bunday yiriklari kashalot kabi yirtqichlar bilan ham yakkama-yakka olishadi.

1.3. O‘GARAK CHUVALCHANGLAR (NEMATHELMINTHES) TIPI (PLATHELMINTHES)
Odam organizmida parazitlik qilayotgan yassi va to‘garak chuvalchanglarning zaharli xususiyati borgan sari dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Askaridalarning odam uchun ancha zararli, ya’ni zaharli ekanligi haqida adabiyotlarda ma’lumotlar ko‘p. Ular oshqazon-ichak tizimi vazifasini izdan chiqazadi, buyrakka salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ba’zan tutqanoq kasalini chaqiradi. Shuningdek, ichki sekresiya bezlariga ham ta’sir etadi. Askarida tanasida askaron degan xavfli zahar bo‘lib, uni parazit bo‘shlig‘idagi suyuqlikdan ajratib olinadi. Ana shu suyuqlikning bir tomchisi otning qon tomiriga yuborilsa, uni halok etadi. Askarida o‘zining hayoti davomida har kuni odam ichagiga ana shu zahardan ajratib turadi. Bu zahar ichakdan qonga so‘rilib asosan nerv sestemasini zaharlaydi. Ichakdagi askarida halok bo‘lganida esa undan ajralib chiqqan suyuqlik – zahar odamning tana haroratini ko‘tarilishiga, meningit xastaligi belgilarini namoyon qiladi.
Yana bir nematoda – ankilistoma kishilarning o‘nikki barmoqli ichagida parazitlik qiladi, undan ajralib chiqqan zahar qizilqon tanachalarini eritib yuboradi va kam qonlilik kasaliga olib keladi. Mazkur chuvalchangni lichinkalari tuproqni ifloslantiradi. Tuproqdan odamning oyog‘i (tovoni) orqali qonga o‘tadi, keyin o‘n ikki barmoqli ichakka ko‘chadi.
Hayvonot olamida to‘garak chuvalchanglar turlari soni jahatidan bo‘g‘imoyoqlilardan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. Ammo individlar soni jahatidan birinchi o‘rinni egallasa kerak. Chuvalchanglarning taxminan 500 mingta turi mavjud, shulardan 15 mingtasi tavsiflangan. Bundan tashqari boshqa ko‘p hujayrali hayvonlar guruhiga qaraganda mazkur chuvalchanglar son jaxatidan nihoyatda ko‘p bo‘lib, yashash joylari ham xilma-xildir. Bu chuvalchanglar qayerda yashamasin, ularning soni nihoyatda yuqori. Masalan, bitta chiriyotgan olmada 90 000 dona, bir kurak ozuqaga boy tuproqda bir milliongacha, va bir gektar lavlagizorda 600 million chuvalchang bor. Butun yer yuzi va suv hamda barcha tirik va o‘lik narsalar – hammasi to‘garak chuvalchanglar bilan to‘lib toshgan. Shunga qaramasdan ko‘pchilik odamlar buni deyarli tan olishmaydi.
Ba’zi bir to‘garak chuvalchanglar parazit hisoblanadi. Odam tanida 50 tacha chuvalchang turlari yashashi mumkin, masalan, odamning limfatik qon tomirlarida juda ko‘p miqdorda o‘ta mayda chuvalchang bolalari bo‘ladi. Ular odam perifirik qonida har kuni tunda faqat soat 22 dan to 2 gacha faollashadi. Xuddi ana shu vaqtda odamni chaqadigan pashshalar ham o‘ta faol bo‘ladi. Ana shu biologik ritm chuvalchang bolalarini ikkinchi xo‘jayinga – pashshaga o‘tishiga imkon beradi. Pashsha tanida voyaga yetgach, chuvalchanglar pashsha chaqishi tufayli odamga o‘tadi.

1.4. NEMERTINLAR (NEMERTINI) TIPI
Nemertinlar – tuban chuvalchanglar bo‘lib, asosan dengizlarda yashaydi. Bularning ko‘pchiligi bentos organizmlar, litoralining yuqori qismida bir necha yuz metr chuqurlikkacha uchraydi. Ko‘pchiligi yirtqich hayot kechiradi: annelidlar, qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar, baliqlar bilan oziqlanadi.
O‘ziga xos xarakterli belgisi himoyalanish va o‘ljani ushlash uchun xartumchasini teskari ag‘daradi. Hujum moslamasi mavjud bo‘lgan nemertinlar xartumchasi bir yoki bir necha uch qirrali xanjar bilan ta’minlangan, xanjarlar asosida tashqariga chiqazadigan kanal bo‘lib, u bezli epiteliya bilan bog‘langan. Xartumchasining oldingi qismi tashqariga ag‘darilishi mumkin, bunda xanjar otilgan xartumning oxiriga tushib qoladi. Quroli bo‘lmagan nemertinlarning (Anopla kenla sinfi) zaharli xossasi teri bezlaridan ajralib chiqqan shilliq suyuqlik bilan bog‘liq.
Qurollangan nemertinlardan Amphiporus paranemertes zaharida ilk bor ta’sir etuvchi anabazein hamda uning derivatlari 2,3-bipiridil va nemertillenlar mavjud. Toksinlar nikotinsimon ta’sir ko‘rsatadi va polixet hamda qisqichbaqasimonlarni falaj qilib qo‘yadi. Qurolsiz nemirtinning shilliq suyuqligidan ikkita guruh toksik polipeptidlar: sitolitik (A guruh) va neyrotoksik (V guruh) ga ajratilgan. Masalan, sitotoksin A-3 M-20 000, molekulasi to‘rtta disulfid bog‘lar bilan barqarorlashtirilgan. A-3 o‘tkir gemolitik xossaga ega 10 mkg/ml nisbatda eritrotsitlarni eritib yuboradi.
Neyrotoksinlar guruhiga V-1-V-4 polipeptidlari kiradi, M-6000. Mazkur toksin qisqichbaqasimonlarni shol qilib qo‘yadi. Cerebratulus lacteus zaharidagi V-4 neyrotoksinni birlamchi strukturasi quyida keltiriladi:
A-S-A-T-W-G-A-Q-V-C–A-C-N-N-R-K-K-V-D-1-C-1-RC-Q-G-K-W-A-G-K-R-G-K-C-K-A-C-1-1-Q-K-N-G-K-K-CN-H-A-C-E-K.

1.5. HALQALI CHUVALCHANGLAR (ANNELIDA) TIPI
Mazkur tip 4 ta sinfga bo‘linadi. Jamiki turlar soni 9000 taga yaqin. Ko‘ptuklilar va kamtuklilar vakillari, ya’ni polixetlar va olegoxetlar zaharlash xususiyatiga ega. Polixetlar asosan dengizda yashasalarda birqancha vakillari chuchuk suvda yashashga moslashgan. Yirtqich polixetlar suv ostida ko‘pincha toshlar, suv o‘tlari orasida uchraydi. Pelagik organizmlar bilan oziqlanadi. Polixetlar zaharida neyrotrop komponentlar ustunlik qiladi, chaqqan joyi shishadi va og‘riq paydo bo‘ladi, hamda organizmni umumiy zaharlanishiga olib keladi, bosh qattik og‘riydi, ko‘ngil ayniydi, qayt qiladi. Polixetlarning hamma turlari bir xil darajada zaharli bo‘lmasdan zaharning kuchi uning tarkibidagi u yoki bu komponentning mavjudligiga bog‘liq.
Olegoxetlar orasida Lumbricus terrestris degan turning zaharli xususiyati faqatgina ko‘payish davrida namayon bo‘ladi, bunday holat ularning jinsiy bezlarining faoliyati bilan bog‘liq. Chuvalchang jinsiy bezining 0,2 ml ekstrakti, chumchuqni halok qiladi. Xonaki qushlar ham bunday chuvalchang bilan oziqlansa, halok bo‘ladi. Oligoxetlarning jinsiy bezlarini ajratib olib maydalagandan so‘ng, eng ta’sirchan hayvonlardan hisoblangan infuzoriya tufelkaga yuborilganda hech qanday salbiy alomatlar kuzatilmadi. Xuddi shunday tajribani iyun oyida tabiatdan ushlangan o‘sha hayvonda o‘tkazilganda, ya’ni 1:10000 nisbatda tayyorlangan eritmadan 3-5 daqiqa ichida infuzoriya halok bo‘ldi. Eritilmagan ekstrakdan sichqon va kalamushga 0,2-0,5 ml yuborilganda ular halok bo‘ladi.
Gemolimfa bilan o‘tkazilgan ana shunday tajribalar ularning zaharli ekanini ko‘rsatdi. Xulosa qilib aytganda yomg‘ir chuvalchangini mavsumiy zaharli bo‘lishi jinsiy maxsulotlarining yetilishi bilan bog‘liq ekan.
Glisera (Glycera convoluta). Tanasi yarim shaffof, uzunligi 10 sm gacha, 160-180 bo‘g‘indan iborat. Silindrik shakldagi jabralari o‘ta uzun. Gavdasining oxirgi bo‘g‘imida jabralari bo‘lmaydi. Qumda yashaydi, ko‘pincha mayda toshchalar, chig‘anoqlar orasida uchraydi. Tropik boreal tur hisoblanadi. Barens, Oxot va Yapon dengizlarida yashaydi.
Jonivorning bezidan ajratib olingan ekstrakt dafniyaning yurak urishini to‘xtatib qo‘yadi, shuningdek, proteolitik va kollagenaz aktivligiga ega. Ekstraktdan neyrotoksik oqsil – a-gliserotoksin ajratib olingan, uning molekulyar og‘irligi M-300 000, toksin prisinaptik ta’sir etadi. Prisinaptik membrana oqsillari ehtimol a-gleserotoksin uchun reseptor bo‘lib hisoblanar, chunki proteolitik ferment pronaza bilan qayta ishlanganda toksinni bog‘lanishini hamda asetilxolinni ozod bo‘lishini oldini oladi.
Lyumbrineres (Lumbrineris heteropoda). Oxot, Yapon, Cariq va Sharqiy Xitoy dengizlarida tarqalgan. Zahar tarkibida neyrotoksin mavjud, hasharotlarning asab tizimiga ta’sir etadi. Umurtqali hayvonlarga uning ta’siri sezilarli emas. Sichqonlarning vena qon tomiriga yuborilganda LD
30 mg/kg ga, teri ostiga yuborilganda esa 1000 mg/kg ga to‘g‘ri keladi. Tajribada mazkur toksinni baliq yashaydigan akvarium suviga qo‘shilsa, undagi baliqlar halok bo‘ladi. Sintez usuli bilan olingan nereistoksin kuchli insektosid hisoblanadi va Yaponiyada sholi, choy, xurmo va boshqa ekin zararkunandalariga qarshi ishlatiladi. Nereistoksinni fosforli birikmasi (bankol) yapon olimlarining fikricha kolorada qo‘ng‘iziga qarshi ishlatilganda o‘ta yaxshi natija beradigan preparatlardan biri va amalda qush, baliq, hamda kemiruvchilarga zararli ta’sir ko‘rsatmaydi.

1.6. MOLLYUSKALAR (MOLLUSCA) TIPI
Zaharli mollyuskalar guruhiga qorinoyoqli mollyuskalarning konus urug‘iga tegishli ko‘p sonli turlari kiradi. Konus va sakkizoyoqlarning zaharli apparati tuzilishiga ko‘ra bir-biriga o‘xshash bo‘lmasa-da, ular ikkalasi ham ovqat hazm qilish a’zosi bilan o‘xshashdir. Mollyuskalarning 130 mingdan ortiq turlari fanga ma’lum.
Ular orasida eng zaharlisi qorinoyoqli mollyuska – konus hisoblanadi, uning zahari skelet muskullarini shol qilish quvvatiga ega. Zahar ishlab chiqaradigan bezning tomiri orqa tomonida osilib turgan xartumchaga ulanadi. Xartumchaning usti qirg‘ichga o‘xshash bo‘lib bir qancha uchi qayrilgan o‘tkir pixlar bilan qoplangan. Bordi-yu mollyuskani qo‘lga olsangiz u o‘zining xartumchasi bilan tez harakat qilib qo‘l terisini jarohatlaydi va yaralangan joyga zahar oqib keladi. Ba’zi bir konuslarning uzunligi 70 mm ga yetadi, zaharlangan odamda kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, barmoqlari jonsiz bo‘lib qoladi, asta-sekin badanning qizarishi kattalashib boradi, nafas qisishi, yurak urishi kuchayadi odam hushidan ketadi, ba’zan zaharlangan qo‘li shol bo‘lib qoladi. Bemorlar orasida nobud bo‘lish holatlari ham uchraydi. Bunday zaharga qarshi dori darmon yo‘q.
Boshqa turlardan farqli o‘laroq konuslarda zahar ishlab chiqazadigan maxsus bezi bo‘ladi. Konuslarning har xil turlarida zaharining rangi bir xil bo‘lmaydi, zahar RN 7,8-8,1 oralig‘ida bo‘ladi. Zaharning tarkibi har xil kattalik va shakldagi donador moddalardan iborat bo‘lib, bu donalarning rangi har xil bo‘ladi. Xlorid kislotada qaynatilganda kuchini yo‘qotmaydi, 20 foizli kaliy ishqorida eriydi. Zahar tarkibida oqsil va karbogidratlar topilgan. Gistoximiya ma’lumotlariga qaraganda zahardagi donador moddalar asosan oqsillardan tashkil topgan. Baliqni halok qiladigan miqdori 0,2 ml, sichqon uchun 0,2 mg. Demak, konusning zahari haqiqiy neyrotrop zaharlar guruhiga kiradi.
Kalmar, sakkizoyoq va karakatisalar o‘ta yirtqich boshoyoqli mollyuskalar hisoblanadi. Ular yuksak darajada rivojlangani uchun ba’zi bir olimlar ularni umurtqasizlar orasidagi primatlar deb atashadi. Boshoyoqli deb atalishining sababi ularning kallasida sakkiztadan paypaslagich qo‘llari va yana ikkitadan uzun oyoqlari bor. Paypaslagichlari yordamida ular o‘ljasini tutib yeydi va dengiz ostida yuradi. Paypaslagichlarining uchlari biroz kengaygan bo‘lib, u yerda ko‘p so‘rg‘ichlar joylashgan, ana shu so‘rg‘ichlar yordamida ular yemishini tutadi va dengiz tubiga yopishib dam oladi.
Sakkizoyoqlar haqiqatdan ham kamdan-kam o‘z jag‘larini ishga soladi. To‘tiqushnikiga o‘xshash tumshuqlari bilan anchagina yirik mollyuskalarning qopqog‘ini ochib yeydi. Biroq sakkizoyoqni og‘iz bo‘shlig‘ini sinchiklab qarasangiz old va orqa so‘lak bezlarini ko‘rish mumkin. Bu bezlardan suyuqlik oqib chiqadigan tomirlar esa bir juft o‘tkir jag‘lar asosiga borib ulanadi, jonivorning og‘zi esa 8-paypaslagich asosida joylashgan bo‘ladi. So‘lak bezdan odam uchun xavfli bo‘lgan zaharli suyuqlik oqib chiqadi.
B.Xalstid sakkizoyoq bilan odam o‘rtasida ro‘y bergan qayg‘uli hodisani shunday ta’riflaydi: suvda cho‘milayotgan odam 20 sm uzunlikdagi noma’lum bir mollyuskani qo‘lida olib chiqib odamlar orasida uni ko‘z-ko‘z qilib o‘ynatdi va nihoyat uni erkin qo‘yganida u odamni yelkasiga chiqib bir zum qotib qoldi, shunda kutilmagan hodisa yuz berdi, sakkizoyoq egasini bo‘yniga og‘iz solib uni tishlab oldi. Bemor kutilmagan qattiq og‘riqdan qichqirib yubordi va bo‘yniga yopishib olgan sakkizoyoqni urib tushirdi. Odamni terisida ikkita jarohat paydo bo‘lib, undan suyuq qon oqar edi, bir daqiqadan so‘ng bemorni og‘zi quriy boshladi, so‘lagini yutishga qiynaldi, ko‘ngli aynidi, qayt qila boshladi. Bemorni belidan yuqori qismi hech narsani sezmaydigan bo‘lib qoldi, nafas olishga qiynalardi, gapira olmas edi. Bechorani zudlik bilan kasalxonaga olib bordilar, ikki soatdan so‘ng u hayotdan ko‘z yumdi.
Boshoyoqli mollyuskalarning so‘lak bezlari nihoyatda zaharli komponentlarga boy. Ko‘p miqdordagi zaharli moddalar orqa tamonidagi bezlarda joylashgan triptomin, oktopin, agmatin, adrenalin, gistamin, dopomin triptofan gidroksisteroidlar, polifenollar, fenolaminlar, indolaminlar va guanidin kabilar topilgan. Shuningdek, sakkizoyoqlarning bir necha turida hamda Evropa suvlaridagi ba’zi bir karakatisa kyp zaharida biogen aminlar (tiramin, dofamin, noradrenalin, gistamin) va toksik oqsillar topilgan. 100 g vazindagi so‘lak bezida 0,5-0,6 g sefolotoksin bor, toksin tarkibida xolinesteraza va aminopeptidaza fermentlari uchramaydi, ammo qisqichbaqasimonlarni shol qilib qo‘yadi. Octopus. dofleini degan sakkizoyoqning orqa so‘lak bezlaridan ajratib olingan sefalatoksin M-23000, glikoproteindan iborat, tarkibida 18 ta aminokislota qoldig‘i, shuningdek, karbon suvlari hamda 5,8 foizli geksozamin bor.
Boshoyoqli mollyuskalarning reaktiv motori o‘ta qiziq ahamiyatga ega. Insoniyat reaktiv hodisalar sirini oshkor etishdan oldin tabiat mazkur jonivorlarga harakat qilishning o‘ta qiziq usulini in’om etgan. Kalmarlar suv osti zulmat qorong‘iligida soatiga 30-40, ba’zi bir turlari esa xatto 55 km tezlikda go‘yo tirik torpedo singari suzishi mumkin. Ba’zi bir turlari esa uchuvchi baliqlar singari parvoz qilish xususiyatiga ega. 16 sm uzunlikdagi stenogeutis degan kalmar shunchalik tez, baland va uzoqqa uchadiki, suv yuzasidan yetti metr balandlikda joylashgan kema saxniga borib tushadi.
Boshoyoqli mollyuskalar tuzi 30 foizdan kam bo‘lmagan suvlarda yashaydi. Mazkur mollyuskalarning sirli tomoni shundaki, ular hatto o‘lim talvasasiga tushganda ham rangini o‘zgartiraveradi. Kalmarlar tanasidagi yorug berib turadigan a’zolarining vazifasi hozircha aniqlanmagan. Ko‘pchilik olimlarning fikricha ana shunday a’zolar yordamida jonivorlar okean zulmatida harakat qiladi. Ikkinchi guruh olimlarning fikricha bunday yorug‘ beruvchi a’zolar planktonlarni o‘ziga jalb etadi, chunki ular ana shu giyohlar bilan oziqlanadi, yoki urchish davrida bunday chiroqlar bir-birini izlab topishga yordam beradi.
Boshoyoqli mollyuskalarning o‘ziga xos tomonlaridan yana biri ularning tanasida siyoh bilan to‘ldirilgan xaltachaning bo‘lishidir, bu siyoh tim qoradan jigarranggacha o‘zgarib turadi. 2000 yildan beri dunyo musavirlari ana shunday rangdan foydalanib kelmoqdalar.
Dushmandan cho‘chib ketgan kalmar unga qarab qora siyoh suyuqligini fauvora qilib otadi, o‘zi esa qora rangini yo‘qotib suv rangiga kiradi va o‘zini xavfsizroq joyga oladi. Kalmarlarning ko‘zi ancha murrakkab tuzilishga ega. Ko‘p jihatlari bilan baliq ko‘zidan ustun turadi. Qizig‘i shundaki, kalmar ko‘zi bilan odam ko‘zi tuzilishida ancha o‘xshashlik bor. Ko‘zining bir mm kvadratida ming donaga yaqin reseptorlar joylashgan, demak, ular odamlar singari mayda narsalarni ko‘rishga moslashgan, shuningdek, ko‘zlari qavoqlar bilan qoplangan. Lekin bitta muhim farqi bor, kalmar ko‘zining qorachig‘i harakat qiladi, hatto aylanishi mumkin. Bu esa jonivorga ko‘z kosasini qimirlatmasdan narsalarni ko‘rish imkonini beradi. Mollyuskalarning ko‘zlari har xil: 3 dan 30 sm kattalikda bo‘ladi. Hayvonot olami vakillari orasida eng katta ko‘z gigant kalmar va sakkizoyoqlarga mansub.

1.7. NINATANLILAR (ECHINODERMATA) TIPI
Hozirgi ninatanlilar 5 ta asosiy sinfdan iborat: dengiz nilufarlari, dengiz yulduzlari, afiuralar, dengiz kirpilari va goloturiyalar. Ular orasida dengiz kirpisi, dengiz yulduzi va goloturiyalar u yoki bu darajada zaharli hisoblanadi. Ular dengiz ostida yashaydigan hayvonlar bo‘lib suvning tuzidan o‘ta ta’sirchan bo‘ladilar. Masalan, ular Kaspiy dengizida uchramaydi, qisman Qora va Boltiq dengizlarida va ko‘p miqdorda shimoliy dengizlarda yashaydi. Ko‘pchilik turlari 7 ming metrgacha chuqurlikda uchraydi.
Ninatanlilarning issiq mamlakatlarda tarqalgan ko‘pchilik yirik turlarining ninasi 30 santimetrdan ham uzunroq bo‘ladi. Hamma tomonga qarab dikkayib turgan ohakli ninalari suvda yaxshi ko‘rinmaydi. Odam badaniga sanchilgan ninani ba’zan chiqazib olish amri mahol. Shuni ham hisobga olish kerakki, ninalarga yaqin joylashgan moslamalar jarohatlangan joyga zahar yuborish qobilyatiga ega.
Diadema setosum degan kirpining ninasi juda xavfli. Exinotriks kalmarining zahari undan ham kuchli hisoblanadi. Uning ninalari egiluvchan, ingichka va mo‘rt bo‘ladi. Odam taniga kirgan nina maydalanib ketishi natijasida chidab bo‘lmaydigan darajada og‘riq kuzatiladi.
O‘ziga xos zaharlash qobilyatini tropik dengizlarda yashaydigan toksapneyste degan jonivorda ko‘rish mumkin. Uning uzun shisha singari mo‘rt ninalari nashtar urganida ancha chuqurga – muskullar orasiga botib ko‘pincha u yerda sinib qoladi. Nina sanchilganda zahar ham yuboradi. Yapon olimi Fudjivara mazkur kirpini o‘rganayotganida uning barmog‘iga nashtar uradi, shu onda qattiq og‘riq paydo bo‘lib u butun badanga tarqaydi, so‘ngra odamning labi, tili va butun beti shol bo‘ladi, keyinroq oyoqlari karaxt bo‘lib qoladi. Olti soatdan so‘ng barcha noxush holatlar o‘tib ketadi.
Oddiy dengiz kirpisi (Strongylocentrotus droebachiensis). Ohakli plastinkalarning o‘zaro mahkam jipslashganligi tufayli qopqoq hosil bo‘ladi. Kirpining tanasi tashqi tomonidan qimirlab turadigan ninalar bilan qoplangan. Ularning bo‘yi bir necha santimetrga yetadi. Bundan tashqari uning tanida mo‘ychinakka o‘xshash moslamalari bo‘lib u kirpining tanasini yot narsalardan ozod qilishga xizmat qiladi. O‘sha moslamalarning ba’zi birlari zaharli bez bilan taminlangan bo‘lib. himoya vazifasini bajaradi. Dengiz kirpilarining yiriklari eniga 200 mm ga yetadi. Exinus degan turi ovqatga ishlatiladi, uning eni 170 mm ga teng.
Ninatanlilarning skelet tarkibi kalsiydan tashkil topgani bois ularning o‘lib ketgan formalari yaxshi saqlangan. Bunday jarayonga 50 million yil bo‘lgan, hozir ana shunday qazilmalardan 20 mingta turi tavsiflangan.
Zaharining kuchini barcha hayvonlarda: qorinoyoqli va boshoyoqli mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, baliqlar, kaltakesak va quyonlarda sinab ko‘rilganda ularning katta miqdordagi zahardan halok bo‘lishi aniqlandi. Zahar qaynatilganda o‘z kuchini yo‘qotadi. Kirpi ninalarini maydalab, undan tayyorlangan eritmani sigir, ot, cho‘chqa va qo‘y qoni eritrosidlariga ta’sir etdirganda ular hammasi gemolizga uchraydi. Elektroforez usuli bilan zaharni tarkibiy qisimlarga ajratganda 6-7 fraksiya borligi aniqlandi. Odam qonidagi A va O guruhi eritrotsitlarini eritib yuboradi, quyon, dengiz cho‘chqasi, ho‘kiz, qo‘y va baliq eritrotsitlariga ham xuddi shunday ta’sir ko‘rsatadi.
Dengiz kirpilarining zaharli apparati ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: qisqichlar bilan ta’minlangan pedisellar va zaharli bezlar hamda qisqichlari bo‘lmagan ninalar toksik modda ishlab chiqaradigan hujayralari bo‘ladi. Birinchi ko‘rinishdagi zaharli apparatga ega bo‘lgan kirpilar juda xavfli hisoblanadi, chunki bir yo‘la ko‘p miqdorda nashtar uradi. Demak, dengiz kirpilari zahari tarkibida gemolitik aktiv moddalar, xolinegrik ta’sir ko‘rsatadigan noradrinalin, gistamin kabilar ham uchraydi.
Ana shu komponentlar miqdori barcha kirpi turlarida har xil nisbatda bo‘ladi.
Amur dengiz yulduzi (Asterias amurensis). Yirtqich bo‘lib, dengiz kirpilari, mollyuska va boshqa umurtqasizlarni ovlaydi. Amur oddiy dengiz yulduzi 300 mm gacha kattalikda bo‘ladi, Yapon dengizida, Tatar bo‘g‘ozida, janubiy Saxalin qirg‘oqlarida 50-60 m chuqurlikda keng tarqalgan. Qurib qolgan dengiz yulduzini yegan it va mushuklar halok bo‘ladi, jo‘jalarga berganda ular o‘sishdan to‘xtab qoladi, quyonlarga ukol qilganda ular zaharlanadi. Kalamushlar esa banday zahardan mutlaqo ta’sirlanmaydi.
Umuman olganda, ninatanlilar tarkibidagi biologik aktiv moddalardan dengiz yulduzi va dengiz bodringi tarkibidagi keng spektrli fiziologik aktiv saponinlar birmuncha yaxshi o‘rganilgan.
Yapon dengiz bodringi (Cucumaria japonica). Uzunchoq yoki chuvalchang shakliga ega, Yapon dengiz bodringi yaxshi o‘rganilgan, bo‘yi 50 sm, qoramtir yoki noparmon rangda bo‘ladi. Yapon va Oxot dengizlarining uncha chuqur bo‘lmagan va o‘rtacha chuqurliklardan ovlanadi. Qopqonsimon paypaslagichli turida maxsus a’zolari bo‘lib, ular ko‘p miqdordagi bezli yopishqoq naychalardan iborat hamda kengaygan ichakning orqa qismida kloakada joylashadi. Bezovta bo‘lganida orqa chiqaruv teshigidan ana shu a’zolarini tashqariga chiqazib tashlaydi va ular yopishqoq oq mayda tolalar singari dushmanni o‘rab oladi, ba’zan uni qimirlatmay ham qo‘yadi. Zaharli modda ana shu tolalardagina emas, balki hayvonning tana devorlarida ham bo‘ladi. Odamni jarohatlangan terisiga tushgan ana shunday moddalar og‘riq va yallig‘lanish reaksiyasini chaqiradi.

II BOB. ZAHARLI BO‘G‘IMOYOQLILAR

2.1. O‘RGIMCHAKSIMONLAR (ARACHNIDA) SINFI
O‘rgimchaksimonlar sinfining vakillari o‘rgimchak va chayonlar asosan tirik jonivorlar, hasharotlar bilan oziqlanadi. O‘ljani xitin qobig‘ini teshib, uning ichiga ovqat hazm qilish so‘lagini yuboradi. Ana shu suyuqlik tarkibidagi proteolitik fermentlar ta’siridan o‘ljaning ichidagi a’zolarining so‘rilishi va hazm bo‘lishi yengillashadi. O‘rgimchaklar o‘z o‘ljasini xeliserlari yordamida nafaqat ushlab turadi, balki xeliserni tirnoqsimon uchi bilan o‘ljani falaj qilib qo‘yadigan zahar yuboradi. O‘rgimchak va chayonning zaharli bezlari morfologik jihatidan farq qilsa-da, kelib chiqishi bilan birbiriga o‘xshashdir.

2.2. CHAYONLAR (SCORPIONES) TURKUMI
Hozirgi vaqtda chayonlarning 750 ga yaqin ziyodroq turlari mavjud bo‘lib, ular dunyoning barcha issiq mintaqalarida tarqalgan.
Chayon zahari rangsiz cho‘ziluvchan suyuqlik, kislotali reaksiyaga ega, solishtirma og‘irligi 1092. Osh tuzida yaxshi eriydi, kislota va ishqorda o‘z kuchini yo‘qotadi.
Chayonlar yerda yashovchi bo‘g‘imoyoqlilarning o‘ta qadimiy turkumi hisoblanadi. Ularning o‘rtacha o‘lchami 50-100 mm, yiriklari 200 mm ga yetadi, nashtar uradigan quroli dumining uchida qappayib turgan dum bo‘g‘inida joylashgan. Bir juft zahar ishlab chiqaradigan bezi naycha tomir bilan ta’minlangan bo‘lib, zahar soladigan nishga ulanadi. O‘lja qarshilik ko‘rsatadigan bo‘lsa, chayon unga bir necha bor nashtar uradi va uni falaj qilib qo‘yadi.
Ko‘krak, bosh qismi bir butun kosacha bilan qoplangan, o‘rtasida bir juft yon tomonlarida bir necha juft ko‘zlari joylashgan, kutikula esa mum qavati bilan qoplangan, bu esa o‘z navbatida suvni kam miqdorda bug‘lanishini ta’minlaydi.
Tutqinlikda chayonlar bir necha oylab och yashashlari mumkin, bir yarim yilgacha oziqlanmasdan yashagan holatlar qayd etilgan. Necha yil umr ko‘rishi haqida aniq ma’lumotlar bo‘lmasa-da, u bir necha yil yashasa kerak. Chayon pushtining rivojlanish jarayonida qiziq anamaliya hodisalari qayd etilgan. Masalan, pushtning dumini ikkita bo‘lib o‘sishi. Bunday chayonlar odatdagidek voyaga yetganicha yashaydi. Odam uchun chayoning zahri xavfli bo‘lmasa-da, ba’zan fojeali yakunlanish holatlari uchrab turadi. Odatda bunday hodisalar issiq mamlakatlarda yashaydigan bolalar orasida qayd etilgan. Chayon odamni chaqqanda odatda o‘sha joyda qattiq og‘riq va shish paydo bo‘ladi, kishini uyqu bosadi, sovuq qotadi, ba’zan harorat ko‘tariladi. Odatda 1-2 kundan keyin alomatlar o‘tib ketadi.
Chayonning o‘zini-o‘zi o‘ldirishi haqida uncha to‘g‘ri bo‘lmagan fikrlar ham uchrab turadi. Odatda bunday hodisani asoslab berish uchun quyidagicha tajriba o‘tkazildi. Yonib turgan ko‘mir cho‘g‘ini aylana qilib terib chiqiladi va uning o‘rtasiga chayon qo‘yib yuboriladi. Otash halqasidan chiqib ketishga bir necha bor muvaffaqiyatsiz urinishdan so‘ng u halok bo‘ladi. U o‘ziga nish urgani yo‘q. Chayonning zaharli nishi uning ustidagi kosachasini teshib o‘ta olmaydi. Bundan tashqari boshqa zaharli hayvonlar singari chayonlarda ham o‘z zahariga qarshi immunitet borligi aniqlangan. Aslida otash halqasiga tushgan chayon olov alangasidan halok bo‘ladi.
Chayonlar asosan tunda faol hayot kechiradi, kunduz kunlari qorong‘i joyda bekinib yotadi. Urg‘ochi chayon tirik bola tug‘adi va bolani erkak chayon ikki hafta davomida yelkasida olib yuradi, lekin ularni oziqlantirmaydi, keyin bolalari mustaqil hayot kechirishga o‘tadi. Chayonlarning yirik turlarining uzunligi 17 sm ga yetadi, ular asosan tropiklarda tarqalgan. Chayonlar hamisha hujumga tayyor holda dumlarini gajak qilib yuradi. Chayon o‘z g‘animini panjalari bilan qisib olib, nashtar uradi. Uning zahari tarkibiga ko‘ra kobra zahariga o‘xshash bo‘lib, asabga ta’sir etadigan komponentlari bor. Chayonlar kechqurunlari chiroq yoki gulxan yorug‘iga kelgan hasharotlarni tutib olish uchun bu yerga keladi. Bitta chayon hayoti davomida 60 tagacha bola tug‘adi.
Chayon zahrida ilk bor ta’sir etuvchi modda neyrotoksik polipeptidlar bo‘lib, o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ulardan biri tanlab hasharotlarni shol qilib qo‘yadi (insektotoksinlar), boshqalari asosan sut emizuvchilarga ta’sir etadi (sutemizuvchilar toksini).
Chipor chayon (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan qisqa zanjirli polipeptid insektotoksin 33-36 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan, molekula og‘irligi M-4000. To‘rtta molekula ichi disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan. Sutemizuvchilar uchun mo‘ljallangan neyrotoksin 65-67 aminokislota qoldiqlaridan iborat, ularning M-7000, to‘rtta disulfid bog‘lardan iborat.
Suvaraklar (Nauphoeta cinerea) uchun I 1 insektotoksinni shol qilish kuchi 3 mkg dayoq namoyon bo‘ladi, bu esa toza zaharga qaraganda 10-30 karra faolroqdir. Chipor chayonning toza zahari (LD
) sichqonlar uchun 3 mg/kg, zahardan ajratib olingan neyrotoksinlar ancha faolroq, uning kuchi M 9 va M 10, toksinlar uchun 0,7 mg/kg, M 14 toksini uchun 0,9 mg/kg. Qora chayonning 0s-3 zahari yanada faolroq, uning kuchi (LD
) sichqonlar uchun 1 mg/kg, o‘ta aktiv neyrotoksinning kuchi 0,239 mg/kg.
O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda ham sariq va qora rangli turlari uchraydi. Qora ranglisi Orol dengizi atrofida va Ustyurt cho‘llarida yashaydi.
Chipor chayonning (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan ba’zi bir toksinlarning birlamchi strukturasi quyida keltiriladi:
M-C-M-R-S-F-T-T-R-P-D-M-A-Q-Q-C-R-A-C-C-K-G-RG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-G-Y-D insektotoksin I 1;
M-S-M-P-C-F-T-T-D-P-N-M-A-K-K-C-R-D-C-C-G-G-NG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-N-R-NH2 insektotoksin I 5;
V-R-D-G-Y-1-A-D-D-K-D-C-A-Y-F-C-G-R-N-A-Y-C-DE-E-C-K-K-G-A-E-S-G-K-C-W-Y-A-G-Q-Y-G-N-A-C-W-CY-K-L-P-D-W-V-P-I-K-Q-K-V-S-G-K-C-N neyrotoksin M 10;
A-R-D-A-Y-I-A-K-P-H-N-C-V-Y-E-C-Y-N-P-K-G-S-Y-CN-D-L-C-T-E-N-G-A-E-S-G-Y-C-Q-I-L-G-K-Y-G-N-A-C-WC-I-Q-L-P-D-N-V-P-I-R-I-P-G-K-C neyrotoksin M 9;
A-R-D-A-Y-I-A-D-D-R-N-C-V-Y-T-C-A-L-N-P-Y-C-D-ST-C-K-K-N-G-A-D-G-S-Y-C-Q-W-L-G-R-F-G-N-A-C-W-CK-N-L-P-D-D-V-P-I-R-K-I-P-G-E-E-C-R neyrotoksin M 14.
Qora chayonning (Buteolus melanupus) zahari yanada kuchliroq bo‘lib, sichqonlar uchun uning LD
1 mg/kg, yanada aktivroq neyrotoksinning kuchi esa 0,239 mg/kg, birlamchi strukturasi quyidagicha: G-V-R-D-G-Y-I-A-Q-P-H-N-C-VY-H-C-F-P-G-S-G-G-C-D-IL-C-K-E-N-G-A-T-Q-G-S-S-C-F-I-L-G-R-G-T-A-C-W-C-KD-L-P-D-R-V-G-V-I-V-D-G-E-K-C-H.

2.3. O‘RGIMCHAKLAR (ARANEI) TURKUMI
O‘rgimchaklar turkumiga 30 mingdan ziyodroq turlar kiradi, ularning ko‘pchiligida zaharli apparati mavjud. O‘rgimchaklar hayotida uning zahari katta ahamiyatga ega, chunki u jonivorni oziqlanishi va bolalarini himoyalashni ta’minlaydi. Odam uchun asosan qoraqurt va tarantul xavfli hisoblanadi. Eresus niger degan yirik qorayurt ning chaqishi ham yaxshigina og‘riq chaqiradi. So‘ngi yillarda jadallik bilan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida o‘rgimchaklarning ba’zi turlarining zahar kimyosi va uning ta’sir mexanizmi haqida ma’lumotlar chop etildi.
O‘rgimchaklarning oldingi bir juft oyog‘i – xeliserlari himoyalanish va o‘ljani ushlashga xizmat qiladi. Xeliserlar o‘rgimchak og‘zining oldida bosh ko‘krak qismining qorin tomonida qisqa ikkita bo‘g‘inli kuchli qo‘shimchadan tashkil topgan bo‘lib, har xil kenja turkum vakillarida turlicha joylashgan.
Yer yuzidagi barcha o‘rgimchak turlaridan 700 tasi O‘zbekistonda uchraydi. Ana shu o‘rgimchaklardan 15 ta turi zaharli hisoblanadi. Yaqinda zaharli o‘rgimchaklarning yangi turi – Dal qoraqurti topildi. Hozircha uning areali Qarshi cho‘li bilan chegaralangan, xolos. Barcha o‘rgimchaklar uchun eng xarakterli xususiyat ularning nozik va nafis tola – ip ishlab chiqarishidir. Suvda yashaydigan o‘rgimchaklar bunday iplarni uy qurish uchun, boshqalari urg‘ochilarini o‘ziga jalb qilish uchun ishlatadi, ya’ni maxsus nikoh to‘rini to‘qiydi va tayyor uyga urg‘ochisi kirib keladi. Ko‘pchilik o‘rgimchaklar nozik tola iplarini asosan ov qilish maqsadida ishlatadi. To‘rga ilingan o‘ljani sezishi bilan o‘rgimchak tezda unga yetib keladi-yu, yelimsimon suyuqlik sepadi. Bu suyuqlik havoda tez qotadi, demak o‘lja harakatdan to‘xtaydi va o‘rgimchak uni domiga tortadi. Nima, uchun o‘rgimchaklar o‘z to‘riga ilinmaydi? Agarda yopishqoq to‘r pashsha uchun qopqon bo‘lsa, nima uchun unga o‘rgimchakning o‘zi ilinmaydi? O‘rgimchak ham pashsha singari osongina to‘rga ilinishi mumkin ekan. Buning sababi o‘rgimchak o‘z uyida, u o‘zi to‘qigan to‘rini besh barmoqday biladi. To‘rni to‘qish jarayonida o‘rgimchak bir necha xavfsiz tolalar tayyorlaydi, ya’ni ular yopishqoq bo‘lmaydi, bunday tolalar asosan to‘rga mustahkamlik beradi. Shunday qilib o‘rgimchak o‘z uyining (to‘rining) tizimini yaxshi biladi va to‘rni qaysi bir joyidan yurish kerakligini ham yaxshi bilgani holda tez va chaqqon harakat qiladi.
Ma’lumki, o‘rgimchaklarning oyoqlarida muskullari bo‘lmaydi. Biroq ular nafaqat tez yuguradi, balki sakrashga ham moslashgandir. Ma’lum bo‘lishicha, o‘rgimchak oyoqlari gidravlik moslama singari harakat qiladi, bunda jonivorning limfasi (qoni) suyuqlik sifatida xizmat qiladi.
O‘rgimchak, chayon va qisqichbaqalarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi. Odatdagi qonga qizil rangni gemoglabin – qizil pegment va temir elementi beradi, ko‘k qonni rangi esa asosan mis elementi ishtiroki bilan bog‘liq, ya’ni gemosianin tarkibini ana shu mis elementi tashkil etadi. Shuning uchun ham bunday jonivorlarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi.
O‘zbekistonda tarqalgan o‘rgimchaklarning eng yirigi boydehqon hisoblanadi, uni tom ma’noda o‘rgimchaklarning podshosi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Kattaligi mushtday keladigan o‘rgimchak o‘to‘lanlar orasida o‘ziga makon yasab, o‘lja poylab yotadi. O‘lja yaqinlashdi deguncha bir sakrab, uni panjalari orasiga oladi, o‘lja qancha urinmasin uning iskanjasidan chiqib keta olmaydi. Bunday yirik o‘rgimchaklar hatto mayda qushlarga ham hujum qiladi.
O‘rgimchaklarning ini dumaloq shaklda bo‘lmagani uchun uning markazidan har tomonga qarab ip tolalari tortiladi. Tayyor bo‘lgan uyga o‘rgimchak yana bir tolani qotiradi-da, uning ikkinchi uchini o‘zining badaniga yopishtiradi. Ana shu tola orqali o‘rgimchak to‘rga o‘lja tushganini sezadi va tez orada unga yetib kelib yelimsimon suyuqlik sepadi. Qadim-qadimlarda o‘rgimchak ipagidan mato to‘qish bo‘yicha urinishlar bo‘lgan. Bunday tajribalar kutilganidan ham yaxshi natijalar bergan. Bunday toladan to‘qilgan matolar o‘ta chiroyli, mayin va go‘zal bo‘lgan. Ammo, o‘rgimchaklarning tutqunlik sharoitiga yashab ketishi o‘ta qiyin ekan, ya’ni ularni qo‘lda oziqlantirib bo‘lmas va ular bunday sharoitda tez halok bo‘lar ekan.
O‘zbekistonda tarqalgan vakillaridan yana biri biy bo‘lib, uning gavdasi mayin tuklar bilan qoplangan. Biy ancha yirik, chaqqon jonivor, XX asr o‘rtalarida biy (ruscha nomi tarantul) chaqqan kishi tarantizm kasalligiga uchraydi, degan fikr keng tarqalgan edi. Bemorni davolash usullaridan biri ularni musiqa sadolari ostida surinkasiga raqsga tushirishdan iborat bo‘lgan. Bemor holdan toyib yiqilib tushmaguncha raqs davom etishi kerak. Ana shundan so‘ng ular sog‘ayib ketar ekan. Biyning hujumidan hasharotlar va mayda hayvonlar halok bo‘lishi mumkin. Lekin odamga keltiradigan ziyoni haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.
Biyning ruscha nomi Italiyadagi Taranto shahrining nomidan kelib chiqqan. Ular boshqa o‘rgimchaklar singari ipakdan to‘r to‘qimaydi, buning o‘rniga yerga chuqur in kovlaydi va o‘sha yerda qishlaydi. U o‘zining o‘ljasini poylab yotadi, qulay vaziyat bo‘lganida o‘ljaga tashlanib uni oyoqlari orasiga o‘rab oladi. Biy o‘ljaning barcha suyuqliklarini, shuningdek, uning qonini ham so‘rib oladi. Ularda nasl uchun qayg‘urish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bolasi tug‘ilgach bir hafta davomida onasi elkasida ko‘tarib yuradi.
Ta’kidlaganimizdek, tabiatda eng nozik ip o‘rgimchak tolasidir, ya’ni odam soch tolasidan ming barobar ingichkadir. Tolaning ingichkaligi dene deb ataladigan birlikda o‘lchanadi. Dene – uzunligi 9 km keladigan ipning grammlarda ifodalangan vazni. Ipak qurti o‘ragan pilla tolasi bir dene, inson soch tolasining vazni – 50 dene, o‘rgimchak tolasining vazni esa atiga 0,07 dene. Demak, o‘rgimchak ipining yer sharini ekvator bo‘ylab o‘rashga yetadigan tolasining vazni 300 gramddan sal ziyodroq bo‘ladi. O‘rgimchak tolasining chidamligi po‘latning chidamligidan ikki barobar ziyod. Bunday tola sof oqsildan iborat, hozir aminokislotalardan ana shunday tola sintez qilinmoqda.
Afrikada nefil deb ataladigan yirik o‘rgimchak yashaydi, ularning to‘r tuzog‘i shu qadar pishshiq bo‘ladiki, ba’zan tuzoqqa tushgan mayda qushlar, ilon bolasi ham to‘rni yirta olmaydi. Madagaskar orolida yashaydigan ayollar o‘rmonga borib savatlariga xuddi qo‘ziqorin yig‘ganlaridek, nefil o‘rgimchagini terib keladilar. Uyga kelganlaridan so‘ng nefillarning qornidagi tolasini ustalik bilan chuvatib ana shunday tillarang tolalardan juda chiroyli lentalar to‘qiydilar. Qizig‘i shundaki, erkak nefil juda kichkina bo‘ladi, vazni jahatidan urg‘ochi nefildan ming marta yengil bo‘ladi. Urg‘ochi o‘rgimchak ovga chiqmaydi va erkagidan qolgan sarqitlar bilan oziqlanadi. Qora beva deb nom olgan urg‘ochi o‘rgimchak urchib bo‘lganidan so‘ng erkagini yeb qo‘yadi. Tabiiy tanlanish jarayonida paydo bo‘lgan xulq-atvorning ana shunday shakli aftidan naslni davom ettirish uchun foydali bo‘lsa kerak. Kanniballizim hodisasi turning yashab ketish ehtimolini oshiradi.
Avstraliya orollarida qarmoq bilan ov qiladigan g‘alati bir o‘rgimchak yashaydi. Sidney universitetining professori, taniqli zoolog olim T.Refliy quyidagilarni bayon etadi: Mazkur o‘rgimchak yigiruvchilar podshosi nomi bilan mashhur bo‘lib, kech kirganda ikkita daraxt orasida o‘zining mashhur to‘rini to‘qiydi, uning o‘rtasidan bir necha metr pastga qarab ingichka, lekin o‘ta pishiq tola tushiradi, uning uchida esa ozgina miqdorda yopishqoq modda bo‘ladi. Bir necha ana shunday tomchilar tolaning boshqa joylarida ham bo‘ladi. Tollalardan bitasini oyog‘iga yopishtirib olgan o‘rgimchak tevarak atrofga diqqat bilan nazar tashlab turib hasharot sharpasini sezishi bilan o‘rgimchak darhol o‘sha tolani qimirlata boshlaydi, toladagi yelimsimon tomchilar xasharot diqqatini o‘ziga tortadi va u yaqinlashib tomchiga qo‘nganida yopishib qoladi. Ovchi o‘rgimchak esa qarmoqli tolani o‘ziga tortib kapalakni paqqos tushiradi.
Nima uchun o‘rgimchakning erkagi urchib bo‘lganidan keyin o‘zini yem bo‘lishga qo‘yib beradi? Nima uchun u hech qanday qarshilik ko‘rsatmaydi? Ana shunday itoatgo‘ylik, tobelik kabi xususiyat qanday holatlarda paydo bo‘ladi? Texas va Kornel universiteti biologlari ana shunday holatni paydo bo‘lishini oldindan aytish uchun matematik model (differensial tenglamalar to‘plamini) yaratdilar, ya’ni erkak o‘rgimchak reproduktiv imkoniyatini oshirgan paytida o‘zini yem bo‘lishiga qo‘yib berar ekan.
Braziliya va Meksika tropik o‘rmonlarida o‘rgimchaksimonlarning telefon degan vakili yashaydi. O‘lchami 75 sm gacha, ko‘rinishidan chayonga o‘xshasa-da qorin tomoni uzunchoq bo‘lib uchta qismdan iborat. Dushmanga hujum qilganida dum uchini ko‘tarib suyuqlik sepadi. Bosim ostida otilgan bunday suyuqlik 30 sm masofaga yetib boradi. Bu suyuqlik tarkibiga ko‘ra sirka kislotasidan iborat bo‘lib, undan xlor hidi keladi, u ko‘zga tushsa o‘ta bezovta qiladi. Bu jonivorning 70 ga yaqin turlari mavjud bo‘lib, ko‘pchiligi Malay tizma ko‘llarida va Markaziy Amerikada yashaydi.
Janubiy Amerikada juda katta yirtqich o‘rgimchaklar uchraydi, ularning bo‘yi 12 sm gacha bo‘lib, mayda qushlarga hujum qiladi. O‘rgimchak jag‘idagi zahar bilan qushlarni tishlab shol qilib qo‘yadi. Lekin bu yirtqichni o‘ziga nisbatan xavfliroq dushmani braziliyada tarqalgan ari bo‘lib, uni mahalliy xalq kuchuk oti deb ataydi. U tashqi ko‘rinishi bilan bizda yashaydigan qovoq aridan kattaroq bo‘lib, gavdasi qora rangga bo‘yalgan, qanotlarida oq dog‘lari bor. Qushxo‘r o‘rgimchakni ko‘rib qolgan ari uning tepasiga kelib aylana boshlaydi, o‘rgimchak ham kurashga tayyorlanadi, u o‘zining to‘rtta orqa oyog‘iga tayanib, oldingi ikki oyog‘i bilan ariga qarshilik ko‘rsata boshlaydi. Ari esa o‘rgimchakka qaraganda chaqqonroq harakat qilib har tomondan xujum qiladi. Ana shunday kurash jarayonida o‘rgimchak izchilroq harakat qilib gavda muvozanatini yo‘qotib qo‘yadi. Bunday holat o‘rgimchak uchun fojiali yakunlanadi. Ari bir laxzada o‘rgimchak ustiga chiqib olib, o‘zining zaharli qurolini ishga soladi va nimjon bo‘lib qolgan o‘rgimchakni ko‘targanicha iniga olib ketadi va uning ustiga tuxum qo‘yadi.
Tuxumdan chiqqan g‘umbak xo‘jayin hisobiga yashab, dastlab uning ikkinchi darajali a’zolari bilan, keyinchalik esa o‘ta muhim a’zolari bilan oziqlanadi. Tabiiyki g‘umbakning parazitlik faoliyatida ong va aqlga o‘rin yo‘q, albatta bular hammasi instinktdan iborat, xolos.
Haqiqiy o‘rgimchaklar – qushxo‘rlarni ko‘pchilik odamlar yaxshi taniydi, ular orasida yirik paxmoq o‘rgimchak bo‘lib, ularning bo‘yi 10 sm ga yetadi. Tropikada bu oilaning 600 ga yaqin turlari yashaydi. Ularning asosiy ozuqasi hasharotlar bo‘lsa-da ba’zan mayda qushlar, kaltakesak, ilon va qurbaqalarni ham tutib yeydi. O‘rgimchakda baliq tutadigan qarmoq shaklida yirik va o‘tkir jag‘lari zaharli bez bilan tutashib ketgan.
Braziliyada tarqalgan daydi o‘rgimchak o‘ljasini poylab turib birikki sakrab unga tashlanadi, urg‘ochisi o‘zini himoya qilaturib orqa oyog‘iga tayanib dushmanga sakraydi va bir juft o‘tkir tirnog‘i bilan tishlab zahar soladi. O‘tkir tirnoqlari zahar oqib keladigan tomir orqali zaharli bez bilan bog‘langan. Bu o‘rgimchakni tishlashi natijasida odamlarda kuchli zaharlanish alomatlari kuzatiladi, bunday holat ba’zan qayg‘uli yakunlanishi ham mumkin.
O‘rgimchakni bo‘yi oyog‘i bilan 7 sm, boshqa o‘rgimchaklar singari 8 ta ko‘zi bor. O‘rgimchak chaqqan odamlarni davolash uchun zaharga qarshi maxsus zardob ishlatiladi, u Braziliyaning San Paulu shaharida tayyorlanadi.
Brazilyada yashaydigan uncha katta bo‘lmagan (4-5 mm) sakrovchi o‘rgimchak yanada xavfliroq hisoblanadi. Uning chaqishi natijasida yallig‘lanish, xuddi qizdirilgan temirni bosgandek o‘ta kuchli og‘riq yuz beradi, siydikda qon paydo bo‘lib, bir necha soatdan so‘ng odam halok bo‘ladi. Janubiy Afrika bushmenlari ana shu urug‘ga mansub o‘rgimchaklar zaharidan o‘zlarining ov kamonlarini o‘qlashda foydalanadilar.
Cho‘l va sahrolarda yashaydigan paxmoqli biyni odamlar asossiz ravishda zaharli deb hisoblaydilar. Ularda zaharli bez umuman yo‘q, binobarin odam uchun u xavfli emas.
Qoraqurt (Latrodectus mactans tredecimguttatus). O‘rgimchaklar turkumi vakillari orasida faqat bitta tur, ya’ni qoraqurt o‘zining kuchli zahari, yashash tarzi bilan boshqa o‘rgimchaklardan farq qiladi. Qoraqurtning urg‘ochisi tim qora rangda bo‘lib, gavdasi erkagiga qaraganda bir necha bor katta bo‘ladi.
Qoraqurtning zaharli apparati bez va jarohatlovchi moslamadan iborat bo‘lib, jonivorning bosh va ko‘krak qismida joylashgan, yarim oy shaklida oq rangda, bir tomoni berk, ikkinchi tomoni esa uzunchoq bo‘lib, zahar oqib keladigan tomirga ulangan. Zaharli bezning uzunligi voyaga yetgan urg‘ochilarida 3-4 mm, zahar oqib keladigan tomir 1,2-1,3 mm bo‘ladi.
Yangi olingan zahar unchalik tiniq bo‘lmaydi, ishqorli reaksiyada bo‘lib filtirlangandan so‘ng zahar rangsiz deyarli tiniq holga keladi. Hidi bo‘lmaydi, suvda va osh tuzi eritmasida yaxshi eriydi, spirt, efirda o‘z xossasini yo‘qotadi. Zahar tarkibiga oqsil tabiatli neyrotoksinlar shuningdek gialuronidaza, fosfodiesteraza, xolinestiraza, kininaza fermentlari kiradi. Toza zaharning kuchi (LD
) qisqichbaqa uchun 62, uy chivini uchun 99, dengiz cho‘chqasi uchun 205 va sichqon uchun 220 mkg/kg. Asosiy ta’sir etuvchi modda neyrotoksin (a-latrotoksin), oqsil M-118 000, toza holda ikkita mustahkam subedinisadan iborat, umumiy M-23 000, subedinisa molekulasi 1042 ta aminokislota qoldig‘idan iborat. Sichqonlar uchun a-latrotoksinning LD
45 mkg/ kg. Qoraqurt zaharida shuningdek, V-latrotoksin topilgan, M-75 000, har xil tur qoraqurtlarning V-lotrotoksinlari aminokislotalar tarkibiga ko‘ra juda ham o‘xshash ekan.
Qoraqurt Moldaviya, Qrim yarim oroli, Dog‘iston va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan, O‘zbekistonda Zomin – Jizzax va Beshkent – Ulyanov cho‘llarida ko‘p uchraydi. Aytish kerakki, bu o‘rgimchak baland tog‘li o‘tloqlarda, Qashqadaryoning 3500 m balandlikdagi Ko‘kabuloq qishlog‘ida, Nurota tizmalarida va Qo‘ytosh atrofida ham tarqalgan.
Qoraqurt butun umrini o‘zi to‘qigan ipak to‘r ustida o‘tkazadi, uning uyalari turli shaklda bo‘ladi. To‘rga ilingan jamiki bo‘g‘imoyoqlilar qoraqurtning yemishi hisoblanadi, hattoki to‘rga ilinib qolgan ilon bolasi ham qoraqurtga yem bo‘ladi. Qoraqurtning erkagi 7 yoshda, urg‘ochisi 9 yoshida voyaga yetadi. Juftlashish uchun ular bir-birini izlay boshlaydi, urchish jarayoni boshlangach, urg‘ochisi o‘zidan suyuqlik chiqazadi, u havoda qurigandan keyin oq rangli moddaga aylanadi, ana shu belgi orqali erkagi urg‘ochisini topib oladi. Shu davrdan boshlab ular o‘z inlarini tark etib sayrga chiqadilar. Birinchi sayrdan so‘ng urg‘ochisi in quradi, erkagi bunda ishtirok etmaydi, ular mana shu uyada juftlashadi. Bu jarayon 15–20 kun davom etadi. Bu vaqtda erkagi oziqlanmaydi va doim urg‘ochisining atrofida yuradi. Agar urg‘ochisi juftlashishga tayyor bo‘lsa, o‘zi qulay joyni tanlab chalqanchasiga yotib oladi. Erkagi kelib biroz uzoqroqdan turib bir necha bor uni turtib ko‘radi, shunda ham urg‘ochisi qimirlamasa, erkagi kelib juftlashadi. Bu jarayon ko‘pincha 30–40, ayrim hollarda 50–60 daqiqa davom etadi. Qizig‘i shundaki, juftlashish jarayoni so‘ngida erkagi holdan toyib qoladi va urg‘ochisiga yem bo‘ladi. Erkak qoraqurt o‘zini qurbon qilishga tayyor turadi.
Qo‘shilish davri tugagach, ya’ni bir necha kundan so‘ng urg‘ochisi pilla qo‘yadi. U umrining oxirigacha 4-5 dona pilla qo‘yishi mumkin. Qoraqurt pilla qo‘yishdan avval yerga yopishtirib ichi kovak yarim zoldir shaklida to‘r yasaydi, keyin shu bo‘shliqqa tuxum qo‘yadi, so‘ngra yarim zoldir uyaning ustini berkitadi va asta-sekin pilla devorini o‘z ipagi bilan mustahkamlab chiqadi. Dastlab pilla oq rangda, keyinchalik sarg‘ishroq ranga kiradi. Bir dona pilla qo‘yish uchun 30-40 daqiqa vaqt kerak bo‘ladi. Qoraqurt ipagi juda pishiq va yumshoq bo‘ladi. Pilla ichidagi tuxumlar soni har xil bo‘ladi. Birinchi qo‘yilgan pilla hajmi jihatidan keyingilardan farq qilib unda 400-450 ta tuxum bo‘ladi. Bitta qoraqurt o‘rta hisobda 1200-1600 dona tuxum qo‘yadi. Aytganimizdek tuxum pilla ichida bo‘ladi. Oradan 7-8 kun o‘tgach tuxumdan jajji qoraqurtchalar chiqadi, ma’lum vaqt o‘tgach ular po‘st tashlaydi, yoshligida po‘st tashlash tez-tez ro‘y beradi, organizm voyaga yetgan sari bunday jarayon sekinlashadi, chunki po‘st tashlash organizmning o‘sishi bilan bog‘liq. Bir yashar qoraqurtchalar pilla ichida hayot kechiradi, ikki yoshlisi yarim umrini pilla ichida, qolganini ochiqda, uch yoshlisi esa erkin hayot kechira boshlaydi. Ana shu davrdan e’tiboran jinsiy tafovut ko‘zga tashlana boradi, ya’ni erkagi 2-3 mm, urg‘ochisi 5-6 mm kattalikda bo‘ladi.
Qoraqurt chaqqanida uning zahari kishi tanasiga qon orqali juda tez tarqaladi. Qoraqurt chaqqan joyda ikkita qizil dog‘ bo‘lib, u 3-5 daqiqagacha saqlanadi va kuchli og‘riq boshlanadi, bemor oyog‘ida turolmaydi, oyoq qo‘llari jingak bo‘ladi, boshi aylanadi, qayt qiladi, qattiq og‘riq dastidan bemor hatto qichqira boshlaydi. Qoraqurt chaqqanida uning zaharidan tayyorlangan maxsus zardobdan foydalaniladi. Shunda bemor 2-3 kundan keyin tuzalib ketadi.
Urg‘ochi qoraqurt zahari erkaginikidan kuchli bo‘ladi. Shunisi qiziqki, qoraqurt zahri qo‘y va echkilarga ta’sir qilmaydi. Shuning uchun ham ko‘pincha qoraqurtlarga qarshi kurashish maqsadida ular tarqalgan yerlarda qo‘y-echkilar boqiladi. Ular qoraqurtlarni va ularning inlarini bosib yanchib tashlaydi.
Zaharli o‘rgimchaklar ko‘p uchraydigan o‘tloq-yaylovlarda joydan-joyga ko‘chib yuradigan cho‘ponlar, odatda tunaydigan joyidan avvalo qo‘ylarni bir necha marta haydab o‘tadi, shundan keyin yerga namat, qo‘y terisi to‘shaydi, uning tevarak atrofiga suv sepadi, aylanasini jun arqon bilan o‘rab oladi. Qoraqurtdan saqlanishning yana bir chorasi oddiy pashshaxona, ular pashshaxona ichiga kira olmaydi.
Har xil jinslarni yaqinlashish holatini o‘rgimchaklarning pushtida oilasi vakillarida ko‘rish mumkin. Erkak o‘rgimchak urg‘ochiga yaqinlashganida og‘zida o‘ziga xos nikoh sovg‘asi – o‘rgimchak tollalari bilan yaxshilab o‘ralgan chivinni olib keladi. Odatda faqat harakatdagi hasharotlarga tashlanadigan urg‘ochi o‘rgimchak bu gal chivinni qabul qiladi. O‘rgimchak chivin tanasidan barcha suyuqliklarni so‘ra boshlaydi, ayni paytda juftlashish ham davom etadi. Qizig‘i shundaki tajribada erkak o‘rgimchak hasharot topolmasa, bir chimdim xas xashakni o‘zini to‘ri bilan o‘rab urg‘ochisiga keltiradi. Odatda erkagi ana shu holatda ham urchib ulguradi. Lekin qalbaki sovg‘a oshkor bo‘lib qolsa, erkagi qocholmasdan qo‘lga tushishi va yem bo‘lishi mumkin.
Janubiy Amerikada tarqalgan qoraqurtning urg‘ochisining zahari nihoyatda kuchli hisoblanadi, uning zahari shu yerda yashaydigan chinqiroq ilon zahariga qaraganda 15 marta kuchli ekan. Qoraqurt tishlagan joyda ikkita kichkinagina qizil dog‘ paydo bo‘ladi va tez yo‘qolib ketadi, 10-15 daqiqadan so‘ng paydo bo‘lgan kuchli og‘riq qorin, bel, ko‘krak qafasi bo‘ylab tarqaladi, oyoqlar karaxt bo‘lib qoladi. Kuchli ruhiy bezovtalik boshlanadi, o‘lim vahimasi bosadi. Bosh aylanish, bosh og‘rishi, nafas qisishi, tomir tortish va qayt qilish hollari tez-tez kuzatiladi. Bemorning beti ko‘kara boshlaydi, yurak urishi pasayadi, aritmiya, siydikda qon paydo bo‘ladi, qattiq og‘riq tufayli uyqusi kelmaydi, 3-5 kundan so‘ng terisida toshmalar paydo bo‘ladi va bemor asta-sekin tuzala boshlaydi. Og‘ir hollarda tibbiy yordam ko‘rsatish imkoni bo‘lmaganda 2-3 kundan so‘ng odam halok bo‘lishi mumkin. Qaraqurt chaqishiga qarshi eng yaxshi davo antisivorotka hisoblanadi, u Toshkentdagi vaksina va sivorotka institutida tayyorlanadi.
Uxlab yotgan odamlarni qoraqurtdan himoyalash uchun aytganimizdek, pashshaxonadan foydaliniladi, uni tarang tortib chekkalari to‘shak ostiga tiqiladi. Qoraqurt ko‘p tarqalgan joylarga geksoxloran sepish kerak. Qoraqurtning chaqishidan odatda yirik hayvonlar ko‘proq! talofat ko‘radi, xususan tuya va otlar undan juda ham ta’sirlanadi odatda ular halok bo‘ladi.
Oq qoraqurt (L.pallidus). Avgust oyining oxirlarida O‘zbekiston va Turkmanistonning janubida ba’zan bir necha kvadrat kilometrga yoyilgan maydonlarda oq qoraqurt manzilgohlarini uchratish mumkin. Quyosh botishida kunga qarab o‘tirsangiz ko‘z oldingizda minglab uyalar yarqirab ko‘rinadi. Jinsiy yetilgan urg‘ochi o‘rgimchaklar dumaloq uyalarning bo‘yi 15-20 santimetrgacha bo‘ladi. Bu uyalar nihoyatda nozik bo‘lib, faqat uchi biroz qalinroq. Xuddi shu qalin joyda o‘rgimchak berkinib yotadi. Erkaklari juda kichik to‘g‘nag‘ich boshichalik keladi.
O‘rgimchak uyasida uzoq turmaydi. Uyaga chang kirsa yoki oziq qoldiqlari qolsa, qoraqurt darhol uni tark etib, boshqa in yasashga kirishadi. Tashlandiq uyalar esa oqarib ko‘zga yaqqol tashlanib qoladi va shamoldan xuddi mitti bayroqchalardek hilpirab turadi. Xuddi shu holat o‘tkinchilar diqqatini tortadi. Qoraqurt ana shu oq bayroqchalar panohida begona ko‘zlardan berkinib turadi. Avgust oxiri-sentyabir boshlarida urg‘ochi oq qoraqurt bir necha dona pilla tashlaydi. Buning uchun u butalarning ich-ichiga joylashib oladi.
Oq qoraqurtning zahari juda o‘tkir. Bittasining zahari bir necha minut ichida ikki eshakni o‘ldirishga kuchi yetadi. Lekin eng qizig‘i shuki, bu hasharot odam terisini tishlab ololmasligi sababli uni chaqa olmaydi.
Oq qoraqurt mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Ba’zan o‘zidan o‘n marta katta bo‘lgan chayon, chigirtka, qo‘ng‘iz, qurt, hatto maydaroq kaltakesaklarni ham bemalol tushiraveradi. U yaylovlarda zararli hasharotlarni qirishi bilan qishloq xo‘jaligiga ma’lum darajada foyda keltiradi.
Qora qoraqurt ham, oq qoraqurt ham bitta ajdoddan tarqalgan. Shundayki evolyutsiya jarayonida bu o‘rgimchaklarning ayrimlari o‘simlik ildizlari ostiga, yoriq va kovak joylarga joylashib olgan, lekin bu joylarda ko‘zga tashlanmaslik uchun qora tusga kirish zarur bo‘lgan. Qora qoraqurtlar shu zayilda tarqalgan bo‘lishi mumkin. Boshqa jinsdoshlari esa butalarning uchiga chiqib olishgan. Ular orasidagi qora o‘rgimchaklar kushandalar nazariga tushib, qirilib ketgan, boshqalari esa sharoitga moslashib, ko‘zga tashlanmslik uchun oq tusga kirgan, boshqacha aytganda, darvincha tabiiy tanlanish yuz bergan.
Bunday evolyutsion o‘ziga xoslik faqatgina qoraqurtlar olamigagina xos emas. O‘zbekistonda qoraqurtning yana ikkita turi uchraydi, neger deb ataluvchi qora turi yoriq va kovaklarda hayot kechiradi, uning yaqin qarindoshi lineatus o‘rgimchagi esa oppoq bo‘lib, buta uchlariga va pastroq daraxtlarga uya qurib yashaydi.
Janubiy rus tarantuli (Lycosa singoriensis). Yirik o‘rgimchak, bo‘yi 35 mm gacha, tanasi jun tolalar bilan qalin qoplangan. Rangi to‘q jigarrangdan deyarli qora ranggacha. Odatda yashab turgan joy tuprog‘ini rangida bo‘ladi. Cho‘l va o‘rmon cho‘llarda tarqalgan. Yels va Qozon shaharlari kengligida uchraydi. Tuproqdagi chuqur inlarda yashaydi. Tunda ovga chiqadi, kunduz kunlari inida yotadi. Xeliseri bilan odamni tishlaganda shish paydo bo‘ladi va ancha joyga tarqaladi, og‘riq bir kechayu kunduz davom etadi, bemor o‘zini og‘ir xis qiladi, uyquga tortadi, sovuq qotadi, yurak tez uradi va ter bosadi. Zahar tarkibida toksik polipeptidlar va fermentlar gialuronidaza, proteazalar arginin efirlarining esterazalari mavjud. Shuningdek, tarantul zahari tarkibida spirmin, spermidin, putressin, kadaverin kabilar topilgan.
Barcha hayvonlarga zahari salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bo‘g‘imoyoqlilarni falanj qilib qo‘yadi, sutemizuvchilarning ichki a’zolarida gemorragiya va nekroz alomatlari kuzatiladi. Sichqonlar uchun LD
15 mg/ kg, zahar tarkibidagi toksin M-11,780, 104 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan, beshta disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan. Ana shu toksin silliq muskullarga ta’sir etib ularni qisqartiradi.
Butli o‘rgimchak (Araneus diadematus). Yirik o‘rgimchak urg‘ochisi 25 mm gacha, orqa tomoni qizg‘ish, och qizil yoki jigarrang tusda bo‘ladi, yelkasida but shaklida aniq oq dog‘lari bor. Uzoq shimolgacha keng tarqalgan. Daraxt, butalarda hayot kechiradi, inida g‘ildiraksimon to‘r to‘qiydi.
Odamni chaqqan joyida qattiq og‘riq boshlanadi, teri ostiga qon quyuladi, bosh og‘riydi, bo‘g‘inlarda og‘riq paydo bo‘ladi. Uning zahridan odamlarning halok bo‘lganligi haqida ishonchli ma’lumotlar yo‘q.
Zaharining tarkibida issiqqa chidamsiz gemolizin mavjud, u quyon, kalamush, sichqon va odam qonidagi eritrotsitlarga ta’sir etadi, dengiz cho‘chqasi ot, qo‘y va itlarning eritrotsitlariga ta’sir etmaydi. Zaharning issiqqa chidamli komponenti – neyrotoksin umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning sinaptik signallarini bo‘g‘ib qo‘yadi. Umurtqalilar sinapslariga zahar qaytishli ta’sir etsa, umurtqasizlarga, aksincha, qaytmaydigan ta’sir ko‘rsatadi. Bu toksinning molekula og‘irligi M-1000 ga barobar.
Argiopa (Argiope lobata). O‘rtacha kattalikdagi o‘rgimchak, urg‘ochisining bo‘yi 13-15 mm, qorni oqish rangda, qorin chekkalarida oltita qoramtir chuqurchalar mavjud. To‘rdan to‘qilgan ini g‘ildirak shaklida bo‘ladi. Kavkaz, Qozog‘iston, O‘rta Osiyo cho‘l va sahrolarida tarqalgan.
Zahari umurtqali va umurtqasiz hayvonlarni falaj qilib qo‘yadi. Umurtqasizlarning glutamatergik sinapslariga qaraganda umurtqalilarning xolinergik senapslari mazkur zahardan taxminan 30 karra kamroq ta’sirlanadi. Zahar tarkibida yuqori molekulali komponent bo‘lib, u presenaptik ta’sir ko‘rsatadi. Kichik molekulali komponent – argeopin postsenaptik ta’sirni bo‘g‘ib qo‘yadi. Argeopin uchun: M-636.
Erezus (Eresus niger). O‘rtacha hajmdagi (9-16 mm) o‘rgimchak urg‘ochisini qorni qoramtir rangda, erkagini ust tomoni qizg‘ishqo‘ng‘ir bo‘lib, to‘rtta qora dog‘i bor. O‘rta Osiyoda tarqalgan, yerda uya qurib toshlar orasida yashaydi. Yemishi asosan qo‘ng‘izlardan iborat. Ko‘p tarqalgan joylarda 100 m
ga 3–4 ta o‘rgimchak to‘g‘ri keladi.
Odamni tishlaganda kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, chaqqanida uning xeliseri terining ostiga kirib ketadi va yirik tomchilar shaklida zahar oqib tushadi. Tishlagan joyida qattiq og‘riq paydo bo‘ladi va tezgina karaxt bo‘lishga o‘tadi. Harakat qilishda qiyinchiliklar kuzatiladi hamda 2-3 kungacha o‘rgimchakning tishlagan joyida og‘riq davom etadi. Zahari amaliyotda o‘rganilmagan.
Yerto‘la o‘rgimchak (Segestria florentina). Rangi sarg‘ish-jigarrang yoki och jigarrang, qora dog‘lari bor. Asosan Qrimda, Kavkazda tarqalgan. Toshlar orasida, daraxt tanalarida yashaydi. Tunda va kunduz kuni faol, o‘ljasini ushlaganda sakrab tashlanadi va tezgina uyasiga bekinadi. Hayvonlarni tishlaganda spazma tomir tortish, shol bo‘lish kabilar kuzatiladi, so‘ng jonivor halok bo‘ladi. 20 g vazndagi sichqonni tishlaganda 3-30 daqiqa ichida u o‘ladi.
Zahardan neyrotoksin ajratib olingan M-5800, tarkibida to‘rtta sistein qoldig‘i va N uchida arginin aminokislotasi bor. Baqaning nervmuskul preparatiga o‘rgimchak zahari qo‘shilsa, ichki sabablarga ko‘ra muskullarni qisqarishi kuzatiladi. Umurtqasizlar ustida olib borilgan tajribalarda ham qorin-nerv tugunchalarining ichki sabablarga ko‘ra faolligi kuchayganligini ko‘ramiz. Toza zahar va neyrotoksin asab va muskul membranalarini qo‘zg‘atadi.

2.4. KO‘POYOQLILAR (MYRIAPODA) SINFI
Ikkijuftoyoqlilar va laboyoqlilar mazkur sinfning zaharli vakillari hisoblanadi. Barcha ko‘poyoqlilar odam ko‘ziga ko‘rinmay hayot kechiradi. Kunduz kunlari har xil narsalar ostida yorig‘dan bekinib yotadida, tunda faol bo‘ladi. Juda keng tarqalgan bo‘lib, tundradan tashqari barcha joylarda uchraydi. Laboyoqlilarning zaharli a’zosi oyoq jag‘lar shaklida bo‘lib, har bir oyoq jag‘ oltita bo‘g‘imdan iborat. Eng oxirgi bo‘g‘ini uchlik tirnoq shaklida ichkariga qayrilgan. Uning yuzasida uzunchoq ariqchalar mavjud. Ana shu bo‘g‘in ichida zaharli bezning ingichka kanali joylashgan. Shu kanal tirnoqsimon bo‘g‘inning oxirida kichkinagina teshik bilan ochiladi. Zaharli bez oq qopchiqchalar shaklida, alveolalardan tuzilgan. Zaharni olishda elektrostimulyatsiya yoki gomogenatni ekstratsiya qilish usulidan foydalaniladi.
Halqali skolopendralarning chaqishi ancha og‘riq bilan boshlanadi. Tishlagan joyda achituvchi og‘riq paydo bo‘ladi, shishadi, sovuq qotish kabi alomatlar paydo bo‘ladi. Odatda bir necha kundan so‘ng bemor o‘z holiga qaytadi.
Zahar tarkibida asetilxolin, gistamin, serotonin, gialorunidaza, xolinesteraza, kininaza kabilar mavjud. Zahari barcha umurtqasiz va umurtqali hayvonlarga ta’sir etadi. Sichqonlar uchun LD
22,5 mg/kg. O‘rta Osiyoda yashaydigan skolopendra zahri esa 300 mg/kg. Zaharlangan hayvonlarda harakatsizlik, depressiya, solivatsiya (ko‘z qorachig‘ining torayishi), barcha muskullarning tortilishi kuzatiladi. nafas olish qiyinlashadi, natijada hayvon halok bo‘ladi. Umurtqasizlar ham uning zaharidan kuchli ta’sirlanadi. Chigirtka, qo‘ng‘iz, kanalar va o‘rgimchaksimonlar tabiiy sharoitda chaqqanida tez halok bo‘ladi. Ana shu ko‘p oyoqli zaharini suvaraklarga ukol qilganda (0–100 mkg/250 mg) uning harakat muvozanati buziladi. Oyoqlari yaxshi ishlamaydi. Natijada shol bo‘lish alomatlari kuzatiladi.

2.5. HASHAROTLAR (INSECTA) SINFI
Hasharotlarning fanga ma’lum bo‘lgan turlari barcha o‘simlik va hayvon turlari miqdoridan ancha ko‘p bo‘lib, 1 million 300 mingdan ham ortadi. Bu ko‘rsatkich kun sayin, hatto soat sayin ko‘payib bormoqda. Hasharotlarning ba’zi bir turkumlariga kelsak: qo‘ng‘izlar 360 mingta turdan iborat, kapalaklar – 160000, pardaqanotlilar – 150000, luyt qanotlilar – 90000, to‘g‘riqanotlilar – 30000, patxo‘rlar – 3000, burgalar – 2000, bitlar – 250 turdan iborat.
Hasharotlar va ko‘poyoqlilar orasida aktiv va bo‘shang zaharli turlari mavjud. Tuxum qo‘yadigan yoki nish shaklidagi zaharli apparat bilan qurollangan pardaqanotlilar vakillariga chavandozlar, asalarilar, arilar kiradi. Ko‘pchilik qo‘ng‘izlar gemolimfasida zaharli moddalar mavjud bo‘lib, uni dushmanga purkash bilan himoyalanadi. Tangachaqanotlilar yoki kapalaklar orasida jarohatlovchi oddiy apparati mavjud turlari bor, bular asosan kapalaklarning qurti bo‘lib, ular o‘lja taniga aktiv ravishda zahar yubora olmaydi. Tangachaqanotlilarning imagosi odatda bo‘shang zaharli hisoblanadi. Ikki qanotlilar orasida so‘na kabilarni og‘zida zaharli apparati bo‘ladi. Ko‘poyoqlilar orasida zaharli apparat bilan ta’minlanganlardan laboyoqlilar sinfi vakillari bo‘lsa, ikki juftoyoqlilar sinfiga kiruvchi zaharli turlar bo‘shang zaharli hisoblanadi.
Hasharotlar ustida odamni hayratda qoldiradigan kuzatishlar o‘tkazilgan. Ba’zi bir kapalaklarni qurti daraxt po‘stlog‘i ustida yashab turganida g‘umbakka aylansa, jigarrangga bo‘yalib qishlaydi, kapalaklar esa kelgusi yili bahorda chiqaboshlaydi. Agarda g‘umbakka aylanish davri daraxt yaprog‘i ustida o‘tsa, unda g‘umbak yashil rangga, bo‘yaladi, bunda rivojlanish tez amalga oshadi, kapalak kuz boshlanguncha uchib ketadi.
Shunday qilib yashash muhiti jonivorni ma’lum bir rivojlanish yo‘lidan ikkinchi bir taraqqiyot yo‘liga soluvchi o‘ziga xos kalit sifatida xizmat qiladi. Bir butun organizm darajasida ham yana o‘sha qonun – irsiy axborotni keragidan ortiqcha qonuni ishlaydi. Demak, aytishimiz mumkinki, axborotni ana shunday keragidan ziyod bo‘lishi organizm hayotini boshqaradigan qonunlar bilangina emas, balki populyatsion mexanizmlar bilan belgilanadi.
Kapalaklarni sanoat melanizmi degan iborani so‘ngi yillarda tez-tez eshitish mumkin. Qayin daraxtida yashaydigan odimchi degan hasharot o‘sha daraxt rangiga o‘xshash bo‘ladi. So‘ngi yuz yildan ziyodroq vaqt ichida Angliya sanoati shunchalik tutun chiqaradigan bo‘ldiki qayin daraxti po‘stloqlari qorayib ketdi. Nihoyat inson ko‘z oldida kapalaklarning rangi o‘zgara boshladi, ular qora rangga ya’ni daraxt rangiga bo‘yala boshladi.
Zoolog va genetik olimlarning aniqlashlaricha, kapalak rangini o‘zgarishi darvinizm qonuniga asoslangandir. Qora rangdagi kapalaklarni tanlanishi och rangdagi kapalaklarni siqib chiqazish yo‘li bilan amalga oshdi va kapalaklarning yangi formasi paydo bo‘ldi, bu yangi xususiyat kapalak irsiyatiga yaxshigina o‘rnashib oldi, shunday qilib inson birinchi marta evolyutsiya yo‘nalishini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi, bu esa fan zafari sifatida atom fizikasi bilan bir qatorga qo‘yib namoyish etildi. O‘n yillarcha vaqt o‘tgach ushbu ma’lumotlar qo‘shimcha kuzatishlar bilan jiddiy ravishdi to‘ldirildi.
Xon qizi populyatsiyalari haqida ham shunga o‘xshash ma’lumotlar to‘plandi. Yuqoridagi misollar ko‘rsatadiki, darvincha tabiiy tanlanish bu faraz emas, hattoki nazariya ham emas, u fakt bo‘lib qoldi.
Chavandozlarning urg‘ochisi tuxum qo‘yadigan ingichka va uzunchoq a’zosi bilan o‘ljasini halok etadi va unga tuxum qo‘yadi. Chavandozlarning Rissa degan urug‘i daraxtda hayot kechiradi, urg‘ochisi eski daraxt po‘stlog‘i bo‘ylab tinimsiz harakat qiladi, ya’ni uzun mo‘ylovi bilan daraxt po‘stlog‘ini paypaslab chiqadi, ma’lum bir joyga kelib u to‘xtab qoladi va o‘sha joyga tuxum qo‘yadi, aniqroq qilib aytganda shox dumli yog‘och qirquvchi jonivor g‘umbogini aniq nishonga oladi. Qanday qilib g‘umbakni topishi hali fanga ma’lum emas.
O‘simlik yaproqlarida izg‘ib yurgan jajji hasharotlar – shiralar o‘simlik bargini teshib uning sharbatini so‘rib oladi. Ana shu yerda chavandozlarning urg‘ochisi ham paydo bo‘ladi, shirani tutib olgan chavandoz uni qorin tomonini paypaslab qulay nuqtani topganda tuxum qo‘yadi. Tuxumdan lichinka paydo bo‘lganga qadar shirani hisobiga oziqlanib voyaga yetadi.
Karam zararkunandasi kapalak tuxumdan chiqishi bilan oziqlana boshlaydi, me’yorida rivojlangach, chavandoz kelib uning ustiga chiqib oladi-da, tuxum qo‘yadigan a’zosi bilan g‘umbak tanini parmalaydi, hosil bo‘lgan teshikchalarning har biriga bittadan tuxum qo‘yadi. Har bir g‘umbakka 20–30 dona tuxum joylashadi, keyin ikkinchi, uchinchi g‘umbakni izlaydi. Bechora g‘umbaklarni taqdiri nima bo‘lganini tasavvur etish qiyin emas – g‘umbakning ilma-teshikdan iborat terisi qoladi xolos.
Asalarilar (Apis mellifera). Xasharotlarning xulq-atvori, ya’ni jamoa bo‘lib yashashi munosabati bilan organizmdan yuqori daraja degan tushuncha diqqatga sazovordir. Masalan, asalari oilasi barcha individlar jamoasi emas, balki bitta organizmdir, unda barcha individlar organizm a’zolari vazifasini bajaradi. Mazkur nazariyani yuzaga kelishida dastlabki kuzatishlar o‘ta qiziq. Gap jamoadan ajratib olingan ayrim hasharotlar ustida boradi. Ularga o‘ta yaxshi sharoit yaratib berilsa-da, ular tez orada halok bo‘ladi. Bunday qonuniyat chumoli, termit va ba’zi baliqlarga ham taalluqli ekan. Keyinchalik mazkur nazariya umum biologik qonuniyat ekanligi ayon bo‘lib qoldi.
Asalari organizmini tekshirganda shu narsa aniq bo‘ldiki, yosh asalari tanida qancha B darmondori bo‘lsa, katta arida ham uning miqdori shuncha ekan. Buning sababi arilarning ozuqa almashinishi bilan bog‘liq ekan. Alohida ajratib boqilgan arilar bunday ozuqa ayirboshlash imkoniyatidan mahrumdirlar. Radioaktiv fosfor bilan olib borilgan tajribalar natijasi ham ana shunday xulosaga olib keldi.
Shuningdek, arilarning barcha instinktlari faqatgina jamoada namoyon bo‘ladi. Masalan, himoya instinkti arilarning soni o‘ntadan kam bo‘lmagandagina amalga oshadi. Ari tuxumining so‘ngi stadiyasi rivojlanishi uchun guruh tarkibidagi arilar soni 20 va undan ziyod bo‘lmog‘i kerak, uyada tegishli haroratni yaratish uchun esa arilar soni 30 tadan kam bo‘lmasligi kerak, aks holda uyani isitish refleksi namoyon bo‘lmaydi.
Asalari odamni chaqqanidan keyin uning o‘zi ko‘pincha halok bo‘ladi, sababi shundaki, odamning terisi yumshoq va cho‘ziluvchan bo‘lgani bois asalari nashtarini qisib oladi va ari ko‘pincha nashtarini sug‘irib ololmaydi, buning ustiga nashtarning ikki yon tomonida orqaga qayrilgan arra tishlari bor, bu esa nashtarni sug‘irib olishni yanada qiyinlashtiradi. Demak, odam terisida nashtar bilan birga uning zaharli bezi va qisman ichaklari ham qolib ketadi, natijada asalari halok bo‘ladi.
Umuman asalarining umri qisqa bo‘lib, ikki oydan oshmaydi, faqat ona ari bir necha yil yashaydi. Asalari o‘sib ulg‘aygan sari uning bajaradigan yumushi ham o‘zgarib boradi. Masalan, endigina dunyoga kelgan ari bolasi inining kataklarini tozalaydi. To‘rt kunlik bo‘lgach, uyadagi lichinkalarga qaraydi, 8 kundan so‘ng enagalik qiladi.
Asal nektardan tayyorlanadi, arilar gullarning nektarini yig‘ib uyadagi mumkataklarni to‘ldiradi, so‘ngra uni qanotlari bilan yelpib nektar tarkibidagi namni qochiradi. Nektarga dastlab arining asal qorinchasida ishlov beriladi, lekin nima bilan ta’sir ko‘rsatilishi hozircha aniq emas. Ari qorinchasidan bir tomchi nektarni xartumchasi yordamida chiqazadi va yana yutadi, keyin yana chiqazadi, bunday jarayon 240 martagacha takrorlanadi, shundan keyingina nimfabrikat shirin mum kataklarga joylanadi. Ish bu bilan tugamaydi. Nektarni asalga aylantirish jarayonini boshqa asalarilar davom etdiradi. Ular chala asal va chala nektarni mum katakning bir ko‘zidan ikkinchi ko‘ziga joylaydilar. Arilar nektar nami qochirish uchun tinimsiz mehnat qiladilar, ya’ni qanot qoqib uni yelpiganlarida bir daqiqa ichida 26 ming 400 marta qanot qoqadilar.
Hisob-kitoblarga ko‘ra 100 gramm asal tayyorlash uchun bir asalari bir million gulning nektarini yig‘ishi kerak. Ana shuncha nektarni uyiga tashish uchun asalari 15 ming marta qatnaydi. Propolis asalari yelimi bo‘lib, asalarilar ana shu elim bilan uyalarining teshik-tirqishlarini berkitadi. Propolisni nimadan va qanday tayyorlanish sirlari haligacha noma’lum. Ma’lum bo‘lishicha, propolis asosan ikkita manbadan: biri o‘simlik changi, ikkinchisi oq va qora qarag‘ay, qayin daraxtining po‘stlog‘i va kurtagidan iborat bo‘lsa kerak.
Ma’lumki, qovoqari asalari zotiga qiron keltiradi. Qovoqarini yaqinlashib kelayotganini payqab qolgan asalarilar guruhi g‘animiga yopriladi, uni o‘rab oladi, ana shunday jonli zoldir ichida qolgan qovoqari bir necha daqiqadan so‘ng yuqori haroratga bardosh beraolmasdan jon taslim qiladi.
Asalarining o‘lchami 20 mm, erkagi bilan urg‘ochisining tuzilishi va katta-kichikligida deyarli farqi yo‘q, urg‘ochidagi uzun nishi bir yo‘la tuxum qo‘yish a’zosi hisoblanadi hamda hujum va himoyalanish vazifasini o‘taydi. Bahor, yoz mavsumida 150 000 dona tuxum qo‘yadi. Yosh urg‘ochi asalari urchish uchun inidan uchib ketadi, juftlashish havoda yuz beradi.
Ishchi arilar erkak va urg‘ochi arilarga qaraganda anchagina kichik bo‘ladi. Ularning bo‘yi 13-15 mm dan oshmaydi. Nishi bor.
Asalning tarkibida 34,8 foiz glyukoza, 39,6 foiz fruktoza, 4,8 foiz saxaroza, 0,19 foiz dekstrinlar, 0,1 foiz minerallar, 0,45 foiz organik kislotalar, 20 foizcha o‘simlik oqsillari, B-2, B-6, H, C, K hamda foli va pantoten kislotalar mavjud.
Asalning xushbo‘y hidi efir yog‘lariga, uning rangi esa rangli moddalarga bog‘liq. U bakterisid xususiyatiga egaligi bois malham sifatida qo‘llaniladi.
Kavkaz orti, kichik Osiyo, Uzoq Sharq va boshqa rayonlardagi asalarilar azalin, rododendron, akonit, bogulnik va boshqa zaharli gullarni changidan mas asal tayyorlaydi. Mazkur asal vaqt o‘tishi bilan o‘zining zaharli xususiyatini yo‘qotadi, bu esa bug‘lanib ketadigan zararli efir moylari bilan bog‘liq deb tushuniladi. Ana shundan kelib chiqib mas asalni tezroq zararsizlantirish maqsadida 67 mm doimiy bosim ostida uni 46 darajagacha qizdiriladi. Aytish kerakki, mas asal odatdagi asaldan hech qanday farq qilmaydi. Odamni ana shu asaldan zaharlanish alomatlari xuddi araqdan qattiq mast bo‘lgan odamga o‘xshaydi, uning nomi ham ana shundan olingan. Shu asaldan yegan odamni boshi og‘riydi, boshi aylanadi, ko‘ngli ayniydi, ichi ketadi va holsizlanadi. Og‘ir hollarda esa hushini yo‘qotishi mumkin. Bir kecha-kundan keyin bemor o‘ziga keladi.
Asalari zaharining tarkibiga quyidagi fermentlar kiradi: fosfolipaza A-2, gialuronidaza, toksik polipeptidlar – metilin, anamin MCD peptid, tertianin, sekapin; biogen aminlar – serotonin, gistamin, katexolaminlar. Asalarining yoshiga qarab zaharning tarkibi ham o‘zgarib boradi. Masalan, mellitinning eng ko‘paygan davri 10 kunga, gistaminniki esa 35-40 kunga to‘g‘ri keladi. Ishchi asalarilar hayotining dastlabki kunlarida millitin ajratib chiqazish mexanizmi uning biologik maxsuslanishiga – uyasini umurtqasizlardan himoya qilishga qaratilgan, chunki ari chaqqanida uning nishi dushman tanida qolib ketmaydi, binobarin asalari halok bo‘lmaydi. Furajir asalarilar hayotining oxirida umurtqalilarga qarshi ko‘p miqdorda og‘riq chaqiradigan gistamin ishlab chiqaradi.
Fosfolipaza A-2 129 aminokislota qoldig‘idan iborat, massasi 14629, fermentining zahar tarkibidagi ulushi 12 foiz, fosfolipidlarni parchalab ferment lezolesitin hosil qiladi. Fosfolipaza A-2 neyrotrop ta’sir ko‘rsatadi va nerv uchlaridagi mediatorlarning ajralib chiqishini izdan chiqaradi. Gialuronidaza massasi 35000-53000, kislotali fosfotaza (M-49000) fosfolipaza gialuronidaza bilan asalari zahrining asosiy antigenlari hisoblanadi. Millitin zaharning asosiy komponenti bo‘lib, uning miqdori 50 foizga yetadi. Bu kuchli sitolitik polipeptid bo‘lib 26 aminokislota qoldig‘idan iborat, uning molekula og‘irligi – 2840, strukturasi: H2N-G-I-G-A-V-L-K-V-L-T-T-G-L-P-A-L-I-S-W-IK-R-K-R-Q-Q-CONH2.
Asalari zahari ishchi ari tanida maxsus bezlarda ishlab chiqariladi va zaharli pufakda to‘planadi. Ari bolasi dunyoga kelgan kunning ertasiga uning bezida 0,04 mg zahar bo‘ladi. Asalari zahari tiniq, rangsiz suyuqlik, taxir tamli, xushbo‘y hidi bor; kislotali xossaga ega, solishtirma og‘irligi 1:1313; suvda, kislotada va spirtda yaxshi eriydi, turib qolgan suvli eritmasi 3-4 soatdan so‘ng o‘z kuchini yo‘qotadi. Sterillangan sharoitda kavsharlangan idishlarda qorong‘ida 7 oy davomida asalari zahari o‘z kuchini yo‘qota boradi. Ishqor va kislota ta’siriga chidamli, pepsin va tripsin ta’siriga chidamsiz. Sovuq yoki muzlatish hamda yuqori harorat ta’siridan zaharli xossasi kamaymaydi. Quriq holdagi asalari zahari bir necha yilgacha o‘z kuchini yo‘qotmaydi. 1950-yildan e’tiboran asalari zaharini o‘rganish ishlari boshlanib ketdi. Elektroforez usuli bilan mazkur zahar 3 ta fraksiyaga ajratildi. Birinchi fraksiya tarkibidagi modda melittin deb ataldi.
Melittin mazkur zaharning asosiy zaharli komponenti hisoblanadi, u polipeptid bo‘lib, molekula og‘irligi 12000 dan 24000 gacha va 26 aminokislota qoldig‘idan iborat.
Melittin tarkibi bir qancha farmakologik xossalarga ega. U eritrotsitlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri eritadi, qon bosimini vaqtinchalik pasaytirib qo‘yadi. Alohidalangan ingichka va ko‘ndalang yo‘lli muskullarni qisqartiradi, qonning ivish muddatini uzaytiradi, qon hosil qiladigan a’zolar faoliyatiga salbiy ta’sir etmaydi.
MCD-peptid 22 ta aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘lib, uning molekulasi 2 ta disulfid bog‘ bilan ta’minlangan: H2N-I-K-C-N-CK-R-H-V-I-K-R-H-I-C-R-K-I-C-G-K-N-CONH2.
MCD-peptid melittinga qaraganda 10-100 karra aktivroq bo‘lib,bulutsimon hujayralardan gistaminni chiqazib oladi. Shuningdek, mazkur peptid yallig‘lanish xastaligiga qarshi ta’sir ko‘rsatadi,uning aktivligi gidrokartizonga qaraganda 100 barobar kuchliroqdir.
Apamin – oktadekapeptid, neyratrop ta’sir ko‘rsatadi. 18 ta aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan: H2N-C-N-C-K-A-P-E-N-A-KC-A-R-R-C-Q-Q-H-CONH2.
Apaminni sichqon qon tomiriga yuborilganda (LD
) ko‘rsatgichlar birmuncha past – 4 mg/kg. Biroq miya qorinchasiga yuborilganda qoning zaharli xossasi 1000-10 000 karra ortadi.
Tertiapin va sekapin zaharning minor komponentlari: tertiapin 21 ta aminokislota qoldig‘idan iborat: H-A-L-C-N-C-N-R-I-I-I-P-H-M-C-K-K-W-K-K-C-G-K-K-NH2.
Nemis olimi E.Xaberman va boshqalar melittinni sintiz qilishga erishdilar. U barcha xossalari bilan tabiiy melittindan qolishmas edi. Shuningdek, melittinni nurlanish kasaliga qarshi xossasi ham aniqlangan.
Zaharning ikkinchi fraksiyasi kamida ikkita komponent aralashmasidan iborat bo‘lsa kerak. Unda gialuronidaza va fosfolipaza A va B fermentlari topilgan. Gialuronidaza biriktiruvchi to‘qimaning asosiy moddasini parchalab organizmda zaharning tarqalishini ta’minlaydi. Fosfolipaza A ning 2-fraksiyasida topilgan ikkinchi ferment to‘yinmagan yog‘ kislotasini ajratib tashlab, lizolesitinni hosil qiladi, ya’ni zararsiz birikma bo‘lmish lesitinni biologik aktiv modda – lizolesitinga aylantiradi.
So‘ngi yillarda asalari zaharining ayrim komponentlarining kimyoviy tarkibi va biologik aktivligi haqida yangi ma’lumotlar olindi. Asalari zaharidan apamin degan peptid ajratib olindi. O‘ziga xos ravishda ta’sir etadigan apamin 18 ta aminokislota qoldig‘idan iborat. Ma’lum bo‘lishicha, quruq zaharda 2-3 foiz apamin mavjud, melitinning miqdori esa 20 barobar ziyodroqdir. Qiltomirlarning o‘tkazuvchanligini kuchli ravishda oshirish bilan birga bu peptid qon tomiriga yuborilganda markaziy asab tizimiga qo‘zg‘atuvchi ta’sir etadi.
Shuningdek, bir guruh nemis olimlari asalari zaharida MCD-peptid topdilar, u 22 aminokislota qoldig‘idan iborat peptid alohidalangan bulutsimon hujayralardan gistaminni ajratish xususiyatiga ega. Bu borada u melittinga qaraganda 100 karra faolroq ekan.
Ana shu zahardan boshqa bir peptid – minimin ajratildi, uning miqdori 3 foizga yaqin, molekula og‘irligi 6000, tarkibida odatdagi barcha aminokislotalar mavjud.
Paxmoq arilar (Bombus). Asalarilar bilan bitta oilaga kiradi, bir yillik oila tuzib yashaydi, urg‘ochi ona ari uya quradi va mayda uncha rivojlanmagan urg‘ochilar bilan ana shu oilani tashkil etadi. Yoz faslining ikkinchi yarmida erkaklari va yosh urg‘ochilar – uya asoschilari qishlaydilar, ya’ni daraxtda in qurib yashaydilar. Ular qishloq xo‘jaligi va o‘rmon o‘simliklarini yaxshigina changlatuvchilari hisoblanadi. Yevroosiyo hududida 125 ta turi uchraydi.
Paxmoq arilar asalari yoki qovoqariga qaraganda anchagina yovvosh hisoblanadi. Uning chaqishi va organizmning zaharlanish belgilari asalari zahariga o‘xshaydi. Ari yakka holda chaqqanda odam uchun unchalik xavfli emas, chaqqan joyi shishadi va og‘riq paydo bo‘ladi va tez kunda o‘tib ketadi.
Paxmoq arilar barcha hududlarda son jihatidan juda ko‘p bo‘lishiga qaramay, zaharining kimyoviy tarkibi yetarli darajada o‘rganilmagan. Zaharda fosfolipaza A va B, gistamin, asetilxolin va serotoninlar mavjud.
Tajribalarda zaharini hayvon qon tomiriga yuborganda (100 mg/ kg) gepotenziv reaksiya chaqiradi, atropin va demidrollar bilan u qurshab olinadi. Kattaroq doza (500 mkg/kg) yuborganda esa zaharning kardiotrop ta’siri alohidalangan yurakka past konsentratsiya (10-8-10-7 g/ml) da sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Filant yoki asalari bo‘risi (Philantus triangulum). O‘rtacha kattalikdagi ari, bo‘yi 17 sm gacha. Yerda bir metrcha chuqurlikda in quradi, urg‘ochisi kattaroq, tanasi tuklar bilan qoplangan, qorin tomoni sariq rangda. Asalarilarni ovlaydi, ba’zan xo‘jalikka katta ziyon yetkazadi. Filant asalariga aniq nashtar uradi va uni shol qilib qo‘yadi. So‘ngra o‘lja tanidagi asalni siqib chiqaradi va mayda-mayda asal tomchilarini yalab chiqadi. Bolalarining ozuqasi asosan oqsildan iborat, ularga asal bermaydi, chunki asal zaharli ta’sir etib halok qilib qo‘yadi. Gap shundaki, filant bolalarida asal tarkibidagi karbon suvlarini parchalaydigan fermentlar shakillanib bo‘lmagan, shuning uchun ham filant g‘umbaklari asalni hazm qila olmasdan halok bo‘ladi.
Filantni chaqishi tasodifan ro‘y beradi, masalan, asalari boquvchilarni ko‘pincha qo‘lini chaqadi. Arining nishi botgan joyda ozgina og‘riq paydo bo‘ladi. Asalari chaqishiga qaraganda anchagina yengil o‘tadi. Asalarichilar qo‘rqmasdan filantni qo‘li bilan ushlaydi, chunki arining nozik nishi odam qo‘li kafti terisini tesha olmaydi.
Filant zahari tarkibida asetilxolin, glutomat va uchta toksin – filantotoksinlar A, Б, В mavjud. A va Б filontotoksinlarning molekula og‘irligi 243 va 435. Filantning toza zahri presinaptik hamda postsinaptik darajada bo‘g‘ib qo‘yish xususiyatiga ega. Zaharning postsenaptik ta’siri Б-felantoksin bilan bog‘liq. A-filantoksin ishchi asalarini shol etmaydi, lekin Б va В toksinlarning faoliyatini kuchaytiradi. В-filantoksin umurtqali va umurtqasizlar ion kanallarining xolinergik sinapslariga ham blok ta’sir ko‘rsatadi.
Qovoqari (Vespa o‘rientalis). Arilar orasida eng yirigi qovoqari – shershen, urg‘ochisining bo‘yi 3,5 sm. Shershen asosan hasharotlar bilan shuningdek, daraxtlar yaralangan joyidan oqadigan shira bilan oziqlanadi. Shershen nashtar urganda yaxshigina og‘riq beradi, nafas qisadi. Turkmanistonda tarvuz yeb turgan bolani tilidan ari chaqqan, tili shu qadar shishib ketadiki u og‘iz bo‘shlig‘iga sig‘may qoldi. Qattiq og‘riq, bosh aylanish, nafas qisish, xushidan ketish kabilar yuz berdi, bolaning baxti bor ekan, tuzalib ketdi. Amerikaning Raybich degan kurort zonasida shershen 50 yoshlar chamasidagi ayolni bo‘ynidan chaqib oladi. Qattiq og‘riq, bosh aylanish alomatlari paydo bo‘ladi, bo‘yni tez shishib ketadi. Tez yordam mashinasi kelib ulgurmasdan 30 daqiqadan so‘ng ayol hayotdan ko‘z yumadi. Arining bunday zahar solishidan halok bo‘lganlar tez-tez uchrab turadi.
Arilarning zaharli apparatining tuzilishi umuman olganda asalarilarnikiga o‘xshash bo‘lsa-da, lekin nishining va zaharli bezining tuzilishiga ko‘ra anchagina farq qiladi. Nishi asalarinikiga qaraganda uzunroq, yirikroq, qilichsimon shaklda va ikki yonboshida arra tishlari bo‘lmaydi. Demak, ari odamni chaqqanda ham halok bo‘lmaydi. Zaharli apparati kislotali va ishqorli bezlardan iborat. Zaharli bezlar barcha ari turlarida deyarli o‘xshash, faqatgina uzunligi va rivojlanish darajasi bilan farq qiladi.
Qovoqari zahari tashqi ko‘rinishidan asalari zahariga o‘xshasa-da, kimyoviy jixatdan farq qiladi. Qovoqari zahari tiniq och sarg‘ish rangli suyuqlik, uncha yopishqoq emas, ta’mi achchiq. Zahari kislotali reaksiyaga ega, tarkibida 80 foizgacha suv bo‘ladi. Zahar tarkibiga gistamin 5 gidrooksitriptamin, erkin aminokislotalar va turli oqsillar kiradi. Qovoqari zahrida xususan asetilxolin fermentlaridan gialuronidaza, xolinesteraza va fosfolipaza uchraydi. Barcha ari turlari zaharini 100 darajada qizdirilganda aktivligini to‘la-to‘kis yo‘qotadi. Quritilgan zahar uzoq vaqtgacha o‘z aktivligini saqlab qoladi.
Xususan ari yurakka yaqin joydan chaqsa u juda xavfli va ko‘pincha ko‘ngilsiz natijaga olib keladi. Shunga o‘xshash ma’lumotlar tez-tez uchrab turadi. Zaharga qarshi ishlatiladigan barcha dori-darmonlar orasida ari chaqqan joyga muz qo‘yish eng yaxshi natija beradi. Muz shishni qaytaradi zaharlanish jarayonini birmuncha barqarorlashtiradi, ya’ni zaharning organizmga tarqalishini juda ham sekinlashtiradi yoki to‘xtatib qo‘yadi.
Qovoqari zaharining tarkibiga fosfolipaza A-2, lizofosfolipaza gialuronidaza DNK-aza, proteaza zaharli polipeptidlar asetilxolin, gistamin va katexolaminlar kiradi. Fosfolipaza M-16000 teng.
Zaharda presinaptik neyrotoksin – orientotoksin mavjud bo‘lib (M-18 000), lizofosfolipaza aktivligiga ega. Ari zaharida gistamin va asetilxolinni bo‘lishi chaqqan joyida qattiq og‘riq paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Qon tomiriga yuborilganda zahar gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, yurak urishi va nafas olish kuchayadi. Bunday holatni qisman zahardagi biogen aminlar va asetilxolin ta’siri bilan izohlash mumkin.
Qovoqari (V.arientalis) zaharidan ajratib olingan fosfolipaza (A2 M-16000), o‘zining N uchini ketma-ket kelishi bo‘yicha asalari zaharidagi fosfolipazadan ancha farq qiladi. Zahardagi keng spektrli gidrolitik fermentlar uning sitotoksik xossasini belgilaydi. Bunday holat sklet muskullarida, buyrak hamda gipotositlarda, eritrotsitlarda va mitaxondriyada kuzatiladi. Qovoqari zaharida gistamin bilan asetilxolinni birga bo‘lishi zahar kirgan joyda qattiq og‘riq paydo bo‘lishiga olib keladi.
Qovoqari zaharida, shuningdek, giperglikemiya omili mavjud bo‘lib, qizdirilganda inaktivatsiyaga uchraydi va qonda qandni ko‘payishiga olib keladi. Qon tomiriga yuborilgan zahar gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, periferik qarshilikni pasaytiradi, yurak tepishi va nafas olishni kuchaytiradi. Bunday holatni qisman zahar tarkibidagi biogen aminlar va asetilxolinnig mavjudligi bilan izohlash mumkin.
Qovoqari zaharidagi peptidlar bulutsimon hujayralarga ta’sir etib, u yerdan gistaminni bo‘shatadi. Ana shu peptidlar mastoparanlar deb nomlanib, ta’siriga ko‘ra asalari zaharidagi MCD-peptidiga o‘xshaydi. Mastoparanlarning V.orientalis va V.crabro zaharida mavjudligi aniqlangan, oxirgisida esa boshqa bir peptid – krabralin topilgan: I-N-LK-A-I-A-A-L-V-K-K-V-L-NH2 qovoqari (Vespa orientalis) zaharidagi mastaparan; L-N-L-K-A-L-L-A-V-A-K-K-I-L-NH2 qovoqari (V. crabro) zaharidagi C mastaparan; F-L-P-L-I-L-R-K-I-V-T-A-LNH2 qovoqari (V. crabro) zaharidagi krabrolin.
Mastoparinlar gemolitik xossaga ega va mitaxondriyada oksidlovchi fosforlanish jarayonini uzib qo‘yadi.
Yaydoqchi gabrobrakon (Habrobracon hebetor). Brakonidalar oilasi vakili hasharotlar lichinkalarida parazit hayot kechiradi, ko‘pincha tangachaqanotlilar qurtida ana shunday parazitlik qiladi. Endofag brokonidlar erkin harakat qiladigan yoki vaqtinchalik falaj bo‘lgan xo‘jayinlarda yashaydi, egzofaglar esa aksincha o‘ljasini to‘laligicha yoki uzoq muddatga shol qilib qo‘yadi. Gabrobrakon urug‘i esa ikkinchi guruhga taalluqli bo‘lib, qishloq xo‘jaligi bosh zararkunandasi hisoblangan paxta qurti lichinkasiga qiron keltiradi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda u o‘simliklarni himoya qilish bobida biologik qarshi kurash metodi hisoblanadi. Gabrobrakon, shuningdek, tangachaqanotlilarning boshqa turlarida, jumladan, zararkunanda parvona kapalagida ham parazitlik qiladi, gabrobrakonni ko‘p miqdorda ko‘paytirganda ana shundan foydalanadilar. Yaydoqchi odatda tirik qurtlarga hamla qiladi, laboratoriya sharoitida aniqlanishicha, gabrobrakon boshqa yaydoqchilar tuxum qo‘ygan qurtlarga ham o‘zi tuxum qo‘yadi.
Zaharning aktiv komponenti oqsil M-41 000 (komponent A) va 87 000 (komponent V), bular o‘ljani shol qilish aktivligini 85 foiz ta’minlaydi. Zahar oqsillari o‘ta beqaror va tez denaturatsiyaga uchrashi mumkin. Zahar va uning komponentlari presinaptik ta’sir ko‘rsatadi. Zahar, shuningdek umurtqalilarning xolinergik sinapslariga o‘rgimchak va qisqichbaqasimonlarning glutamatergik sinapslariga ta’sir etmaydi.
Zaharning ta’sir etishida biologik turlar aro o‘ziga xoslik mavjud, masalan, parvona kapalagining lichinkasi E.kuchniella zaharlangandan so‘ng bir necha xafta davomida shol bo‘lib yotadi, E.figulilella zahar ta’siridan tez oyoqqa turib ketadi. Ostrnia nubalis esa zahardan mutloqo ta’sirlanmaydi.
Zaharli chumolilar. Chumolilar jamoa bo‘lib yashaydigan pardaqanotlilar oilasiga kiradi, 10 000 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Chumolilarda ham xuddi asalarilar oilasidagi kabi urg‘ochis,i erkagi va ishchilari bo‘ladi. Boshi juda yirik, jag‘lari baquvvat bo‘ladi. Erkak va urg‘ochi chumolilar faqat ko‘payish uchun parvoz qilgan davrida qanoti bo‘ladi. Ishchi chumolilarning qanoti bo‘lmaydi. Ular ko‘payish qobilyatini yo‘qotgan bo‘lib, faqat uya qurish, ozuqa yig‘ish, qurtlarini boqish bilan band bo‘ladi.
Ishchi chumolilar orasida eng yiriklari himoya qilish vazifasini bajaradi. Ishchilari jig‘ildonida chala hazm bo‘lgan ozuqa bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolini oziqlantiradi. Bundan tashqari, ishchi chumolilar o‘zaro oziq almashinib turadi. Shuning uchun bitta chumoli topgan oziq barcha oila a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanadi. Ko‘pchilik chumolilarning chaquvchi nayzasi ham bo‘ladi.
O‘rmon sariq chumolilari oilasi qulay sharoitda 90-100 yil yashaydi. Lekin bu davrda oilada urg‘ochi va ishchi chumolilar ko‘p marta almashinadi, ona chumolilar 15-20 yil, ishchi chumolilar 3 yil umr ko‘radi. Har qaysi chumoli oilasida bir necha million chumoli bo‘ladi. Bahorda tuxumdan chiqqan birinchi avlod lichinkalaridan faqat qanotli urg‘ochi va erkak chumolilar yetishib chiqadi. Ular 2-3 haftadan keyin uyadan bir vaqtda uchib chiqadi, havoda quyiqlashadi va yangi oilaga asos solishadi. Bundan keyingi tuxumlardan esa faqat ishchi chumolilar yetishib chiqadi.
Chumolilarning zaharli quroli har xil bo‘ladi, ba’zilarida nishi bo‘lsa, boshqalarida hech qanday sanchadigan yoki chaqadigan moslamasi bo‘lmaydi. Nishi mavjud bo‘lganlari qovoqari yoki asalari kabi nashtar uradi. Nishi bo‘lmagan chumolilar bezidagi zaharni dushmaniga purkaydi. Chumoli zaharining tarkibi asosan suv va chumoli kislotasi (CH
O
) dan iborat, uning miqdori 1,25 foiz (63-65 foiz suv bilan birga), shuningdek efir moyi (1 foiz), 20 dan 5 foizgacha NH
va 17 foizgacha aminokislotalar tashkil etadi.
Chumolilarning ko‘pchilik turlari odamlarga foyda keltirgani uchun ham ayrim mamlakatlarda ularni qo‘riqlash haqida qonun chiqarilgan, shunga qaramasdan ba’zi bir turlari xonadonlarga bostirib kirib ancha ziyon yetkazadi. Bular asosan tropikada tarqalgan bo‘lib, ko‘chmanchi odamlar bilan birgalikda yangi yerlarga tarqaladi. Va nihoyat ba’zi birlari ya’ni nashtar bilan ta’minlangan vakillari J. Amerika va Avstraliyada yashaydi. Ularning zahari qovoqari va asalarilar kabi yaxshigina og‘riq chaqiradi. Poliarktikaga tarqalganlarining chaqishi unchalik xavfli emas.
Furmosidlar oilasiga mansub chumolilarning chaqishidan ilgari zamonlarda revmatizm kabi xastalikni davolashda foydalanganlar.
Biroq ana shunday chumolilar himoyasiz odamga xujum qilganida va butun badanini tishlab tashlaganda va zaharlaganda bemorning ahvoli og‘ir bo‘lishi mumkin. Masalan, J. Amerikada shunday voqea sodir bo‘lgan. Dala sharoitida besh haftalik chaqaloqni onasi chumoli ini yaqinida uxlatib utni ustiga yotqizib ketgan. Himoyasiz chaqaloqqa son-sanoqsiz chumolilar galasi hujum qilib uni talagan, ko‘z, og‘iz, burun, quloqlariga kirib chaqib tashlagan. Organizmning umumiy zaharlanishi oqibatida go‘dak halok bo‘lgan.
Ma’lumki, timsohlar tuxum qo‘yish yo‘li bilan ko‘payadi. Bunday tuxumlarga qiron keltiradigan dushmanlar ham, ya’ni yirtqich hayvonlar ham bisyor. Bu borada chumolilar ham jiddiy kushandalardan hisoblanadi. Tuxum pardasidan ozod bo‘lishga intilayotgan jajji timsohchalarga chumolilar galasi hujum qilib bir necha daqiqalar ichida uni yeb qo‘yadi. Shuning uchun ham ona timsohlarda nasl uchun qayg‘urish xususiyati yaxshigina rivojlangan, ya’ni tuxumdan chiqishga qiynalayotgan bolalariga onasi yordamga keladi va bolalarini avaylab og‘zida tishlaganicha xavfsizroq joyga ko‘chiradi.
Bitlar (Anoplira). Odam va sutemizuvchilarning tashqi terisida yashaydigan mayda (6 mm gacha) parazitlarni birlashtiradi. Bitning yon tomonida ikkita sodda ko‘zi, ko‘kragida 3 juft oyog‘i bor, 200 ga yaqin turi mavjud. Bitlar so‘ruvchi hasharotlarga kiradi. Ularning og‘zida joylashgan a’zolari xo‘jayinni qalin terisini teshib qonini so‘rishga moslashgan. Og‘iz qismi sanchuvchi ninaga aylangan. Qonni so‘rish jarayonida qizilo‘ngachining oldingi qismi kengayadi va nasos singari ishlaydi. Yaxshigina rivojlangan so‘lak bezlaridan chiqadigan suyuqlik qonni ivishiga qarshilik ko‘rsatadi. Odamda parazitlik qiladigan bosh biti (Pediculus humanus) ikkita formada uchraydi: P.h.capitis va P.h.vestimenti (kiyim biti). Qov biti odamning badanidagi junli joylarda (boshdan tashqari), shuningdek soqol, qosh va hatto kipriklarda ham bo‘ladi. Erkagi 1 mm, urg‘ochisi 1,5 mm kattalikda bo‘ladi. Bosh biti 140 tacha, kiyim biti 300 ga yaqin, qov biti 50 tacha sirka (tuxum) qo‘yadi. Sirkasi uzunchoq bo‘lib, qattiq qobiq bilan qoplangan. U shilimshiq modda yordimida sochga yoki kiyimga yopishib turadi. Sirka 36-37 darajada 4-6 sutkada, 23 darajada 16 sutkada bitga aylanadi. Bitlar toshmali tif, qaytalama tif va boshqa kasalliklar tarqatadi. Qizig‘i shundaki, mazkur urug‘ning boshqa ikkita turi odamsimon maymunlar – gorillada va shimpanzeda uchraydi. Mazkur parazitlarning qarindoshligi odam va odamsimon maymunlarning yaqinligini ko‘rsatadigan dalillardan biridir. Tyulenlarda parazitlik qiladigan bitlar uzoq davom etgan biologik evolyutsiya jarayonida yashash sharoitiga yaxshigina moslashdilar. Ular tyulenlarni burun bo‘shlig‘ida yashaydi. Tyulen suzgan paytida burni tiqinlar bilan yopilgan bo‘ladi. Ana shu guruhga kiradigan bitlarning ko‘pchiligi eshkakoyoqlilar badanining junli joylarida yashaydi.
Tarixdan ma’lum bo‘lishicha bit bosib ketgan odamlar uning dastidan halok bo‘lganlar. Qadimda imtiyozli sinf vakillari orasida bit bosish tez-tez uchraydigan hodisa edi. Masalan, Iuden Irod (eramizga qadar 73–4 yy.), Ispan podshosi Filipp ikkinchi (1527–1598-yy.), Rim diktatori Lusiy Korneliy Sulla (eramizgacha 138–78-yy.) kabilar bit bosishidan aziyat chekkanlar. Xususan, yasama soch kiyib yuradiganlarda bit bosish keng tarqalgan edi. Lyudovik XIV davrida fransiyada saroy ayollari modaga ko‘ra yenglarida maxsus tayoqcha olib yurardilar uning yordamida terilarini qashlardilar. Odamlarni bitdan halok bo‘lishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bitning xurujidan emas, balki tayoqcha ta’siridan hosil bo‘lgan jarohatlarga patogen bakteriyalar, odatda stafilakoklar xuruj qilib, oxir oqibatda qonni yoppasiga zaharlanishiga olib keladi (sepsis). Bitni yo‘qotish uchun shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish kerak.
Qattiqqanotlilar yoki qo‘ng‘izlar (Coleoptera) turkumi. Qo‘ng‘izlar yoki qattiq qanotlilar hasharotlarning yirik turkumi bo‘lib, 25000 turni o‘z ichiga oladi. Ular orasida zaharlilari ham bor. Qo‘ng‘izlar ishlab chiqaradigan zaharli moddalar odatda kimyoviy himoya rolini o‘ynaydi.
Malhamchi qo‘ng‘izlar. Bo‘yi 5-50 mm, tanasi yaltiroq bo‘yalgan, 2 mingdan ziyodroq turlari mavjud bo‘lib, asosan sahrolarda ko‘plab uchraydi. Xavfli vaziyat sodir bo‘lganda gemolimfalarini tashqariga chiqazadi, uning tarkibida kontoridin moddasi bo‘lib, odamning terisiga tekkanida yallig‘lanish kuzatiladi ularning nomi ana shundan olingan. Maek (Meloe) shpansk mushkasi (Lutta) malhamchilar (Mulabris) kabi urug‘larning vakillari zaharli xususiyatiga ega.
Maeklar gavdasi yirik, qorni uzunchoq, asalarilarda parazitlik qiladi.
Malhamchilar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston va Kavkazda tarqalgan; qanot usti qizil yoki sariq, gavdasi qora rangda, qorni tuklar bilan qoplangan. G‘umbaklari chigirtkalarda parazitlik qiladi. Qung‘izlar asosan o‘simlik gullari, ba’zan yaproqlari bilan oziqlanadi. 70 ga yaqin turlari mavjud. Shpansk (Lutta visicatori) metallsimon yashil rangda, o‘tkir qo‘lansa hid ajratadi. G‘umbaklari asalarilarda parazitlik qiladi.
Barcha malhamchilarning gemolimfalari zaharli, xatarli vaziyat yuzaga kelganda qo‘ngizlar son va tizza orasidagi teshikdan bir tomchi gemolimfa ajratib chiqazadi, ya’ni qon sepadi. Biroq kirpilar bemalol ular bilan oziqlanadi. Odatda badanni ochiq joylari qo‘l, yuz kabilar ko‘pincha jarohatlanadi. Terida jarohat yoki nam bo‘lsa, unda zaharning surilishi jadallashadi va umumiy zaharlanish belgilari namoyon bo‘ladi.
Malhamchilarning zaharli limfasidagi asosiy ta’sir etadigan modda kontoridin hisoblanadi. Mushuk va itlar uchun kontaridinning LD
1 mg/kg qo‘ng‘izni o‘zi yoki uni toksini ovqat hazm qilish sistemasiga tushsa, tez orada zaharlanish jarayoni avj oladi. Markaziy nerv sistemasi zaharlanganda shartli refleks faoliyati buziladi va hayvonlarda shol bo‘lish holati kuzatiladi. 100 gr og‘irlikdagi shpankadan 0,3-1,5 gr kontoridin olish mumkin.
Kolorado qo‘ng‘izi (Leptinotarsa decemlineata). O‘rtacha O‘lchamdagi qo‘ng‘iz, bo‘yi 12 mm gacha, tanasi och sariq rangda, boshida qora dog‘lari bor. Kartoshkaning xavfli zararkunandasi. Gemolimfasi umurtqasiz va umutqalilarga zaharli ta’sir ko‘rsatadi, shu boisdan u bilan oziqlanadigan hayvon hali topilgani yo‘q. Qo‘ng‘izni 1 mkl gemolimfasi uy chivinini halok qiladi. Liofil usulda quritilgan 25 mg/ kg gemolimfa sichqonnig nafas olishini izdan chiqaradi, harakatsizlanadi: halok bo‘lish oldidan changak bo‘lib, turgan joyida aylana boshlaydi. Kalamushlarga ta’sir etganda jonivorning tana harorati tushib ketaveradi va u halok bo‘ladi. Gemotakrit 45–70 foizga ko‘payadi, qonda mochivina ikki barobar ko‘payadi va aspartatamino transferaza va laktotdegidrogenazalar aktivligi anchagina oshadi.
Zahar tarkibidagi asosiy ta’sir etadigan oqsil leptinotarzin molekula og‘irligi 55 mingga teng. Qo‘ng‘izning boshqa bir turi gemolimfasida esa leptinotoksin degan oqsil bo‘lib u gemolimfaning tabiiy komponenti hisoblanadi. Proteolitik fermentlar ta’siriga anchagina chidamli, biroq qo‘ng‘iz tanasi gomogenatini inkubatsiya qilganda u to‘la-to‘kis inaktivatsiyaga uchraydi. Umurtqali hayvonlar uchun qo‘ng‘iz gemolimfasi og‘iz orqali yuborganda unchalik zaharli emas, LD
– 1000 mg/kg.
Og‘iz apparati zaharli hasharotlar. Mazkur guruhga taalluqli zaharli hasharotlarda chaqadigan nishi bo‘lmaydi. Juftqanotlilar orasida zaharli vakillari – so‘na, chivin, qandala (Hemiptera) turkumlari mavjud. Qon so‘ruvchi mayda chivinlar (Simuliidae oilasi) tishlashi ancha jiddiy og‘riq bilan boshlanadi, chunki tishlagan joyiga antikogulyant bilan birga og‘riq chaqiradigan toksik moddalar ham kiradi.
Chivinni tishlagan joyida shish, achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Chivin ko‘p marta chaqqanida organizmni umumiy zaharlanishi kuzatiladi. Shuningdek, Reduviidae oilasiga tegishli qandalalarning so‘lagi ham yaxshigina zaharli xususiyatga ega. O‘zining so‘lagi bilan umurtqasizlarni shol qilib qo‘yadi, ba’zi bir turlari sutemizuvchilar uchun ham xavfli zahar ishlab chiqaradi. Nepidae oilasiga mansub suv chayoni (Nepa cinerea) va Notonectidae (Notonecta glauca) kabilar kuchli og‘riq chaqiradigan ukol qiladi. Uzoq Sharq suvlarida yirik qandalalar yashaydi (Belostomatidae oilasi). Belostomatid qandalalari baliq bolalari, itbaliqlar va ba’zan mayda baliqlar bilan ham oziqlanadi. Ularning so‘lagi nafaqat o‘ljani shol qilib qo‘yish xususiyatiga ega, balki g‘animini ichki a’zolarini ham tez orada suyuq holga keltiradi.

III BOB. ZAHARLI BALIQLAR (PISCES)

3.1. AKTIV ZAHARLI BALIQLAR
Baliqlarning zaharliligi turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi, ba’zilarining zahar ishlab chiqazadigan a’zolari bo‘lsa, boshqalarini faqatgina tashqariga chiqazadigan suyuqliklari zaharli bo‘ladi. Ba’zi birlarida ko‘p miqdorda teri usti zaharli bezlari bo‘ladi, suzgich qanotlaridagi ninalarini dushmanga sanchganda zahar oqib tushadi.
Hozirgi vaqtda baliqlar ikkita sinfga ajratiladi: tog‘ayli baliqlar (Chondrichthyes) 630 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi va suyakli baliqlar (Osteichthyes) 20 mingdan ziyodroq turlarni birlashtiradi. Ham tog‘ayli ham suyakli baliqlar orasida odam uchun u yoki bu darajada xavflilari mavjud. Tog‘aylilar orasida dumi bilan nashtar uradigan skatlar va ba’zi akulalar zaharli hisoblanadi. Zaharli suyakli baliqlar orasida dengiz olabug‘asi (Sebastes) yevropa zvezdachyoti (Uranoscopus scaber) katta ajdarcha (Trachinus draco), oddiy marinka (Schizothorax intermedius) va boshqalar mavjud.
XIX asrda yashab o‘tgan sayohatchi dengizchi Kuk Tinch okeaniing janubiy qismidagi orol yaqinidan bir baliqni tutadi va uni pishirishga buyuradi, bu baliqdan ko‘proq iste’mol qilgan bir harbiy ertasiga halok bo‘ladi, ozgina tanovul qilganlar hushidan ketgan. Bu baliq organizmida juda o‘tkir zaharli modda bor ekan. Kuk tomonidan aniqlangan baliqning 40 ga yaqin turlari fanga ma’lum. Har xil xalqlar tomonidan mazkur baliqqa turlicha nom berilgan. Ingilizlar bolon baliq deb atashadi, Gavay orollarida maki-maki, Yaponiyada fugu, Indoneziyada blazer, Ispaniyada boteti deb atashadi. Mazkur baliqlarning barcha oila vakillari yilning deyarli hamma fasllarida zaharli bo‘lib, zaharning miqdori mavsumga qarab o‘zgarib turadi.
1957-yiliYyaponiyada fugu balig‘idan 176 kishi zaharlanib, shundan 90 tasi halok bo‘lgan. Ko‘pincha baliqni tanovul qilgan odamni zaharlanishi qaynoq saks (Yaponiyada guruchdan tayyorlanadigan araq) ichganligiga bog‘liq ekan, araq ichgandan keyin baliqni orqa to‘shi bilan uning zaharli ikrasini farq qilish juda qiyin bo‘larkan.
Xuddi ana shunday zaharli modda Kaliforniya tritoni tuxumi murtagida mavjudligi aniqlandi. 1964-yili undan ajratib olingan zaharga tarixotoksin deb nom berildi. Keyingi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, mazkur zahar mutlaq ravishda tetradotoksinga o‘xshash ekan va keyinchalik bu ikkala zahar faqatgina mana shu nom bilan ataladigan bo‘ldi. Mazkur toksin ilmiy maqsadlarda qo‘llaniladi. Uning asab signallarini bo‘g‘ib qo‘yish xususiyati asab tizimi ish prinsiplarini o‘rganishga yordam beradi. Olimlarning taxmin qilishlaricha, mazkur zahar og‘riqsizlantiruvchi yangi moddalar yaratishda nusxa bo‘lib xizmat qiladi.
Avstraliya va Yangi Zelandiya qirg‘oqlaridagi suvda yashovchi baliqlar juda xaflidir. Ularning tanasi ninalar bilan qoplangan, dengiz tubida yotgan baliqni oddiy bir tosh deb qabul qilish mumkin. Bunday baliqning zahridan chidab bo‘lmaydigan darajada og‘riq paydo bo‘ladi, u oqibat natijada asab kasalligini keltirib chiqaradi.
Amerika olimlari Deyli va Uitson mazkur zaharning ta’sir etish mexanizmini kashf etdilar – aniqlanishicha, batroxotoksin organizmda ion olmashish jarayonini izdan chiqaradi, natijada asab tizimining vazifasi buziladi. Zahar ta’siri ostida asab hujayralari membranasining natriy ionini o‘tkazish darajasi kuchayadi, natijada asab impulisini o‘tish jarayoni bo‘g‘ib qo‘yiladi, bu esa yurak urishini to‘xtatib qo‘yadi.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/ya-davlatov/zakh-arli-gazandalar-69866965/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Я. Давлатов

Тип: электронная книга

Жанр: Школьные методические пособия

Язык: на узбекском языке

Издательство: Kitobxon

Дата публикации: 28.04.2024

Отзывы: Пока нет Добавить отзыв

О книге: "Ushbu oquv qollanmada Orta Osiyo, Kavkaz orti respublikalari hamda ularga chegaradosh hududlarda tarqalgan zaharli hayvonlar haqida, shuningdek, quruqlikda va suvda yashaydigan zaharli umurtqasizlarning ota muhim vakillari togrisida malumotlar keltiriladi. Zaharli hayvonlar ekologiyasi, ularni qoriqlash hamda ular organizmi ishlab chiqaradigan zaharlardan oqilona foydalanish haqida hikoya qilinadi. Zahar toksinlarining kimiyoviy tarkibi, tasir etish mexanizmi hamda gazanda chaqqan odamlarga birinchi yordam korsatish tadbirlari haqida, shuningdek, ilonlardan invivo radioaktiv zahar olish hamda uni hayvon organizmida taqsimlanishi haqida qiziqarli ma lumotlar keltiriladi. Kitob oliy oquv yurtlari biologiya fakulteti talabalariga moljallangan."

• Добавить отзыв
• Имя
• Комментарий
• Опубликовать