Kırgız Konar Göçerleri
Kırgız Konar Göçerleri
Baktıbek İsakov
Baktıbek İsakov
Kırgız Konar Göçerleri
Söz konusu eser, XX. yüzyılın başındaki Kırgızların konar göçer hayat tarzlarını Sayak boyu örneğinde verir.
ÖNSÖZ
Kırgız ulusunun temelini teşkil eden Kırgız uruuları (boyları) hakkında bugüne kadar yapılan çalışmaların yeterli olduğunu söylemek çok güçtür. Bunun en önemli sebebi, uruular hakkında yazılı kaynakların çok az olmasıdır. Bunlar hakkında bugüne kadar yapılan çalışmaların, mevzî ve derinlemesine olmaktan uzak olduğu dikkati çekmektedir. Bu bakımdan özellikle sözlü tarih kaynakları ve malzemelerini kullanarak Kırgız uruuları arasında önemli bir yere sahip olan Sayak Uruu’nun sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı ile hayat tarzını ortaya koymak ve yeri geldiğinde diğer Kırgız uruuları hakkında bilgi vermek, ele aldığımız çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Ayrıca belirtilmesi gereken bir diğer husus, Sayakların Kırgızistan’da geniş bir coğrafyaya yayılmasından ve konu ile ilgili kaynakların önemli bir kısmını sözlü kaynaklar meydana getirmesinden dolayı araştırmamızda daha çok Narın bölgesinin Aktalaa ilçesindeki Kurtka Sayakları üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu bağlamda adı geçen uruu ile ilgili yapılan çalışma, giriş, üç bölüm ve sonuç üzerine tesis edilmiş bulunmaktadır.
Çalışmanın giriş kısmında, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için, “Kırgız” adı ile Kırgızların siyasî bakımdan ortaya çıkışları, Kırgız kavmini meydana getiren uruuların oluşmaya başlaması, genel hatlarıyla ele alınmıştır.
Çalışmanın birinci bölümü, Sayak Uruu’nun erken dönemi, Sayak adının anlamı, idarî yapısı gibi meselelere ayrılmıştır. İkinci bölümde ise Sayak urusunun sosyal yapısı ile ekonomik faaliyetlerini içine alan aile yapısı, uruuyu oluşturan uruklar ile ilgili meselelere yer verildikten sonra uruunun ekonomik faaliyetleri ve dolayısıyla Kırgızların hayvancılık kültürü ve bu kültür sonucunda ortaya çıkan dericilik ve keçecilik gibi mesleklerin gelişmesi üzerinde durulmuştur. Tezin üçüncü bölümünde ise uruunun kullandığı meskenler ile yılın dört mevsimine göre geçirilen hayat tarzı ele alınmıştır.
Çalışmada takip ettiğimiz en önemli yollardan biri, kaynak olarak sözlü tarih malzemesinden âzamî ölçüde istifade edilmesi, hem tarih hem de sosyolojik ve antropolojik bakımdan bunların değerlendirilmesi, bu bağlamda sosyal, ekonomik ve kültürel terimlerin aynen korunması ve yeri geldiğinde söz konusu alanlarla ilgili bu terimlerin Türkçesinin de verilmiş olmasıdır. Ayrıca tezde bu gibi hususî terim ve ifadelerden istifadeyi daha da kolaylaştırmak için, tezin sonuna bir lûgatçe konmasının faydalı olacağı düşünülmüştür.
Bu çalışma, yaklaşık iki senelik zaman zarfında meydana gelmiştir. Benim bu çalışmama nezâret eden, çalışmalarımı titizlikle takip ederek bana yol gösteren, beni yönlendiren ve özellikle sözlü tarih kaynaklarının kullanımı ve yorumu çerçevesinde konuyu farklı bir metodla hazırlamamı sağlayan, kıymetli hocam Prof. Dr. İlhan Şahin’e ve zaman zaman fikir ve düşüncelerini aldığım Bölümümüzdeki diğer değerli hocalarıma teşekkür etmeyi borç bilirim. Ayrıca kitabın düzenlenmesi ve baskıya hazırlanması sırasında bilgi ve deneyimini cömertçe veren Şuhrat Devletoğlu ile Raşid Sadıkov’a da teşekkür ederim.
Bu çalışma, konu ile ilgili benim ilk denemem mahiyetindedir. Bu bakımdan çalışmamda görülecek eksikliklerin hoşgörü ile karşılanmasını diler, yapıcı tenkidlere her zaman açık olduğumu belirtmek isterim.
Baktıbek İsakov
Bişkek 2020
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi
KISALTMALAR
a.g. e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
bk. : Bakınız
c. : Cilt
Çevir. : Çeviren
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
İA : İslam Ansiklopedisi
nr : Numarası
s. : Sayfa
terc. : Tercüme Eden
yay. hazır. : Yayına Hazırlayan
GİRİŞ
Bugün Tanrı Dağları ve Isık Köl etrafında bağımsız bir devlet kuran Kırgızlar, hem zaman hem de mekan bakımından büyük bir tarihî geçmiş ve genişliğe sahiptir. Nitekim Kırgızlar hakkındaki ilk bilgiler, Milattan Önceki dönemlere kadar gitmektedir. Daha ziyade Çin yıllıklarında yer alan bu ilk bilgilere göre Kırgızlar, “Gyan gun”, “Ge gun”, “Kyan kun” ve “Gye gu” gibi adlar altında bilinmekte ve Baykal Gölü’nün batısı ile Yenisey Irmağı etrafında yaşamakta idiler[1 - Bu hususta bk. G. Suprunenko, “Nekotorıye İstoçniki Po Drevney İstorii Kirgizov”, Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 217; N. Ya. Biçurin, Sobraniye Svedeniy o Narodah Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, Almatı 1998, s. 359.]. Tabiî olarak Kırgızlar için Çin yıllıklarında geçen bu adların yıllıklara bu şekilde yansıyan veya Çin bürokratları arasında bu şekilde söylenen adlar olduğunu göz önüne almak icap etmektedir.
Çin yıllıklarında yukarıda zikredilen adlarla geçen “Kırgız” adının ne anlama geldiği ve nasıl ortaya çıktığı konusu ile ilgili çok çeşitli görüşlerin ve tespitlerin bulunduğunu belirtmek icap etmektedir[2 - Bu görüşler ve tespitler hakkında genel olarak bk. S. E. Yahontov, “Drevneyşiye Upominaniya Nazvaniya Kirgiz”, Sovetskaya Etnografya, II, Moskva 1970, s. 110-120; T. Tchoroev (Chorotegin), “The Kyrgyz”, History of Civilizations of Central Asia (ed. Chahryar Adle – İrfan Habib), V, Multiple History Series, Unesco Publishing’den ayrı basım, s. 109; M. Kocobekov, “Tarıhıy Ulamış, Salttuu Sancıradagı Kırgız Etnogoniyası”, Manas Universiteti Koomduk İlim-der Curnalı (Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), I, Bişkek 2001, s. 50-55; V. Butanayev – Yu. Hudyakov, İstoriya Eniseyskih Kırgızov, Abakan 2000, s. 12-36.]. Bu görüşlerden biri, özellikle Çin kaynaklarına dayanarak Kırgız adının, Türkçe “kırk” sayısı ve “kız” kelimelerinden meydana geldiği[3 - Lowrence Krader, Social Organization of the Mongol-Turkic Pastoral Nomads, İndiana University Publications, Moutan Co – The Hague 1963, s. 179.] ve bilahere Kırgız şekline dönüştüğüdür. Diğeri, kaynaklarda geçen “kırk” kelimesine istinaden, “Kırgız” kelimesinin “kırk”ve “cüz” (yüz) kelimelerinin birleşmesiyle oluştuğudur[4 - V. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989, s. 348-354.]. XVI. yüzyıl kaynakları ise kelimenin “Kırk Guz” veya “Kırk-Oğuz”dan terekküb ettiğini belirtmektedirler[5 - Bu kaynaklar arasında Seyf ed Din Ahsikendi’nin “Macmu at Tavarih” adlı eserini zikretmek lazımdır. Bu hususta bk. Sayf Ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, (Rusça terc. V. Romodin), Materiyalı po İstorii Kirgizov i Kirgizstana, Moskva 1973, s. 203-209.]. Kaynaklardaki bilgiler ve ileri sürülen bu görüşler, Kırgız adının, kırk kelimesi ile yakından ilişkisi olduğunu göstermektedir. Bu noktadan hareketle, Kırgız adının, “kırk” ve çoğul eki olan “ız”ın birleşmesinden meydana geldiği şeklindeki görüşe katılmak icap etmektedir[6 - Bu konuda bk. L. Ligeti, “Proishojdeniye Nazvaniya Kırgız”, Materyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii, Posvyaşennoy 2200-Letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Bişkek 2003, s. 150-159.]. Kelime bu yapısıyla “ok” ve “uz” kelimelerinden türeyen ve “Kabileler birliği” anlamına gelen “Oğuz” adının yapılanmasıyla da bir benzerliği ortaya koymaktadır. Kelimenin bahis konusu şekildeki yapılanmasının bir göstergesi olarak, Manas gibi Kırgızların âbidevî destanlarında Kırgızlara “Kırk uruu Kırgız” denilmesi[7 - Manas, (yay. B. M. Yunusaliyev), I, Frunze 1958, s. 246-248.], onların kırk uruudan ve boydan meydana gelmelerinden dolayı bu adı aldıklarının bir işareti olmalıdır.
Kırgızların tarih sahnesinde ilk defa görünmeleri, Milattan Önce 201 yılında olmuştur. Bu tarihte genel olarak Gyan gun adıyla bilinen Kırgızlar, Hun hükümdarı Mete (Motun)’nin seferleri sonunda, Hun İmparatorluğu’nun hakimiyetini tanımak zorunda kalmışlardır[8 - Sıma Tsyan, “Şi Tsi”, (Rusça terc. V. Taskina), Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 13.]. Kırgızların bu tarihte Gyan gun adı ile bir devlete sahip olması, şüphesiz onların daha önceki yıllarda siyasî bir birliğe sahip olduklarının işareti olmalıdır. Milattan Önce I. yüzyılda Hun İmparatorluğu siyasî bakımdan zayıflamaya başlayınca, Kırgızlar bağımsızlıklarını yeniden elde etmişlerdir. Ancak Hunların ikiye ayrılmasından sonra tekrar Batı Hunlarının hakimiyeti altına girdiklerinden, bu bağımsızlıkları çok kısa sürmüştür[9 - Bk. A. Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M. S. X. Asır), Ankara 2004, s. 73-85; G. Suprunenko, a. g. m., s. 217.].
Göktürk Devleti dönemine tesadüf eden VII. yüzyılda Yenisey kıyısındaki Köğmen Dağı’nın kuzey taraflarında bulunduğu görülen ve ekonomik ve siyasî bakımdan oldukça gelişen Kırgızlar, bu devirde Çin’deki Tan sülalesi başta olmak üzere Tibetliler ve Türgeşler ile siyasî ilişkilerini oldukça geliştirmişlerdir. Ancak 710-711 yıllarında Göktürkler ile olan bir savaşta Kırgızlar mağlup olmuş ve Kırgız Kağanı Barsbek hayatını kaybetmiştir[10 - Ömürkul Kara Uulu, Köönö Türktör Tarıhı, Bişkek 1994, s. 46.].
Uygur döneminde (744-840), Sayan dağlarının kuzey tarafında yaşayan Kırgızlar, bu zamanda ziraat ve hayvancılıkla uğraşmakta ve başta Çin ve Tibet olmak üzere bölgedeki diğer ülkelerle siyasî ve ekonomik ilişkilerde bulunmakta idiler[11 - İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2000, 134-136; W. Bartold, Soçineniya, II/1, Moskva 1963, s. 485.]. Kırgızlar, VII. yüzyılın sonlarında güçlü bir devlet olarak ortaya çıkan Uygurların hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Ancak Uygurların taht mücadeleleri yanında, Çin ve Tibet gibi devletlerle bir mücadele içine girmesi, Kırgızların bağımsız bir devlet kurmasında önemli rol oynadı. Bu mücadeleler sırasında üst düzey bir Uygur askerî komutanının Kırgızlardan yardım istemesi üzerine[12 - İbrahim Kafesoğlu, a. g. e., s. 135-140; L. Gumilev, Bayırkı Türktör, Bişkek 1999, s. 445.] Kırgızlar önemli bir askerî güç ile gelip Uygur Kağanlığı’na son vermiş ve böylece bölgede Kırgız Kağanlığı kurulmuştu (840)[13 - N. Ya. Biçurin, a.g.e., s. 363-364.]. Kağanlığın kurulması ile birlikte bölgedeki hakimiyet Kırgızların eline geçti. Buna paralel olarak birçok kavim Kırgızlara bağlandı ve Kırgız Kağanlığı’nın sınırları batıda İrtiş Nehri, doğuda Baykal Gölü, güneyde Gansu (Turfan) ve kuzey batıda Çin topraklarını içine alan geniş sahaya kadar yayıldı[14 - W. Bartold, Kırgız Cana Kırgızistan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter, Bişkek 1992, s. 27-30.].
Kırgız Kağanlığı’nın tarihi hakkında kaynaklarda çok fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu kağanlığın tarihî süreç içinde oynadığı rollere dair de bilinenler fazla değildir. Ancak XII. yüzyılın sonlarında ve XIII. yüzyılın başlarında Kırgızların, Yenisey kıyılarında “Kırgız” ve “Kemkemciut” olarak bilinen iki ayrı idarî bölgede yaşadığı ile ilgili bilgilere tesadüf edilmektedir[15 - Raşid ad Din, Sbornik Letopisey, I, Moskva 1952, s. 150-151; Alaaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-î Cihangüşa, (Türkçe terc. M. Öztürk), Ankara 1998, s. 471; T. Tchoroev, a. g. m., s. 109.]. Daha sonra bu bölgelerin Moğol hakimiyetine girmesi, en azından XIII. yüzyılın başlarında Kırgızların Moğol idaresinde olduklarının işareti olmalıdır. Bu dönemde Moğol Hanlarının Kırgızlardan asker istemesi, Kırgızlar ile Moğolların ilişkilerinin bozulmasına ve hatta Kırgızların Moğollara karşı isyan etmelerine sebep oldu. Bu isyan Moğollar tarafından bastırıldıktan sonra Moğol Hanı Kubilay tarafından Kırgızlar çeşitli yerlere dağıtıldılar. Bu sırada Kırgız halkının bir kısmı, Moğol hakimiyetindeki Tanrı Dağları etrafına geldiler[16 - E. Kıçanov, “Svedeniya v Yuan Şi o Pereseleniyah Kirgizov v XIII. Veke”, İzvestiya, Akademiya Nauk Kırgızskoy SSR, V/1, Frunze 1963, s. 63-65.]. Anlaşıldığı kadarıyla daha önceki dönemlerde Kırgızlardan bazı gruplar bu bölgelere doğru kitleler halinde göç etmeye başlamışlardı. Moğollar tarafından dağıtılan Kırgız halkının bir kısmının buralara gelmesi, muhtemelen daha önce göç edenlerle irtibat halinde olduklarından ve belki de bu yerleri kendileri için güvenli gördüklerinden ileri gelmelidir. Tanrı Dağları tarafına göç eden Kırgızlar, bugünkü Kırgızların bir parçasını oluşturdular. Yenisey’de kalan bazı Kırgız gruplarının üzerine Moğol boyları yerleştirildi, bazıları ise sağa sola dağıtıldılar.
Kırgızların Tanrı Dağları civarına hangi tarihte geldikleri ile ilgili kesin bir bilgiye sahip değiliz. Ancak XIV. yüzyılın ortalarına doğru Merkezî Asya’da kurulan Moğolistan devleti (Yarkent Hanlığı) ile ilgili kaynaklarda Kırgızların, Moğolistan Devleti’nin ormanlık bölgelerinde yaşadıkları ve bu bakımdan “Moğolistan ormanının arslanları” olarak vasıflandırıldıkları dikkati çekmektedir[17 - Muhammed Haydar Dulati, Tarih-i Raşidi, (Rusça terc. A. Urunbayeva), Almatı 1999, s. 420.]. Bu durumda Kırgızlar, Moğollara karşı bölgede büyük bir siyasî güç olarak da ortaya çıkmaktaydılar[18 - O. F. Akimuşkin, “Mogolistan, Mogolı i Kirgizı v Pervoy Polovine XVI-Veka”, Pismennıye Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka, (XI. Konferans), I, Moskva 1975, s. 8-9.]. Kırgızlar, XV. yüzyılın sonlarında Moğol hakimiyeti altındaki topraklarda yaşamalarına rağmen, onların tam olarak idareleri altına girmemişlerdi. Bu bakımdan Kırgızlarla Moğollar arasında sık sık anlaşmazlıklar meydana gelmekteydi. Bu anlaşmazlıkların en önemlilerinden biri, Moğol idaresinin Kırgızlar üzerine Halil Sultan’ı idareci tayin ettiği sırada olmuştur. Bu tayin ile Kırgızlar, hanlığın resmen ellerine geçtiğini ileri sürmüşler ve bağımsızlık istemişlerdir. Buna karşılık Moğol Hanları, Kırgızlar üzerine bir sefer yapmış ve Kırgızları sağa sola dağıtmışlardır. Ancak dağılan Kırgızları, Muhammed Kırgız adlı lider bir araya tekrar toplamış ve onları bölgedeki en itibarlı kavimlerden biri haline getirmiştir[19 - İstoriya Kirgizskoy SSR s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, I, Frunze 1984, s. 443.]. Bu çerçevede Muhammed Kırgız, Moğol Hanlarına bağlı olarak yakın çevredeki müslüman şehirler üzerine seferler düzenlemiştir. Bu seferlerde büyük ganimetler elde eden Kırgızların ekonomik durumları düzelme yoluna girmiştir. Ancak Kırgızların güçlenmesinden endişe eden Moğol Hanı Sultan Said, büyük bir ordu ile gelerek Isık Köl civarındaki Kırgızlara baskın düzenlemiş ve Muhammed Kırgız’ı esir almıştır[20 - Muhammed Haydar Dulati, a.g.e., s. 436.].
Bu siyasî süreç içinde XV. ve XVI. yüzyıllar, bugünkü Kırgız toplumunun şekillendiği bir dönem olarak bilinir. Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Kırgız toplumunu oluşturan “uruu” yapısı bu devirde daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaya başlamıştır[21 - V. M. Ploskih, Kirgizı i Hokandskaya Hanstva, Frunze 1977, s. 60-90.]. Kırgızların bu oluşum sürecinden önceki sosyal yapısı hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla beraber XVI. yüzyılda Moğolistan Devleti’nin kurulmasından sonra bu devletin kuzeyinde yer alan “Bulgaçı” kavmi içinde bugünkü bazı Kırgız uruularının (Boston, Teyit, Cookesek, Döölös, Kıdırşa ve Kandı) bulunması, tarihî süreç içinde Kırgız toplumunu teşkil eden uruuların oluşumunda Bulgaçılara bağlı olanların önemli bir rol oynadığını göstermektedir.[22 - Burada adı geçen “Bulgaçı” kavminin kökeni hakkında yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Ancak adı geçen kavmin içinde bulunan boy adlarının bugünkü Kırgızlar arasındaki bir çok uruu adları ile örtüşmesinden dolayı “Bulgaçı” kavminin Kırgızlar arasında yer aldığı, Kırgız tarihçileri tarafından genelde kabul edilmektedir. (İstoriya Kirgizskoy SSR, s. 395).].
XV. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Kırgız uruularının yapılanması ile ilgili bilgilere daha çok rastlanılmaktadır. Zirâ, onların bölgedeki siyasî olaylara aktif olarak katılmaya başlamaları, kaynaklarda kendilerinden daha fazla bahsedilmesine sebep olmuştur. Bu devirde Kırgızların siyasî ve ekonomik durumları ile coğrafî dağılımları hakkında bilgi veren kaynaklar, onların sosyal ve idarî bakımdan “Sağ Kanat” ve “Sol Kanat” olarak teşkilatlandıklarını belirtmektedir[23 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, Materiali po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek 2003, s. 202.]. Bu kaynaklardan yola çıkarak Kırgızlar, XVI. yüzyıldan itibaren Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak iki gruptan meydana gelmekteydiler. Ancak bu yapılanmanın klasik bir dönemdeki yapılanmayı yansıttığını belirtmek gerekir.
Kırgız uruularının Sağ Kanat ve Sol Kanat adlarını hangi sebepten dolayı aldıkları hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Bu konuda ileri sürülen fikirlerden biri, bir babanın “Sağ” ve “Sol” yanında yer alan iki oğulun soyundan gelenlerin, bilahere Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak adlandırılması ve böylece Sağ Kanat ve Sol Kanat’ın oluşmasıdır[24 - Geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Kırgız Elinin Çıgışı Cönündö Legendalar, Kırgızistan İlimler Akademisi, El Yazılar Fonu, No. 4095, s. 41.]. Bir diğeri ise özellikle Kırgız şecerelerindeki bilgilerden hareketle, Kırgızların savaş esnasında Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak teşkilatlanmalarının, bu ismi almalarında müessir bir rol oynadığıdır. Eski Türk devlet teşkilatında da, bu şekildeki ikili yapılanmanın ön planda olduğu düşünülecek olursa, Kırgız uruularının bu sebepten dolayı bu iki ana ismi aldıklarını söylemek mümkündür. Nitekim buna benzer ikili yapılanmaların daha önce Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerinde mevcut olduğu ve Kırgızların bu geleneği devam ettirerek benzer bir ikili yapılanma içine girdikleri anlaşılmaktadır[25 - A. Mokeev, “Etapı Etniçeskoy İstorii i Sotsialnoy Organizatsii Kırgızskogo Naroda na Tyan Şane v XVI seredine XVIII. vv”, İzvestiya Akademiya Nauk, Seriya Obşestvennıh Nauk, I, Frunze 1991, s. 43-53.]. Bu ikili yapılanmayı ifade eden terimlerdeki “kanat”ı, bir kuşun iki tarafında yer alan kanata benzetmek mümkündür. Bu bağlamda kuşun gövdesi, kağanın bulunduğu merkez; kanatlar ise, birbirini tamamlayan iki ana yapı olarak düşünülebilir. Bu durumda kanatın “taraf” veya “yan” anlamına geldiği söylenebilir[26 - Bu arada Kırgızlar arasındaki Kanat ile Kazaklar arasındaki Cüz kavramlarının birbirinden farklı olduğu belirtilmelidir. Kırgızları teşkil eden Kanatlar içindeki uruular (boylar) arasında sayı bakımından çok büyük bir farklılık yoktu. Buna karşılık Kazak Cüzlerini teşkil eden rular (boylar) arasında sayı bakımından önemli bir farklılık vardı. Muhtemelen Kazak Cüzleri, ruların sayıca az veya çok olmasından ve siyasî üstünlüğe sahip bulunmasından dolayı Ulu Cüz, Orta Cüz ve Kiçi (Küçük) Cüz olarak adlandırılmışlardır (Geniş bilgi için bk. M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 114-188).].
Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak iki ana gruba ayrılan Kırgızlar, çeşitli uruulardan meydana gelmektedir. Sağ Kanat’a bağlı olanların başlıcasını Bugu, Sarıbagış, Sayak, Azık, Bagış, Cediger, Solto, Çerik, Tınımseyit, Suu Murun, Baarın ve Monoldor adıyla bilinen uruular meydana getirmektedir. Sol Kanat’da olanlar ise Saruu, Kuşçu, Adigine, Çoñ Bagış, Munduz, Basız, Cetigen, Töböy ve Kıtay gibi adları taşımaktadır. Bu uruuların arasına zamanla Teyit, Boston, Döölös, Kandı, Avat, Kıdırşa, Kesek, Noygut, Nayman ve Kıpçak gibi daha bir çok uruuların girdiği ve böylece yeni uruuların ortaya çıktığı dikkati çekmektedir. Sağ ve Sol Kanatların içine giren bu uruulara “İçkilik” adı verilmiştir. Aslında İçkilik adıyla bilinenlerin, kendilerini bu adla anmadıkları[27 - S. Abramzon, “Voprosı Etnogeneza Kirgizov po Dannım Etnografii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, III, Frunze 1959, s. 31-44.] ve bu adın onlara Sağ ve Sol Kanat’a bağlı uruu mensupları tarafından verildiği anlaşılmaktadır. Bu husus göz önüne alındığında İçkilik adı, içeriye giren veya içeride bulunan anlamında kullanılan bir tabir olmalıdır[28 - A. S. Sıdıkov, “Rodovoye Deleniye Kirgiz”, V.V. Bartoldu, Turkestanskiye Druzya, Taşkent 1927, s. 293. Kırgız uruuları, Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik adıyla bilinen temel bir yapılanma içinde olmasına rağmen Kırgızistan’ın kuzeyinde muhtemelen güneyde bulunanlara göre dağın arka tarafında kalmalarından dolayı Arkalık adıyla bilinenler de vardır.].
Her Kırgız uruusu hususî bir ad taşırdı. Bu adlara genel olarak bakıldığında, önemli bir kısmının, daha önceden bir kavme mensup olan, bilahere o kavmin içinden ayrılan ve asıl mensup oldukları kavmin adını muhafaza edenler oldukları dikkati çekmektedir. Nitekim Monoldor (Moğollar), Kandı (Kanglı), Nayman, Kıpçak, Azık (Az), Saruu (Sarığ), Kıtay (Kidan), Döölös (Töles), Noygut ve Kesek adıyla bilinen uruular daha önceden mensup oldukları asıl uruuların veya geldikleri bölgelerin adlarını taşımaktaydılar. Ancak bu adların tasnifi ile ilgili bilim dünyasında kabul edilen görüşün sınırını aşacak olursak, burada bahsedilen Monoldor ile Kıtay uruusunu, Moğol ve Çinlilerin hâkim olduğu bölgelerden göç eden, bunlarla şöyle veya böyle bir ilişkisi olan uruular olarak da nitelendirebiliriz. Bunun yanında Adigine, Suu Mu-run (Suburun), Tınımseyit, Teyit, Kıdırşa (Hıdırşah), Cilkeldi ve Karaçolok gibi bazı Kırgız uruu ve urukları, muhtemelen pek çoğu onların lideri, yöneticisi olan veya o dönemlerde şöhret bulan bazı şahısların adlarını almış olabilirler. Ayrıca Bugu, Sarıbagış, Bagış, Karabagış, Çoñbagış gibi uruular geyik türlerinin, Töböy ise devenin adıyla anılmaktaydılar. Tabiî olarak bu hayvanlar onlarca saygı duyulan ve kutsal sayılan hayvanlar olmalıdır. Kölöp gibi uruklar ise adlarını bulundukları yerlerden almışlardır. Bunların yanında bazı uruu veya urukların ise yaşadıkları bölgelere adlarını verdikleri dikkati çekmektedir.
Bunların dışında başka adlar taşıyan uruular da vardı. Bu cümleden olarak kuş besleyiciliği ile şöhret bulan bir uruu Kuşçu, yıldız adını taşıyan Cetigen ve askerlik hizmetiyle ön planda bulunanlar ise Çerik adlarını taşımaktaydılar. Bunun yanında hangi anlama geldiği kesin olarak bilinmeyen Munduz, Solto, Basız, Avat, Boston ve Cediger gibi uruular ise menşe itibariyle eski boy ve kavimlerin kalıntıları olarak nitelendirilebilir (Şekil 1).
Kırgızlarda Sağ ve Sol Kanat’a bağlı her bir uruu, sosyal ve idarî bakımdan “uruk” adındaki alt birimlerden meydana gelmekteydi. Bu uruklar, uruular gibi hususî bir ada sahiptiler. Ancak uruulara bağlı uruklardan bazıları sosyal, siyasî, ekonomik ve demografik âmillerin tesiri ile birbirine karışmak zorunda kalmışlardır. Bu karışmada coğrafî şartların tesirini de gözden uzak tutmamak lazımdır.
Kırgızları teşkil eden uruulardan biri de, araştırma konumuz olan Sayak uruusudur. Sayak uruusu ile ilgili bugüne kadar detaylı bir bilimsel çalışmanın yapıldığını söylemek çok güçtür. Bunun en önemli sebebi, XIX. yüzyıldan itibaren Kırgız uruuları üzerinde daha çok genele dayalı araştırmaların yapılmış olmasıdır. Bu bakımdan Sayak uruusu ile ilgili verilen bilgilerin büyük bir kısmı, genel Kırgız uruuları üzerinde yapılan çalışmalar ve tespitler içinde yer almaktadır. Bu çerçevede Sayak uruusu ile ilgili yaptığımız bu araştırmada kullanılan kaynaklar ve eserleri, kuramsal olarak incelediğimizde genelde Rus Çarlığı’ndan önce, Rus Çarlığı ile Sovyetler Birliği dönemlerinde ve Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonra yapılan çalışmalar şeklinde kategorize etmek mümkündür.
Rus Çarlığı’ndan önce Sayak uruusu başta olmak üzere diğer Kırgız uruuları hakkında kaynaklarda daha çok siyasî olaylar çerçevesinde dağınık ve dolaylı bilgilere rastlanmaktadır. Bu kaynaklardan biri, Sayak adının ilk defa geçtiği Sayf ad Din Ahsikendi’nin XVI. yüzyıla ait Mecmû‘ ü’t-tevârih adlı eseridir[29 - Sayf ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, s. 203-209.]. Diğeri ise XVIII. yüzyılda kaleme alınmış olan Şiyü Cı (Hsi-yü Chih) adlı Çin yıllığıdır[30 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 201-210.]. Her iki kaynakta, sadece Sayakların bir Kırgız boyu olduğu hakkında satır aralarına sıkıştırılmış ifadeler bulunmaktadır.
Şekil 1: Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik uruuları ve yayıldıkları bölgeler[31 - Bu tablodaki uruuların gruplandırılması, Sayf ad Din Ahsikendi (“Madcmu at Tavarih”, s. 203-209), Ya. R. Vinnikov (“Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, I, Moskva 1956, s. 136-181) ve S. M. Abramzon (“Tunduk Kırgızstandın Kırgız Kalkının Etnikalık Kuramı”, Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı boyunça Tandalma Emgekter, Bişkek 1997, s. 636-769)’un tespitlerine göre yapılmıştır.]
Rus Çarlığı dönemine gelindiğinde, Sayak uruusu ve diğer Kırgız uruuları hakkında özellikle yerinde yapılan incelemeler dikkati çekmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden biri, Rus Çarlığı’nın bölgeye olan ilgisinin giderek artması, Çarlığın Orta Asya’yı daha iyi tanımak, bölgenin ekonomik, siyasî ve kültürel potansiyelini keşfetmek amacı olmalıdır. Çarlık Rusyası’nın XIX. yüzyıla ait bu anlayışı Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva (Çarlık Rusyası Coğrafik Örgütünün Batı Sibirya Bölümünün Raporları) adlı çalışmada açık bir şekilde görülmektedir. F. Efremov[32 - F. Efremov, Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811, s. 65-66.], M. Venyukov[33 - M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya Russkih Granits v Azii, II, Sankt Peterburg 1876, s. 110-124.] ve N. Zelend[34 - N. Zelend, “Kirgizı”, (Etnologiçeskiy Oçerk), Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, VII/2, Sankt Peterburg 1885.] gibi kimseler tarafından hazırlanmış olan bu raporlar daha çok gözlemlere dayanmakta ve bölgenin coğrafya, bitki örtüsü, toponomi, ulaşım ve halkın ekonomik durumu ile ilgili tanıtıcı bilgileri içermektedir. Söz konusu dönemde doğrudan Kırgız uruuları hakkında Ç. Velihanov[35 - Ç. Valihanov, “Zapiski o Kirgizah”, Sobraniye Soçineniy, II, Alma-Ata 1985, s. 7-89.], W. Radlov[36 - W. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989.] ve N. Aristov’un[37 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov”, Кırgızı, Bişkek 1996, s. 370-390.] çalışmalarını özellikle belirtmek gerekir. Rus askerî mektebinde eğitimini alan Ç. Velihanov, XIX. yüzyıl ortalarında Doğu Türkistan’a giderken Rus Çarlığı’nın bugünkü Kırgızistanın kuzeyindeki Kırgız boylarını idaresi altına alabilmesi için yerinde bazı ön keşif ve incelemeler yapmış ve bu bağlamda Kırgız uruuları arasındaki ilişkiler (Bugu ve Sarıbagış uruuları arasındaki anlaşmazlık v.s.), bölgenin stratejik özelliği, topografyası ve coğrafî yapısına dair bilgiler vermiş; Kırgız uruuları ile birlikte Sayak Uruu’nun da sosyal yapısı ve hayat tarzı gibi konularda gözlemlerde bulunmuştur[38 - Bk. Ç. Valihanov, Sobraniye Soçineniy, I, Almata 1961, s. 340.]. W. Radlov ise çalışmasını, sadece Kırgız uruuları hakkında değil, Kazak, Özbek ve Uygur kavimleri üzerine de hasretmiştir. W. Radlov’un çalışmalarında daha çok söz konusu kavimlerin ağız yapısı ve folklorünün ön plana çıktığı dikkati çeker. N. Aristov’un Kırgız uruularının etnik yapısı ve menşei ile ilgili yapmış olduğu çalışmasında Sayak uruusu ve onun ortaya çıkışı hakkındaki düşüncesi belli ölçüde önem arz etmektedir. Bu çalışmalardan başka N. Sitnyakovskiy’in Kırgız uruularının etnik ve sosyal yapısı[39 - N. Sitnyakovskiy, “Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti”, İzvestiya Turkestanskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, II/1, Taşkent 1900, s. 93-97.]; F. Fielstrup’un Kırgız uruuları kapsamında halkın sosyal, kültürel ve etnografik özellikleri[40 - F. A. Fielstrup, İssledovaniya Sredi Karakirgiz, Leningrad 1925, s. 47.]; Grum Grijimaylo’nun Kırgız uruularının menşei ve sosyal yapısı[41 - G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya i Uranhayskiy Kray, II, Leningrad 1926, s. 20.]; L. Oşanin’in Kırgız uruuları ile ilgili antropolojik çalışması[42 - L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, Kirgizı Yujnogo Poberejya İssık Kulya, Taşkent 1927, s. 234.]; N. Severtsov’un Kırgızistan’ın coğrafî yapısı, yabanî ve evcil hayvanlar ile bitki örtüsü[43 - N. A. Severtsov, Puteşestviya po Turkestanskomu Krayu, Moskva 1947, s. 233.] gibi konuları içine alan araştırmaları da zikretmek gerekir.
Sovyetler Birliği dönemi çalışmaları, Çarlık Rusyası’nın 1917 İhtilali neticesinde yıkılarak Sovyetler Birliği’nin kurulmasından sonraki dönemi içine almaktadır. Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarında uzun bir savaş ve ihtilal döneminden yeni çıkıldığı için, kuramsal çerçevedeki çalışmaların başlangıcını, yaklaşık 1930’lu yıllardan sonraki devirlerde aramak daha isabetli gözükmektedir. Bununla birlikte belirtilen dönem çalışmalarını genel olarak Kırgız tarihi, kültürü ve sosyal hayatı gibi birçok konunun bilimsel olarak değerlendirilmeye başlandığı bir dönem olarak nitelemek mümkündür. Başta S. M. Abramzon[44 - S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi, Bişkek 1990, s. 23-407.] olmak üzere Ya. R. Vinnikov[45 - Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 136-181.], M. Aytpayev[46 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov, Frunze 1962, s. 135-140.], K. Antipina[47 - K. Antipina, “Vorsovoye Tkaçestvo”, Narodnoye Dekorativno-Prikladnoye İskusstvo Kirgizov, Frunze 1962, s. 65-74; K. Antipina ve diğerleri, Bit Kolhoznikov Kirgizskih Seleniy Darhan i Çiçkan, Moskva 1958.] ve T. Bayaliyeva[48 - T. D. Bayaliyeva, Doislamskiye Verovaniya i ih Perejitki u Kirgizov, Frunze 1972; T. D. Bayaliyeva, Religiyoznıye Perejitki u Kirgizov i ih Preodeleniye, Frunze 1981.] gibi kimselerin çalışmalarını hem gözleme, tanıtma, karşılaştırma hem de analiz etme şeklinde değerlendirmek mümkündür. Bu çalışmalarda Kırgız toplumunun dağıldığı bölgeleri, nüfusunu, sosyal yapısını, kültürel değerlerini anlamak düşüncesinin olduğunu belirtmek gerekir. Bu bağlamda Kırgız uruularının önemli bir kısmı üzerinde duran ve Sayak uruusu hakkında da dolaylı bilgiler veren kimseler arasında özellikle S. M. Abramzon’u belirtmek lazımdır. S. M. Abramzon, önce Doğu Türkistan’daki Kırgızlar üzerine genel bir çalışma yapmış, bu çalışmada bölgedeki diğer uruular ile birlikte Sayakların coğrafî dağılımı ve nüfusu üzerinde durmuştur[49 - S. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye Sinszyan-Uygurskoy Avtonomnoy Oblasti Kitayskoy Narodnoy Respubliki”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, II, Moskva 1959, s. 55.]. Ancak bu genel bir çalışma olduğu için, Doğu Türkistan’daki Sayaklar üzerinde çok fazla durulmadığı dikkati çekmektedir. S. M. Abramzon’un Kırgızistan’ın kuzeyindeki Kırgız uruularının genel durumu ile ilgili bir diğer çalışmasında, Sayak Uruu’nun menşei, yönetimi, siyasî faaliyetleri, coğrafî dağılımları ve sosyal yapısı ile ilgili bilgiler edinmek mümkün olmaktadır[50 - S. Abramzon, “Tunduk Kırgızstandın Kırgız”, s. 671.]. Bir başka ifade ile bu eser, Kırgızistan’ın kuzey coğrafyasında bulunan Sayak uruusu üzerinde belli ölçüde detaylı bilgi veren bir çalışma özelliğindedir. S. M. Abramzon’un yanında, Kırgız uruuları hakkında çalışma yapan diğer kimse, Ya. R. Vinnikov’dur. Ya. R. Vinnikov, Kırgızistanın güney coğrafyasında yer alan Kırgız uruuları hakkında bilgileri aktarırken, o bölgedeki Sayak uruusu mensupları ile ilgili bilgileri de vermektedir[51 - Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 147.]. Ancak bu çalışmanın, detaylı olmaktan ziyade, onların genel durumlarını içine alan bir çalışma olduğu belirtilmelidir. Sayak uruusu hakkında çok sınırlı da olsa bilgi veren ve daha çok halkın genel kültürel değerleri, yiyecek-içecekleri, giyim-kuşamları, düğünü, çocuk doğumu, dokumacılığı, avcılığı, yayla-kışla arasındaki göçleri gibi çeştili konularda araştırma yapan M. Aytpayev’in eserleri, o dönemin önemli kültürel eserleri arasında yer almaktadır. Bunun yanında K. Antipina’nın Kırgız kültürü üzerine yaptığı antropolojik ve etnografik çalışmaları özel bir yere sahiptir. 1937 yılında, 33 yaşında Moskova’dan Kırgız Cumhuriyeti’nin eski başkenti Frunze (Bişkek)’ye gelen K. Antipina, o tarihten itibaren Kırgız kültürünün vazgeçilmez ürünü olan bozüy ve bozüyün iç yapısı, günlük hayatta kullanılan eşyalar, dokumacılık, çiy ve yün işlemeciliği gibi çok çeşitli konuları ele alan araştırmalar yapmıştır. Bundan başka S. M. Abramzon’un öğrencisi olan T. Bayaliyeva, halkın dinî kültürü ve inançları üzerine detaylı araştırmalarda bulunmuştur. Bu bağlamda o, Kırgız uruuları çerçevesinde Sayak Uruu’nun dinî inancı hakkında detaylı bilgiler vermiştir.
Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandıktan (1991) sonra yapılan çalışmalara gelince: Bu çalışmalar daha önce Sovyetler Birliği’nde yer almış olan diğer Cumhuriyetlerde yapılan çalışmalarda görüldüğü gibi, daha çok millî kimliği ortaya koyma özelliği taşımaktadır. Bu dönemde uruularla ilgili sancıraların, yani şecerelerin yayınlanmasını bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Ancak burada sancıraları iki kısma ayırmak mümkündür. Bunlardan biri, bütün Kırgız uruularının sancıralarını bir araya getiren genel sancıralar; diğeri ise bir uruu üzerine odaklaşan sancıralardır. Sayak uruusu ile ilgili sancıraların büyük bir kısmı, genel Kırgız uruuları ile ilgili sancıralar içinde yer almaktadır. Bunlar arasında Belek Solton Oğlu’nun[52 - B. Soltonoev, Kızıl Kırgız Tarıhı, I, Bişkek 1993, s. 94-95.], Osmonaalı Sıdık Oğlu’nun[53 - Osmonalı Sıdık Uulu, “Kırgız Şabdan Tarıhı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 143-176.], Togolok Moldo’nun[54 - Togolok Moldo, “Tarıh Tüpkü Atalar”, Kırgızdar, (Derle. K. Cusupov), II, Bişkek 1993, s. 13.], Bala Ayılçı’nın[55 - “Bala Ayılçının Sancırası”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 176-180.], Esenkan Törökan Oğlu’nun[56 - Esenkan Törökan Uulu, Kırgızdın Kıskaça Sancırası, I, Bişkek 1995, s. 85-87.], Üsöyün Acı’nın[57 - Üsöyün Aacı, “Kırgız Ulutunun Kelip Çıkışı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 102-143.] ve Musaalı İmanaalı Oğlu’nun[58 - Musaalı İmanaliyev, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 162-167.] sancıralarını zikretmek mümkündür. Ancak bu sancıraların içerikleri hemen hemen birbirine benzemektedir. Yine aynı kategoride yer alan bir diğer çalışma S. Attokurov’un “Kırgız Sancırası”dır[59 - S. Attokurov, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 90.]. Söz konusu çalışmada diğer uruular ile birlikte Sayak uruusu ve onun ortaya çıkışı ile ilgili çok kısa da olsa bir bilgi verilmektedir.
Sayaklar hakkında bilgi veren bu genel sancıraların yanında, sadece Sayakların sancırası üzerine odaklaşan sancıraların olduğunu da belirtmek lazımdır. Bu konuda ilk bahsedilmesi gereken sancıra, S. Zakirov ile T. Asanaliyev’e aittir[60 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, Sayaktın Sancırası, Çolpon Ata 1991, s. 9.]. Ancak bu sancıra Sayak uruusu üzerinde odaklaşmasına rağmen burada detaylı bilgilere rastlamak mümkün değildir. Sayakları doğrudan doğruya ilgilendiren bir başka sancıra, K. Baratbayev’e aittir[61 - K. Baratbayev, “Bayızbek Bayanı”, Leninçil Caş Gazetası, 15 Eylül, Frunze 1990.]. Bu sancıra, sadece Sayak uruusu ile ilgili olmasına rağmen, ihtiva ettiği bilgiler bakımından genel sancıralardaki bilgileri tekrarlamaktadır.
Yukarıda belirtilen yazılı kaynak ve çalışmalardan başka Sayak uruusu hakkında 1991 yılında Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra sosyolojik ve antropolojik alanda dikkate değer bir çalışma Japon ilim adamı Sethuko Yoshida tarafından yapılmıştır[62 - Setsuko Yoshida, Tyūō Azia Nōson no Sinzoku Nettowāku-Kuruguzusutan Kēzai Ikō no Zinruigakuteki Kenkyū (Orta Asya’nın Bir Tarım Köyünde Akrabalık Bağları- Ekonomik Geçiş Üzerine Antropolojik Araştırmalar), Tokyo 2004.]. Bu çalışmada Sayakların yaşadığı Karatar köyü, pilot yer olarak seçilmiş ve burada 1930’lu yıllardaki “kollektifleştirme” sistemi ele alındıktan sonra Sayakların uruk yapısı, aile bağları ve bu bağlamda babaya bağlı soyun oluşumu ile geleneksel kültür değerleri ve bu değerlerin değişim süreci gibi konular ele alınmıştır.
Az da olsa yapılan bu çalışmalar göstermektedir ki Sa-yak uruusu ve dolayısıyla Kırgız uruularının sözlü tarih kaynakları büyük bir öneme haiz bulunmaktadır. Bu bağlamda, göçebe Kırgız halkının en önemli özelliği, diğer Merkezî Asya halklarının özelliği gibi, sözlü tarih ve jeneolojik zengin bilgilere sahip olmasıdır. Halk hafızasında uruuların jeneolojik yapısı, onların oluşumu ve uruular arası ilişkiler gibi çok çeşitli efasanevî bilgiler ile uruu liderlerinin kahramanlık hikâyeleri kuşaktan kuşağa, babadan oğula geçerek bugün dahi anlatılmakta ve zengin bir sözlü tarih kaynağı oluşturmaktadır.
Kurtka köyü Şekil 2: Saha araştırmasındaki kaynak kişiler
Bu hususlar çerçevesinde söz konusu çalışmamızın sözlü tarihi ile ilgili saha araştırmasında pilot merkez olarak Narın bölgesinin Aktalaa ilçesindeki Kurtka köyü seçilmiş ve bu arada zaman zaman adı geçen köye yakın Kadıralı, Kara Oy, Cogorku May ve Togolok Moldo köylerinde de bilgi toplanması yoluna gidilmiştir. Araştırma konumuz çerçevesinde Temmuz-Ağustos 2003 ve Ağustos 2004 tarihlerinde belirtilen yerlere gidilerek konu ile ilgili 50 yaşın üstünde 17 kaynak kişi ile görüşülmüştür (bk. Şekil 2). Adı geçen yerlerde Sayakların yöneticileri, cayloo, küzdöö, kıştoo ve cazdoo hayatları, göçleri, hayvanları, ziraatleri, avcılıkları, aile ve sosyal yapıları ve onlarla ilgili âdetler ile inançlar hakkında bilgiler toplanmış ve bunlar yeri geldiğinde yazılı kaynaklarla karşılaştırılarak ve tahlil edilerek kullanılmıştır. Bu kullanım sonucunda yazılı kaynakların çok fazla olmadığı Merkezî Asya halklarının tarihi araştırılırken yerinde tespit edilecek sözlü tarih malzemelerinin vazgeçilmez bir kaynak olarak göz önünde tutulması gerektiği daha iyi anlaşılmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
SAYAK URUU’NUN ERKEN DÖNEM TARİHİ VE İDARÎ YAPISI
A) ERKEN DÖNEMLERİ
“Sayak” Adı Hakkında
Merkezî Asya’daki uruu veya boyların adlarının nasıl ortaya çıktığını, hangi sebeplerden dolayı ilgili boyun o adı aldığını ve ne anlama geldiğini tespit etmek çoğu defa mümkün olamamaktadır. Bunun en önemli sebebi, şüphesiz kaynakların kifayetsizliğinden ileri gelmektedir. Bu durum “Sayak” uruusu adı için de geçerlidir. Bu bakımdan Kırgız uruularından olan Sayak adının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı, ne anlama geldiği konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Ancak ileri sürülen bu görüşlerde, Sayak adının anlamından ve etimolojisinden ziyade, uruunun ortaya çıkışı üzerine daha fazla yoğunlaşıldığı dikkati çekmektedir. Durum böyle olunca, verilen bilgilerde, Sayak Uruu’nun menşei ile bu adın ortaya çıkışı, âdeta iç içe girmiş bulunmaktadır.
Sayak adının ilk defa XVI. yüzyıla ait kaynaklarda geçtiği görülmektedir. Bu döneme ait bir tarihî kaynakta, Sayak Uruu’nun oluşumu ile ilgili bilgiler verilirken “Tagay (adlı) Bahadır’ın Kulan, Kılcır, Bogoston, Kara Çoro, Döölös ve Sa-yak adlı altı oğlu vardı. Kutsal Sayid Mir Calil Mevlana A’zam onun (Tagay’ın) evine gelerek bu altı oğluna iyi dua etti ve onun duası ile her birinden birer uruu oluştu” denilmektedir[63 - Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, (Rusça terc. A. Tagirjanov), Leningrad 1960, s. 37.]. Bu ifadenin menkıbevî bir özellik taşıması, bu bilgiye ihtiyatla bakmamızı icap ettirmektedir. Ancak Sayak adının ilk defa bu kaynakta geçmesi, Sayak’ın, şahıs adı veya uruu adı olarak en azından XVI. yüzyılda bilindiğinin bir işareti olmalıdır[64 - S. Abramzon-L. Potapov, “Narodnaya Etnogoniya kak Odin iz İstoçnikov dlya İzuçeniya Etniçeskoy i Sotsiyalnoy İstorii”, Sovetskaya Etnografiya, VI, Frunze 1975, s. 28-35; V. Propp, Folklor i Deystvitelnost, Moskva 1976, s. 121.].
Sayak adı, ilk olarak XVI. yüzyılın yazılı kaynaklarında görünmesine rağmen, bu konuda fikir ileri sürenlerin önemli bir kısmı, kelimenin veya bu adla bilinen kavmin daha önceki dönemlere kadar gittiğini belirtmektedirler. Bu konuda Sayak’ı en eski devirlere götüren görüşlerden biri, kelimenin Saka’dan geldiği veya eski devirlerde Merkezî Asya kavimlerinden olan Sakalar ile Sayaklar arasında bir ilişkinin bulunduğu şeklindedir[65 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379.]. Böyle bir fikrin ileri sürülmesinin daha çok Sayak ile Saka kelimeleri arasındaki ses benzerliğinden ileri geldiği ve bu bakımdan tarihî bir temele dayanmadığı âşikâr gözükmektedir. Sayak adı hakkındaki bir başka görüş ise kelimenin “Sarmak”[66 - Burada belirtilen alt grubun adının “Sarmak” değil, “Sarmat” olması oldukça muhtemeldir.] sözü ile ilgili olduğudur. Bilindiği gibi Sarmak, eskiden Sakalar gibi aynı coğrafyada varlıklarını sürdüren İskitlerin bir alt birimi idi. Bu görüşü ileri sürenler, Çinlilerde “r” harfi olmadığı için, Sarmak adının zamanla Sayak’a dönüştüğünü belirtmişlerdir[67 - B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94.]. Buna benzer şekildeki bir başka görüş, milattan sonra V. ve VI. yüzyıllarda Tanrı Dağları civarında yaşayan “Saksın” adlı kavmin adı ile Sayak adı arasında bir ilişkinin olduğudur. Ancak bu görüşlerin de çok sağlam bir temele dayandığını söylemek güçtür[68 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 7.]. Buna benzer bir şekilde, XIII. yüzyılda Baykal Gölü civarında yaşayan “Sakayit” adlı kavmin adının dahi, ses benzerliğinden dolayı Sayak ile ilgili olduğu ileri sürülmüştür[69 - V. Y. Butanayev, Proishojdeniye Hakasskih Rodov i Familiy, Abakan 1994, s. 14; N. V. Екeyev, “Narodı Altae-Sayan i Kırgızı”, Materiyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii Posvyaşennoy 2200-letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Gorno-Altaysk 2003, s. 26-27.]. Burada ayrıca, Sayak adından başka Hakaslar içindeki “Sagay”, Kazaklardaki “Sakay” ve Yakutların bir adı olan “Saha” adlarının da Sakayit’den geldiği belirtilmiştir.
Sayak adı ile ilgili ileri sürülen bu görüşlerin yanında, kelimenin anlamı ve ortaya çıkışı ile ilgili önemli bir hususa daha dikkati çekmek icap etmektedir. Kelime, “Sayak” veya “Sayëk” şeklinde Kazak, Özbek ve Uygur gibi diğer Türk topluluklarında görülmekte ve Arapça “Seyyah” ile ilişkilendirilerek “yolcu” ve “gezen” anlamında kullanılmaktadır. Aynı şekilde, Kırgızca’daki Arapça ve Farsça kökenli kelimeler arasında Sayak kelimesi de bulunmakta ve diğer Türk topluluklarındaki Sayak anlamına benzer bir şekilde “yolcu” veya “uzak sefere çıkmış kimse” anlamını taşımaktadır[70 - H. Karasayev, Kamus-Nama, Bişkek 1995, s. 650.]. Bu durum, esasında Seyyah olan kelimenin Kırgızca’da “fukara”–“bukara”; “kitap”–“kitep”; “cumhuriyet”–“cumuryat”; “baht”–“bakıt”; “hürmet”–“urmat” ve “hükümet”–“ökmöt” örneklerinde olduğu gibi, ağızdan ağıza söylenerek “Sayak”a dönüştüğünü düşündürmektedir. Nitekim Kırgızlar arasındaki “Tentigen Sa-yak, temirden tayak” (Gezen Sayak, demirden dayak), Özbekler’deki “Sayak uçun, ikki dunye bir kadam” (Sayak için, iki dünya arası bir adım)[71 - Z. Magrufova, Uzbek Tilining İzohli Lugati, Moskva 1981, s. 10.] ve Uygurlar arasındaki “Sayak yürsan dayak yersan” (Sayak gibi gezersen, herkesten dayak yersin)[72 - E. Nadcip, Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva 1968, s. 63; N. Baskakova, Karakalpakso-Russkiy Slovar, Moskva 1958, s. 89.] gibi yerleşmiş ifadeler, bu fikri desteklemekte ve ister istemez Sayak’ın, Arapça Seyyah kelimesinin halk ağzında söyleniş şekli olduğunu hatıra getirmektedir. Ancak Sayak adını alan uruunun, bahis konusu adı, konar-göçer bir hayat yaşamalarının bir karşılığı olarak mı, yoksa yine aynı anlama gelen Sayak adlı bir uruu başçısından dolayı mı aldıkları hususunda kesin bir şey söylemek mümkün olamamaktadır.
Ortaya Çıkışları
Sayak Uruu’nun erken dönem tarihi ile ilgili bilgilerimiz çok fazla değildir. Bu bakımdan Sayakların ortaya çıkışı ile ilgili çeşitli fikirler ve yorumlar ileri sürülmüştür. İleri sürülen bu fikirlerin pek çoğu, Sayakların menşeini, milattan önce I. yüzyıldan milattan sonra XIII. yüzyıla kadar olan devirlerde varlıklarını sürdürmüş olan “Saka”, “Sarmak”, “Saksın” “Sagay”, “Sakay”, “Saha” ve “Sakayit” gibi kavimlerle irtibatlandırmaktadır[73 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379; B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94; S. Zakirov-T. Asanaliyev a.g.e., s. 7; Y. Butanayev, a.g.e., s. 14.]. Ancak bu fikirlerin daha çok ses benzerliği dikkate alınarak ileri sürüldüğü ve bu bakımdan sağlam temellere dayanmadığı belirtilmelidir.
Bu fikirlerin dışında Sayakların ortaya çıkışının Kazaklarla ilişkilendirildiğini belirten görüşler de bulunmaktadır. Bu bağlamda menkıbevî bir özellikte olan bir şecerede, “Sayak”ın Kazaklardan Şapıraştı adlı bir bahadırın oğlu olduğu ve bu oğuldan türeyen Sayakların daha Cengiz Han’dan önceki devirlerde (X. ve XI. yüzyıllar) Kazak uruuları içinde ve Sayan Dağları etrafında yaşadıkları ileri sürülmektedir[74 - Tausar Uulu Kazıbek Bek, Tüp-Tükkanan Özime Şeyin, Almatı 1993, s. 80-87.]. Bunların yanında Katagan adlı bir urukun, Kazaklardan hem Çanışkılı (Şanışkılı), hem de Sayak uruusu içinde yer almasından dolayı Sayak uruusu’nun, Kazakların büyük uruularından olan Çanışkılı ile aynı uruu olduğu belirtilmektedir[75 - M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 55; M. Kalkan, a.g.e., s. 56.]. Ancak bu fikirler bir faraziyeden öteye gitmemektedir.
Kırgız uruular hakkında bilgi veren şecereler ise Sayak Uruu’nun bir çok alt grup veya birimlerden meydana geldiğini; bu grup veya birimlerin hepsinin bir babanın çocukları olduğunu belirtmektedirler[76 - Togolok Moldo, a.g.m., 10-15.]. Ancak Sayak Uruu’nun cesameti ve pek çok alt birimden meydana geldiği dikkate alınacak olursa, bu uruunun sadece asıl çekirdek Sayak Uruu’nun içinden ayrılan alt bölmelerden değil, dışarıdan gelen bölmeleri de içinde barındırdığını düşündürmektedir. Nitekim Sayak uruusunu oluşturan “Sarık”, “Kaba”, “Çoro”, “Katagan” ve “Duulat” gibi bazı alt bölmeler veya birimler, muhtemelen dışarıdan gelen gruplar idiler. Bunlardan “Sarık” (Sarıg, Sarı, Sarıh), XI. yüzyılda Merkezî Asya’da varlıklarını sürdürmüş bir Türk kavmi idi[77 - O. Karatayev, Kırgız Etnonimder Sözdüğü, Bişkek 2003, s. 161-162.]. Bugün Sarıklara ait bazı grupların, Kırgız ve Altay kavimleri arasında yer aldığı ve bu kavimlerin oluşmasında önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Bunun yanında, Sol Kanat Kırgız uruuları içinde yer alan “Saruu” Uruu’nun, Sarıklar ile bir bağının olabileceği ihtimali üzerinde de durulmaktadır. Aynı şekilde, Sayak içindeki “Kaba” urukunun, Altay kavimleri içinde yer alan “Kaba”, “Aba” ve “Havu” gibi alt birimler ile bir bağının olabileceği[78 - V. Butanayev, a.g.e., s. 12.] ve hatta bahis konusu Kaba’nın, Karakalpaklar arasından çıktığı görüşü dahi ileri sürülmektedir[79 - S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye, s. 77.]. Kırgız şecerelerinde ise “Calduu Kaba” veya “Kaba” adıyla bilinen bu kimseyi, Kayduulat adlı kişinin evlat edindiği belirtilmektedir[80 - Kırgızlar arasında eskiden geyik derisine “Kaba” denirdi. Bu bağlamda çocuk ile geyik derisi ilişkilendirilerek çocuğa Kaba ismi verildiği ileri sürülmektedir (Geniş bilgi için bk. S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).]. Sayakların bir başka alt birimi olan “Çoro” grubu ise daha çok Moğol kavimlerinin biri olan “Çoras” ile irtibatlandırılmaktadır[81 - G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya, s. 20; B. H. Karmışeva, “K Voprosu o Proishojdenii Lokaytsev”, Sovetskaya Etnografya, IV, Moskva 1952, s. 58.]. Çorasların çok savaşçı bir kavim olması ve Sayak içindeki Çoroların da aynı özellikleri göstermesi, bu iki kavim arasında ister istemez bir ilişkinin olabileceğini hatıra getirmektedir.
Yukarıda verilen bilgilerden anlaşılacağı üzere, Sayak uruusu Kırgız uruuları içinde büyük uruulardan biri olmasına rağmen, kaynakların yetersizliği yüzünden, tarihlerinin ne kadar eskiye gittiği hakkında bir bilgiye sahip bulunmamaktayız. Bu çerçevede, çekirdek bir Sayak Uruu’nun en azından XV. ve XVI. yüzyıllarda ortaya çıktığını; zamanla bazı urukların Sayak’ın idaresi altına girdiğini ve böylece bugünkü Sayak Uruu’nun oluştuğunu söylemek mümkün olmaktadır.
Coğrafî Dağılımları
Tarihî kaynaklar,Sayak Uruu’nun ilk olarak XVI. yüzyılda Tanrı Dağları civarında ortaya çıktığını kaydetmektedir[82 - A. Bernştam, “İstoçniki po İstorii Kırgızov XVIII go Veka”, Voprosı İstorii, Moskva 1946, s. 11.]. Ancak bunların bu yüzyılda burada gözükmesi, daha önceki dönemlerde bunlarla ilişkili bazı grupların adı geçen bölgelerde yaşadıklarını muhtemel kılmaktadır[83 - Ç. Valihanov, İzbrannoye Proizvedeniye, Moskva 1986, s. 290; M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya, s. 117.]. Hatta bugün Özbekistan’ın Andican bölgesinde olan küçük bir Sayak grubu mensupları arasında, onların 200 yıl önce Tanrı Dağları civarından oralara geldiklerine dair efsanevî bilgilerin olması, Sayaklara mensup bazı grupların, asıl Tanrı Dağları bölgesinden civar yerlere göç ettiğinin işareti olmalıdır[84 - Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147.]. Tespit edilebildiği kadarıyla Tanrı Dağları’nda yaşayan asıl Sayak grupları, Cumgal ve Suusamır bölgelerini kendilerine yurt tutmuşlardı. Bu bölgelerdeki gruplar arasında, daha çok Cumgal’da yaşayanların, kendilerini bozulmamış ve özelliklerini koruyan Sayak grubu manasında “Taza Sayak” olarak tanımlamaları, onların bu bölgelerde eskiden beri bulunduklarını oldukça muhtemel kılmaktadır.
XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Sayakların coğrafî bakımdan Cumgal ve Suusamır bölgeleri yanında Dörbölcün, Isık Köl, Ketmen Töbö, Toguz Toro, Talas ve Çüy bölgelerinde bulundukları dikkati çekmektedir[85 - Ç. Valihanov, Sobraniye, s. 303, 337; B. Soltonoyev, a.g.e., s.120; L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, s. 234; T. Kenensariyev, Kırgızstandın Orusyaga Karatılışı (1855, 1863, 1868, 1876), Bişkek 1997, s. 75.]. Bu durum Sayakların XVI. yüzyıldan sonraki dönemlerde bazı siyasî, ekonomik ve sosyal sebeplerin tesiriyle başka bölgelere göç ettiğini göstermektedir.
Harita 1: Sayak Uruu’nun bugünkü Kırgızistan coğrafyası üzerindeki dağılımı
Belirtilen dönemlerdeki savaşlar, iç (uruular arası mücadeleler) ve dış (Kalmuklar, Çinliler, Kazaklar) saldırılar, otlak darlığının doğurduğu siyasî ve sosyal meseleler, sadece Sayak Uruu’nun değil, On ve Sol Kanat’a giren diğer Kırgız uruularının da yer değiştirmelerinde ve bazı uruu veya urukların birleşerek yeni birimlerin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıştır. Bundan dolayı Kırgız uruuları ve Sayaklar daha geniş sahalara yayılmışlardı. Bu durumun tabiî bir sonucu olarak Kırgız uruuları en geniş bir şekilde kuzeyde İle (İli) Irmağı, güneyde Pamir ve Andican Dağları[86 - Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, s. 37; M. Salahetdinova, “Soçineniye Muhammed-Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hodjagan” Kak İstoçnik po İstorii Kirgizov”, İzvestya, Akadamiya Nauk Kirgizskoy SSR, Serya Obşestvennıh Nauk, III/1, Frunze 1959, s. 95-98; N. Sitnyakovskiy, a.g.m., s. 99.]; batıda Talas ile Çu (Çüy); doğuda Doğu Türkistan’ın bir kısmını içine alan geniş sahalarda konar-göçer bir hayat yaşamakta ve dolayısıyla Sayak uruusuna mensup olanlar da bahis konusu bölgelerde dağınık halde varlıklarını sürdürmekteydiler. XIX. yüzyıl ortalarında bu bölgelerin Rus hakimiyeti altına girmesi ve bunu takiben 1917’de Sovyet yönetimi kurulup sınırların çizilmesiyle Kırgız uruularının bir kısmı başka ülkelerin sınırları içinde kaldılar[87 - S. M. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye”, s. 334.]. Bunun sonucunda Sayak Uruu’nun asıl grupları önce Rus hakimiyeti ve sonra Sovyet yönetimi altına girmesine rağmen (bk. Harita 1), Sayaklar da dahil küçük gruplar halindeki bazı Kırgız uruularının Doğu Türkistan ve Afganistan gibi yerlerde kaldıkları görülmektedir[88 - Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147; A. S. Sıdıkov, a.g.e., s. 293; Turgunbay Kılıç-bek, “Tekes Kökterek Kırgızdarı Cönündö”, (Der. K. Cusupov), Kırgızdar, IV, Bişkek 1997, s. 76; Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1992, s. 412-414.].
B) İDARİ YAPISI
İdarecileri
Sayak Uruu’nun idarecileri ile ilgili konuya girmeden önce, Kırgız uruularının genel siyasî yapılarından söz etmemiz icap etmektedir. Bu durum, Sayak Uruu’nun idarecileri ve idarî yapısı ile ilgili meseleyi bütünüyle anlamamız bakımından önemlidir.
On ve Sol Kanat olarak bilinen Kırgız uruuları, bilahere coğrafî olarak bulundukları bölgelere göre ikiye ayrılarak yaşıyorlardı. Ancak böyle bir ayırımın, zamanla her iki grup arasında sosyal, ekonomik ve siyasî bakımdan bazı farklılıkların oluşmasına zemin hazırladığı görülmektedir.
XVIII. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmış bir kaynağa göre[89 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 202.], Kırgızlar XVI. yüzyılın başlarında idarî ve askerî sebeplerle On Kanat ve Sol Kanat olarak ikiye ayrılmışlar ve her iki grup da kendi aralarında birer idareci seçmişlerdi. Burada görülen idarî ve askerî teşkilatlanmadaki ikili yapı (Sağ-Sol, Batı-Doğu, Büyük-Küçük v.s. gibi), sadece Kırgızlarda değil, daha önceki devirlerde Hun, Göktürk, Uygur ve Oğuz gibi bir çok Türk kavimlerinde de görülmektedir. Bu durum Kırgız uruularının iki ana gruba ayrıldığını ve her bir grubun başında “Çoñ Biy” (Büyük Biy) adıyla bilinen birer idarecinin olduğunu göstermektedir[90 - A. Mokeev, “Drevniye Elementı v Sisteme Politiçeskoy Organizatsii Kırgızov Tyan-Şanya v XVI-XVIII vv”, Kırgızskaya Gosudarstvennost, Bişkek 2002, s. 41.]. Nitekim Talas’taki Kırgız lideri Mamatkulu, 1760’lı yıllarda Sayak Uruu’nun lideri Turukibay’ı, Sarıbagış uruusu lideri Çolikçi’yi ve hangi uruudan olduğu tespit edilemeyen Niş adlı kişiyi, Çin merkezine elçi olarak göndermişti[91 - A. Bernştam, a. g. m., s. 129.]. Buradan anlaşılacağı üzere Mamatkulu, Sayak ve Sarıbagış uruularını da içine alan On Kanat Kırgız uruularının çoñ biy’i idi. Turukibay ise şüphesiz bu çoñ biy’e bağlı olan Sayak Uruu’nun “Uluk Biy”i veya lideri idi.
Buna benzer bir şekilde Güney taraftaki Kırgız uruularının da idarî bakımdan bir yöneticisinin veya çoñ biy’inin olduğu düşünülmelidir. Nitekim XVIII. yüzyılda batı bölgesinde bulunan Kırgızların başında Akboto Biy adlı bir yöneticinin olması, onların daha önceki yıllarda böyle bir yöneticiye sahip olduklarının işareti olmalıdır[92 - D. Saparaliyev, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s. XVIII do Seredinı XIX go Veka, Bişkek 1999, s. 12.]. Ancak XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarında batı ve doğu bölgesindeki Kırgızların, ikili sistem dahilinde iki ayrı idareciye sahip olmadıkları ve birbirlerine bağımsız çeşitli uruu biyleri idaresinde varlıklarını sürdürdükleri anlaşılmaktadır.
Sayak Uruu’nun idarecilerine gelince: Sayakların en eski dönemlerden itibaren başlarında “biy” veya “uluk biy” unvanı ile bilinen idarecilerin olduğunu düşünmek mümkündür. Burada uruunun, özellikle XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarında muhtelif gruplara ayrıldığı zamanlarda, her grubun başında birbirinden bağımsız biylerin olabileceğini de dikkate almak lazımdır[93 - K. İ. Petrov, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv, Frunze 1961, s. 124; T. Tchoroev, a. g. m., s. 119.].
Sayaklarda biylik, babadan oğula geçen bir özelliğe sahipti. Biyliğin bu özelliğinin geleneksel bir yapıda olmasından dolayı halkın itirazı pek olmazdı. Hatta biyin vefatı veya yaşlanması gibi durumlarda bile halk ve diğer yetkililer, yönetime kimin geleceğine karışma gibi bir düşünce içinde bulunmazlardı. Değişim esnasında sadece küçük bir tören ile biyin oğlunun biy olduğu duyurulurdu. Biyin bir oğlunun olması durumunda biyliğin tek halefi o olurdu. Birkaç oğlunun olması durumunda ise büyük oğulun babanın yerine geçmesi gibi bir gelenek vardı. Ancak bazen babanın yerine geçecek olan büyük oğulun, idarî yeteneğinin veya yönetim kabiliyetinin olmaması gibi durumlarla karşılaşılabilinirdi. Bu bakımdan baba olan biy, daha hayatta iken yerine kimin geçeceğini oğulları arasından tercih ederdi. Ancak bazen biy’in hiçbir oğlu da olmayabilirdi. Bu durumda biy’in kardeşlerinden biri bu hakka sahip olurdu[94 - Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Toğolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.]. Hatta halk onlara “tektüü biy” (soylu biy) diye saygı gösterir ve biyliklerini kabul ederdi. Bu bağlamda Sayak gurupları arasındaki tektüü biy veya soylu biyler olarak Isık Köl’de Tülkü Biy, Cumgal’da Nurak Biy, Köküm Biy, Keldibek Biy, Nusup Biy ve Tülööke Biy ile Toguz toro’da Baytur Biy gibi biyler vardı. Bu biyler, Sayak grupları içinde tanınan ve itibarlı olan kimselerdi.
Halk nazarında biylerin yeri çok büyüktü. Belki de bunun içindir ki, biyin büyüklüğüne işaret eden “Kulça işte / biyçe caşa” (Köle gibi çalış, biy gibi yaşa) veya “Ördök cokto / çulduk biy” (Ördek yokken, çulluk biydir) gibi ata sözleri, halk arasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Hatta Kırgızcadaki “biylöö” (yönetmek) fiili ile yönetim anlamına gelen “biylik” kelimelerinin özünde “biy”in olması, onun tarihî fonksiyonunu gösterse gerektir.
Biy ile hemen hemen aynı anlamda kullanılan idarî unvanların biri de “Bek”tir. Türkçede “beğ” veya “bey” olarak bilinen “bek”, eskiden beri Kırgızlar arasında yaygın olarak kullanılmaktaydı. Biy ile derece bakımından eşit seviyede gözüken bekler, biylerden daha aristokratik bir aile yapısına sahiptiler.
Tespit edilebildiği kadarıyla Sayaklar arasında en büyük idarî unvanlardan biri “manap” idi[95 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye, s. 135-140.]. Kırgız uruuları arasında İslamiyetin de yayılmaya başlamasının tesiriyle ilk olarak XVI. yüzyılda Sarıbagış uruusu içinde ortaya çıktığı anlaşılan bu unvanın[96 - B. Dcamgerçinov, Prisoyedineniye Kirgizii k Rosii, Moskva 1959, s. 52; S. M. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 111.], yaygın olarak XIX. yüzyılda kullanıldığı görülmektedir. Bu unvanın veya adın nasıl ortaya çıktığı ve hangi sebepleren dolayı bir idarî unvan yerine kullanıldığı tam olarak bilinmemektedir. Kelimenin yanlış olarak “manat” adlı bir kumaştan[97 - B. Soltonoyev, a.g.e., s. 112-136.] veya Arapça “menaf” adıyla ilgili olduğu ileri sürülmektedir[98 - B. Soltonoyev, a.g.e., s.112.]. Ancak manap’ın Arapça “Birinin yerini tutma”, “Vekîl olma”, “Vekillik yeri” mânâlarına gelen “menâb”[99 - Ferit Develioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2000, s. 612.]kelimesinin Kırgızca söylenişinden ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda “menâb” kelimesi, Arapça mef’al vezninden gelmekte ve ism-i fa’il (özne) olarak da “vekil” manasındaki “nâib”e dayanmaktadır. Ancak burada bir hususu açıklığa kavuşturmak gerekmektedir. O da manap ile biy arasında idarî görev bakımından bir benzerliğin veya farklılığın olup olmadığıdır. Anlaşıldığı kadarıyla manap adıyla bilinen idareciler, bulundukları yerlerde biylerin idaresindeki birkaç uruunun yöneticisi iken, biyler sadece bir uruunun başçısı veya yöneticisi durumunda idiler. Bir başka ifade ile manaplar bölgesel idareci iken, biyler kavimsel idareci idiler. Dolayısıyla biyler, idarî bakımdan manaplara bağlı idiler.
Sayak uruusunda manaplar (bk. Resim.1), idaresi altındaki uruu veya halkın nüfus yoğunluğuna veya kendilerinin varlık ve zenginliklerine göre, “çoñ manap”(büyük manap veya “aga manap”), “orto manap” (orta manap) ve “çala manap” (küçük manap) gibi muhtelif adlarla bilinirlerdi. Manaplık yönetimi genelde irsî özellik taşıdığı için, manap’ın oğulları içinde en yetenekli ve tecrübeli olanı babasının yerine çoñ manap olur, diğer biraderler ise orto manap ve çala manap adlarını alırlardı. Ayrıca bazı Sayak gruplarında manap’ın çıktığı ailedeki biraderlerin en küçüğüne “bala manap” (çocuk manap) unvanı da verilirdi. Bunun yanında manaplık görevi babadan oğula geçen ve irsî özellik gösteren ailelerde, bir zincirin halkası gibi babadan oğula kopmayacak şekilde intikal ettiğinden, bu kimseler “çıncırluu manap” (zincirli manap) adıyla bilinirlerdi. Bu bağlamda XIX. yüzyılın ortalarına doğru Ketmen Töbö’deki Sayak gruplarının çoñ manap’ı olan Rıskulbek vefat ettiği zaman, yerine oğlu Dıykan manap olmuştu. Aynı zamanda diğer oğlu Akmat, Suusamır’daki Sayak gruplarına manap olarak tayin edilmişti. Daha sonra Toguz Toro’daki Sayak gruplarının başına ise Rıskulbek’in torunlarından olan Osmon manapolarak geçmişti[100 - K. Usenbayev, Narodnıye Dvijeniya Sredney Azii v XIX Veke, Bişkek 1998, s. 20-23.]. Buradan anlaşıldığı kadarıyla Dıykan, babasının yerine çoñ manap olmuş, Dıykan’ın kardeşi Akmat da ona bağlı olan bir Sayak grubunun lideri olarak muhtemelen orto manaplık görevini üstlenmişti. Diğer kardeşlerinden Egemberdi ile Baktiyar’ın çoñ manap olan ağabeyinin yanında çala manap ve bala manap oldukları ihtimal dahilinde gözükmektedir. Belirtilen bu hususlar çerçevesinde Rıskulbek’in ailesine, yukarıda bahsedildiği gibi çıncırluu manap adını vermek mümkündür.
Resim 1: Sayak Uruu’nun bazı manapları ve yiğitleri (XIX. yüzyıl) (D. Saparaliyev’in özel arşivinden)
Manaplık genelde babadan oğula geçerdi. Ancak bazı yörelerde, özellikle Kırgızların Rus hakimiyetine girmesiyle birlikte, manaplık makamına gelecek kimseler için halkın oyuna başvurulurdu[101 - “Manap” hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.]. Bu gibi durumlarda uruu içinde manaplık için birkaç aday ortaya çıkabilirdi. Bu adaylar arasında daha önce manap olan ve aristokrat bir aileye mensup bulunan kimse seçilirse, diğer adaylar üzerinde nüfuzunu kullanabilir ve hatta bu nüfuz bazen onların mallarının talan edilmesine ve uruularını terk etmesine kadar gidebilirdi. Manaplık için bazen bir kişi de aday olabilirdi. Nitekim XIX. yüzyılın ortalarında Cumgal’daki Sayaklar arasında yapılan bir manaplık seçimine tek aday olarak katılan Mırzabek adlı şahıs, o bölgenin manap’ı olmuştu. Ayrıca Sayak manapları arasında Medet adlı itibarlı birinin, Hokand Hanlığı tarafından “datka” unvanını aldığı ve bundan sonra Kuzeydeki Kırgız uruuları arasında en itibarlı kimselerden biri olduğu bilinmektedir. Bölge başçısı durumunda olan datka, Hokand Hanlığı tarafından sadece Güney Kırgızların yöneticilerine verilen bir unvandı. Datka, hemen hemen manap ile aynı dereceye sahip olan ve bölge başçısı anlamına gelen bir makamdı.
Manap olan kimse, genelde bir veya birkaç çocuğa sahip olduğu için, manaplık bir başka kimsenin üzerine pek geçmezdi. Bunun en önemli sebebi, manapların genelde çok evli olması ve bunun sonucunda bir hanımdan değil, birkaç hanımdan çocuk sahibi olmalarıydı. Bu gibi durumlarda, manapın ilk eşi olan ve “baybiçe”[102 - “Baybiçe” için geniş bilgiye bk. Aile kısmı.]adıyla bilinen hanımın en büyük çocuğu manaplık makamına gelirdi. Bunun yerleşmiş bir gelenek olduğunu belirtmek lazımdır. Manapın “tokol” adıyla bilinen ikinci veya üçüncü hanımlarının çocukları, baybiçenin çocukları kadar sevilmeleri, sayılmaları ve baba mirasından mallarını almalarına rağmen, ilk hanımın çocukları gibi yönetici olma hakkına sahip değillerdi. Bir başka ifadeyle Kırgızlar arasında “Tokoldun baldarı” (Tokol’un çocukları) olanlar, yönetimde ikinci sırada yer alırlardı. Ancak bazı durumlarda buna itiraz eden tokol çocukları çıkabilirdi. Bu durumda onlar, uruu içinde kendilerine yakın olan küçük gruplar veya kendi urukuyla birlikte asıl uruudan ayrılabilirlerdi. Ancak manaplık için kardeş kavgasına pek girmezlerdi. Manapın vefatı durumunda ise yerine hangi oğlunun geleceği konusu daha önceden aile içinde belirlenmiş olur ve durum ona göre düzenlenirdi.
Manaplardan başka “aksakal” (ak sakallı yaşlı) adıyla bilinen diğer bir yönetici sınıfı mevcuttu[103 - Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzovaniyu, Ferganskaya Oblast, Namanganskiy Uyezd, Taşkent 1913, s. 24; B. V. Lunin, Russkiye Puteşestvenniki i İssledovateli o Kirigizah, Frunze 1973, s. 151.]. Narın’daki Sayaklarda olduğu gibi, aksakallara büyük saygı gösterilirdi. Bu saygının ve güvenin ifadesi olarak onlara “Ayıl aksakaldarı” (Köy aksakallıları) veya “Sakalduular” (Saygılı yaşlılar) diye de hitap edilirdi. Bu bakımdan halk arasında “Karının kebin kapka sal” (yaşlı sözünü dinle) deyimi yaygın olarak kullanılmaktadır. Sadece sıradan kişiler değil, idareci manaplar ile biyler dahi, sakalduulara danışarak iş yapar ve onların sözlerine göre karar alırlardı. Genelde aksakal kişiler, sıradan veya halk arasından çıkarlardı. Bir başka ifadeyle aksakallar, halkın içinden liyakatı, bilgisi, ileri görüşlülüğü ve birikimi ile ön plana çıkan kimselerdi. Aksakallar, uruu veya halkın meselesi ortaya çıktığında, gerek manaplarla gerekse kendi aralarında meselenin çözümüne yardımcı olacak kararlar alırlardı.
“Baatır” (kahraman) unvanı ile bilinen kişilerin de uruu idaresinde büyük rol oynadıkları bilinmektedir. Sayaklar arasında baatır yerine bazen “er ciğit”, “er azamat” “er uul” ve ”coo çabar” adları da kullanılırdı. Bu adların hepsi erlik eden, kahramanlığı ile tanınan, düşmanı yok eden ve halkı düşmandan koruyan anlamına gelirdi. Hatta baatırlar, özelliklerine ve yeteneklerine göre “adamdın şeri”; “karakök baatır” veya “kökcal baatır”; “ilekor baatır”; “eerçime baatır”, “ceke baatır” ve “opsuz baatır” olarak altıya ayrılıyordu[104 - K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva 1965, s. 90.]. Bunların arasından adamdın şeri olarak nitelendirilen baatır, alp, kahraman ve cesur özelliklere sahipti. Bu gibi özellik taşıyan kahramanlar hiç korkmaz ve kahramanlığı ile cesurluğu sınır tanımazdı. Karakök baatır veya kökcal baatır olarak bilinen kahraman kimseler ise savaş esnasında yaralansalar da, geriye çekilmeyen, kurt gibi sonuna kadar savaşanlardı. Kırgızlarda kurta “karışkır” ve “börü” adları ile birlikte “kökcal” da denilmektedir. Burada bahis konusu olan kökcal baatır, şüphesiz kurt özelliklerine sahip kimse demekti. “ilekor baatır”, özellikle düşmanı kurnazlık, taktik ve strateji ile yenen bir kimse idi. “Eerçime baatır”, diğerleri gibi pek cesur olmayan, kendi başına kahramanlık gösteremeyen ve genelde mensuplarıyla birlikte kahraman olan kimseler idi. “Ceke baatır” da gerek sefere, gerekse düşmana karşı tek başına saldıran ve aşırı derecede cesur olan biriydi. “Opsuz baatır” adıyla bilinenler, kahramanlık ruhuna sahip olmasına rağmen, fizikî bakımdan güçlü olmayan ve gücü sınırlı olduğu için çoğu zaman esir düşen kimselerdi.
Baatırlar, hem aristokrat hem de normal aileler içinden çıkabilirdi. Sayaklar arasında “tıñ çıkma” (cesaretli) olan veya kahramanlığı ile tanınmaya başlayan kimselere, uruu başçısı “attap tondop” (at ve giyim-kuşam) verir ve böylece o kişi artık uruunun baatırı olarak algılanmaya başlardı. Bir uruunun veya urukun içinden bir veya birkaç baatırın çıkması, o uruu veya uruk için hem şeref, hem de namus sayılırdı. Ancak baatır olmak, şahsın fizikî yapısına ve kahramanlıklarına bağlı olduğundan, her urukdan baatır çıkmaya bilirdi. Sayaklar, baatırları “Namıska caraar uul” (namusu vermeyen oğul) diye sayar ve saygı gösterirlerdi. Bu sebeplerden dolayı XIX. yüzyılın başında ve ortalarında yaşamış olan Dörbölcün’deki Sayak gruplarının Taylak ile Atantay; Kurtka’daki Sayak gruplarının Camanak, Karalaköz, Cakaş, Caraş ve Moldo[105 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 54-63; S. Attokurov, “Taylak Baatır”, Kırgızdar VI, Bişkek 2004, s. 252-258; S. Baygaziyev, “Bayzak Baatır”, Kırgızdar, VI, Bişkek 2004, s. 280-290.]; Cumgal’daki Sayakların Bayzak, Kaçıke ve onun oğlu Eraalı; Narın’daki Sayakların Canbolot; Ket-men Töbö’deki Sayakların Kocoberdi ile Karaşana ve Koç-kor’daki Sayakların da Alıbek adlı baatırları efsaneleştirdikleri dikkati çekmektedir[106 - B. Soltonoev, a.g.e., s. 272; 410; 412.].
Cesurluğu ve kahramanlığı ile itibar kazanan ve yaptığı akınlar dolayısıyla zengin olan baatırlar arasında çok evlilik yaygındı. Özellikle uruular veya kavimler arasında olan büyük “cortuul”(sefer)larda baatırlar büyük rol oynarladı. Baatırlar, yapılan seferlerden ganimet elde ederler ve zenginleşirlerdi. Zenginleşince de çok evliliğe giderlerdi. Belki de bundan dolayı halk arasında “Sart[107 - “Sart” tabiri için bk. “Hayvancılık” kısmı.]bayısa tam salat/Kırgız bayısa katın alat” (Sart zenginleşirse ev yapar, Kırgız zenginleşirse kadın alır) ifadesi yaygın olarak kullanılırdı. Hatta bu baatırlar seferler esnasında tutsaklar da ele geçirirler ve bunlar arasında güzel kızlar varsa evlenirlerdi. Bazan bu kızlar uruu başçısına da hediye edilirdi. Güzel olmayan kızlar ise uruu yiğitlerine hediye edilir veya “küñ” (kadın köle) olarak kullanılırdı. Bu şekildeki evlenmeler sonunda Cumgal’daki Sayakların Balbak adlı baatırının altı hanımının olduğu bilinmektedir[108 - C. Kençiyev, “Medet Datka”, Kırgızdar, VI, Bişkek, 2004, s. 48.].
XIX. yüzyılın ortalarından sonra Kırgızların Rus nüfuzu altına girmeye başlaması sonucunda diğer Kırgız uruuları ile birlikte Sayaklar da Rus hakimiyetine girmişlerdi. Rus Çarlığı döneminde idarî sistemin tesirinden dolayı bu hakimiyet sürecinde Sayakların idaresinde “boluş” unvanına sahip kimselerin yer almaya başladığı ve bu unvanın halk arasında hızla yayıldığı görülmektedir[109 - “Boluş” tabiri, Rusça bölgesel idare anlamındaki “volost” kelimesinini bozulmuş şeklidir.]. Bu bağlamda XIX. yüzyılın sonlarında Cumgal’daki Sayak grupları arasında Saken uulu Sarala, Dörbölcün’deki Sayak gruplarında Keldibek ve Kurtka’daki Sayak gruplarında ise Aalı adlı boluşlar vardı[110 - B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, Bişkek 2004, s. 307.]. Uruu halkına mensup olan ve Ruslar tarafından tayin edilen bu kimseler, genellikle Ruslar ile iyi ilişki içinde bulunan ve daha önceden idarî tecrübesi olan manap ve biy gibi ailelerin içinden seçilirlerdi. Bunun sonucunda boluş unvanının halk arasında iyice yaygınlaşmasıyla manap, bek ve biy gibi Kırgız sosyal yapısı ve idarî sistemindeki unvanlar ikinci sıraya düşmeye ve hatta unutulmaya yüz tutmuştur. Ancak 1917’den sonra Sovyet sisteminin iyice oturmaya başlamasından sonra boluş unvanının yavaş yavaş terkedilmeye ve bunun yerine Rus “muhtarlık” sisteminin yerleşmeye başladığı görülmektedir.
Yönetimleri
Kırgız uruularının yönetimlerinde bek, biy ve manap gibi idarecilerin önemli bir yeri vardı. Bu bağlamda XIX. yüzyılın başlarına kadar olan devrede, uruuların sosyal düzeninin sağlanması ve hukukî meselelerinin halledilmesinde, biy unvanıyla bilinen idareciler önemli bir fonksiyona sahiptiler. Diğer bir ifadeyle biyler, uruunun hem iç işlerinde hem de dış ilişkilerinde yegane temsilci durumundaydılar[111 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye, s. 146-150; M. Salahetdinova, “Soobşeniya O Kirgizah v “Hidayat-Name” Mir-hal Ad-Dina”, İzvestya Akademiya Nauk Kirgizskoy Respubliki, Seriya Obşestvennıh Nauk, III/2, Frunze 1961, s. 95-98; T. Tchoroev, a.g.m., s. 115; T. Kasımbekov, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998, s. 355-366.]. Bu durum Sayaklar için de geçerli idi. Ancak özellikle XIX. yüzyılda manap unvanıyla bilinen idarecilerin yaygınlaşmaya başlamasıyla biylerin idaredeki yetkilerinin azalmaya başladığı görülmektedir. Bu idarî yetkilerin azalması çerçevesinde biyler, manaplara bağlı olarak daha çok “ayıl” (ağıl, köy, mahalle) şeklinde yaşayan küçük urukların yöneticisi durumuna gelmişlerdir. Bunun yanında her hangi bir ayılda uruk yöneticisi olmayan bazı biyler de vardı. Bu biyler, daha çok çoñ manap ve orto manap olarak bilinen manapların yanında, onların yardımcısı gibi halkın bazı hukukî ve toplumsal meselelerine bakmakta idiler[112 - Güney Kırgızistan’da hukukî işlere bakan kimselere daha çok “Kazı” (Kadı) adı verilirdi.]. Bu bağlamda manapların idaresi altında bulunan biylerin daha ziyade “er öltürüü” (insan öldürme), “ata murası” (veraset), “üy-bülö maseleleri” (ailevî sorunlar) ve “uuruluk” (hırsızlık) gibi toplumda sık sık görülen hukukî ve sosyal meselelerin halledilmesi ile uğraştıkları belirtilmelidir.
Kırgız uruuları arasında eskiden er öltürüü olayı en sık görülen ve yaygın olan hukukî sorunlardan biri idi. Türkçede genelde “adam” veya “kişi” manasında kullanılan “er” kelimesi, Kırgız uruularında baatır veya saygın olan kimseler için kullanılan bir tabirdi. Er öltürüü ise uruu içindeki büyüklerin öldürülmesi anlamına geliyordu. Sıradan kimselerin öldürülmesine pek er öltürüü denmezdi. Er öltürüü adıyla bilinen meseleler, daha çok “cılkı tiyüü”[113 - “Cılkı tiyüü” hakkında daha geniş bilgi için, bk. s....] denen at hırsızlığı esnasında vuku bulurdu. Bu gibi olaylar ortaya çıktığında, biyler hemen bu işin hallolması için bir girişimde bulunmazlardı. Önce ölen kimsenin tarafı durumu değerlendirirdi. Biylerden başka manapların veya uruu içindeki itibarlı kimselerin de katıldığı bu değerlendirmeler sonucunda, ya “kanga kan” (kana kan) diye intikam alma yoluna gidilir ya da “kara-payım el kırılbasın” (fakir fukara kırılmasın) anlayışıyla, er kişiyi öldüren taraf affedilebilirdi. Ancak bu af karşılığında öldüren kimsenin tarafı, ceza olarak maddî bir bedel ödemek mecburiyetinde kalırdı. Bu bedelin ödenmesi esnasında sanki hukukçu gibi iki tarafın biyleri devreye girer ve ölen kimsenin kan bedelini tespit ederlerdi. Ölen kimsenin değeri anlamındaki bu bedele “kun” denirdi. Bedeli ödeyen taraf için ise buna “ayıp” adı verilirdi. İki taraf arasındaki kun bedelinin ne kadar olacağı, ölen kimsenin nüfuzuna ve itibarına göre değişirdi. Bu bedel, genel olarak 100-500 at arasında olabilirdi.
Burada bir hususa daha işaret etmek lazımdır. O da bu gibi olaylarda normal ve sıradan kimselerin de ölmesi idi. Bu kimseler öldüğünde, baatır veya itibarlı kimselerin öldürülmesi gibi bir bedel istenmesi yönüne gidilmezdi. Hatta bedel ödeme bakımından bunlara “Kedeydin ölgönü ittin ölgönü” (Fakirin ölümü köpeğin ölümü gibi) denerek bir değer dahi biçilmeyebilirdi.
Biyler, genelde manaplara bağlı oldukları için, her hangi bir olay karşısında verecekleri kararda ister istemez manapların tesiri altında kalırlardı. Bu durum zamanla bazı biylerin halka karşı adaletsiz olmalarına tesir etmiştir. Nitekim halk arasında “Tuura biyde tuugan cok / Tuugançıl biyde ıyman cok” (Doğru biyde akraba olmaz, doğru olmayanda da iman olmaz) sözü, biylerin bu davranışlar karşısında halk arasına yerleşmiş bir ifade olmalıdır.
Manap olan kimseler, biylerden farklı olarak genelde bir bölgede yaşayan bir büyük uruunun veya geniş bir bölgedeki birkaç uruunun en büyük idarecisi durumunda idiler. Sayak Uruu’nun manapları, yönetimleri altında bulunan halkın nüfus kesafetine ve şahsî varlıklarına göre “çoñ manap”, “orto manap”, “çala manap” ve “bala manap” olarak bilinmekteydiler.
Çoñ Manap’ın kendi bölgesindeki idarî yetkisi çok genişti. Bu cümleden olarak bulunduğu bölgede başta toprak olmak üzere av hayvanları vesaire onun özel malı gibiydi. Ayrıca halktan toplanan bazı vergiler de kendisi adına alınırdı. Bu vergiler arasında hayvanlara sahip oldukları için “çöp ooz” (ot ağız); hane anlamındaki “tütün”; “curtçuluk”; manaplara ait yerleri hayvanları için kullandıklarından “tuyak başı”(hayvan vergisi); manap ile bayların yemeği için “soyuş” (kesilecek hayvan) ve şölenlerin yapılması için “koşumça” adıyla bilinenleri özellikle belirtmek lazımdır.
Manaplar, aslında kendi halkı üzerinde oldukça otoriter bir yönetim kurmuşlardı. Bunlar, yeri geldiğinde halkın her bir üyesinin işine müdahil olabilirlerdi. Meselâ uruu veya uruk mensuplarından biri evinde bir koyun veya keçi kesmişse, etin bir parçasını oradaki çoñ manap’a veya orto manap’a “ooz tiygizüü” (ağız tadımlığı) için veya avcılar avdan döndükten sonra vurdukları hayvanın bir kısmını manaplarına hediye etmek mecburiyetinde idiler. Onların bu ikram ve hediyeleri hem bir saygıdan hem de onlara itaatten ileri geliyordu. Aksi takdirde manaplar arasında onların mallarına el koyabilenler ve “ençi”sine (kendi üzerine) geçirebilenler çıkabilirdi. Bunun yanında gelen misafirler halk ve aileler tarafından ağırlanmadığı takdirde, âdeti bozdukları düşüncesiyle manaplar tarafından hoş görülmeyebilirdi[114 - Meselâ, 1901 yılında Isık Köl tarafına giderken, akşam üzeri bir Sayak uruusu mensubu ailesinin evine uğrayan yolcular için evde kesilecek hayvana misafirlerin rıza göstermemesi üzerine ev sahibinin, bu durumu manap’ın duyması halinde kendilerini iyi karşılamayacağını, uruu misafirperverliğinin yerine getirilmediği gibi düşünüleceğini belirtmesi (B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, s. 282), misafir karşılama âdetinin köklü olarak yerleştiğini gösterse gerektir.].
Sayaklarda manaplardan sonra yönetimde etkili olanlar arasında “aksakal”ların mevcudiyeti dikkati çekmektedir. Aksakallar, uruular arasındaki ve uruu içindeki büyük anlaşmazlıklara bakan ve aynı zamanda zor durumlarda idarecinin ilk başvurduğu kimseler veya danışmanlar olarak karşımıza çıkmaktadır[115 - Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzpvaniyu, s. 24; B. Dcamgerçinov, a.g.m., s. 61; B. V. Lunin, a.g.e., s. 151.]. Uruular arasında meydana gelen büyük anlaşmazlıklar ancak aksakalların araya girmesiyle çözülebilirdi. Bu gibi büyük olaylar meydana geldiğinde, biyin kararına pek uyulmayacağından, halk “Aksakaldar çeçsin” veya “Kalıstar söz kessin” (Âdil olanlar söz kessin) derlerdi. Zira, aksakal tabiri, yaşlı anlamından ziyade, doğruyu söyleyen, âdil ve saygılı olan kimse anlamına geliyordu. Bu bakımdan aksakalların resmî bir idarî yetkisi olmamasına rağmen, toplumdaki manevî değerleri, manaplardan daha büyüktü. Hatta uruularla ilgili en önemli konularda manapın ve biyin değil, aksakalların sözü daha tesirli olabilirdi.
Uruuların yönetiminde “baatır olarak bilinen kişilerin önemli bir yeri vardı. Baatırlar, doğuştan pehlivan olan, kahraman ve cesareti ile tanınan kişilerdi. Hatta bazı baatırlar, uruuların bizzat yönetimine de bakarlardı. Nitekim XIX. yüzyılda Dörbölcün’deki Sayak grupları arasında Kasımbek ve Musakoco gibi uruu idarecileri olmasına rağmen, Taylak ve Atantay adlı iki büyük baatır kardeş, içinden çıktıkları urukların idarelerini kendi ellerine almışlardı[116 - B. Bootayeva, Kirgizı Mejdu Hokandom i Rossiyey, Bişkek 1995, s. 27.]. Ayrıca Hokand Hanlığı ve Çin ile olan çetin mücadeleler esnasında bu iki baatır, idarî açıdan halkın en çok güvendiği şahsiyetler olarak karşımıza çıkmaktadır. Baatırların kahramanlığı, daha çok düşman baskınına uğranıldığı zamanlarda ve “cut” olarak bilinen kıtlık yıllarında ortaya çıkardı. Kıtlık yıllarında onlar, nerede ise âdet haline gelen “cılkı tiyüü” yani at hırsızlığına çıkarlar ve böylece zor durumda olan halkının geçimini sağlarlardı[117 - B. Cumabayev, Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov, (Vtoraya Polovina XIX- naçalo XX- vekov), Bişkek 1999, s. 71.]. Bu âdete göre, bir uruunun baatırları, diğer uruuların veya kavimlerin “örüş” (otlak) dedikleri yerlerinde otlattıkları at sürülerini çalarlar ve getirip halka dağıtırlardı. Bazan çalınan atların sayısı 100-600 arasında olabilirdi. Bu âdet daha çok kıtlık zamanlarında yapılır ve halk nazarında bir hırsızlıktan ziyade, eskiden beri devam eden bir gelenek olarak görülürdü.
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYAL YAPI VE EKONOMİK FAALİYETLERİ
A) SOSYAL YAPILARI
Aile Yapısı
Aile, toplum olma anlayışının başında gelen en küçük ve temel bir birimdir. Kırgızlarda anne, baba ve onların çocukları bir aileyi oluşturmaktadır (bk. Resim. 2). Akrabalığın belirlenmesinde baba tarafı ve babanın erkek nesilleri önemli bir rol oynamaktadır. Baba tarafından oluşan akrabalığa “uruk” adı verilirdi. Baba tarafındaki kız çocuklar ise evlenip gittikleri ailenin uruk mensupları olarak kabul edilirlerdi. Türkçede “sülale” diyebileceğimiz birimin karşılığı olan urukların meydana getirdiği birime ise “uruu” adı verilmektedir.
Resim 2: Bir Sayak ailesi ve komşuları (F. Fiyelstrup, XX. yüzyıl başı)
Kırgızlarda aileye “üy bülöö” denirdi. Buradaki “üy”ün “ev”, “bülöö”nün “aile üyesi” anlamına geldiği belirtilmelidir. Üy bülöö kurmak, aileyi oluşturmak sorumluluk gerektiren bir işti. Hatta halk nazarında ailenin ne kadar önemli olduğu “Üy bülöö kiçine bir mamleket” (Aile küçük bir devlettir) ifadesinden de anlaşılmaktadır.
Kırgız ailesinde evin sahibi veya reisi baba idi. Ailede otorite babanın elinde bulunmakta idi. Ayrıca ailenin geçiminin sağlanması, korunması, yetişmiş evlatların evlendirilmesi gibi ailevî büyük sorumluluklar baba üzerinde toplanmıştı. Baba, ailenin birlik ve dayanışma içinde yaşamasını sağlardı. “Atañ barda el taanı / atıñ barda cer taanı” (Baban varken halkı tanı / atın varken dünyayı tanı) veya “Atanın sözü ok” (Babanın bir dediği iki edilmez) gibi halk arasındaki sözler, babanın aile ve toplumda önemli bir yere sahip olduğunu gösteren ifadelerdir. Bunun yanında, babanın erkek çocukları üzerinde üç özel görevinin olduğu bilinmektedir. Bu görevleri şu şekilde sıralamak mümkündür: “Uulga at cana cakşı tarbiya berüü” (Oğula ad verme ve iyi terbiye etme), “Uuldu sünnötkö oturguzuu” (Oğulu sünnet ettirmek) ve “Uulga ayal alıp berüü” (Oğulu evlendirmek). Halk nazarında bu üç şart veya görev, her babanın oğulları üzerinde yapmak zorunda olduğu asıl görevlerdi. Bu üç görev arasında yer alan uulga ayal alıp berüüden sonra, baba oğluna “men atalık mildetimden kutuldum” (ben babalık vazifemi yaptım) derdi. Bu da evlenmiş oğulun bir hane sahibi olduğunu, artık babasından ziyade kendisinin bir aile geçiminden sorumlu bulunduğunu belirten bir ifadeydi.
Bazı ailelerde “çoñ ata” (dede) ile “çoñ ene” (nine) de bulunurdu. Çoñ ata ile çoñ enenin bulunduğu ailenin teşkilinde şöyle bir yol izlendiği görülmektedir. Bir baba ile annenin erkek çocukları “tun” olarak bilinen ilk çocuktan veya büyükten başlayarak evlendiklerinde ayrı bir evde otururlardı. “Kence”[118 - “Kence”, kelime olarak “küçük” veya “evin en genci” anlamına gelmekte ve Türkçedeki “genç” kelimesi ile ilişkili olduğu muhtemel gözükmektedir.] adı verilen en küçük çocuk ise evlendiğinde anne ve babasının evinde oturur ve böylece çoñ ata ile çoñ enenin oturduğu aile vücut bulurdu. “Karısı bardın ırısı bar” (Yaşlısı olan evin kısmeti yüksektir) veya “Karının kebin kapka sal” (Yaşlı sözüne değer ver) gibi atasözleri, yaşlısı olan evin toplum gözündeki değerini belirtmektedir. Bu gibi ailelerde gelinler, evde devamlı yaşlı kimseler bulunduğu için, daha sakin, hoşgörülü ve aile kurallarına bağlı olurlardı. Tabiî olarak bu arada çocuklar, evde çoñ ata ile çoñ ene sayesinde temel aile değerlerini alırlardı.
Ailede babanın yanında anneye büyük bir değer verilmekteydi. Nitekim toplum içinde söylenen “Ayal cakşı er cakşı, vazir cakşı kan cakşı”[119 - Bu Kırgız atasözü, Türkçe’deki “Bir kadın isterse kocasını rezil, isterse vezir eder” atasözü ile anlam bakımından birbirine benzemektedir. Bu iki ifade, kadının aile ve kocası üzerindeki rolünü ve tesirini göstermesi bakımından önemlidir.](İyi kadın kocasını iyi eder, iyi vezir ise hükümdarını iyi eder) ve “Ayal üydün kutu” (Kadın evin “kut”u, bereket getiricisi) gibi sözler, annenin aile içindeki değerini yansıtmaktadır.
Kırgız uruularında ve buna bağlı olarak Sayak uruusunda tek evlilik daha hakimdi. Ancak toplumda sayıca küçümsenmeyecek oranda çok evlilik de vardı. Genelde çok evlilik zengin ve itibarlı kimselerde görülürdü. Manap veya biy olan kimselerin çoğu defa birden fazla hanımı olurdu. Bu bağlamda XIX. yüzyılın başlarında Cumgal’daki Sayakların manapı olan Kaçıke’nin dört hanımı, XIX. yüzyılın ortalarına doğru Toguz Toro’daki Sayakların manapı Osmon’un beş hanımı ve aynı yüzyılda yaşamış olan Dörbölcün’deki Sayak grubu arasındaki Kalpa adlı zengin kimsenin beş hanımı vardı[120 - Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Togolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.]. Ancak bu çok evlilik, bazen çocuğu olmayan sıradan kimseler arasında da görülebilirdi. Nitekim Kurtka’daki Sayaklar arasında pek de zengin olmayan Isak adlı kimsenin, çocuğu olmadığı için “tuyak kalsın”[121 - “Tuyak”, kelime olarak “tuynak”, “hayvan tuynağı” anlamına gelmekte ve burada mecazî olarak “babanın neslini devam ettirecek olan erkek oğul” anlamını taşımaktadır.] diyerek dört hanımla evlendiği bilinmektedir[122 - Bu bilgi Narın bölgesinde Ak talaa ilçesine bağlı Kurtka köyü ahalisinden Isak oğlu Zarılbek adlı kimseden alınmıştır.].
Çok evliliğin hakim olduğu ailelerde, ilk hanıma, saygıyı ve büyüklüğü ifade etmek için baybiçe[123 - Zengin anlamındaki “bay” ile abla anlamındaki “biçe”den meydana geldiği analşılan “baybiçe”nin, “zengin abla” veya “büyük abla” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.]denirken, diğer hanımlara tokol adı verilmekteydi. Ekonomik durumu iyi olan ailelerde, her hanımın kendi ak örgööleri[124 - “Ak örgöö” için bk. s.] (süslü boz üy) bulunurdu. Baybiçe’nin bulunduğu ak örgöö, “çoñ üy” diye adlandırılır ve tokol olarak bilinen hanımların evlerinin ortasında yer alırdı. Bazan tokol hanımlar arasında evin erkeğinin en çok sevdiği hanımı olurdu. Evlenen kişi için, her yeni evlenilen hanım, onun gözdesi gibi görünürdü. Ancak her yeni evlenmede, ilk gözdelerin itibarı biraz düşerdi. Bununla birlikte hanımlar arasında erkeğin yine de en ön sırada yer alan bir gözdesi olurdu. Bu durumda olan hanıma “Baydın körör közü” (Kocanın sevgilisi) denirdi.
Zengin ailelerin dışında veya tek evlilik olan ailelerde eşlerin aile içindeki görevleri, hakları ve yetkileri daha belirgin şekilde ortaya çıkmaktadır. Meselâ eşler arasında iş bölümünde kadına doğal görevi olan ev işleri düşmekteydi. Daha doğrusu eşler, evde yemek yapma, çamaşır yıkama, çocuk bakımı ve evin temizliği gibi işlerden sorumluydu.
Ailede erkek evlatların yetişmesine verilen değer büyüktü. Onların “atanın er uulu” (babanın erlik eden oğlu) denen güzel sıfat ile anılması, babanın önemli bir arzusu idi. Bundan dolayı evlatlara ad verilirken, iyi ve güzel ad verilmesine çok dikkat edilirdi. Bu bağlamda çocuğun insanî değerlere sahip olacağı inancıyla sağlık, kuvvet, baht ve talih gibi sosyal ve manevî değerlerle ilgili isimler verilirdi. Ayrıca Kırgız ailesinde kızlara “Uulbolsun” (oğul olsun), “Uulkelsin” (oğul gelsin), “Burul”, “Burulay”, “Burulsun” ve “Cañıl” gibi isimler verilmesi, artık kızdan sonra erkek evlad olsun düşüncesini ve dileğini yansıtmaktaydı.
Kırgız uruularında ve Sayaklarda çocukların özellikleri genel olarak “Atadan üç uul tuulat” (Babadan üç oğul doğar) ibaresi ile ifade edilirdi. Bu ifade ile oğullar “Ataga teñ uul”(babaya denk oğul), “Atadan kem uul” (babaya denksiz oğul) ve “Atadan artık uul” (babadan iyi oğul) sıfatını taşırlardı. Bu bağlamda Cumgal’daki Sayaklar arasında Bayzak adlı saygın kimsenin, manap olan babası Tooke’den daha fazla sevilmesi, sayılması, âdil davranışları ile itibar kazanması ve böylece babası Tooke’den daha ünlü bir hale gelmesi, atadan artık uul sıfatını taşıdığının bir işaretidir.
Erkek çocuklar kadar olmasa da, halk arasında kız çocuklara büyük değer verilirdi. Kızlar genelde ev işlerinde “Ene”(ana)lerine yardımcı olurlardı. “Kızduu üydö kıl catpayt” (Kzı çok olan evde kıl yatmaz) ata sözünden anlaşılacağı gibi, kızların öncelikli işi, ailede temizlikten sorumlu olmalarıydı. “Kızdın kırk çaçı uluu” (Kız büyüktür) ata sözü ise kızın ailede ve toplumda saygın kimselerden biri olduğunu gösterir. Bir başka atasözünde “Kız bala başkanın bülösü” (Kız başka ailenin üyesidir) denilmesi ise kızın evlenip gitmesine kadar, evin bir misafiri durumunda olduğunu belirtir.
Aile ile İlgili Terimler
Sayaklarda, aile ve akrabalık ile ilgili geniş bir kelime ve terim hazinesi bulunmaktadır. Bu kelime veya terimler, genellikle diğer Kırgız uruularındakiler ile bir benzerlik göstermektedir. Ancak kültürlerarası iletişim veya lehçe farklılıkları dolayısıyla değişik terimlerin olduğunu da belirtmek lazımdır. Sayaklarda babaya “ata” ve anneye “ene” veya “apa” denirdi. Aynı baba ve aynı anne çocukları birbirlerine “bir tuugan”; baba aynı ve anne ayrı çocuklara “atalaş bir tuugan”; anne aynı ve baba ayrı çocuklara “eneleş bir tuugan” veya “catındaş (karındaş) bir tuugan” tabirleri kullanılırdı. Ağabeye “bayke”, “ake” veya “ava”; ablaya “ece”; küçük erkek kardeşe “ini”; küçük kız kardeşe “karındaş”; ablalar tarafından küçük kız kardeşlere “siñdi” diye hitap edilirdi. Çocukların dedesine “çoñ ata”; çocukların büyük annesine “çoñ ene” denirdi.
Kırgızlarda her oğulun yedinci ecdadına kadar neslini sayması gibi bir gelenek vardır. Sayamayanlara “Ceti atasın bilbegen kul” (Yedi babasının kim olduğunu bilmeyen köledir) diye acı bir ifade söylenirdi[125 - Halk arasında anne ve baba, oğullarının veya kızlarının çocuklarını veya torunlarını “nebere”; neberenin çocuğunu “çebere”; çeberenin çocuğunu “ebere”; ebere çocuğunu “gıbıra”, gıbıranın çocuğunu “şıbıra” gibi adlarla anarlardı. Bu şekilde söylene söylene gelen kırkıncı çocuğa yabancı manasında “begana” derlerdi. Bu son tabir, akrabalığın artık kesildiği veya yabancılaşıldığı anlamına gelirdi. Aynı zamanda ecdadlar için de sıra ile ata (baba), çoñ ata (dede), baba, buba, kubarı, coto, cete gibi adlar söylenir ve sırayla kırkıncı ecdada kadar ulaşılabilirdi.]. Zira, eskiden dışarıdan gelenler veya satılarak getirilen kimseler, genelde kendi menşeini bilmezlerdi. Bu bakımdan Kırgızlarda yedi ceddini, yani menşeini bilmek çok önemliydi.
Evlenme yolu ile yapılan akrabalığa “kuda” (dünür) veya “kuda söök” adı verilirdi. Anne tarafından akraba olanlara, diğer Kırgız uruularında olduğu gibi “tay” kelimesi eklenir ve anneanneye “tayene”, annebabaya “tayata”, dayının karşılığı olarak “tayake” veya nadiren de olsa “tayeke”, teyzeye ise “tayece” diye hitap edilirdi. Erkek kardeşlerin eşleri birbirine “abısın”, bacanağa “baca”, damadın eşinin kız kardeşine damat tarafından “baldız”, hanım tarafı akrabaları nazarında “damat” anlamında “küyöö bala” ve hanımın küçük kardeşlerinin nazarında enişteye “cezde” denilirdi. Kız kardeşlerin çocukları birbirlerine “bölö” derler ve bölölerin çocukları birbirlerine “karın bölö” olurlardı.
Eve yeni gelin geldikten sonra aile ile ilgili terimlerin sayısı daha da artmış olurdu. Bu bağlamda gelinin (gelin için) atalaş akrabaları “törkün”, koca tarafı akrabaları “kayın” sayılırdı. Bir başka ifade ile evlenip kocasının evine gelen gelin için artık kendi anne babaları tarafı “törkün”, kocasının bütün akrabaları ise “kayın” olurdu. Aynı şekilde damat kendi akrabaları için ayrı bir tabir kullanmazdı. Ancak hanımının akrabaları genel olarak ona “kayın” olurdu. Bu tabirlerin dışında gelin, kocasının evine geldikten sonra belli âdetlere uymak mecburiyetindeydi. Meselâ Sayaklarda yeni gelen gelin kocasının ebeveynine kocası gibi “ata” (baba), “ene” (anne) diye hitap eder, ancak onların ortalıkta bulunmadığı sıralarda kayın kelimesi ile birlikte “kayın ene”, “kayın ata” diye söylerdi. Ayrıca yeni gelen gelin kocasının erkek akrabalarını ve kendinden büyük olan kayın ablalarını adıyla çağırmazdı. Buna “At tergöö adatı” (isim âdeti) denirdi. Gelin kocasının büyük kardeşlerine “ake” veya “ava” derken, küçük kayınlara “uul” veya “kiçine bala”; kızlara ise şımarık anlamında “erke”, “kız” ve “biykeç” diye hitap ederdi. Ayrıca aile içine mensup olmayan diğer akraba kayınlarına gelin bir lakap verirdi ve bu lakaplar sadece kadınlar arasında söylenirdi. Nitekim Kurtka’daki Sayak grupları arasında gelinler, kayın ağabeylerinin özelliklerine göre, kalın bıyığı olduğu için “çoñ murut ake”; at sürülerine baktığı için “cılkıçı ake” ve çok güldüğü için “külküçü ake” diyerek lakaplar takarlardı. Ayrıca gelin ilk zamanlarda kocasını adı ile çağırmadan “bizdin kişi” (bizim kişi), “bizdin car”, “küyööm” ve “coldoşum” derken, daha sonra veya evlilik hayatına iyice alıştıktan sonra “bayım” (sahibim) veya “baldarımdın atası” (çocuklarımın babası) gibi saygı bildiren sözlerle hitap edilirdi.
Uruu İçindeki Zümreler
Kırgız uruularına kuş bakışı bakıldığında, muhtelif “katmar”(zümre)lardan oluştuğu görülmektedir. Bu durum Sayak uruusu için de geçerli idi. Bu cümleden olarak Sayak uruusunda iki önemli zümrenin varlığı dikkati çekmektedir. Bunlardan biri, idareciler sınıfını teşkil eden ve “ak söök” olarak bilinen kimseler; diğeri ise idare edilenler kısmını oluşturan ve “karalaman kalk” veya “bukara” adını taşıyan kimselerdi[126 - Talıp Moldo, “Kırgız Tarıhı, Uruuçuluk Kuruluşu Tuuraluu Salttar”, Ala Too Dergisi, I, Bişkek 1991, s. 42-74.]. Soylu ve idareci zümreyi teşkil eden ak söök zümresini, toplumun elit sınıfı olarak sayılan “biy”, “manap” ve “baatır” gibi idareciler teşkil ederlerdi.
Resim 3: Alay bölgesinde bir bay, baybiçesi ve tokolu (S. Dudin, 1950)
Yönetici sınıfın dışında toplumun önemli bir kısmını teşkil eden iki zümre vardı. Bunlardan biri, zengin anlamına gelen “bay”lardı (bk: Resim 3)[127 - “Bay” tabiri hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.]. Bay olan kimseler, genel olarak idare edilenler içinde yer alırlardı. Halk nazarında bay denince, genelde çok zengin olan ve eli o kadar açık olmayan kimseler hatıra gelirdi. Onun için halk arasında baylara bu özelliklerinden dolayı “zıkım”, “zaki” ve “saraň” gibi takma adlar kullanılırdı. Bay katmarına girenlerin zenginliğindeki asıl kıstas, sahip oldukları hayvanların sayısı idi. Bu bağlamda Kurtka’daki Sayak bayları arasında sayıca 2-5 arasında büyük baş hayvanı olanlar “malduu”; 5-10 büyük baş hayvanı olanlar ‘’orto çarba”, daha fazla olanlar ise hayvan sayısına göre “orto bay” ve “bay” olarak bilinirlerdi. Bununla birlikte Kırgız uruuları arasında bay olan kimseler genellikle toplumdaki ekonomik ve sosyal durumlarına göre “çoñ bay” (büyük bay) veya “mart bay” (cömert bay); “saraň bay” (cimri bay) veya “koltukçu bay”(aç gözlü bay); “sasık bay” (pis bay) veya “kokuy bay” (deli bay); “ceke merez bay” (tek başına yaşayan bay); “uyutkuluu bay” (aristokrat bay) veya “kordoluu bay” (itibarlı bay) ve “ordoluu bay” (soylu bay) adlarını taşırlardı[128 - K. K. Yudahin, a.g.e., s. 94.].
Çoñ bay veya mart bay olarak bilinen kimseler, bayların en büyüğü, zengini ve cömerti idi. Saraň bay veya koltukçu baylar, daha çok eli açık olmayan kimselerdi. Saraň bay veya koltukçu bayların en önemli özelliği, evlerine misafirlerin gelmesini pek fazla sevmemeleri, gelenleri kolay kolay içeriye almamaları ve alsa da onlara insan gibi davranmamaları idi. Manap veya uruunun idarecileri, bu gibi kimselere pek ceza verme ve baskı uygulama yoluna gidemezlerdi. Bunun en önemli sebebi, onların yeri geldiğinde, idareci zümreyi misafir etmesi ve oğullarına “ençi” adıyla bilinen ve âdet haline gelmiş bulunan hediyeler vermeleri idi. Bu hediye genellikle hayvan olarak verilirdi. Sasık bay veya kokuy bay olarak bilinenler ise üstüne başına pek bakmayan, birkaç sürü hayvanı olmasına rağmen hiç hayvan kesmeyen, halkın içine pek karışmayan, bir giydiği elbiseyi yıllarca giyen veya halk arasındaki ifadeyle “özün da, özgönü da carıtpagan” (ne kendisine, ne de diğerlerine faydası olmayan) kimselerdi. Tespit edilebildiği kadarıyla XIX. yüzyılın başlarında Dörbölcün’deki Sayaklardan olan ve 5000 atı olduğu bilinen Kulubek adlı şahıs, böyle bir özellik göstermekte ve Dörbölcün’ün Mayıstan adlı bir yerinde, halktan ayrı olarak ailesiyle birlikte yaşamaktaydı[129 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Kara Oy köyünde yaşayan Esenaalı uulu Kukay’dan alınmıştır.].
Ceke merez baylar, toplumla pek kaynaşmayan ve kendi ailesiyle tek başına göç ederek yaşayan kimselerdi. Onların bu şekilde yaşamasında, hayvanlarının başka kimselerin hayvanlarıyla birleşirse kaybolacağı düşüncesi vardı. Uyutkuluu bay veya kordoluu bay olarak bilinenler, soylu ve itibarlı olan kimselerdi. Onlar, diğerleri gibi aşırı derecede cimri ve eli açık olmayan kimseler değillerdi. Ordoluu baylar, uyutkuluu ve kordoluu bay gibi, halk gözünde itibarlı ve biraz da yönetime yakın olan aristokratik kimselerdi. Nitekim Cumgal’daki Sayaklar arasında Tügöl adlı şahsın, böyle bir özellik gösterdiği görülmektedir. Bu kişinin atlarının çaydaki suyu bir içişte bitirmesi, sayıca çok fazla atının olduğunu gösterse gerektir. Hatta bu şahsın, at sürüsünde ne kadar atının olduğunu bilmemesi ve hayvanlarının çalınmasına hiç tepki göstermemesi, onun çoñ bay veya mart bay olduğunun bir işaret olmalıdır.
“Baylar”dan başka idare edilenler zümresi içindeki bir diğeri grubu “kedey-kembagal” (fakir-fukara) adıyla bilinenler meydana getirirlerdi[130 - B. Soltonoyev, Kızıl Kırgız, I, s. 183-185.]. Bu kişiler halkın, karalaman kalk veya bukara olan kısmını teşkil etmekteydiler. Bu sebepten kedey-kembagal olarak bilinenler fakir olan kimselerdi. Ayrıca halk arasında onlara ekonomik gücü çok zayıf olan kimse anlamında “çor taman”[131 - Kırgızlar arasında kullanılan bu terimin ilk sözü olan Çor, bedenin (özellikle ayak ve kol uçları) bazı kısımlarının çok iş gördükten sonra sertleşmesi anlamına gelmekte; Taman ise bacağın yere basan en alt kısmına denilmektedir.] veya “tomayak” adı da verilmekteydi.
İdare edilenler arasında bir başka katmarı, yöneticiler ile zenginlerin hayvanlarına bakan ve onların ev işlerini yapan kimseler teşkil ederdi. Bunlardan bir zenginin veya uruu yöneticisinin at sürülerini güdene “cılkıçı”; koyun sürülerini güdene “koyçu” veya “çaban”; inek sürülerini güdene “uyçu” ve deve sürülerini güdene de “tööçü” adı verilirdi. Bunların yanında cazdoo (baharlık yer) ve cayloo (yayla) zamanında, idareci sınıfın ve zengin olanların mevsimlik işlerini yapan kimseler de bulunurdu. Bunlara, “yatanlar” veya “yaylaya gitmeyenler” anlamında “catakçılar” adı verilirdi. Catakçılar, kıştooya yakın bir yerde yaz buyunca kış için hazırlıklar (ekim-biçim işleri, hayvanların kışlık otlarının hazırlanması v.s. gibi) yaparlardı. Bunlardan başka, hayvan “tölü”(döl) nün dökümü, koyun yünlerinin kırkılması ve ekim-biçim gibi çeşitli ev işleriyle uğraşan bir başka zümre daha vardı. Bu kimselere ücretli hizmetçi anlamında “calçı” veya “malay” denirdi[132 - Talıp Moldo, a.g.m., s. 42-74.]. Ev işlerini görenler yanında karşılıklı iş yapan bütün hizmetçiler (cılkıçı, koyçu v.b) katmarına calçı ve malay denirdi. Bahis konusu kimseler, eskiden halk arasında verilen bu hizmetlerin karşılığında, baydan yiyecekler ve koyun keçi gibi canlı hayvanlar alırlardı. Bunun en önemli sebebi, paranın yaygın olarak kullanılmaması ve pek çok kimsede sermaye olarak hayvanın olması idi.
Sayak uruusu mensupları arasında yer alan ve daha çok dışarıdan gelen din adamlarına “moldo”[133 - “Moldo” kelimesi, Kırgızlar arasında iki anlamda kullanılırdı. Birincisi, dinî bilgiler ile mücehhez olanlar, diğeri ise okur-yazar kişiler anlamına gelirdi. Okur-yazar olan kişilere “moldo” denilmesinin sebebi, eskiden sadece onların din işleriyle uğraşması ve okuma yazmayı bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bunlarla birlikte toplumda moldolar ile ilgili “Ölümdüü cerde moldo, ölöndüü cerde ögüz semiret” (Ölümün çok olduğu yerde molla, Ölön otunun çok olduğu yerde de öküz semiz olur) ifadesi halk arasında bulunmaktadır.](molla), “kalpa” (kalfa) ve “eşen” (şeyh) denirdi. Bu din adamlarının en önemlisi moldo idi. Kurtka’daki Sayaklar arasındaki moldoların çoğunluğu, önemli bir kültür merkezi olan Buhara ve Kaşgar şehirlerinden eğitim görmüş kimselerdi. Hatta bunların arasında köyüne ibadet yeri yapan kimseler de mevcuttu. Nitekim Kaşgar şehrinde eğitim görerek köyüne dönen Kalmat adlı moldo, 1904 yılında köyüne bir mescit yaptırmış ve çocukları burada eğitmiştir[134 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Matı uulu Karıbek’ten alınmıştır.]. Kalmat Moldo’nun yanında Kalpa adlı bir başka moldo daha vardı. Kalmat gibi dinî bir eğitim görmeyen Kalpa, hac için Mekke’ye gittiği ve halk arasında hacca gidenlere “aacı” adı verildiği için, kendisi bilahere “Kalpa aacı” lakabı ile anılmaya başlamıştır[135 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Maylıbaş uulu Maadanbek’ten alınmıştır.].
“Kalpa” ve “eşen” gibi din adamları, genelde dışarıdan geldikleri için uruu içinde devamlı olarak kalmazlardı. Anlaşıldığı kadarıyla kalpa ile eşenler, güz aylarında, yani “mal ettengen maal” denilen hayvanların tavlandıkları (hayvanların semiz olduğu dönem) zamanda gelirler ve halk nazarında bazı dinî vecîbeleri yerine getirdikten sonra, halkın gönüllü olarak verdiği hayvanları toplayarak geri giderlerdi.
Uruu arasındaki bir diğer zümreyi, “sınçı” ve “cayçı” olarak bilinen kimseler teşkil etmekteydi. Sınçılar, insan ile atların liyakat ve kabiliyet gibi özelliklerini önceden bilen ve onlardan anlayan kimselerdi. Bu bağlamda Sayaklar arasında sınçı olan kimseler vardı. Sayak baatırlarının biri olan Tülkü’nün Sançı adlı bir Sınçı’nın tavsiyesiyle evlendiği hanımından Kaçıke ve Kedey adları ile bilinen iki kahraman oğlu olmuştu[136 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 26.]. Bunun yanında cayçı olarak bilinen kimseler ise “cay taş” (yada taşı) adını alan özel taşların yardımıyla dualar okuyan ve halk nazarında doğa üstü yetenekleri olan kimselerdi. Halk arasında yerleşen kanaate göre, cayçı olan kimseler, yazın gününü kışa dönüştürürler, kar ve yağmur yağdırırlardı. Onların kullandıkları cay taş, halk inancına göre, güya koyun işkembesinde bulunan ve yağmur yağdırma gücüne malik olan bir küçük taş idi. Bunlardan başka “dalıçı”, “tamırçı”, “bakşı” ve “balçı” (falcı) gibi kimseler de vardı. Bunlar, biraz önce bahsedilen sınçılar ile cyçılardan farklı özellikte olan kimselerdi. Dalıçılar, koyunun kürek kemiğine bakarak hava durumunu veya insanın kaderini tespit ederken; tamırçılar, insan damarını tutarak hastaları tedavî ederlerdi. Sadece bunlar değil, bakşı ile balçılar da halkın inancına göre doğa üstü güçlere sahip olan ve efsûnlu sözler söyleyerek hastaları tedavî eden kimseler rolünde idiler. Bu doğa üstü yeteneği olanların hepsine genel bir ad olarak “közü açık” adı verilirdi. Sayak uruusu arasında bulunan közü açıklar, genellikle dışarıdan veya Kaşgar ve Fergana’dan gelirlerdi. Dışarıdan gelenlerin arasında dilencilik ile geçimini sağlayan veya sadece dervişlik yapanlar da bulunurdu. Bunlara “tilençi” (dilenci) ve “dubana” (divane) denirdi.
Bunların dışında halk arasında köle statüsünde olan kimseler de vardı. Erkek kölelere “kul”, kadın kölelere ise “küñ” denirdi. Diğer Kırgız uruularında olduğu gibi Sayaklar arasındaki kullar ile küñler, satın alma, akınlar ve seferler yoluyla elde edilirdi. Nitekim XVIII. yüzyılın ortalarında Cortuulçu Canbolot olarak bilinen bir Sayak baatırının, Ceti Suu (Yedi Su), Kaşgar ve Fergana bölgelerine seferler düzenleyerek, getirilen tutsakları kul ve küñ olarak kullandığı bilinmektedir. Bu getirilen kul ile küñler, Kırgızlara mensup olabildiği gibi, Kazak, Indı, Hint, Uygur ve Kalmuklardan da olabilirdi. Ayrıca aşırı derecede fakir ve aynı uruuya mensup olan kimseler arasında da kul ve küñler görülebilirdi.
Kul ile küñler, genelde idareciler ile zenginlerin evlerinde çalışırlardı. Kırgızlarda kullar, bir başkasına satılabilir; toylarda “bayge” olarak mükafaat yerine sunulabilir; evlenme âdetlerinde oğlan tarafından verilen “kalıñ”ın ve kız tarafından verilen “sep”in içinde verilebilirdi. Onlar, satın alınmış veya seferden elde edilmişse babadan oğula da intikal edebilirdi.
Uruu Yapısı
Kırgız uruuları arasında “Sayak” ve “Çekir Sayak” adlı iki büyük uruu bulunmaktadır. Kaynaklarda bu grupların birbiri ile bir bağının olup olmadığına dair bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak bu iki grubun coğrafî olarak aynı bölgede yaşadıkları dikkate alınacak olursa, birbirleri ile bunların yakın bağlar içinde bulunduklarını ve dolayısıyla bir uruu içinden çıkan gruplar olduklarını düşünmek mümkündür. Diğer bir ifade ile bu iki uruunun asıl çekirdeğini, Sayak Uruu’nun teşkil ettiğini ve zamanla sosyal, ekonomik, siyasî ve demografik âmillerin tesiriyle bu grup içinden ayrılan grubun “Çekir Sayak” adıyla bilindiği oldukça muhtemel gözükmektedir[137 - Ç. Valihanov, Sobraniye, I, s. 340; V. Radlov, a.g.e., s. 348-354.].
Klâsik Kırgız uruularının yapılanması içinde “Sağ Kanat” Kırgız uruuları arasındaki bazı grup veya birimlerin dışarıdan gelerek Sayak uruusu içinde yer aldıkları anlaşılmaktadır[138 - S. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 671.]. Bir kısmının ise siyasî, sosyal ve demografik âmillerin tesiriyle, asıl çekirdek uruu içinden ayrılarak alt bir birim teşkil ettiklerini gözden uzak tutmamak lazımdır. Sayakların önemli ve büyük uruulardan biri olmasının sebebi, zamanla hem kendi nüfusunun artması ile alt birimlere ayrılması, hem de dışarıdan bu uruunun içine başka alt birimlerin girmiş olmasıdır.
Kırgız uruuları hakkında bilgi veren şecerelerde, Sayak ile Çekir Sayak uruularının bazı alt grup veya birimlerden meydana geldiği görülmektedir. Bu bağlamda Sayak uruusu, Baybolot (Öydöçekti), Kaba, Kayduulat, Sarık, Beş Taz, Mayrık, Alagöz, Şıkmamat adını alan dört büyük guruptan oluşurken, Çekir Sayak uruusu Üç Kurtka, Tügöl, Kudayberdi, Kurmankoco, Kudaş, Kulcıgaç, Çoro, Iman ve Ak kabak adını alan beş büyük alt gruptan meydana gelmektedir (bk. Şekil. 3). Adı geçen alt grupların her birinde, bir baba veya Sayak’ın nesilleri olarak 10 ilâ 30 arasında küçük urukların yer aldığı dikkati çekmektedir[139 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 10-15.].
Sayak Uruu’nun sosyal yapısına veya alt birimleri ile ilgili meseleye girmeden önce, Sayak’ın kendisi hakkında bilgi vermek icap etmektedir. Zira, daha çok folklorik özellikte ele alınan şecerelerde, Sayak bir kavim adı olmaktan ziyade, insan ismi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta bu şecerelerde, onun adının Bayızbek veya Iray olduğu ve daha sonra Sayak olarak bilinen bir lakap aldığı belirtilmektedir[140 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 21; S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 10.]. Ayrıca Sayak uruusu içinde yer alan alt grupların hepsi bir babanın veya Sayak olarak bilinen Bayızbek’in nesli olarak verilmektedir. Bu yüzden şecere adını alan uruu soy kütüğünü anlatan eserlere ve halk ağzındaki sözlü bilgilere göre, Sayak Uruu’nun asıl alt birimlerini oluşturanların hepsi Sayak adlı birinin oğullarıydı. Ancak şecere dışındaki diğer bazı kaynaklarda, Sayak’ın oğulları olarak bilinenlerden bazılarının, bu uruu içine dışarıdan gelmiş gruplar olduğu veya “Kayduulat”ın “Duulat” (Duğlat); “Kaba”nın “Kaba” (Aba, Havu) ve “Sarık”ın “Sarık” (Sarı, Sarıg) kavmi ile aynı olduğu belirtilmiştir[141 - Bk.Ortaya Çıkışı kısmı.]. Ancak bu adların hangi sebeplerden dolayı verildiği kesin olarak bilinmemekte, sadece Kaba’nın eskiden halk arasında geyik derisine verilen bir ad olduğu ve bu bakımdan söz konusu adın geyik derisi ile ilgili olabileceği ileri sürülmektedir[142 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9-10.]. Bir başka ifadeyle, çocuğun küçükken geyik derisine yatırıldığı ve sırtında “Cal”ının (yele) olduğu belirtilmekte ve bu sebepten halk tarafından ona “Kaba” veya “Calduu Kaba” (Yeleli Kaba) lakabının verildiği söylenmektedir[143 - Ayrıca halk arasında sadece bu geyik derisine değil, Mekke şehrindeki “Kâbe”ye de halkın ağız yapısına göre “Kaba” adı verilmektedir (S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).].
Şekil 3: Sayak ve Çekir Sayak uruuları ve onların alt birimleri
Sayak Uruu’nun alt birimlerinden olan Öydöçekti ile ilgili olarak şecerelerde Kaba’ya benzer bilgilerin verildiği dikkati çekmektedir. Bu bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, Öydöçekti’nin asıl adı Asake idi. Asake’nin Aydake, Kürön ve Moloy adlı üç kardeşi vardı. Bunlar arasında çıkan bir anlaşmazlık dolayısıyla Kayduulat adlı bir aksakala gidip, aralarındaki anlaşmazlığı halletmesini istemişlerdir. Aksakal da “Siz kardeşsiniz, kardeşlere karışamam, hatta damganız da aynı”[144 - “Damga” için bk.. s...... (Gütme kısmı).] diye onları geri göndermiştir. Buna razı olmayan Asake, kardeşleri ile aynı olan damgasını farklı bir konuma getirmek için, damgayı hayvanların kalçasına değil, kalçanın biraz üzerine vurmuş ve yerini değiştirmiştir. Kırgızca’da “üst” veya “yukarı” anlamına gelen “öydö” ve “damga vurmak” anlamına gelen “çegüü” veya “çekti” kelimelerinin birleşmesiyle veya Asake’nin damgasını yukarıya vurması yüzünden ona ve onun nesline Öydöçekti lakabı verilmiştir[145 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.].
Sayakların alt birimi olan Şıkmamat adı ise Kaba adlı bir Sayak baatırının, bir Özbek kızla evlenmesi ve ondan doğan çocuğa Şayık Muhammed (Şeyh Muhammed) diye ad verilmesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu ad, zamanla halk ağzından Şıkmamat’a dönüşmüştür[146 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.].
Çekir Sayak’ın alt birimlerini oluşturan Üç Kurtka, Tügöl, Kudayberdi, Kurmankoco, Kudaş, Kulcıgaç, Çoro, Iman ve Ak kabak, Çekir Sayak’ın oğulları olarak bilinmekteydi. Burada uruunun bazı alt birimlerine girmeden önce “Çekir Sayak” hakkında bilgi veren şecerelere dikkati çekmek icap etmektedir. Buradaki bilgilere göre, Çekir Sayak’ın asıl adı Şakir idi. Halk arasında gök gözlü olanlara “Çekir” denildiği ve Şakir’in gök gözlü olması dolayısıyla böyle bir adı aldığı anlaşılmaktadır.
Kurmankoco, kelime olarak “kurban” anlamına gelen “kurman
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/baktibek-isakov/kirgiz-konar-gocerleri-69500158/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bu hususta bk. G. Suprunenko, “Nekotorıye İstoçniki Po Drevney İstorii Kirgizov”, Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 217; N. Ya. Biçurin, Sobraniye Svedeniy o Narodah Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, Almatı 1998, s. 359.
2
Bu görüşler ve tespitler hakkında genel olarak bk. S. E. Yahontov, “Drevneyşiye Upominaniya Nazvaniya Kirgiz”, Sovetskaya Etnografya, II, Moskva 1970, s. 110-120; T. Tchoroev (Chorotegin), “The Kyrgyz”, History of Civilizations of Central Asia (ed. Chahryar Adle – İrfan Habib), V, Multiple History Series, Unesco Publishing’den ayrı basım, s. 109; M. Kocobekov, “Tarıhıy Ulamış, Salttuu Sancıradagı Kırgız Etnogoniyası”, Manas Universiteti Koomduk İlim-der Curnalı (Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), I, Bişkek 2001, s. 50-55; V. Butanayev – Yu. Hudyakov, İstoriya Eniseyskih Kırgızov, Abakan 2000, s. 12-36.
3
Lowrence Krader, Social Organization of the Mongol-Turkic Pastoral Nomads, İndiana University Publications, Moutan Co – The Hague 1963, s. 179.
4
V. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989, s. 348-354.
5
Bu kaynaklar arasında Seyf ed Din Ahsikendi’nin “Macmu at Tavarih” adlı eserini zikretmek lazımdır. Bu hususta bk. Sayf Ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, (Rusça terc. V. Romodin), Materiyalı po İstorii Kirgizov i Kirgizstana, Moskva 1973, s. 203-209.
6
Bu konuda bk. L. Ligeti, “Proishojdeniye Nazvaniya Kırgız”, Materyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii, Posvyaşennoy 2200-Letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Bişkek 2003, s. 150-159.
7
Manas, (yay. B. M. Yunusaliyev), I, Frunze 1958, s. 246-248.
8
Sıma Tsyan, “Şi Tsi”, (Rusça terc. V. Taskina), Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 13.
9
Bk. A. Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M. S. X. Asır), Ankara 2004, s. 73-85; G. Suprunenko, a. g. m., s. 217.
10
Ömürkul Kara Uulu, Köönö Türktör Tarıhı, Bişkek 1994, s. 46.
11
İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2000, 134-136; W. Bartold, Soçineniya, II/1, Moskva 1963, s. 485.
12
İbrahim Kafesoğlu, a. g. e., s. 135-140; L. Gumilev, Bayırkı Türktör, Bişkek 1999, s. 445.
13
N. Ya. Biçurin, a.g.e., s. 363-364.
14
W. Bartold, Kırgız Cana Kırgızistan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter, Bişkek 1992, s. 27-30.
15
Raşid ad Din, Sbornik Letopisey, I, Moskva 1952, s. 150-151; Alaaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-î Cihangüşa, (Türkçe terc. M. Öztürk), Ankara 1998, s. 471; T. Tchoroev, a. g. m., s. 109.
16
E. Kıçanov, “Svedeniya v Yuan Şi o Pereseleniyah Kirgizov v XIII. Veke”, İzvestiya, Akademiya Nauk Kırgızskoy SSR, V/1, Frunze 1963, s. 63-65.
17
Muhammed Haydar Dulati, Tarih-i Raşidi, (Rusça terc. A. Urunbayeva), Almatı 1999, s. 420.
18
O. F. Akimuşkin, “Mogolistan, Mogolı i Kirgizı v Pervoy Polovine XVI-Veka”, Pismennıye Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka, (XI. Konferans), I, Moskva 1975, s. 8-9.
19
İstoriya Kirgizskoy SSR s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, I, Frunze 1984, s. 443.
20
Muhammed Haydar Dulati, a.g.e., s. 436.
21
V. M. Ploskih, Kirgizı i Hokandskaya Hanstva, Frunze 1977, s. 60-90.
22
Burada adı geçen “Bulgaçı” kavminin kökeni hakkında yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Ancak adı geçen kavmin içinde bulunan boy adlarının bugünkü Kırgızlar arasındaki bir çok uruu adları ile örtüşmesinden dolayı “Bulgaçı” kavminin Kırgızlar arasında yer aldığı, Kırgız tarihçileri tarafından genelde kabul edilmektedir. (İstoriya Kirgizskoy SSR, s. 395).
23
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, Materiali po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek 2003, s. 202.
24
Geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Kırgız Elinin Çıgışı Cönündö Legendalar, Kırgızistan İlimler Akademisi, El Yazılar Fonu, No. 4095, s. 41.
25
A. Mokeev, “Etapı Etniçeskoy İstorii i Sotsialnoy Organizatsii Kırgızskogo Naroda na Tyan Şane v XVI seredine XVIII. vv”, İzvestiya Akademiya Nauk, Seriya Obşestvennıh Nauk, I, Frunze 1991, s. 43-53.
26
Bu arada Kırgızlar arasındaki Kanat ile Kazaklar arasındaki Cüz kavramlarının birbirinden farklı olduğu belirtilmelidir. Kırgızları teşkil eden Kanatlar içindeki uruular (boylar) arasında sayı bakımından çok büyük bir farklılık yoktu. Buna karşılık Kazak Cüzlerini teşkil eden rular (boylar) arasında sayı bakımından önemli bir farklılık vardı. Muhtemelen Kazak Cüzleri, ruların sayıca az veya çok olmasından ve siyasî üstünlüğe sahip bulunmasından dolayı Ulu Cüz, Orta Cüz ve Kiçi (Küçük) Cüz olarak adlandırılmışlardır (Geniş bilgi için bk. M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 114-188).
27
S. Abramzon, “Voprosı Etnogeneza Kirgizov po Dannım Etnografii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, III, Frunze 1959, s. 31-44.
28
A. S. Sıdıkov, “Rodovoye Deleniye Kirgiz”, V.V. Bartoldu, Turkestanskiye Druzya, Taşkent 1927, s. 293. Kırgız uruuları, Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik adıyla bilinen temel bir yapılanma içinde olmasına rağmen Kırgızistan’ın kuzeyinde muhtemelen güneyde bulunanlara göre dağın arka tarafında kalmalarından dolayı Arkalık adıyla bilinenler de vardır.
29
Sayf ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, s. 203-209.
30
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 201-210.
31
Bu tablodaki uruuların gruplandırılması, Sayf ad Din Ahsikendi (“Madcmu at Tavarih”, s. 203-209), Ya. R. Vinnikov (“Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, I, Moskva 1956, s. 136-181) ve S. M. Abramzon (“Tunduk Kırgızstandın Kırgız Kalkının Etnikalık Kuramı”, Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı boyunça Tandalma Emgekter, Bişkek 1997, s. 636-769)’un tespitlerine göre yapılmıştır.
32
F. Efremov, Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811, s. 65-66.
33
M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya Russkih Granits v Azii, II, Sankt Peterburg 1876, s. 110-124.
34
N. Zelend, “Kirgizı”, (Etnologiçeskiy Oçerk), Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, VII/2, Sankt Peterburg 1885.
35
Ç. Valihanov, “Zapiski o Kirgizah”, Sobraniye Soçineniy, II, Alma-Ata 1985, s. 7-89.
36
W. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989.
37
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov”, Кırgızı, Bişkek 1996, s. 370-390.
38
Bk. Ç. Valihanov, Sobraniye Soçineniy, I, Almata 1961, s. 340.
39
N. Sitnyakovskiy, “Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti”, İzvestiya Turkestanskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, II/1, Taşkent 1900, s. 93-97.
40
F. A. Fielstrup, İssledovaniya Sredi Karakirgiz, Leningrad 1925, s. 47.
41
G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya i Uranhayskiy Kray, II, Leningrad 1926, s. 20.
42
L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, Kirgizı Yujnogo Poberejya İssık Kulya, Taşkent 1927, s. 234.
43
N. A. Severtsov, Puteşestviya po Turkestanskomu Krayu, Moskva 1947, s. 233.
44
S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi, Bişkek 1990, s. 23-407.
45
Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 136-181.
46
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov, Frunze 1962, s. 135-140.
47
K. Antipina, “Vorsovoye Tkaçestvo”, Narodnoye Dekorativno-Prikladnoye İskusstvo Kirgizov, Frunze 1962, s. 65-74; K. Antipina ve diğerleri, Bit Kolhoznikov Kirgizskih Seleniy Darhan i Çiçkan, Moskva 1958.
48
T. D. Bayaliyeva, Doislamskiye Verovaniya i ih Perejitki u Kirgizov, Frunze 1972; T. D. Bayaliyeva, Religiyoznıye Perejitki u Kirgizov i ih Preodeleniye, Frunze 1981.
49
S. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye Sinszyan-Uygurskoy Avtonomnoy Oblasti Kitayskoy Narodnoy Respubliki”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, II, Moskva 1959, s. 55.
50
S. Abramzon, “Tunduk Kırgızstandın Kırgız”, s. 671.
51
Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 147.
52
B. Soltonoev, Kızıl Kırgız Tarıhı, I, Bişkek 1993, s. 94-95.
53
Osmonalı Sıdık Uulu, “Kırgız Şabdan Tarıhı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 143-176.
54
Togolok Moldo, “Tarıh Tüpkü Atalar”, Kırgızdar, (Derle. K. Cusupov), II, Bişkek 1993, s. 13.
55
“Bala Ayılçının Sancırası”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 176-180.
56
Esenkan Törökan Uulu, Kırgızdın Kıskaça Sancırası, I, Bişkek 1995, s. 85-87.
57
Üsöyün Aacı, “Kırgız Ulutunun Kelip Çıkışı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 102-143.
58
Musaalı İmanaliyev, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 162-167.
59
S. Attokurov, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 90.
60
S. Zakirov-T. Asanaliyev, Sayaktın Sancırası, Çolpon Ata 1991, s. 9.
61
K. Baratbayev, “Bayızbek Bayanı”, Leninçil Caş Gazetası, 15 Eylül, Frunze 1990.
62
Setsuko Yoshida, Tyūō Azia Nōson no Sinzoku Nettowāku-Kuruguzusutan Kēzai Ikō no Zinruigakuteki Kenkyū (Orta Asya’nın Bir Tarım Köyünde Akrabalık Bağları- Ekonomik Geçiş Üzerine Antropolojik Araştırmalar), Tokyo 2004.
63
Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, (Rusça terc. A. Tagirjanov), Leningrad 1960, s. 37.
64
S. Abramzon-L. Potapov, “Narodnaya Etnogoniya kak Odin iz İstoçnikov dlya İzuçeniya Etniçeskoy i Sotsiyalnoy İstorii”, Sovetskaya Etnografiya, VI, Frunze 1975, s. 28-35; V. Propp, Folklor i Deystvitelnost, Moskva 1976, s. 121.
65
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379.
66
Burada belirtilen alt grubun adının “Sarmak” değil, “Sarmat” olması oldukça muhtemeldir.
67
B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94.
68
S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 7.
69
V. Y. Butanayev, Proishojdeniye Hakasskih Rodov i Familiy, Abakan 1994, s. 14; N. V. Екeyev, “Narodı Altae-Sayan i Kırgızı”, Materiyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii Posvyaşennoy 2200-letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Gorno-Altaysk 2003, s. 26-27.
70
H. Karasayev, Kamus-Nama, Bişkek 1995, s. 650.
71
Z. Magrufova, Uzbek Tilining İzohli Lugati, Moskva 1981, s. 10.
72
E. Nadcip, Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva 1968, s. 63; N. Baskakova, Karakalpakso-Russkiy Slovar, Moskva 1958, s. 89.
73
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379; B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94; S. Zakirov-T. Asanaliyev a.g.e., s. 7; Y. Butanayev, a.g.e., s. 14.
74
Tausar Uulu Kazıbek Bek, Tüp-Tükkanan Özime Şeyin, Almatı 1993, s. 80-87.
75
M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 55; M. Kalkan, a.g.e., s. 56.
76
Togolok Moldo, a.g.m., 10-15.
77
O. Karatayev, Kırgız Etnonimder Sözdüğü, Bişkek 2003, s. 161-162.
78
V. Butanayev, a.g.e., s. 12.
79
S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye, s. 77.
80
Kırgızlar arasında eskiden geyik derisine “Kaba” denirdi. Bu bağlamda çocuk ile geyik derisi ilişkilendirilerek çocuğa Kaba ismi verildiği ileri sürülmektedir (Geniş bilgi için bk. S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).
81
G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya, s. 20; B. H. Karmışeva, “K Voprosu o Proishojdenii Lokaytsev”, Sovetskaya Etnografya, IV, Moskva 1952, s. 58.
82
A. Bernştam, “İstoçniki po İstorii Kırgızov XVIII go Veka”, Voprosı İstorii, Moskva 1946, s. 11.
83
Ç. Valihanov, İzbrannoye Proizvedeniye, Moskva 1986, s. 290; M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya, s. 117.
84
Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147.
85
Ç. Valihanov, Sobraniye, s. 303, 337; B. Soltonoyev, a.g.e., s.120; L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, s. 234; T. Kenensariyev, Kırgızstandın Orusyaga Karatılışı (1855, 1863, 1868, 1876), Bişkek 1997, s. 75.
86
Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, s. 37; M. Salahetdinova, “Soçineniye Muhammed-Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hodjagan” Kak İstoçnik po İstorii Kirgizov”, İzvestya, Akadamiya Nauk Kirgizskoy SSR, Serya Obşestvennıh Nauk, III/1, Frunze 1959, s. 95-98; N. Sitnyakovskiy, a.g.m., s. 99.
87
S. M. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye”, s. 334.
88
Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147; A. S. Sıdıkov, a.g.e., s. 293; Turgunbay Kılıç-bek, “Tekes Kökterek Kırgızdarı Cönündö”, (Der. K. Cusupov), Kırgızdar, IV, Bişkek 1997, s. 76; Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1992, s. 412-414.
89
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 202.
90
A. Mokeev, “Drevniye Elementı v Sisteme Politiçeskoy Organizatsii Kırgızov Tyan-Şanya v XVI-XVIII vv”, Kırgızskaya Gosudarstvennost, Bişkek 2002, s. 41.
91
A. Bernştam, a. g. m., s. 129.
92
D. Saparaliyev, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s. XVIII do Seredinı XIX go Veka, Bişkek 1999, s. 12.
93
K. İ. Petrov, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv, Frunze 1961, s. 124; T. Tchoroev, a. g. m., s. 119.
94
Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Toğolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.
95
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye, s. 135-140.
96
B. Dcamgerçinov, Prisoyedineniye Kirgizii k Rosii, Moskva 1959, s. 52; S. M. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 111.
97
B. Soltonoyev, a.g.e., s. 112-136.
98
B. Soltonoyev, a.g.e., s.112.
99
Ferit Develioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2000, s. 612.
100
K. Usenbayev, Narodnıye Dvijeniya Sredney Azii v XIX Veke, Bişkek 1998, s. 20-23.
101
“Manap” hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.
102
“Baybiçe” için geniş bilgiye bk. Aile kısmı.
103
Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzovaniyu, Ferganskaya Oblast, Namanganskiy Uyezd, Taşkent 1913, s. 24; B. V. Lunin, Russkiye Puteşestvenniki i İssledovateli o Kirigizah, Frunze 1973, s. 151.
104
K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva 1965, s. 90.
105
Togolok Moldo, a. g. m., s. 54-63; S. Attokurov, “Taylak Baatır”, Kırgızdar VI, Bişkek 2004, s. 252-258; S. Baygaziyev, “Bayzak Baatır”, Kırgızdar, VI, Bişkek 2004, s. 280-290.
106
B. Soltonoev, a.g.e., s. 272; 410; 412.
107
“Sart” tabiri için bk. “Hayvancılık” kısmı.
108
C. Kençiyev, “Medet Datka”, Kırgızdar, VI, Bişkek, 2004, s. 48.
109
“Boluş” tabiri, Rusça bölgesel idare anlamındaki “volost” kelimesinini bozulmuş şeklidir.
110
B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, Bişkek 2004, s. 307.
111
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye, s. 146-150; M. Salahetdinova, “Soobşeniya O Kirgizah v “Hidayat-Name” Mir-hal Ad-Dina”, İzvestya Akademiya Nauk Kirgizskoy Respubliki, Seriya Obşestvennıh Nauk, III/2, Frunze 1961, s. 95-98; T. Tchoroev, a.g.m., s. 115; T. Kasımbekov, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998, s. 355-366.
112
Güney Kırgızistan’da hukukî işlere bakan kimselere daha çok “Kazı” (Kadı) adı verilirdi.
113
“Cılkı tiyüü” hakkında daha geniş bilgi için, bk. s....
114
Meselâ, 1901 yılında Isık Köl tarafına giderken, akşam üzeri bir Sayak uruusu mensubu ailesinin evine uğrayan yolcular için evde kesilecek hayvana misafirlerin rıza göstermemesi üzerine ev sahibinin, bu durumu manap’ın duyması halinde kendilerini iyi karşılamayacağını, uruu misafirperverliğinin yerine getirilmediği gibi düşünüleceğini belirtmesi (B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, s. 282), misafir karşılama âdetinin köklü olarak yerleştiğini gösterse gerektir.
115
Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzpvaniyu, s. 24; B. Dcamgerçinov, a.g.m., s. 61; B. V. Lunin, a.g.e., s. 151.
116
B. Bootayeva, Kirgizı Mejdu Hokandom i Rossiyey, Bişkek 1995, s. 27.
117
B. Cumabayev, Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov, (Vtoraya Polovina XIX- naçalo XX- vekov), Bişkek 1999, s. 71.
118
“Kence”, kelime olarak “küçük” veya “evin en genci” anlamına gelmekte ve Türkçedeki “genç” kelimesi ile ilişkili olduğu muhtemel gözükmektedir.
119
Bu Kırgız atasözü, Türkçe’deki “Bir kadın isterse kocasını rezil, isterse vezir eder” atasözü ile anlam bakımından birbirine benzemektedir. Bu iki ifade, kadının aile ve kocası üzerindeki rolünü ve tesirini göstermesi bakımından önemlidir.
120
Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Togolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.
121
“Tuyak”, kelime olarak “tuynak”, “hayvan tuynağı” anlamına gelmekte ve burada mecazî olarak “babanın neslini devam ettirecek olan erkek oğul” anlamını taşımaktadır.
122
Bu bilgi Narın bölgesinde Ak talaa ilçesine bağlı Kurtka köyü ahalisinden Isak oğlu Zarılbek adlı kimseden alınmıştır.
123
Zengin anlamındaki “bay” ile abla anlamındaki “biçe”den meydana geldiği analşılan “baybiçe”nin, “zengin abla” veya “büyük abla” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.
124
“Ak örgöö” için bk. s.
125
Halk arasında anne ve baba, oğullarının veya kızlarının çocuklarını veya torunlarını “nebere”; neberenin çocuğunu “çebere”; çeberenin çocuğunu “ebere”; ebere çocuğunu “gıbıra”, gıbıranın çocuğunu “şıbıra” gibi adlarla anarlardı. Bu şekilde söylene söylene gelen kırkıncı çocuğa yabancı manasında “begana” derlerdi. Bu son tabir, akrabalığın artık kesildiği veya yabancılaşıldığı anlamına gelirdi. Aynı zamanda ecdadlar için de sıra ile ata (baba), çoñ ata (dede), baba, buba, kubarı, coto, cete gibi adlar söylenir ve sırayla kırkıncı ecdada kadar ulaşılabilirdi.
126
Talıp Moldo, “Kırgız Tarıhı, Uruuçuluk Kuruluşu Tuuraluu Salttar”, Ala Too Dergisi, I, Bişkek 1991, s. 42-74.
127
“Bay” tabiri hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.
128
K. K. Yudahin, a.g.e., s. 94.
129
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Kara Oy köyünde yaşayan Esenaalı uulu Kukay’dan alınmıştır.
130
B. Soltonoyev, Kızıl Kırgız, I, s. 183-185.
131
Kırgızlar arasında kullanılan bu terimin ilk sözü olan Çor, bedenin (özellikle ayak ve kol uçları) bazı kısımlarının çok iş gördükten sonra sertleşmesi anlamına gelmekte; Taman ise bacağın yere basan en alt kısmına denilmektedir.
132
Talıp Moldo, a.g.m., s. 42-74.
133
“Moldo” kelimesi, Kırgızlar arasında iki anlamda kullanılırdı. Birincisi, dinî bilgiler ile mücehhez olanlar, diğeri ise okur-yazar kişiler anlamına gelirdi. Okur-yazar olan kişilere “moldo” denilmesinin sebebi, eskiden sadece onların din işleriyle uğraşması ve okuma yazmayı bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bunlarla birlikte toplumda moldolar ile ilgili “Ölümdüü cerde moldo, ölöndüü cerde ögüz semiret” (Ölümün çok olduğu yerde molla, Ölön otunun çok olduğu yerde de öküz semiz olur) ifadesi halk arasında bulunmaktadır.
134
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Matı uulu Karıbek’ten alınmıştır.
135
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Maylıbaş uulu Maadanbek’ten alınmıştır.
136
Togolok Moldo, a. g. m., s. 26.
137
Ç. Valihanov, Sobraniye, I, s. 340; V. Radlov, a.g.e., s. 348-354.
138
S. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 671.
139
Togolok Moldo, a. g. m., s. 10-15.
140
Togolok Moldo, a. g. m., s. 21; S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 10.
141
Bk.Ortaya Çıkışı kısmı.
142
S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9-10.
143
Ayrıca halk arasında sadece bu geyik derisine değil, Mekke şehrindeki “Kâbe”ye de halkın ağız yapısına göre “Kaba” adı verilmektedir (S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).
144
“Damga” için bk.. s...... (Gütme kısmı).
145
Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.
146
Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.
Baktıbek İsakov
Baktıbek İsakov
Kırgız Konar Göçerleri
Söz konusu eser, XX. yüzyılın başındaki Kırgızların konar göçer hayat tarzlarını Sayak boyu örneğinde verir.
ÖNSÖZ
Kırgız ulusunun temelini teşkil eden Kırgız uruuları (boyları) hakkında bugüne kadar yapılan çalışmaların yeterli olduğunu söylemek çok güçtür. Bunun en önemli sebebi, uruular hakkında yazılı kaynakların çok az olmasıdır. Bunlar hakkında bugüne kadar yapılan çalışmaların, mevzî ve derinlemesine olmaktan uzak olduğu dikkati çekmektedir. Bu bakımdan özellikle sözlü tarih kaynakları ve malzemelerini kullanarak Kırgız uruuları arasında önemli bir yere sahip olan Sayak Uruu’nun sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı ile hayat tarzını ortaya koymak ve yeri geldiğinde diğer Kırgız uruuları hakkında bilgi vermek, ele aldığımız çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Ayrıca belirtilmesi gereken bir diğer husus, Sayakların Kırgızistan’da geniş bir coğrafyaya yayılmasından ve konu ile ilgili kaynakların önemli bir kısmını sözlü kaynaklar meydana getirmesinden dolayı araştırmamızda daha çok Narın bölgesinin Aktalaa ilçesindeki Kurtka Sayakları üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu bağlamda adı geçen uruu ile ilgili yapılan çalışma, giriş, üç bölüm ve sonuç üzerine tesis edilmiş bulunmaktadır.
Çalışmanın giriş kısmında, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için, “Kırgız” adı ile Kırgızların siyasî bakımdan ortaya çıkışları, Kırgız kavmini meydana getiren uruuların oluşmaya başlaması, genel hatlarıyla ele alınmıştır.
Çalışmanın birinci bölümü, Sayak Uruu’nun erken dönemi, Sayak adının anlamı, idarî yapısı gibi meselelere ayrılmıştır. İkinci bölümde ise Sayak urusunun sosyal yapısı ile ekonomik faaliyetlerini içine alan aile yapısı, uruuyu oluşturan uruklar ile ilgili meselelere yer verildikten sonra uruunun ekonomik faaliyetleri ve dolayısıyla Kırgızların hayvancılık kültürü ve bu kültür sonucunda ortaya çıkan dericilik ve keçecilik gibi mesleklerin gelişmesi üzerinde durulmuştur. Tezin üçüncü bölümünde ise uruunun kullandığı meskenler ile yılın dört mevsimine göre geçirilen hayat tarzı ele alınmıştır.
Çalışmada takip ettiğimiz en önemli yollardan biri, kaynak olarak sözlü tarih malzemesinden âzamî ölçüde istifade edilmesi, hem tarih hem de sosyolojik ve antropolojik bakımdan bunların değerlendirilmesi, bu bağlamda sosyal, ekonomik ve kültürel terimlerin aynen korunması ve yeri geldiğinde söz konusu alanlarla ilgili bu terimlerin Türkçesinin de verilmiş olmasıdır. Ayrıca tezde bu gibi hususî terim ve ifadelerden istifadeyi daha da kolaylaştırmak için, tezin sonuna bir lûgatçe konmasının faydalı olacağı düşünülmüştür.
Bu çalışma, yaklaşık iki senelik zaman zarfında meydana gelmiştir. Benim bu çalışmama nezâret eden, çalışmalarımı titizlikle takip ederek bana yol gösteren, beni yönlendiren ve özellikle sözlü tarih kaynaklarının kullanımı ve yorumu çerçevesinde konuyu farklı bir metodla hazırlamamı sağlayan, kıymetli hocam Prof. Dr. İlhan Şahin’e ve zaman zaman fikir ve düşüncelerini aldığım Bölümümüzdeki diğer değerli hocalarıma teşekkür etmeyi borç bilirim. Ayrıca kitabın düzenlenmesi ve baskıya hazırlanması sırasında bilgi ve deneyimini cömertçe veren Şuhrat Devletoğlu ile Raşid Sadıkov’a da teşekkür ederim.
Bu çalışma, konu ile ilgili benim ilk denemem mahiyetindedir. Bu bakımdan çalışmamda görülecek eksikliklerin hoşgörü ile karşılanmasını diler, yapıcı tenkidlere her zaman açık olduğumu belirtmek isterim.
Baktıbek İsakov
Bişkek 2020
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi
KISALTMALAR
a.g. e. : Adı Geçen Eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
bk. : Bakınız
c. : Cilt
Çevir. : Çeviren
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
İA : İslam Ansiklopedisi
nr : Numarası
s. : Sayfa
terc. : Tercüme Eden
yay. hazır. : Yayına Hazırlayan
GİRİŞ
Bugün Tanrı Dağları ve Isık Köl etrafında bağımsız bir devlet kuran Kırgızlar, hem zaman hem de mekan bakımından büyük bir tarihî geçmiş ve genişliğe sahiptir. Nitekim Kırgızlar hakkındaki ilk bilgiler, Milattan Önceki dönemlere kadar gitmektedir. Daha ziyade Çin yıllıklarında yer alan bu ilk bilgilere göre Kırgızlar, “Gyan gun”, “Ge gun”, “Kyan kun” ve “Gye gu” gibi adlar altında bilinmekte ve Baykal Gölü’nün batısı ile Yenisey Irmağı etrafında yaşamakta idiler[1 - Bu hususta bk. G. Suprunenko, “Nekotorıye İstoçniki Po Drevney İstorii Kirgizov”, Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 217; N. Ya. Biçurin, Sobraniye Svedeniy o Narodah Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, Almatı 1998, s. 359.]. Tabiî olarak Kırgızlar için Çin yıllıklarında geçen bu adların yıllıklara bu şekilde yansıyan veya Çin bürokratları arasında bu şekilde söylenen adlar olduğunu göz önüne almak icap etmektedir.
Çin yıllıklarında yukarıda zikredilen adlarla geçen “Kırgız” adının ne anlama geldiği ve nasıl ortaya çıktığı konusu ile ilgili çok çeşitli görüşlerin ve tespitlerin bulunduğunu belirtmek icap etmektedir[2 - Bu görüşler ve tespitler hakkında genel olarak bk. S. E. Yahontov, “Drevneyşiye Upominaniya Nazvaniya Kirgiz”, Sovetskaya Etnografya, II, Moskva 1970, s. 110-120; T. Tchoroev (Chorotegin), “The Kyrgyz”, History of Civilizations of Central Asia (ed. Chahryar Adle – İrfan Habib), V, Multiple History Series, Unesco Publishing’den ayrı basım, s. 109; M. Kocobekov, “Tarıhıy Ulamış, Salttuu Sancıradagı Kırgız Etnogoniyası”, Manas Universiteti Koomduk İlim-der Curnalı (Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), I, Bişkek 2001, s. 50-55; V. Butanayev – Yu. Hudyakov, İstoriya Eniseyskih Kırgızov, Abakan 2000, s. 12-36.]. Bu görüşlerden biri, özellikle Çin kaynaklarına dayanarak Kırgız adının, Türkçe “kırk” sayısı ve “kız” kelimelerinden meydana geldiği[3 - Lowrence Krader, Social Organization of the Mongol-Turkic Pastoral Nomads, İndiana University Publications, Moutan Co – The Hague 1963, s. 179.] ve bilahere Kırgız şekline dönüştüğüdür. Diğeri, kaynaklarda geçen “kırk” kelimesine istinaden, “Kırgız” kelimesinin “kırk”ve “cüz” (yüz) kelimelerinin birleşmesiyle oluştuğudur[4 - V. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989, s. 348-354.]. XVI. yüzyıl kaynakları ise kelimenin “Kırk Guz” veya “Kırk-Oğuz”dan terekküb ettiğini belirtmektedirler[5 - Bu kaynaklar arasında Seyf ed Din Ahsikendi’nin “Macmu at Tavarih” adlı eserini zikretmek lazımdır. Bu hususta bk. Sayf Ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, (Rusça terc. V. Romodin), Materiyalı po İstorii Kirgizov i Kirgizstana, Moskva 1973, s. 203-209.]. Kaynaklardaki bilgiler ve ileri sürülen bu görüşler, Kırgız adının, kırk kelimesi ile yakından ilişkisi olduğunu göstermektedir. Bu noktadan hareketle, Kırgız adının, “kırk” ve çoğul eki olan “ız”ın birleşmesinden meydana geldiği şeklindeki görüşe katılmak icap etmektedir[6 - Bu konuda bk. L. Ligeti, “Proishojdeniye Nazvaniya Kırgız”, Materyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii, Posvyaşennoy 2200-Letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Bişkek 2003, s. 150-159.]. Kelime bu yapısıyla “ok” ve “uz” kelimelerinden türeyen ve “Kabileler birliği” anlamına gelen “Oğuz” adının yapılanmasıyla da bir benzerliği ortaya koymaktadır. Kelimenin bahis konusu şekildeki yapılanmasının bir göstergesi olarak, Manas gibi Kırgızların âbidevî destanlarında Kırgızlara “Kırk uruu Kırgız” denilmesi[7 - Manas, (yay. B. M. Yunusaliyev), I, Frunze 1958, s. 246-248.], onların kırk uruudan ve boydan meydana gelmelerinden dolayı bu adı aldıklarının bir işareti olmalıdır.
Kırgızların tarih sahnesinde ilk defa görünmeleri, Milattan Önce 201 yılında olmuştur. Bu tarihte genel olarak Gyan gun adıyla bilinen Kırgızlar, Hun hükümdarı Mete (Motun)’nin seferleri sonunda, Hun İmparatorluğu’nun hakimiyetini tanımak zorunda kalmışlardır[8 - Sıma Tsyan, “Şi Tsi”, (Rusça terc. V. Taskina), Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 13.]. Kırgızların bu tarihte Gyan gun adı ile bir devlete sahip olması, şüphesiz onların daha önceki yıllarda siyasî bir birliğe sahip olduklarının işareti olmalıdır. Milattan Önce I. yüzyılda Hun İmparatorluğu siyasî bakımdan zayıflamaya başlayınca, Kırgızlar bağımsızlıklarını yeniden elde etmişlerdir. Ancak Hunların ikiye ayrılmasından sonra tekrar Batı Hunlarının hakimiyeti altına girdiklerinden, bu bağımsızlıkları çok kısa sürmüştür[9 - Bk. A. Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M. S. X. Asır), Ankara 2004, s. 73-85; G. Suprunenko, a. g. m., s. 217.].
Göktürk Devleti dönemine tesadüf eden VII. yüzyılda Yenisey kıyısındaki Köğmen Dağı’nın kuzey taraflarında bulunduğu görülen ve ekonomik ve siyasî bakımdan oldukça gelişen Kırgızlar, bu devirde Çin’deki Tan sülalesi başta olmak üzere Tibetliler ve Türgeşler ile siyasî ilişkilerini oldukça geliştirmişlerdir. Ancak 710-711 yıllarında Göktürkler ile olan bir savaşta Kırgızlar mağlup olmuş ve Kırgız Kağanı Barsbek hayatını kaybetmiştir[10 - Ömürkul Kara Uulu, Köönö Türktör Tarıhı, Bişkek 1994, s. 46.].
Uygur döneminde (744-840), Sayan dağlarının kuzey tarafında yaşayan Kırgızlar, bu zamanda ziraat ve hayvancılıkla uğraşmakta ve başta Çin ve Tibet olmak üzere bölgedeki diğer ülkelerle siyasî ve ekonomik ilişkilerde bulunmakta idiler[11 - İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2000, 134-136; W. Bartold, Soçineniya, II/1, Moskva 1963, s. 485.]. Kırgızlar, VII. yüzyılın sonlarında güçlü bir devlet olarak ortaya çıkan Uygurların hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Ancak Uygurların taht mücadeleleri yanında, Çin ve Tibet gibi devletlerle bir mücadele içine girmesi, Kırgızların bağımsız bir devlet kurmasında önemli rol oynadı. Bu mücadeleler sırasında üst düzey bir Uygur askerî komutanının Kırgızlardan yardım istemesi üzerine[12 - İbrahim Kafesoğlu, a. g. e., s. 135-140; L. Gumilev, Bayırkı Türktör, Bişkek 1999, s. 445.] Kırgızlar önemli bir askerî güç ile gelip Uygur Kağanlığı’na son vermiş ve böylece bölgede Kırgız Kağanlığı kurulmuştu (840)[13 - N. Ya. Biçurin, a.g.e., s. 363-364.]. Kağanlığın kurulması ile birlikte bölgedeki hakimiyet Kırgızların eline geçti. Buna paralel olarak birçok kavim Kırgızlara bağlandı ve Kırgız Kağanlığı’nın sınırları batıda İrtiş Nehri, doğuda Baykal Gölü, güneyde Gansu (Turfan) ve kuzey batıda Çin topraklarını içine alan geniş sahaya kadar yayıldı[14 - W. Bartold, Kırgız Cana Kırgızistan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter, Bişkek 1992, s. 27-30.].
Kırgız Kağanlığı’nın tarihi hakkında kaynaklarda çok fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu kağanlığın tarihî süreç içinde oynadığı rollere dair de bilinenler fazla değildir. Ancak XII. yüzyılın sonlarında ve XIII. yüzyılın başlarında Kırgızların, Yenisey kıyılarında “Kırgız” ve “Kemkemciut” olarak bilinen iki ayrı idarî bölgede yaşadığı ile ilgili bilgilere tesadüf edilmektedir[15 - Raşid ad Din, Sbornik Letopisey, I, Moskva 1952, s. 150-151; Alaaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-î Cihangüşa, (Türkçe terc. M. Öztürk), Ankara 1998, s. 471; T. Tchoroev, a. g. m., s. 109.]. Daha sonra bu bölgelerin Moğol hakimiyetine girmesi, en azından XIII. yüzyılın başlarında Kırgızların Moğol idaresinde olduklarının işareti olmalıdır. Bu dönemde Moğol Hanlarının Kırgızlardan asker istemesi, Kırgızlar ile Moğolların ilişkilerinin bozulmasına ve hatta Kırgızların Moğollara karşı isyan etmelerine sebep oldu. Bu isyan Moğollar tarafından bastırıldıktan sonra Moğol Hanı Kubilay tarafından Kırgızlar çeşitli yerlere dağıtıldılar. Bu sırada Kırgız halkının bir kısmı, Moğol hakimiyetindeki Tanrı Dağları etrafına geldiler[16 - E. Kıçanov, “Svedeniya v Yuan Şi o Pereseleniyah Kirgizov v XIII. Veke”, İzvestiya, Akademiya Nauk Kırgızskoy SSR, V/1, Frunze 1963, s. 63-65.]. Anlaşıldığı kadarıyla daha önceki dönemlerde Kırgızlardan bazı gruplar bu bölgelere doğru kitleler halinde göç etmeye başlamışlardı. Moğollar tarafından dağıtılan Kırgız halkının bir kısmının buralara gelmesi, muhtemelen daha önce göç edenlerle irtibat halinde olduklarından ve belki de bu yerleri kendileri için güvenli gördüklerinden ileri gelmelidir. Tanrı Dağları tarafına göç eden Kırgızlar, bugünkü Kırgızların bir parçasını oluşturdular. Yenisey’de kalan bazı Kırgız gruplarının üzerine Moğol boyları yerleştirildi, bazıları ise sağa sola dağıtıldılar.
Kırgızların Tanrı Dağları civarına hangi tarihte geldikleri ile ilgili kesin bir bilgiye sahip değiliz. Ancak XIV. yüzyılın ortalarına doğru Merkezî Asya’da kurulan Moğolistan devleti (Yarkent Hanlığı) ile ilgili kaynaklarda Kırgızların, Moğolistan Devleti’nin ormanlık bölgelerinde yaşadıkları ve bu bakımdan “Moğolistan ormanının arslanları” olarak vasıflandırıldıkları dikkati çekmektedir[17 - Muhammed Haydar Dulati, Tarih-i Raşidi, (Rusça terc. A. Urunbayeva), Almatı 1999, s. 420.]. Bu durumda Kırgızlar, Moğollara karşı bölgede büyük bir siyasî güç olarak da ortaya çıkmaktaydılar[18 - O. F. Akimuşkin, “Mogolistan, Mogolı i Kirgizı v Pervoy Polovine XVI-Veka”, Pismennıye Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka, (XI. Konferans), I, Moskva 1975, s. 8-9.]. Kırgızlar, XV. yüzyılın sonlarında Moğol hakimiyeti altındaki topraklarda yaşamalarına rağmen, onların tam olarak idareleri altına girmemişlerdi. Bu bakımdan Kırgızlarla Moğollar arasında sık sık anlaşmazlıklar meydana gelmekteydi. Bu anlaşmazlıkların en önemlilerinden biri, Moğol idaresinin Kırgızlar üzerine Halil Sultan’ı idareci tayin ettiği sırada olmuştur. Bu tayin ile Kırgızlar, hanlığın resmen ellerine geçtiğini ileri sürmüşler ve bağımsızlık istemişlerdir. Buna karşılık Moğol Hanları, Kırgızlar üzerine bir sefer yapmış ve Kırgızları sağa sola dağıtmışlardır. Ancak dağılan Kırgızları, Muhammed Kırgız adlı lider bir araya tekrar toplamış ve onları bölgedeki en itibarlı kavimlerden biri haline getirmiştir[19 - İstoriya Kirgizskoy SSR s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, I, Frunze 1984, s. 443.]. Bu çerçevede Muhammed Kırgız, Moğol Hanlarına bağlı olarak yakın çevredeki müslüman şehirler üzerine seferler düzenlemiştir. Bu seferlerde büyük ganimetler elde eden Kırgızların ekonomik durumları düzelme yoluna girmiştir. Ancak Kırgızların güçlenmesinden endişe eden Moğol Hanı Sultan Said, büyük bir ordu ile gelerek Isık Köl civarındaki Kırgızlara baskın düzenlemiş ve Muhammed Kırgız’ı esir almıştır[20 - Muhammed Haydar Dulati, a.g.e., s. 436.].
Bu siyasî süreç içinde XV. ve XVI. yüzyıllar, bugünkü Kırgız toplumunun şekillendiği bir dönem olarak bilinir. Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Kırgız toplumunu oluşturan “uruu” yapısı bu devirde daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaya başlamıştır[21 - V. M. Ploskih, Kirgizı i Hokandskaya Hanstva, Frunze 1977, s. 60-90.]. Kırgızların bu oluşum sürecinden önceki sosyal yapısı hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla beraber XVI. yüzyılda Moğolistan Devleti’nin kurulmasından sonra bu devletin kuzeyinde yer alan “Bulgaçı” kavmi içinde bugünkü bazı Kırgız uruularının (Boston, Teyit, Cookesek, Döölös, Kıdırşa ve Kandı) bulunması, tarihî süreç içinde Kırgız toplumunu teşkil eden uruuların oluşumunda Bulgaçılara bağlı olanların önemli bir rol oynadığını göstermektedir.[22 - Burada adı geçen “Bulgaçı” kavminin kökeni hakkında yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Ancak adı geçen kavmin içinde bulunan boy adlarının bugünkü Kırgızlar arasındaki bir çok uruu adları ile örtüşmesinden dolayı “Bulgaçı” kavminin Kırgızlar arasında yer aldığı, Kırgız tarihçileri tarafından genelde kabul edilmektedir. (İstoriya Kirgizskoy SSR, s. 395).].
XV. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Kırgız uruularının yapılanması ile ilgili bilgilere daha çok rastlanılmaktadır. Zirâ, onların bölgedeki siyasî olaylara aktif olarak katılmaya başlamaları, kaynaklarda kendilerinden daha fazla bahsedilmesine sebep olmuştur. Bu devirde Kırgızların siyasî ve ekonomik durumları ile coğrafî dağılımları hakkında bilgi veren kaynaklar, onların sosyal ve idarî bakımdan “Sağ Kanat” ve “Sol Kanat” olarak teşkilatlandıklarını belirtmektedir[23 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, Materiali po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek 2003, s. 202.]. Bu kaynaklardan yola çıkarak Kırgızlar, XVI. yüzyıldan itibaren Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak iki gruptan meydana gelmekteydiler. Ancak bu yapılanmanın klasik bir dönemdeki yapılanmayı yansıttığını belirtmek gerekir.
Kırgız uruularının Sağ Kanat ve Sol Kanat adlarını hangi sebepten dolayı aldıkları hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Bu konuda ileri sürülen fikirlerden biri, bir babanın “Sağ” ve “Sol” yanında yer alan iki oğulun soyundan gelenlerin, bilahere Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak adlandırılması ve böylece Sağ Kanat ve Sol Kanat’ın oluşmasıdır[24 - Geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Kırgız Elinin Çıgışı Cönündö Legendalar, Kırgızistan İlimler Akademisi, El Yazılar Fonu, No. 4095, s. 41.]. Bir diğeri ise özellikle Kırgız şecerelerindeki bilgilerden hareketle, Kırgızların savaş esnasında Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak teşkilatlanmalarının, bu ismi almalarında müessir bir rol oynadığıdır. Eski Türk devlet teşkilatında da, bu şekildeki ikili yapılanmanın ön planda olduğu düşünülecek olursa, Kırgız uruularının bu sebepten dolayı bu iki ana ismi aldıklarını söylemek mümkündür. Nitekim buna benzer ikili yapılanmaların daha önce Hun, Göktürk ve Uygur dönemlerinde mevcut olduğu ve Kırgızların bu geleneği devam ettirerek benzer bir ikili yapılanma içine girdikleri anlaşılmaktadır[25 - A. Mokeev, “Etapı Etniçeskoy İstorii i Sotsialnoy Organizatsii Kırgızskogo Naroda na Tyan Şane v XVI seredine XVIII. vv”, İzvestiya Akademiya Nauk, Seriya Obşestvennıh Nauk, I, Frunze 1991, s. 43-53.]. Bu ikili yapılanmayı ifade eden terimlerdeki “kanat”ı, bir kuşun iki tarafında yer alan kanata benzetmek mümkündür. Bu bağlamda kuşun gövdesi, kağanın bulunduğu merkez; kanatlar ise, birbirini tamamlayan iki ana yapı olarak düşünülebilir. Bu durumda kanatın “taraf” veya “yan” anlamına geldiği söylenebilir[26 - Bu arada Kırgızlar arasındaki Kanat ile Kazaklar arasındaki Cüz kavramlarının birbirinden farklı olduğu belirtilmelidir. Kırgızları teşkil eden Kanatlar içindeki uruular (boylar) arasında sayı bakımından çok büyük bir farklılık yoktu. Buna karşılık Kazak Cüzlerini teşkil eden rular (boylar) arasında sayı bakımından önemli bir farklılık vardı. Muhtemelen Kazak Cüzleri, ruların sayıca az veya çok olmasından ve siyasî üstünlüğe sahip bulunmasından dolayı Ulu Cüz, Orta Cüz ve Kiçi (Küçük) Cüz olarak adlandırılmışlardır (Geniş bilgi için bk. M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 114-188).].
Sağ Kanat ve Sol Kanat olarak iki ana gruba ayrılan Kırgızlar, çeşitli uruulardan meydana gelmektedir. Sağ Kanat’a bağlı olanların başlıcasını Bugu, Sarıbagış, Sayak, Azık, Bagış, Cediger, Solto, Çerik, Tınımseyit, Suu Murun, Baarın ve Monoldor adıyla bilinen uruular meydana getirmektedir. Sol Kanat’da olanlar ise Saruu, Kuşçu, Adigine, Çoñ Bagış, Munduz, Basız, Cetigen, Töböy ve Kıtay gibi adları taşımaktadır. Bu uruuların arasına zamanla Teyit, Boston, Döölös, Kandı, Avat, Kıdırşa, Kesek, Noygut, Nayman ve Kıpçak gibi daha bir çok uruuların girdiği ve böylece yeni uruuların ortaya çıktığı dikkati çekmektedir. Sağ ve Sol Kanatların içine giren bu uruulara “İçkilik” adı verilmiştir. Aslında İçkilik adıyla bilinenlerin, kendilerini bu adla anmadıkları[27 - S. Abramzon, “Voprosı Etnogeneza Kirgizov po Dannım Etnografii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, III, Frunze 1959, s. 31-44.] ve bu adın onlara Sağ ve Sol Kanat’a bağlı uruu mensupları tarafından verildiği anlaşılmaktadır. Bu husus göz önüne alındığında İçkilik adı, içeriye giren veya içeride bulunan anlamında kullanılan bir tabir olmalıdır[28 - A. S. Sıdıkov, “Rodovoye Deleniye Kirgiz”, V.V. Bartoldu, Turkestanskiye Druzya, Taşkent 1927, s. 293. Kırgız uruuları, Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik adıyla bilinen temel bir yapılanma içinde olmasına rağmen Kırgızistan’ın kuzeyinde muhtemelen güneyde bulunanlara göre dağın arka tarafında kalmalarından dolayı Arkalık adıyla bilinenler de vardır.].
Her Kırgız uruusu hususî bir ad taşırdı. Bu adlara genel olarak bakıldığında, önemli bir kısmının, daha önceden bir kavme mensup olan, bilahere o kavmin içinden ayrılan ve asıl mensup oldukları kavmin adını muhafaza edenler oldukları dikkati çekmektedir. Nitekim Monoldor (Moğollar), Kandı (Kanglı), Nayman, Kıpçak, Azık (Az), Saruu (Sarığ), Kıtay (Kidan), Döölös (Töles), Noygut ve Kesek adıyla bilinen uruular daha önceden mensup oldukları asıl uruuların veya geldikleri bölgelerin adlarını taşımaktaydılar. Ancak bu adların tasnifi ile ilgili bilim dünyasında kabul edilen görüşün sınırını aşacak olursak, burada bahsedilen Monoldor ile Kıtay uruusunu, Moğol ve Çinlilerin hâkim olduğu bölgelerden göç eden, bunlarla şöyle veya böyle bir ilişkisi olan uruular olarak da nitelendirebiliriz. Bunun yanında Adigine, Suu Mu-run (Suburun), Tınımseyit, Teyit, Kıdırşa (Hıdırşah), Cilkeldi ve Karaçolok gibi bazı Kırgız uruu ve urukları, muhtemelen pek çoğu onların lideri, yöneticisi olan veya o dönemlerde şöhret bulan bazı şahısların adlarını almış olabilirler. Ayrıca Bugu, Sarıbagış, Bagış, Karabagış, Çoñbagış gibi uruular geyik türlerinin, Töböy ise devenin adıyla anılmaktaydılar. Tabiî olarak bu hayvanlar onlarca saygı duyulan ve kutsal sayılan hayvanlar olmalıdır. Kölöp gibi uruklar ise adlarını bulundukları yerlerden almışlardır. Bunların yanında bazı uruu veya urukların ise yaşadıkları bölgelere adlarını verdikleri dikkati çekmektedir.
Bunların dışında başka adlar taşıyan uruular da vardı. Bu cümleden olarak kuş besleyiciliği ile şöhret bulan bir uruu Kuşçu, yıldız adını taşıyan Cetigen ve askerlik hizmetiyle ön planda bulunanlar ise Çerik adlarını taşımaktaydılar. Bunun yanında hangi anlama geldiği kesin olarak bilinmeyen Munduz, Solto, Basız, Avat, Boston ve Cediger gibi uruular ise menşe itibariyle eski boy ve kavimlerin kalıntıları olarak nitelendirilebilir (Şekil 1).
Kırgızlarda Sağ ve Sol Kanat’a bağlı her bir uruu, sosyal ve idarî bakımdan “uruk” adındaki alt birimlerden meydana gelmekteydi. Bu uruklar, uruular gibi hususî bir ada sahiptiler. Ancak uruulara bağlı uruklardan bazıları sosyal, siyasî, ekonomik ve demografik âmillerin tesiri ile birbirine karışmak zorunda kalmışlardır. Bu karışmada coğrafî şartların tesirini de gözden uzak tutmamak lazımdır.
Kırgızları teşkil eden uruulardan biri de, araştırma konumuz olan Sayak uruusudur. Sayak uruusu ile ilgili bugüne kadar detaylı bir bilimsel çalışmanın yapıldığını söylemek çok güçtür. Bunun en önemli sebebi, XIX. yüzyıldan itibaren Kırgız uruuları üzerinde daha çok genele dayalı araştırmaların yapılmış olmasıdır. Bu bakımdan Sayak uruusu ile ilgili verilen bilgilerin büyük bir kısmı, genel Kırgız uruuları üzerinde yapılan çalışmalar ve tespitler içinde yer almaktadır. Bu çerçevede Sayak uruusu ile ilgili yaptığımız bu araştırmada kullanılan kaynaklar ve eserleri, kuramsal olarak incelediğimizde genelde Rus Çarlığı’ndan önce, Rus Çarlığı ile Sovyetler Birliği dönemlerinde ve Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandıktan sonra yapılan çalışmalar şeklinde kategorize etmek mümkündür.
Rus Çarlığı’ndan önce Sayak uruusu başta olmak üzere diğer Kırgız uruuları hakkında kaynaklarda daha çok siyasî olaylar çerçevesinde dağınık ve dolaylı bilgilere rastlanmaktadır. Bu kaynaklardan biri, Sayak adının ilk defa geçtiği Sayf ad Din Ahsikendi’nin XVI. yüzyıla ait Mecmû‘ ü’t-tevârih adlı eseridir[29 - Sayf ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, s. 203-209.]. Diğeri ise XVIII. yüzyılda kaleme alınmış olan Şiyü Cı (Hsi-yü Chih) adlı Çin yıllığıdır[30 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 201-210.]. Her iki kaynakta, sadece Sayakların bir Kırgız boyu olduğu hakkında satır aralarına sıkıştırılmış ifadeler bulunmaktadır.
Şekil 1: Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik uruuları ve yayıldıkları bölgeler[31 - Bu tablodaki uruuların gruplandırılması, Sayf ad Din Ahsikendi (“Madcmu at Tavarih”, s. 203-209), Ya. R. Vinnikov (“Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, I, Moskva 1956, s. 136-181) ve S. M. Abramzon (“Tunduk Kırgızstandın Kırgız Kalkının Etnikalık Kuramı”, Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı boyunça Tandalma Emgekter, Bişkek 1997, s. 636-769)’un tespitlerine göre yapılmıştır.]
Rus Çarlığı dönemine gelindiğinde, Sayak uruusu ve diğer Kırgız uruuları hakkında özellikle yerinde yapılan incelemeler dikkati çekmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden biri, Rus Çarlığı’nın bölgeye olan ilgisinin giderek artması, Çarlığın Orta Asya’yı daha iyi tanımak, bölgenin ekonomik, siyasî ve kültürel potansiyelini keşfetmek amacı olmalıdır. Çarlık Rusyası’nın XIX. yüzyıla ait bu anlayışı Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva (Çarlık Rusyası Coğrafik Örgütünün Batı Sibirya Bölümünün Raporları) adlı çalışmada açık bir şekilde görülmektedir. F. Efremov[32 - F. Efremov, Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811, s. 65-66.], M. Venyukov[33 - M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya Russkih Granits v Azii, II, Sankt Peterburg 1876, s. 110-124.] ve N. Zelend[34 - N. Zelend, “Kirgizı”, (Etnologiçeskiy Oçerk), Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, VII/2, Sankt Peterburg 1885.] gibi kimseler tarafından hazırlanmış olan bu raporlar daha çok gözlemlere dayanmakta ve bölgenin coğrafya, bitki örtüsü, toponomi, ulaşım ve halkın ekonomik durumu ile ilgili tanıtıcı bilgileri içermektedir. Söz konusu dönemde doğrudan Kırgız uruuları hakkında Ç. Velihanov[35 - Ç. Valihanov, “Zapiski o Kirgizah”, Sobraniye Soçineniy, II, Alma-Ata 1985, s. 7-89.], W. Radlov[36 - W. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989.] ve N. Aristov’un[37 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov”, Кırgızı, Bişkek 1996, s. 370-390.] çalışmalarını özellikle belirtmek gerekir. Rus askerî mektebinde eğitimini alan Ç. Velihanov, XIX. yüzyıl ortalarında Doğu Türkistan’a giderken Rus Çarlığı’nın bugünkü Kırgızistanın kuzeyindeki Kırgız boylarını idaresi altına alabilmesi için yerinde bazı ön keşif ve incelemeler yapmış ve bu bağlamda Kırgız uruuları arasındaki ilişkiler (Bugu ve Sarıbagış uruuları arasındaki anlaşmazlık v.s.), bölgenin stratejik özelliği, topografyası ve coğrafî yapısına dair bilgiler vermiş; Kırgız uruuları ile birlikte Sayak Uruu’nun da sosyal yapısı ve hayat tarzı gibi konularda gözlemlerde bulunmuştur[38 - Bk. Ç. Valihanov, Sobraniye Soçineniy, I, Almata 1961, s. 340.]. W. Radlov ise çalışmasını, sadece Kırgız uruuları hakkında değil, Kazak, Özbek ve Uygur kavimleri üzerine de hasretmiştir. W. Radlov’un çalışmalarında daha çok söz konusu kavimlerin ağız yapısı ve folklorünün ön plana çıktığı dikkati çeker. N. Aristov’un Kırgız uruularının etnik yapısı ve menşei ile ilgili yapmış olduğu çalışmasında Sayak uruusu ve onun ortaya çıkışı hakkındaki düşüncesi belli ölçüde önem arz etmektedir. Bu çalışmalardan başka N. Sitnyakovskiy’in Kırgız uruularının etnik ve sosyal yapısı[39 - N. Sitnyakovskiy, “Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti”, İzvestiya Turkestanskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, II/1, Taşkent 1900, s. 93-97.]; F. Fielstrup’un Kırgız uruuları kapsamında halkın sosyal, kültürel ve etnografik özellikleri[40 - F. A. Fielstrup, İssledovaniya Sredi Karakirgiz, Leningrad 1925, s. 47.]; Grum Grijimaylo’nun Kırgız uruularının menşei ve sosyal yapısı[41 - G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya i Uranhayskiy Kray, II, Leningrad 1926, s. 20.]; L. Oşanin’in Kırgız uruuları ile ilgili antropolojik çalışması[42 - L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, Kirgizı Yujnogo Poberejya İssık Kulya, Taşkent 1927, s. 234.]; N. Severtsov’un Kırgızistan’ın coğrafî yapısı, yabanî ve evcil hayvanlar ile bitki örtüsü[43 - N. A. Severtsov, Puteşestviya po Turkestanskomu Krayu, Moskva 1947, s. 233.] gibi konuları içine alan araştırmaları da zikretmek gerekir.
Sovyetler Birliği dönemi çalışmaları, Çarlık Rusyası’nın 1917 İhtilali neticesinde yıkılarak Sovyetler Birliği’nin kurulmasından sonraki dönemi içine almaktadır. Sovyetler Birliği’nin ilk yıllarında uzun bir savaş ve ihtilal döneminden yeni çıkıldığı için, kuramsal çerçevedeki çalışmaların başlangıcını, yaklaşık 1930’lu yıllardan sonraki devirlerde aramak daha isabetli gözükmektedir. Bununla birlikte belirtilen dönem çalışmalarını genel olarak Kırgız tarihi, kültürü ve sosyal hayatı gibi birçok konunun bilimsel olarak değerlendirilmeye başlandığı bir dönem olarak nitelemek mümkündür. Başta S. M. Abramzon[44 - S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi, Bişkek 1990, s. 23-407.] olmak üzere Ya. R. Vinnikov[45 - Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 136-181.], M. Aytpayev[46 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov, Frunze 1962, s. 135-140.], K. Antipina[47 - K. Antipina, “Vorsovoye Tkaçestvo”, Narodnoye Dekorativno-Prikladnoye İskusstvo Kirgizov, Frunze 1962, s. 65-74; K. Antipina ve diğerleri, Bit Kolhoznikov Kirgizskih Seleniy Darhan i Çiçkan, Moskva 1958.] ve T. Bayaliyeva[48 - T. D. Bayaliyeva, Doislamskiye Verovaniya i ih Perejitki u Kirgizov, Frunze 1972; T. D. Bayaliyeva, Religiyoznıye Perejitki u Kirgizov i ih Preodeleniye, Frunze 1981.] gibi kimselerin çalışmalarını hem gözleme, tanıtma, karşılaştırma hem de analiz etme şeklinde değerlendirmek mümkündür. Bu çalışmalarda Kırgız toplumunun dağıldığı bölgeleri, nüfusunu, sosyal yapısını, kültürel değerlerini anlamak düşüncesinin olduğunu belirtmek gerekir. Bu bağlamda Kırgız uruularının önemli bir kısmı üzerinde duran ve Sayak uruusu hakkında da dolaylı bilgiler veren kimseler arasında özellikle S. M. Abramzon’u belirtmek lazımdır. S. M. Abramzon, önce Doğu Türkistan’daki Kırgızlar üzerine genel bir çalışma yapmış, bu çalışmada bölgedeki diğer uruular ile birlikte Sayakların coğrafî dağılımı ve nüfusu üzerinde durmuştur[49 - S. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye Sinszyan-Uygurskoy Avtonomnoy Oblasti Kitayskoy Narodnoy Respubliki”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, II, Moskva 1959, s. 55.]. Ancak bu genel bir çalışma olduğu için, Doğu Türkistan’daki Sayaklar üzerinde çok fazla durulmadığı dikkati çekmektedir. S. M. Abramzon’un Kırgızistan’ın kuzeyindeki Kırgız uruularının genel durumu ile ilgili bir diğer çalışmasında, Sayak Uruu’nun menşei, yönetimi, siyasî faaliyetleri, coğrafî dağılımları ve sosyal yapısı ile ilgili bilgiler edinmek mümkün olmaktadır[50 - S. Abramzon, “Tunduk Kırgızstandın Kırgız”, s. 671.]. Bir başka ifade ile bu eser, Kırgızistan’ın kuzey coğrafyasında bulunan Sayak uruusu üzerinde belli ölçüde detaylı bilgi veren bir çalışma özelliğindedir. S. M. Abramzon’un yanında, Kırgız uruuları hakkında çalışma yapan diğer kimse, Ya. R. Vinnikov’dur. Ya. R. Vinnikov, Kırgızistanın güney coğrafyasında yer alan Kırgız uruuları hakkında bilgileri aktarırken, o bölgedeki Sayak uruusu mensupları ile ilgili bilgileri de vermektedir[51 - Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 147.]. Ancak bu çalışmanın, detaylı olmaktan ziyade, onların genel durumlarını içine alan bir çalışma olduğu belirtilmelidir. Sayak uruusu hakkında çok sınırlı da olsa bilgi veren ve daha çok halkın genel kültürel değerleri, yiyecek-içecekleri, giyim-kuşamları, düğünü, çocuk doğumu, dokumacılığı, avcılığı, yayla-kışla arasındaki göçleri gibi çeştili konularda araştırma yapan M. Aytpayev’in eserleri, o dönemin önemli kültürel eserleri arasında yer almaktadır. Bunun yanında K. Antipina’nın Kırgız kültürü üzerine yaptığı antropolojik ve etnografik çalışmaları özel bir yere sahiptir. 1937 yılında, 33 yaşında Moskova’dan Kırgız Cumhuriyeti’nin eski başkenti Frunze (Bişkek)’ye gelen K. Antipina, o tarihten itibaren Kırgız kültürünün vazgeçilmez ürünü olan bozüy ve bozüyün iç yapısı, günlük hayatta kullanılan eşyalar, dokumacılık, çiy ve yün işlemeciliği gibi çok çeşitli konuları ele alan araştırmalar yapmıştır. Bundan başka S. M. Abramzon’un öğrencisi olan T. Bayaliyeva, halkın dinî kültürü ve inançları üzerine detaylı araştırmalarda bulunmuştur. Bu bağlamda o, Kırgız uruuları çerçevesinde Sayak Uruu’nun dinî inancı hakkında detaylı bilgiler vermiştir.
Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandıktan (1991) sonra yapılan çalışmalara gelince: Bu çalışmalar daha önce Sovyetler Birliği’nde yer almış olan diğer Cumhuriyetlerde yapılan çalışmalarda görüldüğü gibi, daha çok millî kimliği ortaya koyma özelliği taşımaktadır. Bu dönemde uruularla ilgili sancıraların, yani şecerelerin yayınlanmasını bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Ancak burada sancıraları iki kısma ayırmak mümkündür. Bunlardan biri, bütün Kırgız uruularının sancıralarını bir araya getiren genel sancıralar; diğeri ise bir uruu üzerine odaklaşan sancıralardır. Sayak uruusu ile ilgili sancıraların büyük bir kısmı, genel Kırgız uruuları ile ilgili sancıralar içinde yer almaktadır. Bunlar arasında Belek Solton Oğlu’nun[52 - B. Soltonoev, Kızıl Kırgız Tarıhı, I, Bişkek 1993, s. 94-95.], Osmonaalı Sıdık Oğlu’nun[53 - Osmonalı Sıdık Uulu, “Kırgız Şabdan Tarıhı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 143-176.], Togolok Moldo’nun[54 - Togolok Moldo, “Tarıh Tüpkü Atalar”, Kırgızdar, (Derle. K. Cusupov), II, Bişkek 1993, s. 13.], Bala Ayılçı’nın[55 - “Bala Ayılçının Sancırası”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 176-180.], Esenkan Törökan Oğlu’nun[56 - Esenkan Törökan Uulu, Kırgızdın Kıskaça Sancırası, I, Bişkek 1995, s. 85-87.], Üsöyün Acı’nın[57 - Üsöyün Aacı, “Kırgız Ulutunun Kelip Çıkışı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 102-143.] ve Musaalı İmanaalı Oğlu’nun[58 - Musaalı İmanaliyev, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 162-167.] sancıralarını zikretmek mümkündür. Ancak bu sancıraların içerikleri hemen hemen birbirine benzemektedir. Yine aynı kategoride yer alan bir diğer çalışma S. Attokurov’un “Kırgız Sancırası”dır[59 - S. Attokurov, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 90.]. Söz konusu çalışmada diğer uruular ile birlikte Sayak uruusu ve onun ortaya çıkışı ile ilgili çok kısa da olsa bir bilgi verilmektedir.
Sayaklar hakkında bilgi veren bu genel sancıraların yanında, sadece Sayakların sancırası üzerine odaklaşan sancıraların olduğunu da belirtmek lazımdır. Bu konuda ilk bahsedilmesi gereken sancıra, S. Zakirov ile T. Asanaliyev’e aittir[60 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, Sayaktın Sancırası, Çolpon Ata 1991, s. 9.]. Ancak bu sancıra Sayak uruusu üzerinde odaklaşmasına rağmen burada detaylı bilgilere rastlamak mümkün değildir. Sayakları doğrudan doğruya ilgilendiren bir başka sancıra, K. Baratbayev’e aittir[61 - K. Baratbayev, “Bayızbek Bayanı”, Leninçil Caş Gazetası, 15 Eylül, Frunze 1990.]. Bu sancıra, sadece Sayak uruusu ile ilgili olmasına rağmen, ihtiva ettiği bilgiler bakımından genel sancıralardaki bilgileri tekrarlamaktadır.
Yukarıda belirtilen yazılı kaynak ve çalışmalardan başka Sayak uruusu hakkında 1991 yılında Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra sosyolojik ve antropolojik alanda dikkate değer bir çalışma Japon ilim adamı Sethuko Yoshida tarafından yapılmıştır[62 - Setsuko Yoshida, Tyūō Azia Nōson no Sinzoku Nettowāku-Kuruguzusutan Kēzai Ikō no Zinruigakuteki Kenkyū (Orta Asya’nın Bir Tarım Köyünde Akrabalık Bağları- Ekonomik Geçiş Üzerine Antropolojik Araştırmalar), Tokyo 2004.]. Bu çalışmada Sayakların yaşadığı Karatar köyü, pilot yer olarak seçilmiş ve burada 1930’lu yıllardaki “kollektifleştirme” sistemi ele alındıktan sonra Sayakların uruk yapısı, aile bağları ve bu bağlamda babaya bağlı soyun oluşumu ile geleneksel kültür değerleri ve bu değerlerin değişim süreci gibi konular ele alınmıştır.
Az da olsa yapılan bu çalışmalar göstermektedir ki Sa-yak uruusu ve dolayısıyla Kırgız uruularının sözlü tarih kaynakları büyük bir öneme haiz bulunmaktadır. Bu bağlamda, göçebe Kırgız halkının en önemli özelliği, diğer Merkezî Asya halklarının özelliği gibi, sözlü tarih ve jeneolojik zengin bilgilere sahip olmasıdır. Halk hafızasında uruuların jeneolojik yapısı, onların oluşumu ve uruular arası ilişkiler gibi çok çeşitli efasanevî bilgiler ile uruu liderlerinin kahramanlık hikâyeleri kuşaktan kuşağa, babadan oğula geçerek bugün dahi anlatılmakta ve zengin bir sözlü tarih kaynağı oluşturmaktadır.
Kurtka köyü Şekil 2: Saha araştırmasındaki kaynak kişiler
Bu hususlar çerçevesinde söz konusu çalışmamızın sözlü tarihi ile ilgili saha araştırmasında pilot merkez olarak Narın bölgesinin Aktalaa ilçesindeki Kurtka köyü seçilmiş ve bu arada zaman zaman adı geçen köye yakın Kadıralı, Kara Oy, Cogorku May ve Togolok Moldo köylerinde de bilgi toplanması yoluna gidilmiştir. Araştırma konumuz çerçevesinde Temmuz-Ağustos 2003 ve Ağustos 2004 tarihlerinde belirtilen yerlere gidilerek konu ile ilgili 50 yaşın üstünde 17 kaynak kişi ile görüşülmüştür (bk. Şekil 2). Adı geçen yerlerde Sayakların yöneticileri, cayloo, küzdöö, kıştoo ve cazdoo hayatları, göçleri, hayvanları, ziraatleri, avcılıkları, aile ve sosyal yapıları ve onlarla ilgili âdetler ile inançlar hakkında bilgiler toplanmış ve bunlar yeri geldiğinde yazılı kaynaklarla karşılaştırılarak ve tahlil edilerek kullanılmıştır. Bu kullanım sonucunda yazılı kaynakların çok fazla olmadığı Merkezî Asya halklarının tarihi araştırılırken yerinde tespit edilecek sözlü tarih malzemelerinin vazgeçilmez bir kaynak olarak göz önünde tutulması gerektiği daha iyi anlaşılmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
SAYAK URUU’NUN ERKEN DÖNEM TARİHİ VE İDARÎ YAPISI
A) ERKEN DÖNEMLERİ
“Sayak” Adı Hakkında
Merkezî Asya’daki uruu veya boyların adlarının nasıl ortaya çıktığını, hangi sebeplerden dolayı ilgili boyun o adı aldığını ve ne anlama geldiğini tespit etmek çoğu defa mümkün olamamaktadır. Bunun en önemli sebebi, şüphesiz kaynakların kifayetsizliğinden ileri gelmektedir. Bu durum “Sayak” uruusu adı için de geçerlidir. Bu bakımdan Kırgız uruularından olan Sayak adının ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı, ne anlama geldiği konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Ancak ileri sürülen bu görüşlerde, Sayak adının anlamından ve etimolojisinden ziyade, uruunun ortaya çıkışı üzerine daha fazla yoğunlaşıldığı dikkati çekmektedir. Durum böyle olunca, verilen bilgilerde, Sayak Uruu’nun menşei ile bu adın ortaya çıkışı, âdeta iç içe girmiş bulunmaktadır.
Sayak adının ilk defa XVI. yüzyıla ait kaynaklarda geçtiği görülmektedir. Bu döneme ait bir tarihî kaynakta, Sayak Uruu’nun oluşumu ile ilgili bilgiler verilirken “Tagay (adlı) Bahadır’ın Kulan, Kılcır, Bogoston, Kara Çoro, Döölös ve Sa-yak adlı altı oğlu vardı. Kutsal Sayid Mir Calil Mevlana A’zam onun (Tagay’ın) evine gelerek bu altı oğluna iyi dua etti ve onun duası ile her birinden birer uruu oluştu” denilmektedir[63 - Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, (Rusça terc. A. Tagirjanov), Leningrad 1960, s. 37.]. Bu ifadenin menkıbevî bir özellik taşıması, bu bilgiye ihtiyatla bakmamızı icap ettirmektedir. Ancak Sayak adının ilk defa bu kaynakta geçmesi, Sayak’ın, şahıs adı veya uruu adı olarak en azından XVI. yüzyılda bilindiğinin bir işareti olmalıdır[64 - S. Abramzon-L. Potapov, “Narodnaya Etnogoniya kak Odin iz İstoçnikov dlya İzuçeniya Etniçeskoy i Sotsiyalnoy İstorii”, Sovetskaya Etnografiya, VI, Frunze 1975, s. 28-35; V. Propp, Folklor i Deystvitelnost, Moskva 1976, s. 121.].
Sayak adı, ilk olarak XVI. yüzyılın yazılı kaynaklarında görünmesine rağmen, bu konuda fikir ileri sürenlerin önemli bir kısmı, kelimenin veya bu adla bilinen kavmin daha önceki dönemlere kadar gittiğini belirtmektedirler. Bu konuda Sayak’ı en eski devirlere götüren görüşlerden biri, kelimenin Saka’dan geldiği veya eski devirlerde Merkezî Asya kavimlerinden olan Sakalar ile Sayaklar arasında bir ilişkinin bulunduğu şeklindedir[65 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379.]. Böyle bir fikrin ileri sürülmesinin daha çok Sayak ile Saka kelimeleri arasındaki ses benzerliğinden ileri geldiği ve bu bakımdan tarihî bir temele dayanmadığı âşikâr gözükmektedir. Sayak adı hakkındaki bir başka görüş ise kelimenin “Sarmak”[66 - Burada belirtilen alt grubun adının “Sarmak” değil, “Sarmat” olması oldukça muhtemeldir.] sözü ile ilgili olduğudur. Bilindiği gibi Sarmak, eskiden Sakalar gibi aynı coğrafyada varlıklarını sürdüren İskitlerin bir alt birimi idi. Bu görüşü ileri sürenler, Çinlilerde “r” harfi olmadığı için, Sarmak adının zamanla Sayak’a dönüştüğünü belirtmişlerdir[67 - B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94.]. Buna benzer şekildeki bir başka görüş, milattan sonra V. ve VI. yüzyıllarda Tanrı Dağları civarında yaşayan “Saksın” adlı kavmin adı ile Sayak adı arasında bir ilişkinin olduğudur. Ancak bu görüşlerin de çok sağlam bir temele dayandığını söylemek güçtür[68 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 7.]. Buna benzer bir şekilde, XIII. yüzyılda Baykal Gölü civarında yaşayan “Sakayit” adlı kavmin adının dahi, ses benzerliğinden dolayı Sayak ile ilgili olduğu ileri sürülmüştür[69 - V. Y. Butanayev, Proishojdeniye Hakasskih Rodov i Familiy, Abakan 1994, s. 14; N. V. Екeyev, “Narodı Altae-Sayan i Kırgızı”, Materiyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii Posvyaşennoy 2200-letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Gorno-Altaysk 2003, s. 26-27.]. Burada ayrıca, Sayak adından başka Hakaslar içindeki “Sagay”, Kazaklardaki “Sakay” ve Yakutların bir adı olan “Saha” adlarının da Sakayit’den geldiği belirtilmiştir.
Sayak adı ile ilgili ileri sürülen bu görüşlerin yanında, kelimenin anlamı ve ortaya çıkışı ile ilgili önemli bir hususa daha dikkati çekmek icap etmektedir. Kelime, “Sayak” veya “Sayëk” şeklinde Kazak, Özbek ve Uygur gibi diğer Türk topluluklarında görülmekte ve Arapça “Seyyah” ile ilişkilendirilerek “yolcu” ve “gezen” anlamında kullanılmaktadır. Aynı şekilde, Kırgızca’daki Arapça ve Farsça kökenli kelimeler arasında Sayak kelimesi de bulunmakta ve diğer Türk topluluklarındaki Sayak anlamına benzer bir şekilde “yolcu” veya “uzak sefere çıkmış kimse” anlamını taşımaktadır[70 - H. Karasayev, Kamus-Nama, Bişkek 1995, s. 650.]. Bu durum, esasında Seyyah olan kelimenin Kırgızca’da “fukara”–“bukara”; “kitap”–“kitep”; “cumhuriyet”–“cumuryat”; “baht”–“bakıt”; “hürmet”–“urmat” ve “hükümet”–“ökmöt” örneklerinde olduğu gibi, ağızdan ağıza söylenerek “Sayak”a dönüştüğünü düşündürmektedir. Nitekim Kırgızlar arasındaki “Tentigen Sa-yak, temirden tayak” (Gezen Sayak, demirden dayak), Özbekler’deki “Sayak uçun, ikki dunye bir kadam” (Sayak için, iki dünya arası bir adım)[71 - Z. Magrufova, Uzbek Tilining İzohli Lugati, Moskva 1981, s. 10.] ve Uygurlar arasındaki “Sayak yürsan dayak yersan” (Sayak gibi gezersen, herkesten dayak yersin)[72 - E. Nadcip, Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva 1968, s. 63; N. Baskakova, Karakalpakso-Russkiy Slovar, Moskva 1958, s. 89.] gibi yerleşmiş ifadeler, bu fikri desteklemekte ve ister istemez Sayak’ın, Arapça Seyyah kelimesinin halk ağzında söyleniş şekli olduğunu hatıra getirmektedir. Ancak Sayak adını alan uruunun, bahis konusu adı, konar-göçer bir hayat yaşamalarının bir karşılığı olarak mı, yoksa yine aynı anlama gelen Sayak adlı bir uruu başçısından dolayı mı aldıkları hususunda kesin bir şey söylemek mümkün olamamaktadır.
Ortaya Çıkışları
Sayak Uruu’nun erken dönem tarihi ile ilgili bilgilerimiz çok fazla değildir. Bu bakımdan Sayakların ortaya çıkışı ile ilgili çeşitli fikirler ve yorumlar ileri sürülmüştür. İleri sürülen bu fikirlerin pek çoğu, Sayakların menşeini, milattan önce I. yüzyıldan milattan sonra XIII. yüzyıla kadar olan devirlerde varlıklarını sürdürmüş olan “Saka”, “Sarmak”, “Saksın” “Sagay”, “Sakay”, “Saha” ve “Sakayit” gibi kavimlerle irtibatlandırmaktadır[73 - N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379; B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94; S. Zakirov-T. Asanaliyev a.g.e., s. 7; Y. Butanayev, a.g.e., s. 14.]. Ancak bu fikirlerin daha çok ses benzerliği dikkate alınarak ileri sürüldüğü ve bu bakımdan sağlam temellere dayanmadığı belirtilmelidir.
Bu fikirlerin dışında Sayakların ortaya çıkışının Kazaklarla ilişkilendirildiğini belirten görüşler de bulunmaktadır. Bu bağlamda menkıbevî bir özellikte olan bir şecerede, “Sayak”ın Kazaklardan Şapıraştı adlı bir bahadırın oğlu olduğu ve bu oğuldan türeyen Sayakların daha Cengiz Han’dan önceki devirlerde (X. ve XI. yüzyıllar) Kazak uruuları içinde ve Sayan Dağları etrafında yaşadıkları ileri sürülmektedir[74 - Tausar Uulu Kazıbek Bek, Tüp-Tükkanan Özime Şeyin, Almatı 1993, s. 80-87.]. Bunların yanında Katagan adlı bir urukun, Kazaklardan hem Çanışkılı (Şanışkılı), hem de Sayak uruusu içinde yer almasından dolayı Sayak uruusu’nun, Kazakların büyük uruularından olan Çanışkılı ile aynı uruu olduğu belirtilmektedir[75 - M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 55; M. Kalkan, a.g.e., s. 56.]. Ancak bu fikirler bir faraziyeden öteye gitmemektedir.
Kırgız uruular hakkında bilgi veren şecereler ise Sayak Uruu’nun bir çok alt grup veya birimlerden meydana geldiğini; bu grup veya birimlerin hepsinin bir babanın çocukları olduğunu belirtmektedirler[76 - Togolok Moldo, a.g.m., 10-15.]. Ancak Sayak Uruu’nun cesameti ve pek çok alt birimden meydana geldiği dikkate alınacak olursa, bu uruunun sadece asıl çekirdek Sayak Uruu’nun içinden ayrılan alt bölmelerden değil, dışarıdan gelen bölmeleri de içinde barındırdığını düşündürmektedir. Nitekim Sayak uruusunu oluşturan “Sarık”, “Kaba”, “Çoro”, “Katagan” ve “Duulat” gibi bazı alt bölmeler veya birimler, muhtemelen dışarıdan gelen gruplar idiler. Bunlardan “Sarık” (Sarıg, Sarı, Sarıh), XI. yüzyılda Merkezî Asya’da varlıklarını sürdürmüş bir Türk kavmi idi[77 - O. Karatayev, Kırgız Etnonimder Sözdüğü, Bişkek 2003, s. 161-162.]. Bugün Sarıklara ait bazı grupların, Kırgız ve Altay kavimleri arasında yer aldığı ve bu kavimlerin oluşmasında önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Bunun yanında, Sol Kanat Kırgız uruuları içinde yer alan “Saruu” Uruu’nun, Sarıklar ile bir bağının olabileceği ihtimali üzerinde de durulmaktadır. Aynı şekilde, Sayak içindeki “Kaba” urukunun, Altay kavimleri içinde yer alan “Kaba”, “Aba” ve “Havu” gibi alt birimler ile bir bağının olabileceği[78 - V. Butanayev, a.g.e., s. 12.] ve hatta bahis konusu Kaba’nın, Karakalpaklar arasından çıktığı görüşü dahi ileri sürülmektedir[79 - S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye, s. 77.]. Kırgız şecerelerinde ise “Calduu Kaba” veya “Kaba” adıyla bilinen bu kimseyi, Kayduulat adlı kişinin evlat edindiği belirtilmektedir[80 - Kırgızlar arasında eskiden geyik derisine “Kaba” denirdi. Bu bağlamda çocuk ile geyik derisi ilişkilendirilerek çocuğa Kaba ismi verildiği ileri sürülmektedir (Geniş bilgi için bk. S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).]. Sayakların bir başka alt birimi olan “Çoro” grubu ise daha çok Moğol kavimlerinin biri olan “Çoras” ile irtibatlandırılmaktadır[81 - G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya, s. 20; B. H. Karmışeva, “K Voprosu o Proishojdenii Lokaytsev”, Sovetskaya Etnografya, IV, Moskva 1952, s. 58.]. Çorasların çok savaşçı bir kavim olması ve Sayak içindeki Çoroların da aynı özellikleri göstermesi, bu iki kavim arasında ister istemez bir ilişkinin olabileceğini hatıra getirmektedir.
Yukarıda verilen bilgilerden anlaşılacağı üzere, Sayak uruusu Kırgız uruuları içinde büyük uruulardan biri olmasına rağmen, kaynakların yetersizliği yüzünden, tarihlerinin ne kadar eskiye gittiği hakkında bir bilgiye sahip bulunmamaktayız. Bu çerçevede, çekirdek bir Sayak Uruu’nun en azından XV. ve XVI. yüzyıllarda ortaya çıktığını; zamanla bazı urukların Sayak’ın idaresi altına girdiğini ve böylece bugünkü Sayak Uruu’nun oluştuğunu söylemek mümkün olmaktadır.
Coğrafî Dağılımları
Tarihî kaynaklar,Sayak Uruu’nun ilk olarak XVI. yüzyılda Tanrı Dağları civarında ortaya çıktığını kaydetmektedir[82 - A. Bernştam, “İstoçniki po İstorii Kırgızov XVIII go Veka”, Voprosı İstorii, Moskva 1946, s. 11.]. Ancak bunların bu yüzyılda burada gözükmesi, daha önceki dönemlerde bunlarla ilişkili bazı grupların adı geçen bölgelerde yaşadıklarını muhtemel kılmaktadır[83 - Ç. Valihanov, İzbrannoye Proizvedeniye, Moskva 1986, s. 290; M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya, s. 117.]. Hatta bugün Özbekistan’ın Andican bölgesinde olan küçük bir Sayak grubu mensupları arasında, onların 200 yıl önce Tanrı Dağları civarından oralara geldiklerine dair efsanevî bilgilerin olması, Sayaklara mensup bazı grupların, asıl Tanrı Dağları bölgesinden civar yerlere göç ettiğinin işareti olmalıdır[84 - Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147.]. Tespit edilebildiği kadarıyla Tanrı Dağları’nda yaşayan asıl Sayak grupları, Cumgal ve Suusamır bölgelerini kendilerine yurt tutmuşlardı. Bu bölgelerdeki gruplar arasında, daha çok Cumgal’da yaşayanların, kendilerini bozulmamış ve özelliklerini koruyan Sayak grubu manasında “Taza Sayak” olarak tanımlamaları, onların bu bölgelerde eskiden beri bulunduklarını oldukça muhtemel kılmaktadır.
XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Sayakların coğrafî bakımdan Cumgal ve Suusamır bölgeleri yanında Dörbölcün, Isık Köl, Ketmen Töbö, Toguz Toro, Talas ve Çüy bölgelerinde bulundukları dikkati çekmektedir[85 - Ç. Valihanov, Sobraniye, s. 303, 337; B. Soltonoyev, a.g.e., s.120; L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, s. 234; T. Kenensariyev, Kırgızstandın Orusyaga Karatılışı (1855, 1863, 1868, 1876), Bişkek 1997, s. 75.]. Bu durum Sayakların XVI. yüzyıldan sonraki dönemlerde bazı siyasî, ekonomik ve sosyal sebeplerin tesiriyle başka bölgelere göç ettiğini göstermektedir.
Harita 1: Sayak Uruu’nun bugünkü Kırgızistan coğrafyası üzerindeki dağılımı
Belirtilen dönemlerdeki savaşlar, iç (uruular arası mücadeleler) ve dış (Kalmuklar, Çinliler, Kazaklar) saldırılar, otlak darlığının doğurduğu siyasî ve sosyal meseleler, sadece Sayak Uruu’nun değil, On ve Sol Kanat’a giren diğer Kırgız uruularının da yer değiştirmelerinde ve bazı uruu veya urukların birleşerek yeni birimlerin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıştır. Bundan dolayı Kırgız uruuları ve Sayaklar daha geniş sahalara yayılmışlardı. Bu durumun tabiî bir sonucu olarak Kırgız uruuları en geniş bir şekilde kuzeyde İle (İli) Irmağı, güneyde Pamir ve Andican Dağları[86 - Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, s. 37; M. Salahetdinova, “Soçineniye Muhammed-Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hodjagan” Kak İstoçnik po İstorii Kirgizov”, İzvestya, Akadamiya Nauk Kirgizskoy SSR, Serya Obşestvennıh Nauk, III/1, Frunze 1959, s. 95-98; N. Sitnyakovskiy, a.g.m., s. 99.]; batıda Talas ile Çu (Çüy); doğuda Doğu Türkistan’ın bir kısmını içine alan geniş sahalarda konar-göçer bir hayat yaşamakta ve dolayısıyla Sayak uruusuna mensup olanlar da bahis konusu bölgelerde dağınık halde varlıklarını sürdürmekteydiler. XIX. yüzyıl ortalarında bu bölgelerin Rus hakimiyeti altına girmesi ve bunu takiben 1917’de Sovyet yönetimi kurulup sınırların çizilmesiyle Kırgız uruularının bir kısmı başka ülkelerin sınırları içinde kaldılar[87 - S. M. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye”, s. 334.]. Bunun sonucunda Sayak Uruu’nun asıl grupları önce Rus hakimiyeti ve sonra Sovyet yönetimi altına girmesine rağmen (bk. Harita 1), Sayaklar da dahil küçük gruplar halindeki bazı Kırgız uruularının Doğu Türkistan ve Afganistan gibi yerlerde kaldıkları görülmektedir[88 - Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147; A. S. Sıdıkov, a.g.e., s. 293; Turgunbay Kılıç-bek, “Tekes Kökterek Kırgızdarı Cönündö”, (Der. K. Cusupov), Kırgızdar, IV, Bişkek 1997, s. 76; Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1992, s. 412-414.].
B) İDARİ YAPISI
İdarecileri
Sayak Uruu’nun idarecileri ile ilgili konuya girmeden önce, Kırgız uruularının genel siyasî yapılarından söz etmemiz icap etmektedir. Bu durum, Sayak Uruu’nun idarecileri ve idarî yapısı ile ilgili meseleyi bütünüyle anlamamız bakımından önemlidir.
On ve Sol Kanat olarak bilinen Kırgız uruuları, bilahere coğrafî olarak bulundukları bölgelere göre ikiye ayrılarak yaşıyorlardı. Ancak böyle bir ayırımın, zamanla her iki grup arasında sosyal, ekonomik ve siyasî bakımdan bazı farklılıkların oluşmasına zemin hazırladığı görülmektedir.
XVIII. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınmış bir kaynağa göre[89 - G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 202.], Kırgızlar XVI. yüzyılın başlarında idarî ve askerî sebeplerle On Kanat ve Sol Kanat olarak ikiye ayrılmışlar ve her iki grup da kendi aralarında birer idareci seçmişlerdi. Burada görülen idarî ve askerî teşkilatlanmadaki ikili yapı (Sağ-Sol, Batı-Doğu, Büyük-Küçük v.s. gibi), sadece Kırgızlarda değil, daha önceki devirlerde Hun, Göktürk, Uygur ve Oğuz gibi bir çok Türk kavimlerinde de görülmektedir. Bu durum Kırgız uruularının iki ana gruba ayrıldığını ve her bir grubun başında “Çoñ Biy” (Büyük Biy) adıyla bilinen birer idarecinin olduğunu göstermektedir[90 - A. Mokeev, “Drevniye Elementı v Sisteme Politiçeskoy Organizatsii Kırgızov Tyan-Şanya v XVI-XVIII vv”, Kırgızskaya Gosudarstvennost, Bişkek 2002, s. 41.]. Nitekim Talas’taki Kırgız lideri Mamatkulu, 1760’lı yıllarda Sayak Uruu’nun lideri Turukibay’ı, Sarıbagış uruusu lideri Çolikçi’yi ve hangi uruudan olduğu tespit edilemeyen Niş adlı kişiyi, Çin merkezine elçi olarak göndermişti[91 - A. Bernştam, a. g. m., s. 129.]. Buradan anlaşılacağı üzere Mamatkulu, Sayak ve Sarıbagış uruularını da içine alan On Kanat Kırgız uruularının çoñ biy’i idi. Turukibay ise şüphesiz bu çoñ biy’e bağlı olan Sayak Uruu’nun “Uluk Biy”i veya lideri idi.
Buna benzer bir şekilde Güney taraftaki Kırgız uruularının da idarî bakımdan bir yöneticisinin veya çoñ biy’inin olduğu düşünülmelidir. Nitekim XVIII. yüzyılda batı bölgesinde bulunan Kırgızların başında Akboto Biy adlı bir yöneticinin olması, onların daha önceki yıllarda böyle bir yöneticiye sahip olduklarının işareti olmalıdır[92 - D. Saparaliyev, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s. XVIII do Seredinı XIX go Veka, Bişkek 1999, s. 12.]. Ancak XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarında batı ve doğu bölgesindeki Kırgızların, ikili sistem dahilinde iki ayrı idareciye sahip olmadıkları ve birbirlerine bağımsız çeşitli uruu biyleri idaresinde varlıklarını sürdürdükleri anlaşılmaktadır.
Sayak Uruu’nun idarecilerine gelince: Sayakların en eski dönemlerden itibaren başlarında “biy” veya “uluk biy” unvanı ile bilinen idarecilerin olduğunu düşünmek mümkündür. Burada uruunun, özellikle XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarında muhtelif gruplara ayrıldığı zamanlarda, her grubun başında birbirinden bağımsız biylerin olabileceğini de dikkate almak lazımdır[93 - K. İ. Petrov, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv, Frunze 1961, s. 124; T. Tchoroev, a. g. m., s. 119.].
Sayaklarda biylik, babadan oğula geçen bir özelliğe sahipti. Biyliğin bu özelliğinin geleneksel bir yapıda olmasından dolayı halkın itirazı pek olmazdı. Hatta biyin vefatı veya yaşlanması gibi durumlarda bile halk ve diğer yetkililer, yönetime kimin geleceğine karışma gibi bir düşünce içinde bulunmazlardı. Değişim esnasında sadece küçük bir tören ile biyin oğlunun biy olduğu duyurulurdu. Biyin bir oğlunun olması durumunda biyliğin tek halefi o olurdu. Birkaç oğlunun olması durumunda ise büyük oğulun babanın yerine geçmesi gibi bir gelenek vardı. Ancak bazen babanın yerine geçecek olan büyük oğulun, idarî yeteneğinin veya yönetim kabiliyetinin olmaması gibi durumlarla karşılaşılabilinirdi. Bu bakımdan baba olan biy, daha hayatta iken yerine kimin geçeceğini oğulları arasından tercih ederdi. Ancak bazen biy’in hiçbir oğlu da olmayabilirdi. Bu durumda biy’in kardeşlerinden biri bu hakka sahip olurdu[94 - Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Toğolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.]. Hatta halk onlara “tektüü biy” (soylu biy) diye saygı gösterir ve biyliklerini kabul ederdi. Bu bağlamda Sayak gurupları arasındaki tektüü biy veya soylu biyler olarak Isık Köl’de Tülkü Biy, Cumgal’da Nurak Biy, Köküm Biy, Keldibek Biy, Nusup Biy ve Tülööke Biy ile Toguz toro’da Baytur Biy gibi biyler vardı. Bu biyler, Sayak grupları içinde tanınan ve itibarlı olan kimselerdi.
Halk nazarında biylerin yeri çok büyüktü. Belki de bunun içindir ki, biyin büyüklüğüne işaret eden “Kulça işte / biyçe caşa” (Köle gibi çalış, biy gibi yaşa) veya “Ördök cokto / çulduk biy” (Ördek yokken, çulluk biydir) gibi ata sözleri, halk arasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Hatta Kırgızcadaki “biylöö” (yönetmek) fiili ile yönetim anlamına gelen “biylik” kelimelerinin özünde “biy”in olması, onun tarihî fonksiyonunu gösterse gerektir.
Biy ile hemen hemen aynı anlamda kullanılan idarî unvanların biri de “Bek”tir. Türkçede “beğ” veya “bey” olarak bilinen “bek”, eskiden beri Kırgızlar arasında yaygın olarak kullanılmaktaydı. Biy ile derece bakımından eşit seviyede gözüken bekler, biylerden daha aristokratik bir aile yapısına sahiptiler.
Tespit edilebildiği kadarıyla Sayaklar arasında en büyük idarî unvanlardan biri “manap” idi[95 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye, s. 135-140.]. Kırgız uruuları arasında İslamiyetin de yayılmaya başlamasının tesiriyle ilk olarak XVI. yüzyılda Sarıbagış uruusu içinde ortaya çıktığı anlaşılan bu unvanın[96 - B. Dcamgerçinov, Prisoyedineniye Kirgizii k Rosii, Moskva 1959, s. 52; S. M. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 111.], yaygın olarak XIX. yüzyılda kullanıldığı görülmektedir. Bu unvanın veya adın nasıl ortaya çıktığı ve hangi sebepleren dolayı bir idarî unvan yerine kullanıldığı tam olarak bilinmemektedir. Kelimenin yanlış olarak “manat” adlı bir kumaştan[97 - B. Soltonoyev, a.g.e., s. 112-136.] veya Arapça “menaf” adıyla ilgili olduğu ileri sürülmektedir[98 - B. Soltonoyev, a.g.e., s.112.]. Ancak manap’ın Arapça “Birinin yerini tutma”, “Vekîl olma”, “Vekillik yeri” mânâlarına gelen “menâb”[99 - Ferit Develioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2000, s. 612.]kelimesinin Kırgızca söylenişinden ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda “menâb” kelimesi, Arapça mef’al vezninden gelmekte ve ism-i fa’il (özne) olarak da “vekil” manasındaki “nâib”e dayanmaktadır. Ancak burada bir hususu açıklığa kavuşturmak gerekmektedir. O da manap ile biy arasında idarî görev bakımından bir benzerliğin veya farklılığın olup olmadığıdır. Anlaşıldığı kadarıyla manap adıyla bilinen idareciler, bulundukları yerlerde biylerin idaresindeki birkaç uruunun yöneticisi iken, biyler sadece bir uruunun başçısı veya yöneticisi durumunda idiler. Bir başka ifade ile manaplar bölgesel idareci iken, biyler kavimsel idareci idiler. Dolayısıyla biyler, idarî bakımdan manaplara bağlı idiler.
Sayak uruusunda manaplar (bk. Resim.1), idaresi altındaki uruu veya halkın nüfus yoğunluğuna veya kendilerinin varlık ve zenginliklerine göre, “çoñ manap”(büyük manap veya “aga manap”), “orto manap” (orta manap) ve “çala manap” (küçük manap) gibi muhtelif adlarla bilinirlerdi. Manaplık yönetimi genelde irsî özellik taşıdığı için, manap’ın oğulları içinde en yetenekli ve tecrübeli olanı babasının yerine çoñ manap olur, diğer biraderler ise orto manap ve çala manap adlarını alırlardı. Ayrıca bazı Sayak gruplarında manap’ın çıktığı ailedeki biraderlerin en küçüğüne “bala manap” (çocuk manap) unvanı da verilirdi. Bunun yanında manaplık görevi babadan oğula geçen ve irsî özellik gösteren ailelerde, bir zincirin halkası gibi babadan oğula kopmayacak şekilde intikal ettiğinden, bu kimseler “çıncırluu manap” (zincirli manap) adıyla bilinirlerdi. Bu bağlamda XIX. yüzyılın ortalarına doğru Ketmen Töbö’deki Sayak gruplarının çoñ manap’ı olan Rıskulbek vefat ettiği zaman, yerine oğlu Dıykan manap olmuştu. Aynı zamanda diğer oğlu Akmat, Suusamır’daki Sayak gruplarına manap olarak tayin edilmişti. Daha sonra Toguz Toro’daki Sayak gruplarının başına ise Rıskulbek’in torunlarından olan Osmon manapolarak geçmişti[100 - K. Usenbayev, Narodnıye Dvijeniya Sredney Azii v XIX Veke, Bişkek 1998, s. 20-23.]. Buradan anlaşıldığı kadarıyla Dıykan, babasının yerine çoñ manap olmuş, Dıykan’ın kardeşi Akmat da ona bağlı olan bir Sayak grubunun lideri olarak muhtemelen orto manaplık görevini üstlenmişti. Diğer kardeşlerinden Egemberdi ile Baktiyar’ın çoñ manap olan ağabeyinin yanında çala manap ve bala manap oldukları ihtimal dahilinde gözükmektedir. Belirtilen bu hususlar çerçevesinde Rıskulbek’in ailesine, yukarıda bahsedildiği gibi çıncırluu manap adını vermek mümkündür.
Resim 1: Sayak Uruu’nun bazı manapları ve yiğitleri (XIX. yüzyıl) (D. Saparaliyev’in özel arşivinden)
Manaplık genelde babadan oğula geçerdi. Ancak bazı yörelerde, özellikle Kırgızların Rus hakimiyetine girmesiyle birlikte, manaplık makamına gelecek kimseler için halkın oyuna başvurulurdu[101 - “Manap” hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.]. Bu gibi durumlarda uruu içinde manaplık için birkaç aday ortaya çıkabilirdi. Bu adaylar arasında daha önce manap olan ve aristokrat bir aileye mensup bulunan kimse seçilirse, diğer adaylar üzerinde nüfuzunu kullanabilir ve hatta bu nüfuz bazen onların mallarının talan edilmesine ve uruularını terk etmesine kadar gidebilirdi. Manaplık için bazen bir kişi de aday olabilirdi. Nitekim XIX. yüzyılın ortalarında Cumgal’daki Sayaklar arasında yapılan bir manaplık seçimine tek aday olarak katılan Mırzabek adlı şahıs, o bölgenin manap’ı olmuştu. Ayrıca Sayak manapları arasında Medet adlı itibarlı birinin, Hokand Hanlığı tarafından “datka” unvanını aldığı ve bundan sonra Kuzeydeki Kırgız uruuları arasında en itibarlı kimselerden biri olduğu bilinmektedir. Bölge başçısı durumunda olan datka, Hokand Hanlığı tarafından sadece Güney Kırgızların yöneticilerine verilen bir unvandı. Datka, hemen hemen manap ile aynı dereceye sahip olan ve bölge başçısı anlamına gelen bir makamdı.
Manap olan kimse, genelde bir veya birkaç çocuğa sahip olduğu için, manaplık bir başka kimsenin üzerine pek geçmezdi. Bunun en önemli sebebi, manapların genelde çok evli olması ve bunun sonucunda bir hanımdan değil, birkaç hanımdan çocuk sahibi olmalarıydı. Bu gibi durumlarda, manapın ilk eşi olan ve “baybiçe”[102 - “Baybiçe” için geniş bilgiye bk. Aile kısmı.]adıyla bilinen hanımın en büyük çocuğu manaplık makamına gelirdi. Bunun yerleşmiş bir gelenek olduğunu belirtmek lazımdır. Manapın “tokol” adıyla bilinen ikinci veya üçüncü hanımlarının çocukları, baybiçenin çocukları kadar sevilmeleri, sayılmaları ve baba mirasından mallarını almalarına rağmen, ilk hanımın çocukları gibi yönetici olma hakkına sahip değillerdi. Bir başka ifadeyle Kırgızlar arasında “Tokoldun baldarı” (Tokol’un çocukları) olanlar, yönetimde ikinci sırada yer alırlardı. Ancak bazı durumlarda buna itiraz eden tokol çocukları çıkabilirdi. Bu durumda onlar, uruu içinde kendilerine yakın olan küçük gruplar veya kendi urukuyla birlikte asıl uruudan ayrılabilirlerdi. Ancak manaplık için kardeş kavgasına pek girmezlerdi. Manapın vefatı durumunda ise yerine hangi oğlunun geleceği konusu daha önceden aile içinde belirlenmiş olur ve durum ona göre düzenlenirdi.
Manaplardan başka “aksakal” (ak sakallı yaşlı) adıyla bilinen diğer bir yönetici sınıfı mevcuttu[103 - Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzovaniyu, Ferganskaya Oblast, Namanganskiy Uyezd, Taşkent 1913, s. 24; B. V. Lunin, Russkiye Puteşestvenniki i İssledovateli o Kirigizah, Frunze 1973, s. 151.]. Narın’daki Sayaklarda olduğu gibi, aksakallara büyük saygı gösterilirdi. Bu saygının ve güvenin ifadesi olarak onlara “Ayıl aksakaldarı” (Köy aksakallıları) veya “Sakalduular” (Saygılı yaşlılar) diye de hitap edilirdi. Bu bakımdan halk arasında “Karının kebin kapka sal” (yaşlı sözünü dinle) deyimi yaygın olarak kullanılmaktadır. Sadece sıradan kişiler değil, idareci manaplar ile biyler dahi, sakalduulara danışarak iş yapar ve onların sözlerine göre karar alırlardı. Genelde aksakal kişiler, sıradan veya halk arasından çıkarlardı. Bir başka ifadeyle aksakallar, halkın içinden liyakatı, bilgisi, ileri görüşlülüğü ve birikimi ile ön plana çıkan kimselerdi. Aksakallar, uruu veya halkın meselesi ortaya çıktığında, gerek manaplarla gerekse kendi aralarında meselenin çözümüne yardımcı olacak kararlar alırlardı.
“Baatır” (kahraman) unvanı ile bilinen kişilerin de uruu idaresinde büyük rol oynadıkları bilinmektedir. Sayaklar arasında baatır yerine bazen “er ciğit”, “er azamat” “er uul” ve ”coo çabar” adları da kullanılırdı. Bu adların hepsi erlik eden, kahramanlığı ile tanınan, düşmanı yok eden ve halkı düşmandan koruyan anlamına gelirdi. Hatta baatırlar, özelliklerine ve yeteneklerine göre “adamdın şeri”; “karakök baatır” veya “kökcal baatır”; “ilekor baatır”; “eerçime baatır”, “ceke baatır” ve “opsuz baatır” olarak altıya ayrılıyordu[104 - K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva 1965, s. 90.]. Bunların arasından adamdın şeri olarak nitelendirilen baatır, alp, kahraman ve cesur özelliklere sahipti. Bu gibi özellik taşıyan kahramanlar hiç korkmaz ve kahramanlığı ile cesurluğu sınır tanımazdı. Karakök baatır veya kökcal baatır olarak bilinen kahraman kimseler ise savaş esnasında yaralansalar da, geriye çekilmeyen, kurt gibi sonuna kadar savaşanlardı. Kırgızlarda kurta “karışkır” ve “börü” adları ile birlikte “kökcal” da denilmektedir. Burada bahis konusu olan kökcal baatır, şüphesiz kurt özelliklerine sahip kimse demekti. “ilekor baatır”, özellikle düşmanı kurnazlık, taktik ve strateji ile yenen bir kimse idi. “Eerçime baatır”, diğerleri gibi pek cesur olmayan, kendi başına kahramanlık gösteremeyen ve genelde mensuplarıyla birlikte kahraman olan kimseler idi. “Ceke baatır” da gerek sefere, gerekse düşmana karşı tek başına saldıran ve aşırı derecede cesur olan biriydi. “Opsuz baatır” adıyla bilinenler, kahramanlık ruhuna sahip olmasına rağmen, fizikî bakımdan güçlü olmayan ve gücü sınırlı olduğu için çoğu zaman esir düşen kimselerdi.
Baatırlar, hem aristokrat hem de normal aileler içinden çıkabilirdi. Sayaklar arasında “tıñ çıkma” (cesaretli) olan veya kahramanlığı ile tanınmaya başlayan kimselere, uruu başçısı “attap tondop” (at ve giyim-kuşam) verir ve böylece o kişi artık uruunun baatırı olarak algılanmaya başlardı. Bir uruunun veya urukun içinden bir veya birkaç baatırın çıkması, o uruu veya uruk için hem şeref, hem de namus sayılırdı. Ancak baatır olmak, şahsın fizikî yapısına ve kahramanlıklarına bağlı olduğundan, her urukdan baatır çıkmaya bilirdi. Sayaklar, baatırları “Namıska caraar uul” (namusu vermeyen oğul) diye sayar ve saygı gösterirlerdi. Bu sebeplerden dolayı XIX. yüzyılın başında ve ortalarında yaşamış olan Dörbölcün’deki Sayak gruplarının Taylak ile Atantay; Kurtka’daki Sayak gruplarının Camanak, Karalaköz, Cakaş, Caraş ve Moldo[105 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 54-63; S. Attokurov, “Taylak Baatır”, Kırgızdar VI, Bişkek 2004, s. 252-258; S. Baygaziyev, “Bayzak Baatır”, Kırgızdar, VI, Bişkek 2004, s. 280-290.]; Cumgal’daki Sayakların Bayzak, Kaçıke ve onun oğlu Eraalı; Narın’daki Sayakların Canbolot; Ket-men Töbö’deki Sayakların Kocoberdi ile Karaşana ve Koç-kor’daki Sayakların da Alıbek adlı baatırları efsaneleştirdikleri dikkati çekmektedir[106 - B. Soltonoev, a.g.e., s. 272; 410; 412.].
Cesurluğu ve kahramanlığı ile itibar kazanan ve yaptığı akınlar dolayısıyla zengin olan baatırlar arasında çok evlilik yaygındı. Özellikle uruular veya kavimler arasında olan büyük “cortuul”(sefer)larda baatırlar büyük rol oynarladı. Baatırlar, yapılan seferlerden ganimet elde ederler ve zenginleşirlerdi. Zenginleşince de çok evliliğe giderlerdi. Belki de bundan dolayı halk arasında “Sart[107 - “Sart” tabiri için bk. “Hayvancılık” kısmı.]bayısa tam salat/Kırgız bayısa katın alat” (Sart zenginleşirse ev yapar, Kırgız zenginleşirse kadın alır) ifadesi yaygın olarak kullanılırdı. Hatta bu baatırlar seferler esnasında tutsaklar da ele geçirirler ve bunlar arasında güzel kızlar varsa evlenirlerdi. Bazan bu kızlar uruu başçısına da hediye edilirdi. Güzel olmayan kızlar ise uruu yiğitlerine hediye edilir veya “küñ” (kadın köle) olarak kullanılırdı. Bu şekildeki evlenmeler sonunda Cumgal’daki Sayakların Balbak adlı baatırının altı hanımının olduğu bilinmektedir[108 - C. Kençiyev, “Medet Datka”, Kırgızdar, VI, Bişkek, 2004, s. 48.].
XIX. yüzyılın ortalarından sonra Kırgızların Rus nüfuzu altına girmeye başlaması sonucunda diğer Kırgız uruuları ile birlikte Sayaklar da Rus hakimiyetine girmişlerdi. Rus Çarlığı döneminde idarî sistemin tesirinden dolayı bu hakimiyet sürecinde Sayakların idaresinde “boluş” unvanına sahip kimselerin yer almaya başladığı ve bu unvanın halk arasında hızla yayıldığı görülmektedir[109 - “Boluş” tabiri, Rusça bölgesel idare anlamındaki “volost” kelimesinini bozulmuş şeklidir.]. Bu bağlamda XIX. yüzyılın sonlarında Cumgal’daki Sayak grupları arasında Saken uulu Sarala, Dörbölcün’deki Sayak gruplarında Keldibek ve Kurtka’daki Sayak gruplarında ise Aalı adlı boluşlar vardı[110 - B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, Bişkek 2004, s. 307.]. Uruu halkına mensup olan ve Ruslar tarafından tayin edilen bu kimseler, genellikle Ruslar ile iyi ilişki içinde bulunan ve daha önceden idarî tecrübesi olan manap ve biy gibi ailelerin içinden seçilirlerdi. Bunun sonucunda boluş unvanının halk arasında iyice yaygınlaşmasıyla manap, bek ve biy gibi Kırgız sosyal yapısı ve idarî sistemindeki unvanlar ikinci sıraya düşmeye ve hatta unutulmaya yüz tutmuştur. Ancak 1917’den sonra Sovyet sisteminin iyice oturmaya başlamasından sonra boluş unvanının yavaş yavaş terkedilmeye ve bunun yerine Rus “muhtarlık” sisteminin yerleşmeye başladığı görülmektedir.
Yönetimleri
Kırgız uruularının yönetimlerinde bek, biy ve manap gibi idarecilerin önemli bir yeri vardı. Bu bağlamda XIX. yüzyılın başlarına kadar olan devrede, uruuların sosyal düzeninin sağlanması ve hukukî meselelerinin halledilmesinde, biy unvanıyla bilinen idareciler önemli bir fonksiyona sahiptiler. Diğer bir ifadeyle biyler, uruunun hem iç işlerinde hem de dış ilişkilerinde yegane temsilci durumundaydılar[111 - M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye, s. 146-150; M. Salahetdinova, “Soobşeniya O Kirgizah v “Hidayat-Name” Mir-hal Ad-Dina”, İzvestya Akademiya Nauk Kirgizskoy Respubliki, Seriya Obşestvennıh Nauk, III/2, Frunze 1961, s. 95-98; T. Tchoroev, a.g.m., s. 115; T. Kasımbekov, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998, s. 355-366.]. Bu durum Sayaklar için de geçerli idi. Ancak özellikle XIX. yüzyılda manap unvanıyla bilinen idarecilerin yaygınlaşmaya başlamasıyla biylerin idaredeki yetkilerinin azalmaya başladığı görülmektedir. Bu idarî yetkilerin azalması çerçevesinde biyler, manaplara bağlı olarak daha çok “ayıl” (ağıl, köy, mahalle) şeklinde yaşayan küçük urukların yöneticisi durumuna gelmişlerdir. Bunun yanında her hangi bir ayılda uruk yöneticisi olmayan bazı biyler de vardı. Bu biyler, daha çok çoñ manap ve orto manap olarak bilinen manapların yanında, onların yardımcısı gibi halkın bazı hukukî ve toplumsal meselelerine bakmakta idiler[112 - Güney Kırgızistan’da hukukî işlere bakan kimselere daha çok “Kazı” (Kadı) adı verilirdi.]. Bu bağlamda manapların idaresi altında bulunan biylerin daha ziyade “er öltürüü” (insan öldürme), “ata murası” (veraset), “üy-bülö maseleleri” (ailevî sorunlar) ve “uuruluk” (hırsızlık) gibi toplumda sık sık görülen hukukî ve sosyal meselelerin halledilmesi ile uğraştıkları belirtilmelidir.
Kırgız uruuları arasında eskiden er öltürüü olayı en sık görülen ve yaygın olan hukukî sorunlardan biri idi. Türkçede genelde “adam” veya “kişi” manasında kullanılan “er” kelimesi, Kırgız uruularında baatır veya saygın olan kimseler için kullanılan bir tabirdi. Er öltürüü ise uruu içindeki büyüklerin öldürülmesi anlamına geliyordu. Sıradan kimselerin öldürülmesine pek er öltürüü denmezdi. Er öltürüü adıyla bilinen meseleler, daha çok “cılkı tiyüü”[113 - “Cılkı tiyüü” hakkında daha geniş bilgi için, bk. s....] denen at hırsızlığı esnasında vuku bulurdu. Bu gibi olaylar ortaya çıktığında, biyler hemen bu işin hallolması için bir girişimde bulunmazlardı. Önce ölen kimsenin tarafı durumu değerlendirirdi. Biylerden başka manapların veya uruu içindeki itibarlı kimselerin de katıldığı bu değerlendirmeler sonucunda, ya “kanga kan” (kana kan) diye intikam alma yoluna gidilir ya da “kara-payım el kırılbasın” (fakir fukara kırılmasın) anlayışıyla, er kişiyi öldüren taraf affedilebilirdi. Ancak bu af karşılığında öldüren kimsenin tarafı, ceza olarak maddî bir bedel ödemek mecburiyetinde kalırdı. Bu bedelin ödenmesi esnasında sanki hukukçu gibi iki tarafın biyleri devreye girer ve ölen kimsenin kan bedelini tespit ederlerdi. Ölen kimsenin değeri anlamındaki bu bedele “kun” denirdi. Bedeli ödeyen taraf için ise buna “ayıp” adı verilirdi. İki taraf arasındaki kun bedelinin ne kadar olacağı, ölen kimsenin nüfuzuna ve itibarına göre değişirdi. Bu bedel, genel olarak 100-500 at arasında olabilirdi.
Burada bir hususa daha işaret etmek lazımdır. O da bu gibi olaylarda normal ve sıradan kimselerin de ölmesi idi. Bu kimseler öldüğünde, baatır veya itibarlı kimselerin öldürülmesi gibi bir bedel istenmesi yönüne gidilmezdi. Hatta bedel ödeme bakımından bunlara “Kedeydin ölgönü ittin ölgönü” (Fakirin ölümü köpeğin ölümü gibi) denerek bir değer dahi biçilmeyebilirdi.
Biyler, genelde manaplara bağlı oldukları için, her hangi bir olay karşısında verecekleri kararda ister istemez manapların tesiri altında kalırlardı. Bu durum zamanla bazı biylerin halka karşı adaletsiz olmalarına tesir etmiştir. Nitekim halk arasında “Tuura biyde tuugan cok / Tuugançıl biyde ıyman cok” (Doğru biyde akraba olmaz, doğru olmayanda da iman olmaz) sözü, biylerin bu davranışlar karşısında halk arasına yerleşmiş bir ifade olmalıdır.
Manap olan kimseler, biylerden farklı olarak genelde bir bölgede yaşayan bir büyük uruunun veya geniş bir bölgedeki birkaç uruunun en büyük idarecisi durumunda idiler. Sayak Uruu’nun manapları, yönetimleri altında bulunan halkın nüfus kesafetine ve şahsî varlıklarına göre “çoñ manap”, “orto manap”, “çala manap” ve “bala manap” olarak bilinmekteydiler.
Çoñ Manap’ın kendi bölgesindeki idarî yetkisi çok genişti. Bu cümleden olarak bulunduğu bölgede başta toprak olmak üzere av hayvanları vesaire onun özel malı gibiydi. Ayrıca halktan toplanan bazı vergiler de kendisi adına alınırdı. Bu vergiler arasında hayvanlara sahip oldukları için “çöp ooz” (ot ağız); hane anlamındaki “tütün”; “curtçuluk”; manaplara ait yerleri hayvanları için kullandıklarından “tuyak başı”(hayvan vergisi); manap ile bayların yemeği için “soyuş” (kesilecek hayvan) ve şölenlerin yapılması için “koşumça” adıyla bilinenleri özellikle belirtmek lazımdır.
Manaplar, aslında kendi halkı üzerinde oldukça otoriter bir yönetim kurmuşlardı. Bunlar, yeri geldiğinde halkın her bir üyesinin işine müdahil olabilirlerdi. Meselâ uruu veya uruk mensuplarından biri evinde bir koyun veya keçi kesmişse, etin bir parçasını oradaki çoñ manap’a veya orto manap’a “ooz tiygizüü” (ağız tadımlığı) için veya avcılar avdan döndükten sonra vurdukları hayvanın bir kısmını manaplarına hediye etmek mecburiyetinde idiler. Onların bu ikram ve hediyeleri hem bir saygıdan hem de onlara itaatten ileri geliyordu. Aksi takdirde manaplar arasında onların mallarına el koyabilenler ve “ençi”sine (kendi üzerine) geçirebilenler çıkabilirdi. Bunun yanında gelen misafirler halk ve aileler tarafından ağırlanmadığı takdirde, âdeti bozdukları düşüncesiyle manaplar tarafından hoş görülmeyebilirdi[114 - Meselâ, 1901 yılında Isık Köl tarafına giderken, akşam üzeri bir Sayak uruusu mensubu ailesinin evine uğrayan yolcular için evde kesilecek hayvana misafirlerin rıza göstermemesi üzerine ev sahibinin, bu durumu manap’ın duyması halinde kendilerini iyi karşılamayacağını, uruu misafirperverliğinin yerine getirilmediği gibi düşünüleceğini belirtmesi (B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, s. 282), misafir karşılama âdetinin köklü olarak yerleştiğini gösterse gerektir.].
Sayaklarda manaplardan sonra yönetimde etkili olanlar arasında “aksakal”ların mevcudiyeti dikkati çekmektedir. Aksakallar, uruular arasındaki ve uruu içindeki büyük anlaşmazlıklara bakan ve aynı zamanda zor durumlarda idarecinin ilk başvurduğu kimseler veya danışmanlar olarak karşımıza çıkmaktadır[115 - Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzpvaniyu, s. 24; B. Dcamgerçinov, a.g.m., s. 61; B. V. Lunin, a.g.e., s. 151.]. Uruular arasında meydana gelen büyük anlaşmazlıklar ancak aksakalların araya girmesiyle çözülebilirdi. Bu gibi büyük olaylar meydana geldiğinde, biyin kararına pek uyulmayacağından, halk “Aksakaldar çeçsin” veya “Kalıstar söz kessin” (Âdil olanlar söz kessin) derlerdi. Zira, aksakal tabiri, yaşlı anlamından ziyade, doğruyu söyleyen, âdil ve saygılı olan kimse anlamına geliyordu. Bu bakımdan aksakalların resmî bir idarî yetkisi olmamasına rağmen, toplumdaki manevî değerleri, manaplardan daha büyüktü. Hatta uruularla ilgili en önemli konularda manapın ve biyin değil, aksakalların sözü daha tesirli olabilirdi.
Uruuların yönetiminde “baatır olarak bilinen kişilerin önemli bir yeri vardı. Baatırlar, doğuştan pehlivan olan, kahraman ve cesareti ile tanınan kişilerdi. Hatta bazı baatırlar, uruuların bizzat yönetimine de bakarlardı. Nitekim XIX. yüzyılda Dörbölcün’deki Sayak grupları arasında Kasımbek ve Musakoco gibi uruu idarecileri olmasına rağmen, Taylak ve Atantay adlı iki büyük baatır kardeş, içinden çıktıkları urukların idarelerini kendi ellerine almışlardı[116 - B. Bootayeva, Kirgizı Mejdu Hokandom i Rossiyey, Bişkek 1995, s. 27.]. Ayrıca Hokand Hanlığı ve Çin ile olan çetin mücadeleler esnasında bu iki baatır, idarî açıdan halkın en çok güvendiği şahsiyetler olarak karşımıza çıkmaktadır. Baatırların kahramanlığı, daha çok düşman baskınına uğranıldığı zamanlarda ve “cut” olarak bilinen kıtlık yıllarında ortaya çıkardı. Kıtlık yıllarında onlar, nerede ise âdet haline gelen “cılkı tiyüü” yani at hırsızlığına çıkarlar ve böylece zor durumda olan halkının geçimini sağlarlardı[117 - B. Cumabayev, Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov, (Vtoraya Polovina XIX- naçalo XX- vekov), Bişkek 1999, s. 71.]. Bu âdete göre, bir uruunun baatırları, diğer uruuların veya kavimlerin “örüş” (otlak) dedikleri yerlerinde otlattıkları at sürülerini çalarlar ve getirip halka dağıtırlardı. Bazan çalınan atların sayısı 100-600 arasında olabilirdi. Bu âdet daha çok kıtlık zamanlarında yapılır ve halk nazarında bir hırsızlıktan ziyade, eskiden beri devam eden bir gelenek olarak görülürdü.
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYAL YAPI VE EKONOMİK FAALİYETLERİ
A) SOSYAL YAPILARI
Aile Yapısı
Aile, toplum olma anlayışının başında gelen en küçük ve temel bir birimdir. Kırgızlarda anne, baba ve onların çocukları bir aileyi oluşturmaktadır (bk. Resim. 2). Akrabalığın belirlenmesinde baba tarafı ve babanın erkek nesilleri önemli bir rol oynamaktadır. Baba tarafından oluşan akrabalığa “uruk” adı verilirdi. Baba tarafındaki kız çocuklar ise evlenip gittikleri ailenin uruk mensupları olarak kabul edilirlerdi. Türkçede “sülale” diyebileceğimiz birimin karşılığı olan urukların meydana getirdiği birime ise “uruu” adı verilmektedir.
Resim 2: Bir Sayak ailesi ve komşuları (F. Fiyelstrup, XX. yüzyıl başı)
Kırgızlarda aileye “üy bülöö” denirdi. Buradaki “üy”ün “ev”, “bülöö”nün “aile üyesi” anlamına geldiği belirtilmelidir. Üy bülöö kurmak, aileyi oluşturmak sorumluluk gerektiren bir işti. Hatta halk nazarında ailenin ne kadar önemli olduğu “Üy bülöö kiçine bir mamleket” (Aile küçük bir devlettir) ifadesinden de anlaşılmaktadır.
Kırgız ailesinde evin sahibi veya reisi baba idi. Ailede otorite babanın elinde bulunmakta idi. Ayrıca ailenin geçiminin sağlanması, korunması, yetişmiş evlatların evlendirilmesi gibi ailevî büyük sorumluluklar baba üzerinde toplanmıştı. Baba, ailenin birlik ve dayanışma içinde yaşamasını sağlardı. “Atañ barda el taanı / atıñ barda cer taanı” (Baban varken halkı tanı / atın varken dünyayı tanı) veya “Atanın sözü ok” (Babanın bir dediği iki edilmez) gibi halk arasındaki sözler, babanın aile ve toplumda önemli bir yere sahip olduğunu gösteren ifadelerdir. Bunun yanında, babanın erkek çocukları üzerinde üç özel görevinin olduğu bilinmektedir. Bu görevleri şu şekilde sıralamak mümkündür: “Uulga at cana cakşı tarbiya berüü” (Oğula ad verme ve iyi terbiye etme), “Uuldu sünnötkö oturguzuu” (Oğulu sünnet ettirmek) ve “Uulga ayal alıp berüü” (Oğulu evlendirmek). Halk nazarında bu üç şart veya görev, her babanın oğulları üzerinde yapmak zorunda olduğu asıl görevlerdi. Bu üç görev arasında yer alan uulga ayal alıp berüüden sonra, baba oğluna “men atalık mildetimden kutuldum” (ben babalık vazifemi yaptım) derdi. Bu da evlenmiş oğulun bir hane sahibi olduğunu, artık babasından ziyade kendisinin bir aile geçiminden sorumlu bulunduğunu belirten bir ifadeydi.
Bazı ailelerde “çoñ ata” (dede) ile “çoñ ene” (nine) de bulunurdu. Çoñ ata ile çoñ enenin bulunduğu ailenin teşkilinde şöyle bir yol izlendiği görülmektedir. Bir baba ile annenin erkek çocukları “tun” olarak bilinen ilk çocuktan veya büyükten başlayarak evlendiklerinde ayrı bir evde otururlardı. “Kence”[118 - “Kence”, kelime olarak “küçük” veya “evin en genci” anlamına gelmekte ve Türkçedeki “genç” kelimesi ile ilişkili olduğu muhtemel gözükmektedir.] adı verilen en küçük çocuk ise evlendiğinde anne ve babasının evinde oturur ve böylece çoñ ata ile çoñ enenin oturduğu aile vücut bulurdu. “Karısı bardın ırısı bar” (Yaşlısı olan evin kısmeti yüksektir) veya “Karının kebin kapka sal” (Yaşlı sözüne değer ver) gibi atasözleri, yaşlısı olan evin toplum gözündeki değerini belirtmektedir. Bu gibi ailelerde gelinler, evde devamlı yaşlı kimseler bulunduğu için, daha sakin, hoşgörülü ve aile kurallarına bağlı olurlardı. Tabiî olarak bu arada çocuklar, evde çoñ ata ile çoñ ene sayesinde temel aile değerlerini alırlardı.
Ailede babanın yanında anneye büyük bir değer verilmekteydi. Nitekim toplum içinde söylenen “Ayal cakşı er cakşı, vazir cakşı kan cakşı”[119 - Bu Kırgız atasözü, Türkçe’deki “Bir kadın isterse kocasını rezil, isterse vezir eder” atasözü ile anlam bakımından birbirine benzemektedir. Bu iki ifade, kadının aile ve kocası üzerindeki rolünü ve tesirini göstermesi bakımından önemlidir.](İyi kadın kocasını iyi eder, iyi vezir ise hükümdarını iyi eder) ve “Ayal üydün kutu” (Kadın evin “kut”u, bereket getiricisi) gibi sözler, annenin aile içindeki değerini yansıtmaktadır.
Kırgız uruularında ve buna bağlı olarak Sayak uruusunda tek evlilik daha hakimdi. Ancak toplumda sayıca küçümsenmeyecek oranda çok evlilik de vardı. Genelde çok evlilik zengin ve itibarlı kimselerde görülürdü. Manap veya biy olan kimselerin çoğu defa birden fazla hanımı olurdu. Bu bağlamda XIX. yüzyılın başlarında Cumgal’daki Sayakların manapı olan Kaçıke’nin dört hanımı, XIX. yüzyılın ortalarına doğru Toguz Toro’daki Sayakların manapı Osmon’un beş hanımı ve aynı yüzyılda yaşamış olan Dörbölcün’deki Sayak grubu arasındaki Kalpa adlı zengin kimsenin beş hanımı vardı[120 - Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Togolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.]. Ancak bu çok evlilik, bazen çocuğu olmayan sıradan kimseler arasında da görülebilirdi. Nitekim Kurtka’daki Sayaklar arasında pek de zengin olmayan Isak adlı kimsenin, çocuğu olmadığı için “tuyak kalsın”[121 - “Tuyak”, kelime olarak “tuynak”, “hayvan tuynağı” anlamına gelmekte ve burada mecazî olarak “babanın neslini devam ettirecek olan erkek oğul” anlamını taşımaktadır.] diyerek dört hanımla evlendiği bilinmektedir[122 - Bu bilgi Narın bölgesinde Ak talaa ilçesine bağlı Kurtka köyü ahalisinden Isak oğlu Zarılbek adlı kimseden alınmıştır.].
Çok evliliğin hakim olduğu ailelerde, ilk hanıma, saygıyı ve büyüklüğü ifade etmek için baybiçe[123 - Zengin anlamındaki “bay” ile abla anlamındaki “biçe”den meydana geldiği analşılan “baybiçe”nin, “zengin abla” veya “büyük abla” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.]denirken, diğer hanımlara tokol adı verilmekteydi. Ekonomik durumu iyi olan ailelerde, her hanımın kendi ak örgööleri[124 - “Ak örgöö” için bk. s.] (süslü boz üy) bulunurdu. Baybiçe’nin bulunduğu ak örgöö, “çoñ üy” diye adlandırılır ve tokol olarak bilinen hanımların evlerinin ortasında yer alırdı. Bazan tokol hanımlar arasında evin erkeğinin en çok sevdiği hanımı olurdu. Evlenen kişi için, her yeni evlenilen hanım, onun gözdesi gibi görünürdü. Ancak her yeni evlenmede, ilk gözdelerin itibarı biraz düşerdi. Bununla birlikte hanımlar arasında erkeğin yine de en ön sırada yer alan bir gözdesi olurdu. Bu durumda olan hanıma “Baydın körör közü” (Kocanın sevgilisi) denirdi.
Zengin ailelerin dışında veya tek evlilik olan ailelerde eşlerin aile içindeki görevleri, hakları ve yetkileri daha belirgin şekilde ortaya çıkmaktadır. Meselâ eşler arasında iş bölümünde kadına doğal görevi olan ev işleri düşmekteydi. Daha doğrusu eşler, evde yemek yapma, çamaşır yıkama, çocuk bakımı ve evin temizliği gibi işlerden sorumluydu.
Ailede erkek evlatların yetişmesine verilen değer büyüktü. Onların “atanın er uulu” (babanın erlik eden oğlu) denen güzel sıfat ile anılması, babanın önemli bir arzusu idi. Bundan dolayı evlatlara ad verilirken, iyi ve güzel ad verilmesine çok dikkat edilirdi. Bu bağlamda çocuğun insanî değerlere sahip olacağı inancıyla sağlık, kuvvet, baht ve talih gibi sosyal ve manevî değerlerle ilgili isimler verilirdi. Ayrıca Kırgız ailesinde kızlara “Uulbolsun” (oğul olsun), “Uulkelsin” (oğul gelsin), “Burul”, “Burulay”, “Burulsun” ve “Cañıl” gibi isimler verilmesi, artık kızdan sonra erkek evlad olsun düşüncesini ve dileğini yansıtmaktaydı.
Kırgız uruularında ve Sayaklarda çocukların özellikleri genel olarak “Atadan üç uul tuulat” (Babadan üç oğul doğar) ibaresi ile ifade edilirdi. Bu ifade ile oğullar “Ataga teñ uul”(babaya denk oğul), “Atadan kem uul” (babaya denksiz oğul) ve “Atadan artık uul” (babadan iyi oğul) sıfatını taşırlardı. Bu bağlamda Cumgal’daki Sayaklar arasında Bayzak adlı saygın kimsenin, manap olan babası Tooke’den daha fazla sevilmesi, sayılması, âdil davranışları ile itibar kazanması ve böylece babası Tooke’den daha ünlü bir hale gelmesi, atadan artık uul sıfatını taşıdığının bir işaretidir.
Erkek çocuklar kadar olmasa da, halk arasında kız çocuklara büyük değer verilirdi. Kızlar genelde ev işlerinde “Ene”(ana)lerine yardımcı olurlardı. “Kızduu üydö kıl catpayt” (Kzı çok olan evde kıl yatmaz) ata sözünden anlaşılacağı gibi, kızların öncelikli işi, ailede temizlikten sorumlu olmalarıydı. “Kızdın kırk çaçı uluu” (Kız büyüktür) ata sözü ise kızın ailede ve toplumda saygın kimselerden biri olduğunu gösterir. Bir başka atasözünde “Kız bala başkanın bülösü” (Kız başka ailenin üyesidir) denilmesi ise kızın evlenip gitmesine kadar, evin bir misafiri durumunda olduğunu belirtir.
Aile ile İlgili Terimler
Sayaklarda, aile ve akrabalık ile ilgili geniş bir kelime ve terim hazinesi bulunmaktadır. Bu kelime veya terimler, genellikle diğer Kırgız uruularındakiler ile bir benzerlik göstermektedir. Ancak kültürlerarası iletişim veya lehçe farklılıkları dolayısıyla değişik terimlerin olduğunu da belirtmek lazımdır. Sayaklarda babaya “ata” ve anneye “ene” veya “apa” denirdi. Aynı baba ve aynı anne çocukları birbirlerine “bir tuugan”; baba aynı ve anne ayrı çocuklara “atalaş bir tuugan”; anne aynı ve baba ayrı çocuklara “eneleş bir tuugan” veya “catındaş (karındaş) bir tuugan” tabirleri kullanılırdı. Ağabeye “bayke”, “ake” veya “ava”; ablaya “ece”; küçük erkek kardeşe “ini”; küçük kız kardeşe “karındaş”; ablalar tarafından küçük kız kardeşlere “siñdi” diye hitap edilirdi. Çocukların dedesine “çoñ ata”; çocukların büyük annesine “çoñ ene” denirdi.
Kırgızlarda her oğulun yedinci ecdadına kadar neslini sayması gibi bir gelenek vardır. Sayamayanlara “Ceti atasın bilbegen kul” (Yedi babasının kim olduğunu bilmeyen köledir) diye acı bir ifade söylenirdi[125 - Halk arasında anne ve baba, oğullarının veya kızlarının çocuklarını veya torunlarını “nebere”; neberenin çocuğunu “çebere”; çeberenin çocuğunu “ebere”; ebere çocuğunu “gıbıra”, gıbıranın çocuğunu “şıbıra” gibi adlarla anarlardı. Bu şekilde söylene söylene gelen kırkıncı çocuğa yabancı manasında “begana” derlerdi. Bu son tabir, akrabalığın artık kesildiği veya yabancılaşıldığı anlamına gelirdi. Aynı zamanda ecdadlar için de sıra ile ata (baba), çoñ ata (dede), baba, buba, kubarı, coto, cete gibi adlar söylenir ve sırayla kırkıncı ecdada kadar ulaşılabilirdi.]. Zira, eskiden dışarıdan gelenler veya satılarak getirilen kimseler, genelde kendi menşeini bilmezlerdi. Bu bakımdan Kırgızlarda yedi ceddini, yani menşeini bilmek çok önemliydi.
Evlenme yolu ile yapılan akrabalığa “kuda” (dünür) veya “kuda söök” adı verilirdi. Anne tarafından akraba olanlara, diğer Kırgız uruularında olduğu gibi “tay” kelimesi eklenir ve anneanneye “tayene”, annebabaya “tayata”, dayının karşılığı olarak “tayake” veya nadiren de olsa “tayeke”, teyzeye ise “tayece” diye hitap edilirdi. Erkek kardeşlerin eşleri birbirine “abısın”, bacanağa “baca”, damadın eşinin kız kardeşine damat tarafından “baldız”, hanım tarafı akrabaları nazarında “damat” anlamında “küyöö bala” ve hanımın küçük kardeşlerinin nazarında enişteye “cezde” denilirdi. Kız kardeşlerin çocukları birbirlerine “bölö” derler ve bölölerin çocukları birbirlerine “karın bölö” olurlardı.
Eve yeni gelin geldikten sonra aile ile ilgili terimlerin sayısı daha da artmış olurdu. Bu bağlamda gelinin (gelin için) atalaş akrabaları “törkün”, koca tarafı akrabaları “kayın” sayılırdı. Bir başka ifade ile evlenip kocasının evine gelen gelin için artık kendi anne babaları tarafı “törkün”, kocasının bütün akrabaları ise “kayın” olurdu. Aynı şekilde damat kendi akrabaları için ayrı bir tabir kullanmazdı. Ancak hanımının akrabaları genel olarak ona “kayın” olurdu. Bu tabirlerin dışında gelin, kocasının evine geldikten sonra belli âdetlere uymak mecburiyetindeydi. Meselâ Sayaklarda yeni gelen gelin kocasının ebeveynine kocası gibi “ata” (baba), “ene” (anne) diye hitap eder, ancak onların ortalıkta bulunmadığı sıralarda kayın kelimesi ile birlikte “kayın ene”, “kayın ata” diye söylerdi. Ayrıca yeni gelen gelin kocasının erkek akrabalarını ve kendinden büyük olan kayın ablalarını adıyla çağırmazdı. Buna “At tergöö adatı” (isim âdeti) denirdi. Gelin kocasının büyük kardeşlerine “ake” veya “ava” derken, küçük kayınlara “uul” veya “kiçine bala”; kızlara ise şımarık anlamında “erke”, “kız” ve “biykeç” diye hitap ederdi. Ayrıca aile içine mensup olmayan diğer akraba kayınlarına gelin bir lakap verirdi ve bu lakaplar sadece kadınlar arasında söylenirdi. Nitekim Kurtka’daki Sayak grupları arasında gelinler, kayın ağabeylerinin özelliklerine göre, kalın bıyığı olduğu için “çoñ murut ake”; at sürülerine baktığı için “cılkıçı ake” ve çok güldüğü için “külküçü ake” diyerek lakaplar takarlardı. Ayrıca gelin ilk zamanlarda kocasını adı ile çağırmadan “bizdin kişi” (bizim kişi), “bizdin car”, “küyööm” ve “coldoşum” derken, daha sonra veya evlilik hayatına iyice alıştıktan sonra “bayım” (sahibim) veya “baldarımdın atası” (çocuklarımın babası) gibi saygı bildiren sözlerle hitap edilirdi.
Uruu İçindeki Zümreler
Kırgız uruularına kuş bakışı bakıldığında, muhtelif “katmar”(zümre)lardan oluştuğu görülmektedir. Bu durum Sayak uruusu için de geçerli idi. Bu cümleden olarak Sayak uruusunda iki önemli zümrenin varlığı dikkati çekmektedir. Bunlardan biri, idareciler sınıfını teşkil eden ve “ak söök” olarak bilinen kimseler; diğeri ise idare edilenler kısmını oluşturan ve “karalaman kalk” veya “bukara” adını taşıyan kimselerdi[126 - Talıp Moldo, “Kırgız Tarıhı, Uruuçuluk Kuruluşu Tuuraluu Salttar”, Ala Too Dergisi, I, Bişkek 1991, s. 42-74.]. Soylu ve idareci zümreyi teşkil eden ak söök zümresini, toplumun elit sınıfı olarak sayılan “biy”, “manap” ve “baatır” gibi idareciler teşkil ederlerdi.
Resim 3: Alay bölgesinde bir bay, baybiçesi ve tokolu (S. Dudin, 1950)
Yönetici sınıfın dışında toplumun önemli bir kısmını teşkil eden iki zümre vardı. Bunlardan biri, zengin anlamına gelen “bay”lardı (bk: Resim 3)[127 - “Bay” tabiri hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.]. Bay olan kimseler, genel olarak idare edilenler içinde yer alırlardı. Halk nazarında bay denince, genelde çok zengin olan ve eli o kadar açık olmayan kimseler hatıra gelirdi. Onun için halk arasında baylara bu özelliklerinden dolayı “zıkım”, “zaki” ve “saraň” gibi takma adlar kullanılırdı. Bay katmarına girenlerin zenginliğindeki asıl kıstas, sahip oldukları hayvanların sayısı idi. Bu bağlamda Kurtka’daki Sayak bayları arasında sayıca 2-5 arasında büyük baş hayvanı olanlar “malduu”; 5-10 büyük baş hayvanı olanlar ‘’orto çarba”, daha fazla olanlar ise hayvan sayısına göre “orto bay” ve “bay” olarak bilinirlerdi. Bununla birlikte Kırgız uruuları arasında bay olan kimseler genellikle toplumdaki ekonomik ve sosyal durumlarına göre “çoñ bay” (büyük bay) veya “mart bay” (cömert bay); “saraň bay” (cimri bay) veya “koltukçu bay”(aç gözlü bay); “sasık bay” (pis bay) veya “kokuy bay” (deli bay); “ceke merez bay” (tek başına yaşayan bay); “uyutkuluu bay” (aristokrat bay) veya “kordoluu bay” (itibarlı bay) ve “ordoluu bay” (soylu bay) adlarını taşırlardı[128 - K. K. Yudahin, a.g.e., s. 94.].
Çoñ bay veya mart bay olarak bilinen kimseler, bayların en büyüğü, zengini ve cömerti idi. Saraň bay veya koltukçu baylar, daha çok eli açık olmayan kimselerdi. Saraň bay veya koltukçu bayların en önemli özelliği, evlerine misafirlerin gelmesini pek fazla sevmemeleri, gelenleri kolay kolay içeriye almamaları ve alsa da onlara insan gibi davranmamaları idi. Manap veya uruunun idarecileri, bu gibi kimselere pek ceza verme ve baskı uygulama yoluna gidemezlerdi. Bunun en önemli sebebi, onların yeri geldiğinde, idareci zümreyi misafir etmesi ve oğullarına “ençi” adıyla bilinen ve âdet haline gelmiş bulunan hediyeler vermeleri idi. Bu hediye genellikle hayvan olarak verilirdi. Sasık bay veya kokuy bay olarak bilinenler ise üstüne başına pek bakmayan, birkaç sürü hayvanı olmasına rağmen hiç hayvan kesmeyen, halkın içine pek karışmayan, bir giydiği elbiseyi yıllarca giyen veya halk arasındaki ifadeyle “özün da, özgönü da carıtpagan” (ne kendisine, ne de diğerlerine faydası olmayan) kimselerdi. Tespit edilebildiği kadarıyla XIX. yüzyılın başlarında Dörbölcün’deki Sayaklardan olan ve 5000 atı olduğu bilinen Kulubek adlı şahıs, böyle bir özellik göstermekte ve Dörbölcün’ün Mayıstan adlı bir yerinde, halktan ayrı olarak ailesiyle birlikte yaşamaktaydı[129 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Kara Oy köyünde yaşayan Esenaalı uulu Kukay’dan alınmıştır.].
Ceke merez baylar, toplumla pek kaynaşmayan ve kendi ailesiyle tek başına göç ederek yaşayan kimselerdi. Onların bu şekilde yaşamasında, hayvanlarının başka kimselerin hayvanlarıyla birleşirse kaybolacağı düşüncesi vardı. Uyutkuluu bay veya kordoluu bay olarak bilinenler, soylu ve itibarlı olan kimselerdi. Onlar, diğerleri gibi aşırı derecede cimri ve eli açık olmayan kimseler değillerdi. Ordoluu baylar, uyutkuluu ve kordoluu bay gibi, halk gözünde itibarlı ve biraz da yönetime yakın olan aristokratik kimselerdi. Nitekim Cumgal’daki Sayaklar arasında Tügöl adlı şahsın, böyle bir özellik gösterdiği görülmektedir. Bu kişinin atlarının çaydaki suyu bir içişte bitirmesi, sayıca çok fazla atının olduğunu gösterse gerektir. Hatta bu şahsın, at sürüsünde ne kadar atının olduğunu bilmemesi ve hayvanlarının çalınmasına hiç tepki göstermemesi, onun çoñ bay veya mart bay olduğunun bir işaret olmalıdır.
“Baylar”dan başka idare edilenler zümresi içindeki bir diğeri grubu “kedey-kembagal” (fakir-fukara) adıyla bilinenler meydana getirirlerdi[130 - B. Soltonoyev, Kızıl Kırgız, I, s. 183-185.]. Bu kişiler halkın, karalaman kalk veya bukara olan kısmını teşkil etmekteydiler. Bu sebepten kedey-kembagal olarak bilinenler fakir olan kimselerdi. Ayrıca halk arasında onlara ekonomik gücü çok zayıf olan kimse anlamında “çor taman”[131 - Kırgızlar arasında kullanılan bu terimin ilk sözü olan Çor, bedenin (özellikle ayak ve kol uçları) bazı kısımlarının çok iş gördükten sonra sertleşmesi anlamına gelmekte; Taman ise bacağın yere basan en alt kısmına denilmektedir.] veya “tomayak” adı da verilmekteydi.
İdare edilenler arasında bir başka katmarı, yöneticiler ile zenginlerin hayvanlarına bakan ve onların ev işlerini yapan kimseler teşkil ederdi. Bunlardan bir zenginin veya uruu yöneticisinin at sürülerini güdene “cılkıçı”; koyun sürülerini güdene “koyçu” veya “çaban”; inek sürülerini güdene “uyçu” ve deve sürülerini güdene de “tööçü” adı verilirdi. Bunların yanında cazdoo (baharlık yer) ve cayloo (yayla) zamanında, idareci sınıfın ve zengin olanların mevsimlik işlerini yapan kimseler de bulunurdu. Bunlara, “yatanlar” veya “yaylaya gitmeyenler” anlamında “catakçılar” adı verilirdi. Catakçılar, kıştooya yakın bir yerde yaz buyunca kış için hazırlıklar (ekim-biçim işleri, hayvanların kışlık otlarının hazırlanması v.s. gibi) yaparlardı. Bunlardan başka, hayvan “tölü”(döl) nün dökümü, koyun yünlerinin kırkılması ve ekim-biçim gibi çeşitli ev işleriyle uğraşan bir başka zümre daha vardı. Bu kimselere ücretli hizmetçi anlamında “calçı” veya “malay” denirdi[132 - Talıp Moldo, a.g.m., s. 42-74.]. Ev işlerini görenler yanında karşılıklı iş yapan bütün hizmetçiler (cılkıçı, koyçu v.b) katmarına calçı ve malay denirdi. Bahis konusu kimseler, eskiden halk arasında verilen bu hizmetlerin karşılığında, baydan yiyecekler ve koyun keçi gibi canlı hayvanlar alırlardı. Bunun en önemli sebebi, paranın yaygın olarak kullanılmaması ve pek çok kimsede sermaye olarak hayvanın olması idi.
Sayak uruusu mensupları arasında yer alan ve daha çok dışarıdan gelen din adamlarına “moldo”[133 - “Moldo” kelimesi, Kırgızlar arasında iki anlamda kullanılırdı. Birincisi, dinî bilgiler ile mücehhez olanlar, diğeri ise okur-yazar kişiler anlamına gelirdi. Okur-yazar olan kişilere “moldo” denilmesinin sebebi, eskiden sadece onların din işleriyle uğraşması ve okuma yazmayı bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bunlarla birlikte toplumda moldolar ile ilgili “Ölümdüü cerde moldo, ölöndüü cerde ögüz semiret” (Ölümün çok olduğu yerde molla, Ölön otunun çok olduğu yerde de öküz semiz olur) ifadesi halk arasında bulunmaktadır.](molla), “kalpa” (kalfa) ve “eşen” (şeyh) denirdi. Bu din adamlarının en önemlisi moldo idi. Kurtka’daki Sayaklar arasındaki moldoların çoğunluğu, önemli bir kültür merkezi olan Buhara ve Kaşgar şehirlerinden eğitim görmüş kimselerdi. Hatta bunların arasında köyüne ibadet yeri yapan kimseler de mevcuttu. Nitekim Kaşgar şehrinde eğitim görerek köyüne dönen Kalmat adlı moldo, 1904 yılında köyüne bir mescit yaptırmış ve çocukları burada eğitmiştir[134 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Matı uulu Karıbek’ten alınmıştır.]. Kalmat Moldo’nun yanında Kalpa adlı bir başka moldo daha vardı. Kalmat gibi dinî bir eğitim görmeyen Kalpa, hac için Mekke’ye gittiği ve halk arasında hacca gidenlere “aacı” adı verildiği için, kendisi bilahere “Kalpa aacı” lakabı ile anılmaya başlamıştır[135 - Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Maylıbaş uulu Maadanbek’ten alınmıştır.].
“Kalpa” ve “eşen” gibi din adamları, genelde dışarıdan geldikleri için uruu içinde devamlı olarak kalmazlardı. Anlaşıldığı kadarıyla kalpa ile eşenler, güz aylarında, yani “mal ettengen maal” denilen hayvanların tavlandıkları (hayvanların semiz olduğu dönem) zamanda gelirler ve halk nazarında bazı dinî vecîbeleri yerine getirdikten sonra, halkın gönüllü olarak verdiği hayvanları toplayarak geri giderlerdi.
Uruu arasındaki bir diğer zümreyi, “sınçı” ve “cayçı” olarak bilinen kimseler teşkil etmekteydi. Sınçılar, insan ile atların liyakat ve kabiliyet gibi özelliklerini önceden bilen ve onlardan anlayan kimselerdi. Bu bağlamda Sayaklar arasında sınçı olan kimseler vardı. Sayak baatırlarının biri olan Tülkü’nün Sançı adlı bir Sınçı’nın tavsiyesiyle evlendiği hanımından Kaçıke ve Kedey adları ile bilinen iki kahraman oğlu olmuştu[136 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 26.]. Bunun yanında cayçı olarak bilinen kimseler ise “cay taş” (yada taşı) adını alan özel taşların yardımıyla dualar okuyan ve halk nazarında doğa üstü yetenekleri olan kimselerdi. Halk arasında yerleşen kanaate göre, cayçı olan kimseler, yazın gününü kışa dönüştürürler, kar ve yağmur yağdırırlardı. Onların kullandıkları cay taş, halk inancına göre, güya koyun işkembesinde bulunan ve yağmur yağdırma gücüne malik olan bir küçük taş idi. Bunlardan başka “dalıçı”, “tamırçı”, “bakşı” ve “balçı” (falcı) gibi kimseler de vardı. Bunlar, biraz önce bahsedilen sınçılar ile cyçılardan farklı özellikte olan kimselerdi. Dalıçılar, koyunun kürek kemiğine bakarak hava durumunu veya insanın kaderini tespit ederken; tamırçılar, insan damarını tutarak hastaları tedavî ederlerdi. Sadece bunlar değil, bakşı ile balçılar da halkın inancına göre doğa üstü güçlere sahip olan ve efsûnlu sözler söyleyerek hastaları tedavî eden kimseler rolünde idiler. Bu doğa üstü yeteneği olanların hepsine genel bir ad olarak “közü açık” adı verilirdi. Sayak uruusu arasında bulunan közü açıklar, genellikle dışarıdan veya Kaşgar ve Fergana’dan gelirlerdi. Dışarıdan gelenlerin arasında dilencilik ile geçimini sağlayan veya sadece dervişlik yapanlar da bulunurdu. Bunlara “tilençi” (dilenci) ve “dubana” (divane) denirdi.
Bunların dışında halk arasında köle statüsünde olan kimseler de vardı. Erkek kölelere “kul”, kadın kölelere ise “küñ” denirdi. Diğer Kırgız uruularında olduğu gibi Sayaklar arasındaki kullar ile küñler, satın alma, akınlar ve seferler yoluyla elde edilirdi. Nitekim XVIII. yüzyılın ortalarında Cortuulçu Canbolot olarak bilinen bir Sayak baatırının, Ceti Suu (Yedi Su), Kaşgar ve Fergana bölgelerine seferler düzenleyerek, getirilen tutsakları kul ve küñ olarak kullandığı bilinmektedir. Bu getirilen kul ile küñler, Kırgızlara mensup olabildiği gibi, Kazak, Indı, Hint, Uygur ve Kalmuklardan da olabilirdi. Ayrıca aşırı derecede fakir ve aynı uruuya mensup olan kimseler arasında da kul ve küñler görülebilirdi.
Kul ile küñler, genelde idareciler ile zenginlerin evlerinde çalışırlardı. Kırgızlarda kullar, bir başkasına satılabilir; toylarda “bayge” olarak mükafaat yerine sunulabilir; evlenme âdetlerinde oğlan tarafından verilen “kalıñ”ın ve kız tarafından verilen “sep”in içinde verilebilirdi. Onlar, satın alınmış veya seferden elde edilmişse babadan oğula da intikal edebilirdi.
Uruu Yapısı
Kırgız uruuları arasında “Sayak” ve “Çekir Sayak” adlı iki büyük uruu bulunmaktadır. Kaynaklarda bu grupların birbiri ile bir bağının olup olmadığına dair bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak bu iki grubun coğrafî olarak aynı bölgede yaşadıkları dikkate alınacak olursa, birbirleri ile bunların yakın bağlar içinde bulunduklarını ve dolayısıyla bir uruu içinden çıkan gruplar olduklarını düşünmek mümkündür. Diğer bir ifade ile bu iki uruunun asıl çekirdeğini, Sayak Uruu’nun teşkil ettiğini ve zamanla sosyal, ekonomik, siyasî ve demografik âmillerin tesiriyle bu grup içinden ayrılan grubun “Çekir Sayak” adıyla bilindiği oldukça muhtemel gözükmektedir[137 - Ç. Valihanov, Sobraniye, I, s. 340; V. Radlov, a.g.e., s. 348-354.].
Klâsik Kırgız uruularının yapılanması içinde “Sağ Kanat” Kırgız uruuları arasındaki bazı grup veya birimlerin dışarıdan gelerek Sayak uruusu içinde yer aldıkları anlaşılmaktadır[138 - S. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 671.]. Bir kısmının ise siyasî, sosyal ve demografik âmillerin tesiriyle, asıl çekirdek uruu içinden ayrılarak alt bir birim teşkil ettiklerini gözden uzak tutmamak lazımdır. Sayakların önemli ve büyük uruulardan biri olmasının sebebi, zamanla hem kendi nüfusunun artması ile alt birimlere ayrılması, hem de dışarıdan bu uruunun içine başka alt birimlerin girmiş olmasıdır.
Kırgız uruuları hakkında bilgi veren şecerelerde, Sayak ile Çekir Sayak uruularının bazı alt grup veya birimlerden meydana geldiği görülmektedir. Bu bağlamda Sayak uruusu, Baybolot (Öydöçekti), Kaba, Kayduulat, Sarık, Beş Taz, Mayrık, Alagöz, Şıkmamat adını alan dört büyük guruptan oluşurken, Çekir Sayak uruusu Üç Kurtka, Tügöl, Kudayberdi, Kurmankoco, Kudaş, Kulcıgaç, Çoro, Iman ve Ak kabak adını alan beş büyük alt gruptan meydana gelmektedir (bk. Şekil. 3). Adı geçen alt grupların her birinde, bir baba veya Sayak’ın nesilleri olarak 10 ilâ 30 arasında küçük urukların yer aldığı dikkati çekmektedir[139 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 10-15.].
Sayak Uruu’nun sosyal yapısına veya alt birimleri ile ilgili meseleye girmeden önce, Sayak’ın kendisi hakkında bilgi vermek icap etmektedir. Zira, daha çok folklorik özellikte ele alınan şecerelerde, Sayak bir kavim adı olmaktan ziyade, insan ismi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta bu şecerelerde, onun adının Bayızbek veya Iray olduğu ve daha sonra Sayak olarak bilinen bir lakap aldığı belirtilmektedir[140 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 21; S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 10.]. Ayrıca Sayak uruusu içinde yer alan alt grupların hepsi bir babanın veya Sayak olarak bilinen Bayızbek’in nesli olarak verilmektedir. Bu yüzden şecere adını alan uruu soy kütüğünü anlatan eserlere ve halk ağzındaki sözlü bilgilere göre, Sayak Uruu’nun asıl alt birimlerini oluşturanların hepsi Sayak adlı birinin oğullarıydı. Ancak şecere dışındaki diğer bazı kaynaklarda, Sayak’ın oğulları olarak bilinenlerden bazılarının, bu uruu içine dışarıdan gelmiş gruplar olduğu veya “Kayduulat”ın “Duulat” (Duğlat); “Kaba”nın “Kaba” (Aba, Havu) ve “Sarık”ın “Sarık” (Sarı, Sarıg) kavmi ile aynı olduğu belirtilmiştir[141 - Bk.Ortaya Çıkışı kısmı.]. Ancak bu adların hangi sebeplerden dolayı verildiği kesin olarak bilinmemekte, sadece Kaba’nın eskiden halk arasında geyik derisine verilen bir ad olduğu ve bu bakımdan söz konusu adın geyik derisi ile ilgili olabileceği ileri sürülmektedir[142 - S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9-10.]. Bir başka ifadeyle, çocuğun küçükken geyik derisine yatırıldığı ve sırtında “Cal”ının (yele) olduğu belirtilmekte ve bu sebepten halk tarafından ona “Kaba” veya “Calduu Kaba” (Yeleli Kaba) lakabının verildiği söylenmektedir[143 - Ayrıca halk arasında sadece bu geyik derisine değil, Mekke şehrindeki “Kâbe”ye de halkın ağız yapısına göre “Kaba” adı verilmektedir (S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).].
Şekil 3: Sayak ve Çekir Sayak uruuları ve onların alt birimleri
Sayak Uruu’nun alt birimlerinden olan Öydöçekti ile ilgili olarak şecerelerde Kaba’ya benzer bilgilerin verildiği dikkati çekmektedir. Bu bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, Öydöçekti’nin asıl adı Asake idi. Asake’nin Aydake, Kürön ve Moloy adlı üç kardeşi vardı. Bunlar arasında çıkan bir anlaşmazlık dolayısıyla Kayduulat adlı bir aksakala gidip, aralarındaki anlaşmazlığı halletmesini istemişlerdir. Aksakal da “Siz kardeşsiniz, kardeşlere karışamam, hatta damganız da aynı”[144 - “Damga” için bk.. s...... (Gütme kısmı).] diye onları geri göndermiştir. Buna razı olmayan Asake, kardeşleri ile aynı olan damgasını farklı bir konuma getirmek için, damgayı hayvanların kalçasına değil, kalçanın biraz üzerine vurmuş ve yerini değiştirmiştir. Kırgızca’da “üst” veya “yukarı” anlamına gelen “öydö” ve “damga vurmak” anlamına gelen “çegüü” veya “çekti” kelimelerinin birleşmesiyle veya Asake’nin damgasını yukarıya vurması yüzünden ona ve onun nesline Öydöçekti lakabı verilmiştir[145 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.].
Sayakların alt birimi olan Şıkmamat adı ise Kaba adlı bir Sayak baatırının, bir Özbek kızla evlenmesi ve ondan doğan çocuğa Şayık Muhammed (Şeyh Muhammed) diye ad verilmesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu ad, zamanla halk ağzından Şıkmamat’a dönüşmüştür[146 - Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.].
Çekir Sayak’ın alt birimlerini oluşturan Üç Kurtka, Tügöl, Kudayberdi, Kurmankoco, Kudaş, Kulcıgaç, Çoro, Iman ve Ak kabak, Çekir Sayak’ın oğulları olarak bilinmekteydi. Burada uruunun bazı alt birimlerine girmeden önce “Çekir Sayak” hakkında bilgi veren şecerelere dikkati çekmek icap etmektedir. Buradaki bilgilere göre, Çekir Sayak’ın asıl adı Şakir idi. Halk arasında gök gözlü olanlara “Çekir” denildiği ve Şakir’in gök gözlü olması dolayısıyla böyle bir adı aldığı anlaşılmaktadır.
Kurmankoco, kelime olarak “kurban” anlamına gelen “kurman
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/baktibek-isakov/kirgiz-konar-gocerleri-69500158/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Bu hususta bk. G. Suprunenko, “Nekotorıye İstoçniki Po Drevney İstorii Kirgizov”, Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 217; N. Ya. Biçurin, Sobraniye Svedeniy o Narodah Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, Almatı 1998, s. 359.
2
Bu görüşler ve tespitler hakkında genel olarak bk. S. E. Yahontov, “Drevneyşiye Upominaniya Nazvaniya Kirgiz”, Sovetskaya Etnografya, II, Moskva 1970, s. 110-120; T. Tchoroev (Chorotegin), “The Kyrgyz”, History of Civilizations of Central Asia (ed. Chahryar Adle – İrfan Habib), V, Multiple History Series, Unesco Publishing’den ayrı basım, s. 109; M. Kocobekov, “Tarıhıy Ulamış, Salttuu Sancıradagı Kırgız Etnogoniyası”, Manas Universiteti Koomduk İlim-der Curnalı (Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), I, Bişkek 2001, s. 50-55; V. Butanayev – Yu. Hudyakov, İstoriya Eniseyskih Kırgızov, Abakan 2000, s. 12-36.
3
Lowrence Krader, Social Organization of the Mongol-Turkic Pastoral Nomads, İndiana University Publications, Moutan Co – The Hague 1963, s. 179.
4
V. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989, s. 348-354.
5
Bu kaynaklar arasında Seyf ed Din Ahsikendi’nin “Macmu at Tavarih” adlı eserini zikretmek lazımdır. Bu hususta bk. Sayf Ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, (Rusça terc. V. Romodin), Materiyalı po İstorii Kirgizov i Kirgizstana, Moskva 1973, s. 203-209.
6
Bu konuda bk. L. Ligeti, “Proishojdeniye Nazvaniya Kırgız”, Materyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii, Posvyaşennoy 2200-Letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Bişkek 2003, s. 150-159.
7
Manas, (yay. B. M. Yunusaliyev), I, Frunze 1958, s. 246-248.
8
Sıma Tsyan, “Şi Tsi”, (Rusça terc. V. Taskina), Materiyalı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, II, Bişkek 2003, s. 13.
9
Bk. A. Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M. S. X. Asır), Ankara 2004, s. 73-85; G. Suprunenko, a. g. m., s. 217.
10
Ömürkul Kara Uulu, Köönö Türktör Tarıhı, Bişkek 1994, s. 46.
11
İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2000, 134-136; W. Bartold, Soçineniya, II/1, Moskva 1963, s. 485.
12
İbrahim Kafesoğlu, a. g. e., s. 135-140; L. Gumilev, Bayırkı Türktör, Bişkek 1999, s. 445.
13
N. Ya. Biçurin, a.g.e., s. 363-364.
14
W. Bartold, Kırgız Cana Kırgızistan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter, Bişkek 1992, s. 27-30.
15
Raşid ad Din, Sbornik Letopisey, I, Moskva 1952, s. 150-151; Alaaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-î Cihangüşa, (Türkçe terc. M. Öztürk), Ankara 1998, s. 471; T. Tchoroev, a. g. m., s. 109.
16
E. Kıçanov, “Svedeniya v Yuan Şi o Pereseleniyah Kirgizov v XIII. Veke”, İzvestiya, Akademiya Nauk Kırgızskoy SSR, V/1, Frunze 1963, s. 63-65.
17
Muhammed Haydar Dulati, Tarih-i Raşidi, (Rusça terc. A. Urunbayeva), Almatı 1999, s. 420.
18
O. F. Akimuşkin, “Mogolistan, Mogolı i Kirgizı v Pervoy Polovine XVI-Veka”, Pismennıye Pamyatniki i Problemı İstorii Kulturı Narodov Vostoka, (XI. Konferans), I, Moskva 1975, s. 8-9.
19
İstoriya Kirgizskoy SSR s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, I, Frunze 1984, s. 443.
20
Muhammed Haydar Dulati, a.g.e., s. 436.
21
V. M. Ploskih, Kirgizı i Hokandskaya Hanstva, Frunze 1977, s. 60-90.
22
Burada adı geçen “Bulgaçı” kavminin kökeni hakkında yeterli bilgiler bulunmamaktadır. Ancak adı geçen kavmin içinde bulunan boy adlarının bugünkü Kırgızlar arasındaki bir çok uruu adları ile örtüşmesinden dolayı “Bulgaçı” kavminin Kırgızlar arasında yer aldığı, Kırgız tarihçileri tarafından genelde kabul edilmektedir. (İstoriya Kirgizskoy SSR, s. 395).
23
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, Materiali po İstorii Kırgızov i Kırgızstana, Bişkek 2003, s. 202.
24
Geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Kırgız Elinin Çıgışı Cönündö Legendalar, Kırgızistan İlimler Akademisi, El Yazılar Fonu, No. 4095, s. 41.
25
A. Mokeev, “Etapı Etniçeskoy İstorii i Sotsialnoy Organizatsii Kırgızskogo Naroda na Tyan Şane v XVI seredine XVIII. vv”, İzvestiya Akademiya Nauk, Seriya Obşestvennıh Nauk, I, Frunze 1991, s. 43-53.
26
Bu arada Kırgızlar arasındaki Kanat ile Kazaklar arasındaki Cüz kavramlarının birbirinden farklı olduğu belirtilmelidir. Kırgızları teşkil eden Kanatlar içindeki uruular (boylar) arasında sayı bakımından çok büyük bir farklılık yoktu. Buna karşılık Kazak Cüzlerini teşkil eden rular (boylar) arasında sayı bakımından önemli bir farklılık vardı. Muhtemelen Kazak Cüzleri, ruların sayıca az veya çok olmasından ve siyasî üstünlüğe sahip bulunmasından dolayı Ulu Cüz, Orta Cüz ve Kiçi (Küçük) Cüz olarak adlandırılmışlardır (Geniş bilgi için bk. M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 114-188).
27
S. Abramzon, “Voprosı Etnogeneza Kirgizov po Dannım Etnografii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, III, Frunze 1959, s. 31-44.
28
A. S. Sıdıkov, “Rodovoye Deleniye Kirgiz”, V.V. Bartoldu, Turkestanskiye Druzya, Taşkent 1927, s. 293. Kırgız uruuları, Sağ Kanat, Sol Kanat ve İçkilik adıyla bilinen temel bir yapılanma içinde olmasına rağmen Kırgızistan’ın kuzeyinde muhtemelen güneyde bulunanlara göre dağın arka tarafında kalmalarından dolayı Arkalık adıyla bilinenler de vardır.
29
Sayf ad Din Ahsikendi, “Madcmu at Tavarih”, s. 203-209.
30
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 201-210.
31
Bu tablodaki uruuların gruplandırılması, Sayf ad Din Ahsikendi (“Madcmu at Tavarih”, s. 203-209), Ya. R. Vinnikov (“Rodo-Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov na Territorii Yujnoy Kirgizii”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, I, Moskva 1956, s. 136-181) ve S. M. Abramzon (“Tunduk Kırgızstandın Kırgız Kalkının Etnikalık Kuramı”, Kırgız cana Kırgızstandın Tarıhı boyunça Tandalma Emgekter, Bişkek 1997, s. 636-769)’un tespitlerine göre yapılmıştır.
32
F. Efremov, Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hivu, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşeniye Ego Ottuda Çerez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811, s. 65-66.
33
M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya Russkih Granits v Azii, II, Sankt Peterburg 1876, s. 110-124.
34
N. Zelend, “Kirgizı”, (Etnologiçeskiy Oçerk), Zapiski Zapadno-Sibirskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, VII/2, Sankt Peterburg 1885.
35
Ç. Valihanov, “Zapiski o Kirgizah”, Sobraniye Soçineniy, II, Alma-Ata 1985, s. 7-89.
36
W. Radlov, İz Sibirii, Moskva 1989.
37
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo Sostava Kara-Kirgizov”, Кırgızı, Bişkek 1996, s. 370-390.
38
Bk. Ç. Valihanov, Sobraniye Soçineniy, I, Almata 1961, s. 340.
39
N. Sitnyakovskiy, “Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti”, İzvestiya Turkestanskogo Otdela İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva, II/1, Taşkent 1900, s. 93-97.
40
F. A. Fielstrup, İssledovaniya Sredi Karakirgiz, Leningrad 1925, s. 47.
41
G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya i Uranhayskiy Kray, II, Leningrad 1926, s. 20.
42
L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, Kirgizı Yujnogo Poberejya İssık Kulya, Taşkent 1927, s. 234.
43
N. A. Severtsov, Puteşestviya po Turkestanskomu Krayu, Moskva 1947, s. 233.
44
S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi, Bişkek 1990, s. 23-407.
45
Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 136-181.
46
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye v Kirgizskom Aile v XIX i XX Vekov, Frunze 1962, s. 135-140.
47
K. Antipina, “Vorsovoye Tkaçestvo”, Narodnoye Dekorativno-Prikladnoye İskusstvo Kirgizov, Frunze 1962, s. 65-74; K. Antipina ve diğerleri, Bit Kolhoznikov Kirgizskih Seleniy Darhan i Çiçkan, Moskva 1958.
48
T. D. Bayaliyeva, Doislamskiye Verovaniya i ih Perejitki u Kirgizov, Frunze 1972; T. D. Bayaliyeva, Religiyoznıye Perejitki u Kirgizov i ih Preodeleniye, Frunze 1981.
49
S. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye Sinszyan-Uygurskoy Avtonomnoy Oblasti Kitayskoy Narodnoy Respubliki”, Trudı Arheologo-Etnografiçeskiy Ekspeditsii, II, Moskva 1959, s. 55.
50
S. Abramzon, “Tunduk Kırgızstandın Kırgız”, s. 671.
51
Ya. R. Vinnikov, “Rodo-Plemennoy Sostav”, s. 147.
52
B. Soltonoev, Kızıl Kırgız Tarıhı, I, Bişkek 1993, s. 94-95.
53
Osmonalı Sıdık Uulu, “Kırgız Şabdan Tarıhı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 143-176.
54
Togolok Moldo, “Tarıh Tüpkü Atalar”, Kırgızdar, (Derle. K. Cusupov), II, Bişkek 1993, s. 13.
55
“Bala Ayılçının Sancırası”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 176-180.
56
Esenkan Törökan Uulu, Kırgızdın Kıskaça Sancırası, I, Bişkek 1995, s. 85-87.
57
Üsöyün Aacı, “Kırgız Ulutunun Kelip Çıkışı”, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 102-143.
58
Musaalı İmanaliyev, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 162-167.
59
S. Attokurov, Kırgız Sancırası, Bişkek 1995, s. 90.
60
S. Zakirov-T. Asanaliyev, Sayaktın Sancırası, Çolpon Ata 1991, s. 9.
61
K. Baratbayev, “Bayızbek Bayanı”, Leninçil Caş Gazetası, 15 Eylül, Frunze 1990.
62
Setsuko Yoshida, Tyūō Azia Nōson no Sinzoku Nettowāku-Kuruguzusutan Kēzai Ikō no Zinruigakuteki Kenkyū (Orta Asya’nın Bir Tarım Köyünde Akrabalık Bağları- Ekonomik Geçiş Üzerine Antropolojik Araştırmalar), Tokyo 2004.
63
Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, (Rusça terc. A. Tagirjanov), Leningrad 1960, s. 37.
64
S. Abramzon-L. Potapov, “Narodnaya Etnogoniya kak Odin iz İstoçnikov dlya İzuçeniya Etniçeskoy i Sotsiyalnoy İstorii”, Sovetskaya Etnografiya, VI, Frunze 1975, s. 28-35; V. Propp, Folklor i Deystvitelnost, Moskva 1976, s. 121.
65
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379.
66
Burada belirtilen alt grubun adının “Sarmak” değil, “Sarmat” olması oldukça muhtemeldir.
67
B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94.
68
S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 7.
69
V. Y. Butanayev, Proishojdeniye Hakasskih Rodov i Familiy, Abakan 1994, s. 14; N. V. Екeyev, “Narodı Altae-Sayan i Kırgızı”, Materiyalı Mejdunarodnoy Arheologo-Etnologiçeskoy Ekspeditsii Posvyaşennoy 2200-letiyu Kırgızskoy Gosudarstvennosti, Gorno-Altaysk 2003, s. 26-27.
70
H. Karasayev, Kamus-Nama, Bişkek 1995, s. 650.
71
Z. Magrufova, Uzbek Tilining İzohli Lugati, Moskva 1981, s. 10.
72
E. Nadcip, Uygursko-Russkiy Slovar, Moskva 1968, s. 63; N. Baskakova, Karakalpakso-Russkiy Slovar, Moskva 1958, s. 89.
73
N. A. Aristov, “Opıt Vıyasneniya Etniçeskogo”, s. 379; B. Soltonoyev, a.g.e., s. 94; S. Zakirov-T. Asanaliyev a.g.e., s. 7; Y. Butanayev, a.g.e., s. 14.
74
Tausar Uulu Kazıbek Bek, Tüp-Tükkanan Özime Şeyin, Almatı 1993, s. 80-87.
75
M. Mukanov-V. Vostrov, Rodoplemennoy Sostav i Rasseleniye Kazahov, Alma Ata 1974, s. 55; M. Kalkan, a.g.e., s. 56.
76
Togolok Moldo, a.g.m., 10-15.
77
O. Karatayev, Kırgız Etnonimder Sözdüğü, Bişkek 2003, s. 161-162.
78
V. Butanayev, a.g.e., s. 12.
79
S. Abramzon, Kirgizı i ih Etnogenetiçskiye, s. 77.
80
Kırgızlar arasında eskiden geyik derisine “Kaba” denirdi. Bu bağlamda çocuk ile geyik derisi ilişkilendirilerek çocuğa Kaba ismi verildiği ileri sürülmektedir (Geniş bilgi için bk. S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).
81
G. E. Grum-Grijimaylo, Zapadnaya Mongolya, s. 20; B. H. Karmışeva, “K Voprosu o Proishojdenii Lokaytsev”, Sovetskaya Etnografya, IV, Moskva 1952, s. 58.
82
A. Bernştam, “İstoçniki po İstorii Kırgızov XVIII go Veka”, Voprosı İstorii, Moskva 1946, s. 11.
83
Ç. Valihanov, İzbrannoye Proizvedeniye, Moskva 1986, s. 290; M. Venyukov, Opıt Voyennogo Obozreniya, s. 117.
84
Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147.
85
Ç. Valihanov, Sobraniye, s. 303, 337; B. Soltonoyev, a.g.e., s.120; L. V. Oşanin, Materyalı po Antropologii Sredney Azii, s. 234; T. Kenensariyev, Kırgızstandın Orusyaga Karatılışı (1855, 1863, 1868, 1876), Bişkek 1997, s. 75.
86
Sayf Ad Din Ahsikendi, Madcmu at Tavorih, s. 37; M. Salahetdinova, “Soçineniye Muhammed-Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hodjagan” Kak İstoçnik po İstorii Kirgizov”, İzvestya, Akadamiya Nauk Kirgizskoy SSR, Serya Obşestvennıh Nauk, III/1, Frunze 1959, s. 95-98; N. Sitnyakovskiy, a.g.m., s. 99.
87
S. M. Abramzon, “Kirgizskoye Naseleniye”, s. 334.
88
Ya. R.Vinnikov, a. g. m., s. 147; A. S. Sıdıkov, a.g.e., s. 293; Turgunbay Kılıç-bek, “Tekes Kökterek Kırgızdarı Cönündö”, (Der. K. Cusupov), Kırgızdar, IV, Bişkek 1997, s. 76; Vostoçnıy Turkestan v Drevnosti i Rannem Srednevekovye, Moskva 1992, s. 412-414.
89
G. P. Suprunenko, “Siyuy Çji”, s. 202.
90
A. Mokeev, “Drevniye Elementı v Sisteme Politiçeskoy Organizatsii Kırgızov Tyan-Şanya v XVI-XVIII vv”, Kırgızskaya Gosudarstvennost, Bişkek 2002, s. 41.
91
A. Bernştam, a. g. m., s. 129.
92
D. Saparaliyev, Etnopolitiçeskaya İstoriya Oşa i Ego Okrestnostey s. XVIII do Seredinı XIX go Veka, Bişkek 1999, s. 12.
93
K. İ. Petrov, Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII vv, Frunze 1961, s. 124; T. Tchoroev, a. g. m., s. 119.
94
Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Toğolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.
95
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniye, s. 135-140.
96
B. Dcamgerçinov, Prisoyedineniye Kirgizii k Rosii, Moskva 1959, s. 52; S. M. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 111.
97
B. Soltonoyev, a.g.e., s. 112-136.
98
B. Soltonoyev, a.g.e., s.112.
99
Ferit Develioğlu, Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2000, s. 612.
100
K. Usenbayev, Narodnıye Dvijeniya Sredney Azii v XIX Veke, Bişkek 1998, s. 20-23.
101
“Manap” hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.
102
“Baybiçe” için geniş bilgiye bk. Aile kısmı.
103
Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzovaniyu, Ferganskaya Oblast, Namanganskiy Uyezd, Taşkent 1913, s. 24; B. V. Lunin, Russkiye Puteşestvenniki i İssledovateli o Kirigizah, Frunze 1973, s. 151.
104
K. Yudahin, Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva 1965, s. 90.
105
Togolok Moldo, a. g. m., s. 54-63; S. Attokurov, “Taylak Baatır”, Kırgızdar VI, Bişkek 2004, s. 252-258; S. Baygaziyev, “Bayzak Baatır”, Kırgızdar, VI, Bişkek 2004, s. 280-290.
106
B. Soltonoev, a.g.e., s. 272; 410; 412.
107
“Sart” tabiri için bk. “Hayvancılık” kısmı.
108
C. Kençiyev, “Medet Datka”, Kırgızdar, VI, Bişkek, 2004, s. 48.
109
“Boluş” tabiri, Rusça bölgesel idare anlamındaki “volost” kelimesinini bozulmuş şeklidir.
110
B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, Bişkek 2004, s. 307.
111
M. Aytbayev, Sotsialno-Ekonomiçeskiye, s. 146-150; M. Salahetdinova, “Soobşeniya O Kirgizah v “Hidayat-Name” Mir-hal Ad-Dina”, İzvestya Akademiya Nauk Kirgizskoy Respubliki, Seriya Obşestvennıh Nauk, III/2, Frunze 1961, s. 95-98; T. Tchoroev, a.g.m., s. 115; T. Kasımbekov, Sıngan Kılıç, Bişkek 1998, s. 355-366.
112
Güney Kırgızistan’da hukukî işlere bakan kimselere daha çok “Kazı” (Kadı) adı verilirdi.
113
“Cılkı tiyüü” hakkında daha geniş bilgi için, bk. s....
114
Meselâ, 1901 yılında Isık Köl tarafına giderken, akşam üzeri bir Sayak uruusu mensubu ailesinin evine uğrayan yolcular için evde kesilecek hayvana misafirlerin rıza göstermemesi üzerine ev sahibinin, bu durumu manap’ın duyması halinde kendilerini iyi karşılamayacağını, uruu misafirperverliğinin yerine getirilmediği gibi düşünüleceğini belirtmesi (B. Soltonoyev, Kırgız Tarıhı, s. 282), misafir karşılama âdetinin köklü olarak yerleştiğini gösterse gerektir.
115
Materyalı po Kirgizskomu Zemlepolzpvaniyu, s. 24; B. Dcamgerçinov, a.g.m., s. 61; B. V. Lunin, a.g.e., s. 151.
116
B. Bootayeva, Kirgizı Mejdu Hokandom i Rossiyey, Bişkek 1995, s. 27.
117
B. Cumabayev, Yujnıy Kırgızstan Glazami Rossiyskih Puteşestvennikov, (Vtoraya Polovina XIX- naçalo XX- vekov), Bişkek 1999, s. 71.
118
“Kence”, kelime olarak “küçük” veya “evin en genci” anlamına gelmekte ve Türkçedeki “genç” kelimesi ile ilişkili olduğu muhtemel gözükmektedir.
119
Bu Kırgız atasözü, Türkçe’deki “Bir kadın isterse kocasını rezil, isterse vezir eder” atasözü ile anlam bakımından birbirine benzemektedir. Bu iki ifade, kadının aile ve kocası üzerindeki rolünü ve tesirini göstermesi bakımından önemlidir.
120
Bu bilgi Narın bölgesindeki Ak talaa ilçesine bağlı Togolok Moldo köyünde yaşayan Aşır oğlu Ömüş adlı kimseden alınmıştır.
121
“Tuyak”, kelime olarak “tuynak”, “hayvan tuynağı” anlamına gelmekte ve burada mecazî olarak “babanın neslini devam ettirecek olan erkek oğul” anlamını taşımaktadır.
122
Bu bilgi Narın bölgesinde Ak talaa ilçesine bağlı Kurtka köyü ahalisinden Isak oğlu Zarılbek adlı kimseden alınmıştır.
123
Zengin anlamındaki “bay” ile abla anlamındaki “biçe”den meydana geldiği analşılan “baybiçe”nin, “zengin abla” veya “büyük abla” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.
124
“Ak örgöö” için bk. s.
125
Halk arasında anne ve baba, oğullarının veya kızlarının çocuklarını veya torunlarını “nebere”; neberenin çocuğunu “çebere”; çeberenin çocuğunu “ebere”; ebere çocuğunu “gıbıra”, gıbıranın çocuğunu “şıbıra” gibi adlarla anarlardı. Bu şekilde söylene söylene gelen kırkıncı çocuğa yabancı manasında “begana” derlerdi. Bu son tabir, akrabalığın artık kesildiği veya yabancılaşıldığı anlamına gelirdi. Aynı zamanda ecdadlar için de sıra ile ata (baba), çoñ ata (dede), baba, buba, kubarı, coto, cete gibi adlar söylenir ve sırayla kırkıncı ecdada kadar ulaşılabilirdi.
126
Talıp Moldo, “Kırgız Tarıhı, Uruuçuluk Kuruluşu Tuuraluu Salttar”, Ala Too Dergisi, I, Bişkek 1991, s. 42-74.
127
“Bay” tabiri hakkında geniş bilgi için bk. M. Aytbayev, Sotsiyalno Ekonomiçeskiye, s. 135-146.
128
K. K. Yudahin, a.g.e., s. 94.
129
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Kara Oy köyünde yaşayan Esenaalı uulu Kukay’dan alınmıştır.
130
B. Soltonoyev, Kızıl Kırgız, I, s. 183-185.
131
Kırgızlar arasında kullanılan bu terimin ilk sözü olan Çor, bedenin (özellikle ayak ve kol uçları) bazı kısımlarının çok iş gördükten sonra sertleşmesi anlamına gelmekte; Taman ise bacağın yere basan en alt kısmına denilmektedir.
132
Talıp Moldo, a.g.m., s. 42-74.
133
“Moldo” kelimesi, Kırgızlar arasında iki anlamda kullanılırdı. Birincisi, dinî bilgiler ile mücehhez olanlar, diğeri ise okur-yazar kişiler anlamına gelirdi. Okur-yazar olan kişilere “moldo” denilmesinin sebebi, eskiden sadece onların din işleriyle uğraşması ve okuma yazmayı bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bunlarla birlikte toplumda moldolar ile ilgili “Ölümdüü cerde moldo, ölöndüü cerde ögüz semiret” (Ölümün çok olduğu yerde molla, Ölön otunun çok olduğu yerde de öküz semiz olur) ifadesi halk arasında bulunmaktadır.
134
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Matı uulu Karıbek’ten alınmıştır.
135
Bu bilgi Narın bölgesinin Ak talaa ilçesine bağlı Cogorku May köyünde yaşayan Maylıbaş uulu Maadanbek’ten alınmıştır.
136
Togolok Moldo, a. g. m., s. 26.
137
Ç. Valihanov, Sobraniye, I, s. 340; V. Radlov, a.g.e., s. 348-354.
138
S. Abramzon, Kırgız cana Kırgızstandın, s. 671.
139
Togolok Moldo, a. g. m., s. 10-15.
140
Togolok Moldo, a. g. m., s. 21; S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 10.
141
Bk.Ortaya Çıkışı kısmı.
142
S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9-10.
143
Ayrıca halk arasında sadece bu geyik derisine değil, Mekke şehrindeki “Kâbe”ye de halkın ağız yapısına göre “Kaba” adı verilmektedir (S. Zakirov-T. Asanaliyev, a.g.e., s. 9).
144
“Damga” için bk.. s...... (Gütme kısmı).
145
Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.
146
Togolok Moldo, a. g. m., s. 22.
Baktıbek İsakov
Тип: электронная книга
Жанр: Историческая литература
Язык: на турецком языке
Издательство: Elips Kitap
Дата публикации: 25.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Kırgız Konar Göçerleri, электронная книга автора Baktıbek İsakov на турецком языке, в жанре историческая литература