Gagauz Leksikologiyası
Gagauz Leksikologiyası
Güllü Karanfil
Güllü Karanfil
Gagauz Leksikologiyası
AVTORDAN
Dil – insanı insan yapan, halkı halk yapan bir varlıktır. Dildä korunmuş ölä laflar, angıların yardımınnan biz gideriz geçmiş vakıtlara, göreriz bizim evelki yaşamamızı, komuşularımızı, aramızda yaşanmış baalantıları. Dil belli eder toplumun etnogenezini, psihologiyasını, dünnääya bakışlarını.
Bu kiyatta toplu benim 2000-ci yıldan beeri bu 2012-ci yıla kadar leksikologiyaylan, dildä olan problemalarlan baalı bilim yazılarım. Bu yazılar 4 dildä (gagauzça, azerbaycanca, türkçä, rusça) Azerbaycanda, Türkiyedä, Moldovada, Romuniyada, hem başka devletlerdä türlü bilim dergilerindä hem kiyatlarda çıktı.
Gagauz dilindä yannış yazılan esap ettiim (er «земля», eni «новый», er «седло», en «рукав») lafları, dooru esap ettiim gibi vererim yeni, yen, yer, eer, hem b. bununnan da bu problemanın çözülmesi için başka dilcilerin dä bakışlarını öneltmää isteerim.
Umutlanêrım, ani bu yazılar başka genç aaraştırmacılara örnek olacek da gagauzların dil aaraştırmacıları çokalacek.
Saygıylan
GAGAUZ FOLKLORUNDA ARHAİZMALAR
Halkın geçmişi, yaşamak koşulları, istekleri, kazandıı uurları, halkı aarıdan hem sevindirän olaylar halkın folklorunda çok gözäl bir biçimdä korunêr. Folklor her zaman humanitar bilimcilär (tarihçilär, etnograflar, soţiologlar, literaturacılar, dilcilär) tarafından aaraştırılêr. En dolgun, en dooru materiallar folklorda bulunêr. Folkloru aaraştırarkan geçmişlerdä halklararası ilişkilär, aralarında yaşanan hoş hem kötü olaylar da belli olêr.
Gagauz halkı uzun zaman Balkannarda türlü kökenni halklarlan birerdä yaşamış. Bu komuşuluk zamanı gagauz dili yaşamış, hem gelişmiş, hem kaybetmiştir. Tanınmış bilimcilär, gagauz dilinin korunmasına şaşêrlar. Dilin, türlü zorluklara bakmayarak, yaşaması onun geçmişinä, köklerinä, adetlerinä, dininä saygıdan geler.
Gagauz dil tarihinin üürenilmesi folklorsuz düşünülämäz. Belli, ani hem Rumın, hem Rusiya İmperiyaları zamanı gagauz dilindä lafetmää yasak edilmişti. Okullarda hem uşak başçalarında, küüyün ofiţial iş yerlerindä gagauzça lafetmää olmazdı. Dil yaşadı sade aylelerdä! Folkor sa korundu küüdä yapılan kız derneklerindä, düünnerdä, horularda, sokakta. Gagauzlara ofiţial yazı verildiktän sora yavaş-yavaş başlanıldı toplanmaa folklor. Da salt 1969-cu yılda Nikolay Baboglu «Gagauz folkloru» kiyadını çıkardı, neredä Kıpçak küüyündän folklor örnekleri toplu. Bundan sora folklor araştırmacıları M. Durbaylo, S. Kuroglu, E. Kvilinkova, L. Baurçulu, S. Koca, T. Arnaut, G. Gaydarcı hem t. b. da folklor örneklerini topladılar.
Dedelerimizä olan derin saygı bu gün dä folklorumuzu hem dilimizi yaşadêr.
Hiç bişeyä bakmayarak gagauz dili genä okullarada üürediler, genä gagauzça şiir hem proza kiyatları tiparlanêr, gagauz dilinin gramatikası gelişer. Dilä yeni sözlär geler, çoyu eski türkçemizdän olan sözleri kenarlaştırarak geler. Laf arhaikleşsä dä, unudulsa da folklorda olan sözlär korunêr. En çok da türkülerdä, dastan hem baladalarda kendini koruyan folklor dili, kimi kerä masallarda öz leksikasını kaybeder.
Kimi kerä folklor örneklerini okuyarkan okuyucu maanası bilinmeyän sözlerä rasgeler. Tipar işindä dä birkaç annaşılmayan söz başka türlü, yannış yazılarsa, artık o eski lafımızı kaybetmäk hatasınnan karşı-karşıya kalêrız.
Buna görä bu aaraştırma folklor dilindä olan arhaizmalara baalı. Aşaada yazdıımız sözlär gagauz dilindä kendi maanalarını kaybetmiş, yada başka maana almış, birkaçı sa dar insan çevresindä annaşılêr:
aş “imäk”, dümen “rul”, kadına “karı”, er “beygirin üstünä koyulan oturacak, rus. sedlo”, käfa “elçi”, “rus. posol”, at “beygir”, civan “genç”, cävil “okumamış insan” (ynş. türkçä, azerb. cahil), uva “karşı yer, kır, çöl”, bal-şerbet “şekerli su”, kumaş “parça”, el “yabancı taraf, aalem”, itraf “dolay”, mehlem “ilaç, yaa”, (ynş. türkçä melhem), Nene\\nine “mali”, (ynş. azerb. nənə), zurna “çalgı instrumenti” (ynş. türkçä, azerb. zurna “keskin sesli düdük”) mükäfat “baaşış”, yaalık “basma”, amaanet “rus. zalog, zaklad”, keten “rus. lön”, cavair “paalı donak taşı”, (ynş. türkçä, azerb. cevahir), kement “açılmaz düünük”, arış “kesilmiş aaç”, (Konmuş arış üstünä), hata “rus. opasnost”, raabet “istek, arzu”, käfir “dinsiz”, muflet “veleniye, volya”, h. t. b.
lafbirleşmeleri: Allarozolsun\\ Hallaraz olsun (Allah razı olsun deyimi).
kebeteersin ((A)kibetin hayır olsun), neredä akibet arap. “yaşamanın sonu, öbür dünnää”[1].
üstün çıktılar “ensedilär”
hor görmää \\ for görmää “çok görmää” (ynş. gag. horoz\\ foroz, tür. sarhoş- gag. sarfoş)
aşmaa “yol gitmää, bayırları aşmaa”,
tembihlemää “takazalamaa”
divan durmaa “izmet etmää”
atı eerlemää “rus. osedlat konya”
bezmää “bıkmaa”
yad etmää “kenarlaştırmaa, yabancı görmää” (rus. otvergat)
Kimär kerä folklor materialları gagauz orfografiya sözlüü için dä faydalı olêr. Örnek, burada sözü, ama lafetmäk dilindä kullanılêr bırda, burayı sözünün yerinä (bray\\brıy) kullanılêr.
Gagauz dilindä artık unudulmuş kuş adlarına rasgeleriz: kumru (ynş. tür. kumru, azerb. qumru “bir türlü guguş”); serçä (ynş. azerb. sərçə “vorobey”), karaca, kartal. GRMStä karaca salt “олень” maanasında verilmiş, ama başka türk dillerindä karaca kuş maanasında da biliner. Gagauz dilindä kuş adları teması taa üürenilmedi. Burada da yardımımıza folklor geläbilir.
Gagauz dilindä millet adları taa bir formada kullanılmêêr. Ama folklor materiallarında bulêrız gürcü “gruzin”, türkmen, macar “venger”, arnaut ‘albaneţ’, bulgar, sırp, özbek, tatar, urum hem t. b. Bu millet adlarını biz gagauz antroponimiyasında da göreriz.
Gagauz dilindä fitonimnär dä aaraştırılmadı. Folklorda rasgeleriz kalanfir (karanfil ?), feslen, kamçiţa, çiidäm, güvem, gülfatma, menekşä, flambur\\lambur “lipa” (ynş. tür. ıhlamur) çiçek adlarına (F\\H ses dönmesi).
Bildiimiz gibi, Gagauzlar hristiyan olduklarına görä kişi adları urum, latin, slavän, h.b. kökennidir.
Folklorda türk kökenni kişi adlarına da raslêêrız: Çiçek, Menevşä, Demir, Dilber. Bu olay gagauzların kişi adlarının öncelär türk kökenni olmasını açıklêêr [2].
Dediimiz gibi, kimi lafların maanaları artık unudulmuş, okuyannarın çoyu onnarı annamêêr.
Yukarıda verdiimiz birkaç lafı taa derindän açıklamaa çalıştık.
El sözü.
-Anacıım ana sevgili,
Acıdan tatlı olur mu?
Acıdan tatlı olmaz
Eldän dä kardaş olmaz… [3].
…Pindim katır belinä, Lazari, Lazari.
İndim urum elinä, Lazari, Lazari.
Urum eli taşlıca, Lazari, Lazari.
Kızlar kara kaşlıca, Lazari, Lazari [4,s.60].
Başka bir parçada:
Aşalım, aşalım, hey,
Yavrum ellerä,
Ne ellär duysun bizi, hey,
Ne biz elleri… [4, s.55].
Başka bir parçada:
O beni vermedi istediimä,
O beni verdi aşırıya,
Aşırıya el elinä,
El eline baş hayduda [3].
Gagauz dilindä bu söz yotlu okunêr [yel]. GRMS tä el sözü “yabancı” maanasında olsa da, okuyucular bu sözü el (insan eli) olarak annêêrlar. Yaptıım aaraştırmaya görä, el sözünün maanasını ancak kimi yaşlı insannar (60 yaştan yukarı) bu sözü aalem, yabancı maanasında annêêrlar. El lafı fonetik diişikliklärlän var nasıl demää, ani bütün türk dillerindä var, hem dä aktiv kullanılêr.
Uva. Gagauz sözlüündä arh. (eski) nışanınnan olmasına bakmayarak, uva sözünü gagauzlar annamêêrlar. GRMS-tä boşluk yer, çöllük maanasında veriler. Folklorumuzda o butürlü kalmış:
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [4, 54].
Azerbaycan türkçesindä bu söz oba hem Türkiyä türkçesindä ova// oba fonetik variantlarında tanınmaktadır. Azerbaycan türkçesindä el-oba çift söz gibi kullanılmaktadır.
Aş. Örnektä bölä sölener:
Feslän aldım aş için,
Yandım kara kaş icin.
Edi yıl izmet ettim
Bir çift kara kaş için [3, s.92].
Aş “yimäk” sözü gagauz sözlüündä eski gibi yazılmış. Ama bu söz kullanılmaktan çıkmıştır. Halk bu sözü artık annamêêr. Bu morfema ancak aşcı lafında kendini korumuştur. Hem dä (Beşalma, Ütülüküü, Dizgincä, Kıpçak aazlarda) aş olsun deyimi yimäk yarasın, faydalı olsun deyiminä siirek tä olsa rasgeleriz. Büün krım-tatarlarının dilindä aş olsun gagauzça bereketli olsun, türkçä afiyet olsun maanasına geler. Bunun için gagauzlar bereketli olsun lafbirleşmesinnän barabar aş olsun deyimini dä var nasıl kullansınnar.
Yad sozü gagauz folklorunda salt yadetmää işlii formasına hem Yat-yaban çift laf formasında kalmış. Ama artık bu formada dildän çıkmak korkusunnan karşı-karşıya durêr. Ancak başka türk dillerindä yad sözünün “yabancı” maanasını bulêrız, hem dä folklorda bulduumuz çift laf yardımcı olêr bizä annamaa yat sözünün maanasını. Yadetmää işlii dä “atmaa, unutmaa, biri-birinä yabancı olmaa” maanasına geler. Örnektä bölä deer:
Burcu-burcu kokuyor seläm gülleri,
Baldan-şekerdän tatlıydır ninem dilleri
Yadetmäyin beni
Badetlerä düşärsäm (Badet – Bağdat? (Богдат) yada İbadet dua, din?nışan – G.K.)
Unutmayın beni [4, s.50].
hem
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [3, 54] .
Käfir. “Dinsiz (bezbojnik)” maanasında kullanılan bu laf gagauz dilindä artık annaşılmêêr. Örnää görä bu söz bölä kullanılêr:
Arta kalsın Cürkänanın çeşmesi,
Arta kalsın, yıkılsın!
Aman, Aman yıkılsın!
Verdi beni duşman käfir elinä,
Aman, aman, duşman käfir elinä.
Gagauz dilindä kafir sözünün ekvivalenti olan gäur sözünü ancak Valkaneş dolayında rasgelinän Karagäur soyundan göreriz. Bu sözün dä maanası artık bilinmeer. Bu laflar ikisi dä arap kökenni. Kafir sert, cellat adama deerlär.
Tangrı. Folklorumuzda Tangrı “Allaa” termini prototürklerin (eski türklerin) en eski mifolingvistika katından çekiler:
Ay tangrılar tangrısı
Benim yarım angısı?
Sırtı mor mintannısı
Başı yeşil şallısı.
Bileriz, ani evellär bir laf bir sestän oluşardı. Ona görä
T proforması “yaşamak” maanasına geler (ynş: türk dillerindä diri//tiri, dirlik\\ tirilik “yaşamak”, ot\\od “ocak (огонь)”). Kazah aarştırıcısı Serikbol Kandıbayın fikirinä görä Tengri – 1. kosmos, dünnää, sonsuzluk; 2. gök boşluu; 3. okean, bitkisiz su boşluu (ynş. Tengiz “deniz”) maanasına geler [5, 213].
Tangrı termini hunnu dilindä dä vardı (b.e. kadar 3-ci asir). Orhon Yenisey yazılarında da (5-ci asir) Tengri termininä rasgeleriz: “Tengri tek…”
İslamın hem hristiannıın yaranılmasına kadar bütün Türk halkları üüsek substanţiyayı Tanrı adlandırardı. Türk milletleri başka-başka dinneri kabletsä dä onnarın folklorunda hem lafetmäk dilindä Tanrı termini bu gün dä yaşêêr. Gagauzlarda bu durum taa da meraklı: bu üüsek substanţiyayı hem Tangrı (folklorda), hem Allaa, hem Boji adlandırêrlar. Bu unikal olay başkalaştırêr bizi başka halklardan. Bizim kendimizi korumaa instinktimiz burada kendi kaaviliini gösterer. Sanêrım, ani şindi lääzım korumaa, kaybetmemää bizim zengin leksikamızı, bilmää sözlerin maanasını.
Denediniz, ki gagauz dilindä Tanrı sözünün Tangrı fonetik variantımız ŋ [ng] seslän kullanılêr. Bu ses (ŋ) bütün insannın ilk sesi sayılêr. Uşaan duuduu zaman çıkarttıı ilk ses ingää\\nga sesidir (aalamak sesi). Buradan annêêrız, ani gagauz dili korumuş eski ŋ [ng] sesini. Var nasıl demää, ani bu ses oguz grupu Türk dillerindä n sesi gibi kalsa da bütün türk dillerindä o yabancı dillerdä olan [n] sesinnän diil bir türlü. Gagauz dilindä bu ses bir sıra sözlerdä derin damak sesi gibi çıkêr: deniz, senin, sana h t.b.
Ninä\\nene “mali” sözünä dä biz folklorumuzda rasgeleriz:
İçeri girerim, ay ninä,
Evlär diil benim;
Sofraya bakêrım, ay ninä,
Sofra diil benim; [3, 55]
Hem başka bir türküdä:
Hay nene, nene,
Poy canım nene,
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [3, 54]
Buradan çıkış yaparak, göreriz, ani gagauz dilindä senselä terminologiyasında olan aylenin büük anasına “mali, babu, mani” terminnerinnän barabar taa ileri ninä hem nene terminini dä kullanarmışlar.
Türkiyä türkçesindä şindi dä anaanne, babaanne terminnerinnän barabar nine termini dä kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu sözün maanasını ancak nənə termini karşılêêr.
Büün gagauz terminologiyası başlêêr oluşmaa. Düşünerim, ani uşak başçasında kullanılan rusça няня sözünün yerinä ninä yada nenä lafını kullansak hiç bir yannışlık olmayacek.
Gördüünüz gibi, genä dä folklor terminologiyanın oluşmasında büük yardımcı olêr.
Hata. Bu söz dä gagauz dilindä pek siirek kullanılêr. O taa sık ihtiyar insannarın leksikasında işidiler. GRMS-tä bu sözün ancak hatalı – nışannık forması var. Bu söz salt 1. hava için hatalı yaamur “zarar, bela getirän” hem dä 2. din yortuları için hatalı yortu, gün lafbirleşmelerindä kullanılêr. Din yortuları için bu lafbirleşmesini “din yortusu günü iş yapanın, işleyenin başına bir şey gelir” düşünerlär. Elbetki, nışannık varsa mutlak onu yaradan adlık ta vardı. O mutlak varmış, ama, sanêrım, ani sözlük tertiplenän zaman o artık arhaikleştii için GRMSä girmemiş. Gagauz dilindä hatalı lafı “opasnıy” maanasını taşıyêr. Ama başka türk dillerindä bu arap kökenni laf “yannışlık” maanasında kullanılêr. Bizim dilimizdä olan maanaylan karşılaştırsak maana yakınnıı göreriz.
Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını, leksikasını, sintaksisini dooru aaraştırmaa deyni, Türkologiyanın üürenil-mesi pek lääzımdır.
Gagauz dili gramatikası rus dili gramatikasının temelindä yapılmıştır. Bir çok iş (orfografiya, sintaksis) yenidän bakılmalı. Bu işi gerçekleştirmää deyni, gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnık duyulêr. Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual problemalarını çözäbilecek. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.
Gagauz halkı çok özel bir halktır. Onun özellii, türlü kökenni halklarlan yaşamasına bakmayarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Hacı, kurban, kadir gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän baalı var nasıl sölemää, ani belli ki, gagauzlar musulman din bayramı tutmêêrlar, ama Ütülüküü aazında bir karıdan Kadir gecesi duumuş “kısmetli” (ynş. rus. “roditsya v rubaşke” deyimindä rasgeldim)[6].
Dilimizin, kulturamızın zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösterämäzsäk, bu zenginnii koruyabilmäsäk, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna geliriz. Gagauzlar şindi zor durumda yaşêêrlar, dilin, kulturanın, el zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para brakılamêêr.
Dil aaraştırmacısı gibi esap alalım, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek tez bir zamanda lääzım:
• küçüklerä gagauz dilinä karşı sevgi hem saygı aşılansın (bu Gagauz Yerinin Başkannıında lääzım çeketsin);
• uşak başçalarında hem okullarda iki dilli üüretim yapılsın;
• talantlı gençleri gagauz dili uurunda meraklandırılsın;
• Komrat Devlet Universitetindä gagauz dilinnän barabar derindän türkologiyanın üürenilmesi plannaştırılsın;
Hem dä terminologiya sözlüklerini hazırlarkan mutlak lääzım olacek folklor örnekleri incelensin.
Kısaltmalar:
arh.-arhaik, eski
azer. – azerbaycanca
Türk. – türkçä
h.t.b.– hem taa başka
ynş. – yannaştır b.e.– bizim era
ГРМС – Гагаузско- русско-молдавский словарь. Moskva, 1973.
Kullanılan literatura:
1. G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä problemaları. www.turkolog. narod.ru, Gagauz dili hem literaturası jurnalı, №1, Komrat, 2009, s. 8
2. Г. Каранфил. Антропологическая лексика гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,16 Ankara, 2008
3. Gagauz folkloru, Kişinev, 1969
4. Sabaa yıldızı № 45, Komrat, 2009.
5. С. Кандыбай. Казахская мифология, Алматы, 2005.
6. Avtorun arhivindän: respondent- Similidi Mariya, Yeni Tülüküü, 1942-cı yıldan duuması.
BAŞKA DİLLERİN GAGAUZ DİLİNÄ ETKİSİ HEM ETKİNİN GETİRDİİ PROBLEMALAR
Taa 12 asirdä yaşayan birinci türkolog Mahmut Kaşgarlı türk dillerini aaraştırarkan, yazmış, ani bir dialekt öbür dialekttän taa pak, çünkü o halk sapa yerdä yaşêêr, da başka halklarlan karışmêêr, ona görä dä pak sayılêr [1, 58].
Büün temiz dil yok. Lafların dildän dilä geçmesi normal bir iş sayılêr. Dilä geler o halk için yabancı hem yeni predmetlerin, annayışların adları, onnar benimsemä proţesindän geçer da dilä uygunnaşêr. Leksika alınmalarından dilä hiç bir zarar gelmeer. Ama açan bir teritoriyada, bir bölgedä kullanılêr iki (bilingvizma) yada üç dil, da gegemonnuk eder bir dil, ozaman öbür dillär etki altında kalêr, da onnarın diil sade leksikasına, ama şansora fonetikasına da, orfoepiyasına da, sintaksisinä dä yabancı elementlär girer. Dilin kaavi aaraştırma bazası varsa, o yabancı elementlär kabledilmeer, benimsenmeer, dildän uuradılêr. Dil lääzım kadar aaraştırılmasa, yada yufka bilim adamnarınnan aaraştırılarsa, o kableder yabancı elementleri, da dildä bozukluklar peydalanêr.
Büün bu durumda gagauz dili durêr. Gegemonnuk eder bölgedä rus dili. Elbetki, gegemon dil taa çok aaraştırıldıı için hem sık kullanıldıı için lääzım olêr kimi önemni (üüretmäk kiyatlarında gramatika kuralları, mas-mediyada kullanılan deyimnär hem ayırı-ayırı cümlelär) yada az önemni (iki yada birkaç insanın lafetmesindä kullanılan deyimnär) tekstleri çevirmää gagauz dilinä.
Bir dildän başka dilä çevirirkän yapılan yannışlıklar için isteerim annatmaa. İlkin lääzım annamaa, ani rus dili slavän dil aylesinä girer, moldovan dili roman dil aylesinä, gagauz dili sä türk dilleri aylesinä. Artık burada annaşılêr, ani bu dillerin kuruluşu, gramatika sisteması taman başka-başka. Teksti bir dildän öbür dilä çevirirkän, lääzım pek kuşku olmaa, lääzım çevirmää o cümlenin maanasını minimum maana kaymalarınnan. Ama rus dilindän gagauz dilinä cümleyi olduu gibi, başka türlü desäk, söz ba söz çevirsäk, bu olêr kalka yolunnan bir çevirmäk. Bu kalka yolu bozêr dili, hem dä korkulu duruma koyêr dilin gramatika strukturasını, örnek:
❖ дождь идет demää istärkän, yaamur gider deyennär var, dooru olacek yaamur yaayêr;
❖ большое спасибо demää istärkän, büük saa ol deyennär var, dooru olacek çok saa ol;
❖ дом культуры demää istärkän, ev kulturası deyennär var, dooru, elbetki, kultura evi;
❖ c новым годом demää istärkän, eni yıllan deyennär var, dooru, elbetki, yeni yıl kutluca olsun.
❖ учитель гагаузского языка и литературы demää istärkän, üüredici gagauz dilindä hem literaturada söleyennär var, dooru, elbetk,i gagauz dili hem literaturası üüredicisi.
❖ Butürlü yannışlıkları yapêr rusça düşünüp, gagauzça söleyän kişi. Bunu da söleyelim, ani kasabalarda yaşayan universitet bitirmiş insannarın, aydınnarın beki 90-95% rusça düşüner.
❖ Kalka yolunnan yapılan birkaç örnek:
❖ DICŢIONAR GAGAUZO (TİURKO) – ROMIN gagauzçaya söz ba söz, Laflık gagauzca (türkçä) hem romınca (moldovanca), ama dooru olaceydı, Gagauzça (türkçä) – romınca (moldovanca) laflık [2, 192].
❖ Dan este mai înalt decât Octavian. Çevirilmış Dan taa balaban, nekadar Oktavian, dooru olaceydı, Dan Okraviandan taa balaban.
❖ Biz lääzım toplanmaa, biz lääzım yapmaa gibi lafbirleşmelerinä ancak Komratta rasgeldim. Yannaştıralım rusçaylan: нам нужно собраться, нам нужно сделать – genä göreriz, ani kalka yolunnan düzelmiş. Dooru olacek biz lääzım toplanalım, biz lääzım yapalım, nicä dä deerlär başka küülerdä.
Gagauzçada Öz laflar lääzım gelsin adetçä lafların önünä, Tretyakov sokaa, Büük sokak, Oglan türküsü, “Ana sözü” gazetası h. b., tä nicä dä büün lafeder insan küülerdä.
Kiyatlarda, TV-dä, gazetalarda dayma bu tip bir yannışlık yapılêr, genä gagauzçaya çevirildiinä görä: Rusçada bu iş olêr tersinä. Üüretmäk kiyatlarımızda bölä yazêr, uşaklar bölä üürediler, bölä dä lafediler.
❖ Şiirdä “Çörek” avtor gösterer… (В стихотворении «Çörek» автор показывает…). Dooru olacek “Çörek” şiirindä avtor…
❖ M. Çakirin kiyadında “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”… (В книге М. Чакирa “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”…). Dooru olacek M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadında…
❖ Sţenaya çıkêr vokal-instrumental grupa “Serin su” (на сцену выходит группа «Serin su»). Dooru olacek, Sţenaya çıkêr “Serin su” vokal-instrumental grupası.
❖ …Türkü hem oyun ansamblisi “Düz ava”. Dooru olacek “Düz ava” türkü hem oyun ansamblisi.
❖ Uşak başçası “Güneşçik”. Детский сад “Güneşçik”. Dooru olacek “Güneşçik” uşak başçası.
❖ Komrattakı reabilitaţiya merkezi “Fidancık” Комратский
❖ Cümnä Topluluu “Meras” Oбщественная организация (OО) “Meras”, dooru olacek, “Meras” Cümnä Topluluu реабилитационный центр“Fidancık» söleerlär, dooru olacek “Fidancık” Komrat reabilitaţiya merkezi.
❖ Aderlik kim yazılêr… (Местоимение kim пишется..) Dooru olacek Kim aderlii yazılêr…;
❖ İşlik oturmaa yazılêr… Глагол сидеть пишется… Dooru olacek Oturmaa işlii yazılêr…;
❖ Ses T döner sesä D (звук T переходит в звук D). Dooru olacek T sesi döner D sesinä;
❖ Komrattakı liţey № 23 (Kомратский лицей № 23). Dooru olacek 23-cü Komrat liţeyi;
❖ Fortepyanoda oynamaa (играть на фортепьяно). Büün kullanılan dooru forma Fortepyanoda çalmaa, ama taa dooru olacek eski, folklorda olan forma Fortepyano çalmaa, yada kemençä çalmaa. Bu fikiri kaavileştirecek iki örnek verelim: Daul düümää hem folklordan bir maani:
Kemençä çala-çala,
Çıktım incä dala,
İncä dal kırıldı,
Kızlar bana darıldı. [T. Zanet.Gagauzluk:kultura, ruh, adetlär, maanilär.S. 338]
Hem zamandaş şiirdä:
Kemençän bitirdi beni,
Göklerä götürdü beni,
Dünnädan ayırdı beni,
Kemençä çalan kız! [G. Karanfil. Seläm getirdim. şiirlär, mektuplar. S.44]
Yukardakı örneklär hem dilimizin strukurası bakımından, hem türkologiya bakımından dooru olêr.
Bizim ofiţial blanklarımızda da yannışlıklar yapılêr, var nasıl demää, ani 98% iş yerlerinin adlarında (tablolarda) yannışlıklar var.
Şkolalarda, alfaviti üüredirkän, yannışlık yapılêr, universitetlerdä dä doorudulmêêr.
Gagauz dilinin Ä, Ö, Ü özel sesleri yannış üürediler: Ä [ya], Ö [yo], Ü [yu], bu da, elbetki, uşaklara zorluk yaradêr yazarkan, örnek: yaamurun yerinä ämur yazêrlar, yol lafının yerinä öl, yukarı yerinä ükarı, uyumaa yazêrlar uümaa h. b. Sanêrım, bu yannışlık lääzım en kısa zamanda doorudulsun.
Şkolalarda, Komrat Devlet Universitetindä üüredilän taa bir yannışlık var. Bu yannışlık şansora kullanılêr TV-dä, radioda, kiyatlarda hem ofiţial konuşmalarda.
Tuna derenin yanında. Lääzım olsun Tuna deresinin yanında, çünkü Tuna deresi izafettir. Saabilik halına bütün izafeti lääzım koyalım (biz yok nasıl parçalayalım izafeti). Ona görä biz hallandırırkan Temel hal Tuna deresi, saabilik halında da olacek Tuna deresinin yanında, ama diil Tuna derenin yanında (4, 90).
❖ Moldova Respublikanın Parlamenti. Hep butürlü, Moldova Respublikasının Parlamenti dooru olacek;
❖ Gagauz dilin gramatikası…, temel hal gagauz dili bu formaya eklener -nin saabilik halı afiksi. Olêr Gagauz dilinin gramatikası…;
❖ Gagauz literaturanın aaraştırmacıları lääzım olsun gagauz literaturası+nın aaraştırmacıları;
❖ gagauz resimcileri+nin tabloları dooru olacek;
❖ Valkaneş kasabanın yaşayannarı. Dooru olacek, Valkaneş kasabası+nın yaşayannarı.
Yukardakı örneklerä baksak, annêêrız, ani kullanılan yannış formaların saabilik afiksini alsak, lafbirleşmelerin maanasız kaldıını göreriz: Moldova Respublika, gagauz literatura, Valkaneş kasaba. Bu da gösterer, ani kullanılan forma yannış. Taa bir fakt o, ani küülerdä insan dooru lafeder, hem dä 1933-cü yılda yazıya alınan M. Çakirin kiyadında da teklif olunan forma kullanılêr [5] .
Bir sıra dünnää dillerindä var bir meraklı baalayıcı: este, sunt moldovan dilindä; ist, sind alman dilindä, is ingilizçedä; это yada – (tire) ruşçada. O gagauzçada da -dır, -dir, -dur, -dür \\ -tır, – tir, tur, -tür afiksindä kendini gösterer. Örnek, alm. Die Kinder sind unsere Zukunft, rus. Дети – (это) наше будущее, gag. Uşaklar bizim geleceemizdir. Bu afiksi bän kullansam, Türkiyä türkçesindä lafeder söleyeceklär, çünkü zamandaş gagauz dilindä bu afiks siirek kullanılêr, ama kimi küülerdā insannarın lafetmesindä var. Taman kaybelmedi. Bu afiksä pek sık rasgeleriz folklorumuzda, M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadına: Besarabiyalı kolonistlerin baş koloniyasıdır, en şannı küüyüdür Komrat [2, s.60], Gagauzlar diildir grek [2, 73]. Hep bu kiyatta Avdarmalı Vladimir Kasımın M. Çakirä yazdıı kutlama kiyadında da bu afiksä rasgeleriz: Faydalayalım biz bu günü, ani ölä şannıdır Canabiniz için… [2, 94]. Üürenmäk kiyatlarının son basımnarında bu afiks kullanılêr, ama neçinsä Y (yotlan), örn. şannıydır, tatlıydır h. b.
Açıklamaa istediim, taa bir forma var. Bu formalar gösterer zanaatı, yada ofiţial yazıları.
Durgunalım bitki örnektä. Gagauz filologiya kafedrası lafbirleşme-sini yannış esap ederim, neçinki, gagauz dilindä gagauz filologiya deyimi annaşılmêêr, annaşılêr gagauz filologiyası – bu bir izafettir, biz yok nasıl parçalayalım izafeti, ona görä izafetä eklener istenilän başka bir laf, bizim durumda kafedra sözü eklener, da dooru olêr gagauz filologiyası kafedrası.
Taa ileri dä konuşmalarımda sölärdim, ani gagauz gramatikasının bir kısımı, taa çok sintaksisi, rus gramatikasına görä kurulmuştur. Üürenmäk kiyatlarında üürenicilerä bellilikçi dal cümleleri üüredirkän kiyatlarda türlü örneklerä rasgeleriz: Kafadarım, angısı avtobustan indi, bana yaklaştı [3, 65]. Bizim dädularımız, malilerimiz butürlü lafetmeer. Sanêrım, taa dooru olacek, Avtobustan inän kafadarım, bana yaklaştı. Rus gramatikasına uymaa deyni, neçinsä zoruna yapma cümlelär kurulêr da uroklarda istär-istemäz bu türlü cümlelär kullanılêr. Ama dädularımızı, malilerimizi seslesäk, biz dooru formaları bulacez. Onnar bu yapma formaları kullanmêêr.
İngilizçedä, hem moldovancada bu İ (rus. И) bukvası, iki türlü yazılêr, küçük bukvaylan yazarsak i, büük bukvalarlan yazarsak I yazılêr, örnek, DICŢIONAR, küçük bukvalarlan dicţionar yazılêr. Gagauz dilindä var I (rus. Ы) hem İ (rus. И) bukvaları. İki ayırı ses, iki ayrı bukva. Ama pek çok ofiţial yazılarda (gerbimizdä dä) İ (и) bukvasının yerinä I (ы) yazılı, örnek, GAGAUZ YERI, hem başka dokumentlerdä hem iş yerlerindä – GAGAUZIYA, …RESIM GALEREYASI hem taa çok başka.
Bu yannışlıklar girdi gagauz dilinä başka dillerin etkisindän. Bizim dilimizin kendi formaları var, başka dillerin strukturası bizä yabancı.
Bu yannışlık problemaları kaldırıldı universitet üüretmennerinnän, TV hem radio jurnalistlerinnän diskusiyalarda, üüredicilär için yapılan kurslarda, universitettä, saatlarım varkan, student auditoriyalarında, ama dilin gramatikası diil bir kişinin işi.
Sanêrım, ani bu tekliflär lääzım alınsın esaba, başka dil aaraştır-macılarınnan düşünülsün, dartışılsın da kabuledilärsä etiştirilsin şkola üüredicilerinä.
Bizim sintaksisimiz, hem diil salt sintaksisimiz, kaybelmedään lääzım küü-küü gezilip toplanılsın, son 40-50 yılda yabancı dillerdän gelän gramatika elementleri lääzım dildän kaldırılsın.
Kullanılan literatura:
1. Kaşgarlı M. Divonu-lügat-it- türk tercümesi: I-IIIc., Ankara, 1939 -1940
2. Çakir M. Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din. Kişinöv, Pontos, 2007, 194 s.
3. Bankova İ.D., Baboglu İ.İ.,Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura, 9 klas, Ştiinţa, 2010, 302 s.
4. Покровская Л.А. Современный гагаузский язык (курс лекций), Комрат, 1997.
5. “Viaţa Besarabiei” rev., septembrie 1933.
6. Kimi örneklär alındı teleradio programalarından, KDU üürenicilerindän hem avtorun gözletmelerindän.
*KAP VE *YAP MORFEMLERİNİN
TÖREMELERİ
Türkler, tarih boyu, Attila’nın devrinden (5 yy.) önce başlayarak, dünya düzeninde önemli rol oynamış ve tüm dünyaya kültürel armağanlar bağışlamıştır. Mesela, Kaşgarlı Mahmut devrinde Türk dili çok popüler bir dil idi. Onun bize bir armağan olarak bıraktığı “Divanu Lügatit-Türk” kitabının yazılma amaçlarından biri de Araplar’a ve Müslüman dünyasına Türk dilini öğretmekti. Kaşgarlı Mahmut’un (11 yy.) “Divani lügat –it-Türk” eserinden Çinliler’in Türkçe bildiklerini, başka ülkelerle yazışmalarda da Türkçe’yi kullandıklarını anlıyoruz. Bu arada kendi özel yazılarını da, sadece hesap defter işlerinde kullanıyorlarmış [1, 55-58]. O zamanlar halklar arası yazışmalar Türk dilinde (Türkçe) yapılırdı, diğer halklar da Türkçe konuşuyorlardı. Geçen yüzyılın başlarına kadar Türkçemiz (Kafkaslar, Orta asya vb.) halklar arası temas diliydi. Bir çok halklar (Slavlar, Araplar, Yunanlılar vb.) yemek, giyim-kuşam, yaşam kültürünü Türkler’den almış ve benimsemiştir. Roma ve Yunan askerleri etek giydikleri zaman Attila’nın askerleri ipekten ve yünden hazırlanmış iston (iç don (rus. ştanı)), yani pantalon giyerlerdi. (Ne yazık ki, başka halklar eski Türkçe’den kalan iç ton, şalvar-şaravarı kelimesini kullandıkları halde biz Fransızca’dan gelen pantalon sözünü kullanmaktayız). M.Acı böyle pantalonların 2 bin yıl önce Altay’da dikildiğini yazıyor [2, 51]. Altaylarda bulunan çizmeye “Dünyanın ilk çizmesi” adını veren M. Acı onu V-IV yy.’a ait olduğunu söylüyor. Dedelerimiz sürekli ata bindikleri için hem iç tonun hem topuklu çizmenin meydana çıkması Türkler’in yaşam tarzının bir mahsulüdür.
Ama ne yazık ki, bizi sevmeyen devletlerin propagandasına uygun olarak, bu güne kadar eski Türkler, yani bütün Türk dillerinin dedeleri, hep vahşi, kültürsüz bir toplum gibi anımsanmaktadır. Rus, Batı, Çin, Ermeni “tarihçileri” tarihi kendilerine, kendi politikalarına uygun bir şekilde yazdı. Türkler’den kalan bir çok anıtlar, kurganlar mahvedildi, yakıldı, dağıtıldı, yada bazı değişiklikler yapılıp başka halklar tarafından benimsendi. Sovyet döneminde de doğruyu yazmak hem yazar için hem onun tüm sülalesi için çok tehlikeliydi. Okullarda Tatar çocukları “Tatar boyunduruğunu” öğrenmek mecburiyetindeydi.
Son 15- 20 yılın içinde bu “politik yanlışlıklar”, kısa bir zaman içinde ün kazanmış Kazak araştırmacı Oljas Suleymenov, Kumuk araştırmacı alimi Murat Acı, Tatar Rafael Bezertinov, Rafael Muhametdinov, Balkar Nazır Budayev ve daha başkaları tarafından düzeltilmiştir. Her zaman aşağılanan Türk halkları, bilhassa Eski Sovet Birliğinde yaşayan Türkler bu tür araştırmaları uzun süredir bekliyorlardı.
Kendilerinin kadim medeniyete sahip olduklarını iddia eden bazı halkların yazı tasavvuru olmadığı bir zamanda meydana çıkan Orhun – Yenisey abidelerinde edebi dil örnekleri bırakan Türkler medeniyetsiz, tarihsiz bir toplum gibi takdim edilmekteler.
Türk halkları “senin dedelerin vahşiydiler, barbardılar” psikoloji etkisinden hala kurtulamıyor, bir çoğu hala kendi kimliğinden utanmaktadırlar ve hala kendi dilinden utanan Türkler’de vardır.
Yabancılar ve onlara hizmet eden diğer “Tarihçiler” tarihi karıştırmalarına rağmen, hak kendi yerini buldu ve bulmaktadır da. Anlaşılan, yüzyıllarca hem maddi, hem manevi, hem entelektüel bakımından ulu atalarımız bize aklagelmez büyüklükte bir miras bırakmıştır. Ve biz bu varlığı yaşatmalı ve gelen boylara da aktarmalıyız.
Bilim alanımız Dil olduğu için, bu araştırmada Türk kökenli
kap ve
yap morfemlerini araştırıp, başka halklarda onların türemelerini göstermeğe çalışacağız.
Dedelerimizin başka kökenli halklarla ilişkileri tarihi çok eskidir. Eski Türkler bazen komşularıyla dostluk eder, alış- veriş yapar, bazen de savaşırlardı.
Çok eski zamanlardan XX. yüzyıla kadar Türk dili halkların ikinci dili gibi sayılırdı. Türk halkının nüfuzu, prestiji oldukça büyük olduğu için başka halklar, Slavlar, Araplar, Farslar vb. bu dilden pek çok söz almış ve şu an da kullanmaktadırlar. Lakin yabancı dillere yüzyıllar önce alınan eski Türk sözcüklerini açmak bazen çok zor oluyor. Çünkü söz, morfem herhangi bir dile alındığında mutlaka benimseme süresinden geçmeli ve o dilin fonetiğine uygun olmalı. Bazen semantik bakımından da bir çok diğişikliğe uğruyor. Böyle sözcuklerin tarihi yolunu izlemek bazen mümkün olmuyor.
İlk Türkolog Kaşgarlı Mahmut’un «Divanu lugat-it Türk» kitabında qap morfemi “çuval” manasında verilmektedir (DTS,420)
Kap morfeminin üç anlamı, semantik yuvası var. Ve elbet ki bu semantik yuvaların birbiri ile sıkı bir bağı var:
1. Giyim-kuşam anlamında, örneğin: Gag., Azereb. kaftan, kapot “fistan, elbise”, Türk. kap “kadınların giydiği kolsuz üstlük”, kaban “kışlık üst giyimi”(her iki örnek fransız kökenli olarak veriliyor.) (bak.Türkçe Sözlük, 2 K-Z,s.782), Tuva, Altay hep\\kep; Karaç., Balkar kablarık “giyim”, kablau “terlik”; Gag., Azerb.,Türkm. kalpak (kaplak) metateza olayı sonucunda l ve p sesleri yerlerini diğiştirmiştir.
2. Örtü, kabuk anlamında: Türk dillerinin çoğunda olan kapı\\ kapu, kapak\\qapaq , kap (kitabın kabı), ayçiçek kabı, ayak kabı, kapçık (balığın), kap (kap-kaçak) tabak, bardak) anlamında; Gag. kapan “zindan, hapishane” Türk. kapan “tuzak”; Türk. Azerb, Turkm. kaburga\\ qabırğa, Karaç.balkar. kabırga “duvar” v.b.;
3. Top, küre, şiş bir şey anlamında; eski türk. köp “çok, şişik-li, bol”; Türk dillerinin çoğunda olan köprü, küp, köpük, küpe, kabak, kopça, kap, kabar, göbek; az., göbelek (kübelek (başk. Tatar,) kömelek (türkm.) kabir\\qəbir v.b.
Azerbaycan dil araştırmacısı S.Alizade’ye göre kap eski türk morfemidir. İran ve Slavyan dillerine Türkçe’den; İran dillerinden ise Semit, Roman ve Alman dillerine geçmiştir (3). Şu an bu eski morfem yabancı dil ailelerinde türlü fonetik varyantlarda ve değişik anlamla kulanılmaktadır: rus. kapusta “lahana”, kepka “şapka”, kubok “kupa”, kupol “kube” kobura “silahlık”, kapsula “kapsül”, kabinet “iş odası” komok “yuvarlak bir şey”, komnata “oda” vb. Son 2 örnekte p-b-m ses geçidi olmuştur. (yanaştıralım Az. koma, Gag., Türk. kümes, Gag. kümelti “küçücük ev, sığınacak yer”), Arab. qübbə, aba\\gəbə, qəbr; İng. cap “şarap için ağactan yapılmış bardak”, capote [kapbout] 1. Yağmurluk, 2. kadınlar için örtü, pardüsü”; 3. Kadın şapkası 4. Kapot (araba); Japon. kabe“duvar”, köbö “maya, kabartma tozu”; Fr. capote, İtal. capot “uzun yağmurluk”. Bu mahsuldar morfemle türenen sözleri devam ettirebiliriz.
Bugüne kadar Gagauzca’da kullanılan aba 1. ”evde dokunan kaba doku”; 2. “O dokudan yapılmış uzun giyim“; 3. Keçe; 4. Keçeden yapılmış çizme manalarını taşımaktadır; diğer Türk dillerinde de bu kelimeye raslıyoruz: Az. əba, nog. aba 1.“mollanın giydiği uzun elbise”, Türkm. aba “ağır yün doku ve ondan dikilen pardüsü”.
Aba 1. “kaba yün doku” ve 2. Dokudan yapılmış Türk kaftanı” anlamlarında V.Radlovun meşhur sözlüğünde kayd edilmiştir. Radlov ve başka dil araştırmacıları aba kelimesinin Arap kökenli olduğunu yazıyor ve Türk dillerinden alınma söz gibi veriyor.
Lakin, Gagauz dilinde kullanılan aba sözcüğünü araştırırken başka sonuçlara varıyoruz.
Bulgar’ların kültürünü araştıran N. Gagen-Torn “aba bir nevi doku adıdır… giyim kendi adını doku adından almıştır” diyor [4].
Arapça–Rusça sözlüğünde bu söz “yağmurluk biçiminde giyim” gibi verilmektedir. [ARS, s.489], Bu sözlükte qabaun “üst giyim, kaftan” kelimesine de rastlıyoruz. 11yy. ilk Türkoloğumuz Kaşgarlı Mahmut’un “Divanu lügat –it- Türk” kitabında qaba “kul giyimi” kelimesi kaydolmuştur. [MK, I, 461]. Özbek şair ve yazarların eserlerinde qaba “erkekler için uzun giyim” anlamında kullanılmıştır.
Radlov’un (5) söylevine inanırsak aba kelimesi Türk diline geçtikten sora yeni anlam almıştır, daha doğrusu, giyim adı doku adına geçmiştir. Ama her zaman tersine, doku adı ondan yapılan giyime geçmektedir. Tanınmış dil araştırmacısı Dobrodomov Slavyan, dillerinde bu kelimeyi araştırırken aba ve qaba sözlerini fonetik varyant gibi veriyor: Rus aba\\ qaba “kaba yün doku”, Ukr. qaba “beyaz Türk dokusu”, Maked. aba “evyapımı doku, ondan hazırlanmış üst giyim”, Sırp. harvat aba\\haba “kaba evyapımı doku”, Çek. haby “yıpranmiş geyim”. Kelime hem doku, hem de giyim manasında Roman ve Slav dillerinde de mevcuttur. Azerbaycan Türkçesi’nde halı manasında gəbə sözü de kullanılmaktadır.
Bizim düşüncemize gore aba kelimesi eski Türk kap
morfeminden geliyor.
Yap. Morfemi de eski bir morfem olarak eski Türkçe’de ve çağdaş Türkçe’de mevcuttur. Ama bazen Türkçe’de bir sözün etimolojisini, kökenini bulmak için araştırılan söz o kadar değişmiş oluyor ki ona yanlışlıkla başka “vatandaşlık” veriyorlar.
Gagauz dilinde çupak 1. “göğüsünü sıkan fistanın üst tarafi”; daha sonra sütyen anlamını almıştır. Bu sözü araştırırken ilginç sonuçlara vardık.
Balkar araştırıcısı Otarov Gagauzca’da ve Balkarca’da aynı manada olan çupa sözünü izlerken bu formada, bu fonetik varyantta diğer Türk dillerinde olmadığını yazıyor ve onun Fars diline ait olduğunu söylüyor (6).
Bizim araştırmamıza göre çubak sozü türlü ufak ses değişimleri ile Altay Türkçe’sinde çuba “geniş üst geyim”, Karaç., Balkar. çuba “göğüsü sıkan deri korset”, Azerb. çoha\\çuha “erkekler için üst giyim”, Kırg. çuba\juba “kürk”, Nog. Şıva\\şıba “elbise”, Uygur. cuba “kürk”, Tıva. şıva “entari, hilat”, şıvıq “örtük, sırta atılan bir şey”, Özb. çapan, Kaz. şapan, Başk. Sapan “entari, hilat”. Türkçede zıbın “1. çocuk giyimi; 2. kolsuz giysi”, Azerbaycan şivesinde ve Ahıska Türk’lerinin dilinde de çuba sözünün zibun\\zubun ses kalıbı tanınmaktadır. Ç- Z ses değişimini görüyoruz. A. Tahirzade de
yap morfeminin örtmek anlamının olduğunu yazmaktadır [7, 70]. Zipun kelimesi Rusça’da da, bir alıntı olarak, kullanılmaktadır. Araştırdığımız söz Mongolca’da tsuv “örtük”, Kalmıkça’da tsuuv, eski Kalmıkça’da tsuuba, Buryatça’da suba olarak da kulanılmaktadır.
Rusça’da “kürk” anlamında olan şuba kelimesi mevcuttur. Bazı ilim adamları (Radlov, Fasmer, Rabinovic, Mladenov, Lokoc) şuba sözünün Arapça’ya ait olduğunu söylüyorlar. Ama yukarıda sıraladığımız örnekler, sözün morfolojisi bu fikrin yanlış olduğunu anlatmaktadırlar.
Buradan belli oluyor ki bu terim Arap ve Fars diline girmiş, cübbə, ve şu an Rusça’da Arapça’daki gibi şuba “kürk” ve yubka “etek” kelimeleri çok aktif olarak kullanılmaktadır.
Gagauz dilinde olan cupak “sütyen” sözü hep o ses biçiminde olan çupak “keçe çizme,” daha sonra Rus., Sırb., Hırvat, Slavak çpak “ cep , çanta “ manasında mevcuttur. Burada semantik bağı zor da olsa duymaktayız.
Bulgar dilinde “kolsuz, kisa fistan” manasında olan çipak sözü direk Gagauzca’dan Balkan Slav dillerine Bulgarca’nın vasıtası ile geçmiştir.
Çupak sözünün kökü çok derinlere gitmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un sözlüğünde yuvka \\ yubka \\ yuwga\\yupka “ince”[MK, III, 34], 13 yy. ait eski Kıpçak anıtlarında yopka “ince, nazik”, yopka etmek ”pazlama”; Abu Hayyanda yufka “ince” [AH, 55] olarak verilmektedir.
Cağdaş Türk dillerinde de Gag. yufka “kuvetsiz, zayıf”, Azer. yuxa “ince pazlama”, Türk. yufka “ince yuvarlak hamur yaprağı”, Türkm. Yuka “ince”, Kırg. çup-çuga “çok ince”, çup “parça nevi”, çupga “ince pazıdan yapılan yemek”, Tuv. çuga, hak. çuğa “ince”, Başk. yoka, Nog. yuka, Karakalpak. jupka “ipek parça adı”, Özbek. yupka “ince”, Kaz. juka, jukpa, Kumık. yukka “yufka ekmek”, Tat. yuka “ince(eşyalar için)”, Azerbaycan, Başkırt, Tatar, Nogay ve Kazah dillerinin örneklerinde intervokal p\b\\f seslerinin düşmesini görüyoruz.
Türk dillerinde “dokuma” manasında olan cuha\\cufa kelimesi de yufka kelimesinden gelmektedir. Burada y-ç ses değişmesini görüyoruz.
Azerb. “keçeden yapılan yağmurluk” manasında yapıncı kelimesi kullanılmaktadır. Ruslara ait olan “İgor polku hakkında söz” eserinde yaponçitsa “üst giyim” kelimesi kaydedilmiştir. Bu söz de Azerbaycan Türkçesi’nde olan yapıncı kelimesinin türemesidir.
Kısacası, “Divanu lugat-it Türk” kitabında yufka sözünün üç semantik yuvası mevcuttur:
1. Bir şeyin niceliğini anlatan özellik, kalite;
2. Dokuma, kumaş adı veya yemek adı;
3. Giyim adı.
Yufka, cupak sozlerinin prototipi ise
yap morfemidir. Yaprak, yapağı, yapı kelimeleri de elbet ki
yap morfeminin türemeleridir.
Böylelikle, gagauz dilinde olan cupak sözü şimdiye kadar Arap kökenli sayılan cuha, cübbe ve Arap kökenli sayılan ve Rus dilinde aktif kullanılan, yubka, şuba, cemper, cep gibi sözlerin etimolojisine yenilik katmıştır.
Gördüğümüz gibi, Türk kökenli iki morfemin *Kap ve *Yap yayılma coğrafyası oldukça geniştir. Bu morfemlerin semantiği onların bir kökten olduğunu da göstermektedir.
Kaynaklar:
1. Korkmaz Zeyneb. Kaşkarlı Mahmut kimdir? www.kasgarliMahmut.org/zeynep_korkmaz. htm
2. Аджи М. Европа, тюрки, Великая степь, М.1998, с51.
3. Əlizadə S. Türkmənşəli kap sözü və onun törəmələri. //Dilçilik coğrafiyası, tarihi dialektologiya və türk dillərin tarihi problemi, Bakı, ADU, nəşri, 1982,s. 50
4. Гаген-Торн Н. Болгарская одежда\\ Сборник музея антропонимии и этнографии. Т.Х, М., Высшая школа, 1958, с. 56 5. RS – V. V. Radlov Opıt slovarya türkskih nareçiy, 1899.
6. Отаров И.М., Профессиональная лексика карачаево-балкарского языка (на основе названий одежды и обуви), диссерт.на соиск. уч.ст.кандид.филол.наук, Баку, 1974, стр.42.
7. Таирзаде А.Ш. Этимологическо-структурный анализ некоторых архаизмов азербайджанского языка, функцианирующих в диалектах и говорах шекинской зоны. // Известия АН Азерб. ССР, археология, литература, язык. Баку, 1981, №1, с 70.
Sözlükler:
MK-Mahmut Kaşkarlı. Divanu Lugat it türk tercümesi, I-III, Ankara, 1939-1940.
AH – Əbu Həyyan Əsirəddin Əl-əndəlusi. Əd-dürrə əl müdiyyə fi-l-luğa ət –türkiyyə (Türk dilində parlak inci), Bakı, 1997.
ARS-Azerbaycanca-rusça lüğət, Bakı, 1965.
DTS- Drevnetürksiy slovar, Leningrad, 1969.
НАЗВАНИЯ ОБУВИ И ИХ ЧАСТЕЙ
История ношения обуви тюрками является очень древней. М. Аджи в своей книге даёт эскиз «первого в мире сапога и относит его к Древнему Алтаю, к Y- IY веку до н. э. [1, 92]. Название обуви в гагаузском языке неоднородны по составу. Они представлены как общетюркскими словами, так и заимствованиями. Их изучение в историческо – сравнительном аспекте прольет свет в изучение этногенеза, этнографии и истории гагаузского народа. В гагаузском языке известны следующие названия обуви и их частей: çarık «чарки, постолы», başmak «башмак», emeni «башмаки, туфли», karabaa «чёрные завязки», bokançi «род обуви», çizmä «сапоги», konç «голенище», terlik «вязанные или суконные тапочки», papuç означает «комнатные туфли, щлёпанцы», ökçä „каблук, пятка», tomak «носки, вязанные из грубой шерсти», çorap «носки, чулки», nalın «род грубой обуви», kundura «род обуви», çepiç «мужские ботинки», boti «боты из войлока» и др.
В данном исследовании мы рассмотрим некоторые названия обуви, представляющие наибольший интерес в тюркологии.
Çarık. Наиболее старинными видами мужской обуви у гагаузов считаются постолы çarık, изготавливаемые из свиной и воловьей кожи. Что чарык является основной обувью задунайских гагаузов, констатируют все авторы, хоть в какой-то мере описывавшие их быт. К. Каракашлы пишет, что «чарых – это обычная кавказская обувь крестьян, которую носили как мужчины и женщины, так и дети» [2, 161]. Понашему, чарык вернее считать не кавказской обувью, а тюркской, так как она встречается как в древнетюркских памятниках, так и во многих современных тюркских языках. А «кавказской обувью», как нам представляется, она стала благодаря тюркским народам, проживающим на Кавказе. Слово отмечено в словаре М. Кашгари: curuq «чарки, род обуви», «название одного из племён» [МК,1,381]. Возможно, название обуви и название племени являются омонимами, а название племени произошло таким путем: çerik // çeri //çarı (yeniçarı). В словаре В. В. Радлова слово имеют три значения: чарук «грубая обувь крестьян; куски кожи, которыми обвязывают ноги; осм. томазь [PC, II, 1863]. Слово бытует почти во всех тюркских языках: тур., кирг., узб., тат., туркм. çarık, азерб. çarıq, башак. сарик, каз. şarık, уйг. çoruk «чарыки, постолы» [TLS, 116-117]. Интересно предложение В. Асланова и Г. Ворошила. Они возводят слово çarık к глаголу sar – «обматывать, окутывать»[3, 1,67]. Мы вполне согласны с этим предложением. Доказательством этого может послужить вышеприведённый пример из башкирского языка särik и казахского языка şarık. Чередование звуков s > ş >ç распространено в тюркских языках. Если ещё взять во внимание, что в древнетюркском словаре слово sarγı обозначает «сафьяновую кожу», то сомнений что çarık происходит от sarı – «обматывай» не остаётся. Вероятно, древние тюрки просто обматывали ноги кожей, отсюда и произошло слово sarqı (таким образом, то чем обвязывали ногу, точнее, кожа получила своё название), и в дальнейшем название этой кожаной повязки перешло в название обуви çarık. Предполагаем, что слово развилось следующим образом: sarγı >sarıq >şarık>çarık.
Bokançi. Одним из архаичных названий обуви является слово bokançi. Этот вид обуви устарел. Из рассказов информаторов села Етулия /Tülüküü/ Валканештского долая, мы узнали, что bokançi – тяжёлая грубая обувь на толстой подошве. Е. К. Колца также зафиксировала данное слово и по её предположению, слово bokançi является заимствованием из молдавского языка и приводит для сравнения молдавское слово bocanci «ботинки на толстой подошве» [4, 54]. В словаре М. Кашгари зафиксировано слово boxsok //boysok «кандалы» [МК, I, 25]. В ДТС bokaγu «оковы, кандалы» (с. 112). Исследуемое слово зафиксировано в словаре В. В.Радлова: bokağı с пом. осм. «кандалы для ног» [PC, II, 1645]. По-нашему мнению, обувь получила название по сходству. Скорее всего, она по своей грубости была похожа на кандалы, и поэтому получила название bokançi. Предполагаем, что исследуемая единица является тюркским по происхождению. Это название обуви прошло интересный путь развития. По нашим предположениям, данное слово как у М. Кашгари, так и у В.В. Радлова в значении «кандалы для ног», образованы от глагола boğ– «давить, задушить, приглушить», которое, видимо, образовалось от bağ «повязка». О том, что первоначальным слова bağ было boğ, подтверждает древнетюркское boğ в значении «дорожная сума, узел» [ДТС,111]. Тюркское название обуви получилось в результате прибавления к глаголу boğ-> аффикса – an + уменьшительного аффикса -ça, которое, в последствии, приняло форму – çi /ср.: гаг. yorganci «детское одеяльце» – азерб. yorğanca «детское одеяльце», гаг. şalçi „небольшой платок» – şalça „коврик, шерстяная попона» [PC,IY,966].
Предполагаем, что слово заимствовано молдавским языком в форме bokankă «ботинок на толстой подошве». В значении «узелок, повязка, свёрток», морфема boğ- в таком фонетическом оформлении в гагаузском языке не сохранилась. В гагаузском языке наблюдается тенденция выпадения звука ğ, либо он переходит в звук ş. Таким образом, слово bogça, функционирующий в группе огузских языков, которое в гагаузском языке, постепенно перешло в boşça «сверток, узелок» ср. также азерб., тур. bağca «садик», и гаг. başça «приусадебный участок, садик».
Çizmä «сапоги». Слово тюркское. В словаре В. В. Радлова отмечено слово чiз – со значениями «чертить», «вытягивать» [PC, III, 2148]. В «Русско-тюркском словаре» под редакцией Султана Мед-жита Ганиева, сапоги представлены тремя значениями: çekmə, muze и djezma. Cizmää в значении «тянуть, растягивать» не имеется в гагаузском языке, как и в ряде других тюркских языков. В узбекско-русском словаре, мы обнаружили слово чузмок в значении «вытягивать, растягивать, протягивать, тянуть» (с. 575). Таким образом, гагаузское çizmä происходит по типологии азерб. çekmə от «тянуть, вытягивать». В других современных тюркских языках исследуемое слово с некоторыми фонетическими изменениями функционирует как edük [TLS, 128]. Слово çizmä в значение «сапоги» распространено также у западных и южных славян: макед. чезма, сер-бохорв. чизма, польс. czyznıu, елвц. cizem, болг. чизма, рум. cizma, вен. csizma «сапог». По мнению И. Г. Добродомова это заимствование – новое и к южным славянам проникло лишь после прихода турок на Балканы [5, 26]. Как отмечено выше, активно функционирующие в гагаузском и турецком языках, данное название обуви в форме çizma, употребляется в нескольких балканских языках. Предполагаем, это один из карлукских элементов, сохранившийся в гагаузском и турецком языках. Слово функционирует в молдавском языке çizma и имеется даже производное от данного слова – çizmar «сапожник». Точно в таком же фонетическом оформлении слово вместе с производным имеется в болгарском языке.
Terlik. Как женщины, так и мужчины из бедных семей носили самодельные суконные или вязанные из шерсти тапочки – terlik. В гагаузском словаре отмечено два значения: 1. вязаные или суконные тапочки, шлёпанцы, 2. потник. Terlik – слово тюркское, зафиксированное в словаре В.В.Радлова: тäрлiк (от mäp+лik) «туфли» [PC,III,1071]. В известном словаре Л. Будагова зафиксированы формы тäрлик и тирлик (в татарском и чагатайском языках), обозначающие «летнюю одежду». В турецком языке исследуемое слово означает «лёгкая домашняя обувь» и «тонкая косынка или вязаная шапочка». В нахчеванском диалекте азербайджанского языка tərrik имеет значение «короткая женская одежда с длинными узкими рукавами». Тюркское по происхождению слово, в различных тюркских языках выступает в различной семантике. В отличие от В. В. Радлова, мы предполагаем, что слово terlik произошло от слова deri \\ teri «кожа» +lik, т.е., то, что одевают на тело, на кожу. Таким же образом сформировалось и слово gölmek «рубашка»Делая итог написаному, мы приходим к следующим выводам, что большая часть названий обуви тюркского происхождения. Среди тюркизмов имеются такие, которые отмечены только в гагаузском, в турецком, в молдавском и в болгарском языках. Возможно, эти элементы пришли именно из гагаузского языка, потому что именно в языке гагаузов отмечаются некоторые булгарские, кыпчакские и карлуксие элементы, ни имеющиеся в других языках огузской группы.
Использованная литература:
1. Аджи Мурад, Европа, Тюрки, Великая степь, М.1998.
2. Каракашлы К. Материалы культуры азербайджанцев северобостонной и центральной зоны Малого Кавказа, Баку, 1964.
3. Ворошил Г., Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка дописьменного периода, Баку, 1989.
4. Колца Е.К. Фонетические адаптации заимствованных слов/на материале гагаузского языка, Лимбэ ши литература молдовеняскэ, Кишинэу,1965.
5. Добродомов И. Г. Вопросы хронологии тюркских заимствований в славянских языках, Советская тюркология, Баку. 1976.
6. Каранфил Г. Гагаузская лексикология, Kнига 1, Комрат, 2010
Словари:
ГРМС,– Гагаузско-русско-молдавский словарь. Москва, 1973.
ДТС – Древнетюркский словарь. Л., 1969.
МК – Mahmut Kaşkarlı. Divani lügat-it-türk tercümesi. I-1II с. – Ankara, 1939-1941. TPC – Турецко-русский словарь. – M., 1977.
TLS – Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara, 1991
РС- В.В. Радлов, Опыт словаря тюркских наречий, С.-Петербург. 1901
GAGAUZ DİLİNDÄ EV HAYVANNARININ ADLARI
Gagauz dili yeni aarıştırılan türk dillerindän biri sayılêr. Fonetika, morfologiya, sintaksis az aaraştırılsa da, leksika, taa doorusu, tematik leksika şindi başlêêr aaraştırılmaa. Çorbacılık terminologiyası, fitonimnär hem leksikanın başka tematik grupaları başka türk dillerinnän barabar aarıştırılması pek önemni bir iş.
Bildiimiz gibi, gagauzlarlan ilgili folklor, dil, etnografiya materiallarının toplanmasında hem tiparlanmasında rus generalı V. A. Moşkovun yeri diişilmäzdir. Çorbacılık terminneri onu meraklandırmış, da o onnarı toplamış [1]. 1953-ci yılda poloniyalı aarıştırmacı V. Zayonçkovskiy V. Moşkovun topladıı materialların içindä kendi topladıı mal adlarını toplamış da 72 ev hayvanın adını tiparlamış (bu bilgi M. Guboglonun yazısından alınmıştır) [2, 91]. Bundan sora 1964-1966-cı yıllarda M. Guboglunun başçılıı altında etnografik aaraştırma ekspediţiyası yapıldı. Bu zaman Moldova hem Ukrayna gagauzlarında çok kullanılan ev hayvannarının adları toplanıldı. Prof. M. Guboglonun “Gagauz dilindä sıır terminologiyası” adlı yazısı bu konuda birinci oldu [2]. Tarihçi M. Guboglo, bu yazısında çok zengin dil materiallarını başka türk dillerinnän karşı-karşıya koyup, sonuç olarak gagauzaların türk kökenni halk olduunu taa bir kerä urgulêêr.
Çorbacılık terminologiyasını üürenmäk – gagauzların istoriyasına, etnogenez problemalarına kapu açmak demäktir. Çorbacılıkta en önem-ni kollardan biri hayvancılık sayılêr. Gagauzlar da, bütün eski türklär gibi, taa evelki zamannardan hayvancılık zanaatınnan tanışmışlar. Bu bilgilär çok zengin hem gelişmiş hayvan terminologiyasından belli olêr. Butürlü terminologiya zenginnii söleer, ani gagauzlar evellerdän göçmen olmuşlar, taa o zamannardan çok becerikli hayvancıymışlar. Ev hayvannarına baalılık şindi dä çok kaavi. Herbir gagauz aulunda türlü ev hayvanına var nasıl raslamaa.
Ev hayvannarının adlarını aşadakı bölgüyä görä vereriz:
İRİ BUYNUZLU HAYVANNAR
Gagauz dilindä bütün iri buynuzlu hayvannara sıır, kara sıır, mal “скот” deerlär. Bu annayış azerbaycancada hem türkçedä dä var: sığır «крупный рогатый скот». Birkaç türk dilindä – türkm. sıır, tat. sıer, başk. şıyır, kaz. sıyır – bu söz salt “inek” maanasında kullanılêr. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılmış [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılı [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Gagauz dilindä sıır sözünnän birerdä mal, hayvan sözleri da kullanılêr. Sıır sözündän sıırtmaç zanaat adı, taa sora soyadı kurulmuş. Romın dilindeki daur “бык” termini dä çok merak yaradêr, (yannaştır: Azerb. davar “скот”). Gagauz dilindä davar sözünün maanası daralmış da tovar “хром” (deri) maanasında kullanılêr. Davar sözünün “скот” maanasında, gagauzçada olmayıp, romın dilindä olması bu terminin başka türk dillerindän romın dilinä geçtiini gösterer. Bu arada bunu da nışannayalım, ani rus dilindä olan товар sözü dä türk dillerindän alınmadır. Belli, ani eski zamannarda rus dilli hem türk dilli halklar arasında mal, hayvan alış-verişi vardı. Ruslar aldıı mala ölä dä demişlär: davar//tuar-tavar-товар. Taa sora rus dilindä bu sözün maanası genişlenmiş, şindiki semantikaya geçmiştir.
Öküz “вол”, бык”. Taa ilerki zamannarda öküzlär aar işlerdä kulla-nılardı: tarlayı sürärdilär, ük taşıyardılar. Bu sözä bütün türk dillerindä raslêêrız: azerb., türkm., türk., öküz, tat. ögez, kirg. öküz, kaz. öküz, çuv. vakar, özb. höküz, başk. öküz.
Öküz sözü eski türk sözlüündä dä öküz, buga «вол, бык» annayışında var [DTS 382].
Çok meraklı bir fakt, ani romın dilindä kullanılan vakă «корова» lafı bulgar grupası türk dillindän olan çuvaş dilindä dä kullanılêr (yannaştır: çuv. vakar “бык, вол”). Bu fakt gösterer, ani protobulgarlarda olan vakar sözü «бык, вол» kendini çuvaşçada korumuş, taa eski zamannardan da roman dillerinä girmiş.
Öküzün saabisi öküzleri saa tarafa çevirmää deyni ça, sol tarafa heys//oys deer. Gagauzlar arasında Öküzçü//Öküzçi (şindiyä kadar soy adları rusça yazıldıına görä, soy adlarda bir sıra fonetik diişikliklär var) soy adlarında da raslêêrız.
İnek «корова». Tür., kırg. tuv. inek, alt., azerb., uyg. inyak, karaç. – balk. karaim. iynek forması kullanılêr. Bu söz dä çok eski sözdür. Söz, inek formasında Orhon Taşlarında hem DTS-ta da var [DTS, 201].
Gagauzlar saayılan inää saamal inek deerlär. M. Guboglo kendi yazısında ineklerin dış görünüşünä görä adlarını vermişti: alaca «пестрая», äpürän «без пятен», bräzu «с белыми пятнами», bräzgu «с белыми пятнами на лбу», bujor “жёлтая”, galba «с загнутыми внутрь рогами», güvercin «серая с черной головой и грудью», kısır «не отелившаяся до 4 лет», murgo «вся чёрная», priyan «с белой полосой на спине», sakar “корова или бык с белым пятном на голове», sarıbaş «с жёлтой головой», tuluk “ с рогами расходящимися в разные стороны», haramcasına «отелившаяся раньше времени», çelek «однорогая», ţap «с прямыми рогами» [2, 229]. Burada äpürän, bräzu, bujor, galba, murgo, priyan, ţap – roman dillerindän, taa doorusu, moldovan dilindän alınma sözlär, kalannarı sa türk kökenni.
Buga//bua//bıga\\buva «бык». Türk dillerindä buga sözü aşaadakı variantlarda var: tür. buga, azerb., türkm. bua, kirg., kaz., tuv. buga, özb. buka, tat., başk. ögiz. Birinci türkolog Mahmut Kaşgarlının sözlüündä boga//buga “бык” sözünä raslêêrız [MK, III, 226].
Gagauz dilindä bir buynuzlu bugaya çelek deerlär. Gagauzlarda bölä bir etnografizması da var – bugay “инструмент, воспроизводящий рев быка”. Eni yıl yortusunda genç çocuklar, bugaylan hem puluklan evdän evä gezip, kutlêêrlar küü insannarını. Gagauzlar arasında bugaçı, buga onomastik [aynaşma] birliklerinä dä rasgeleriz.
İri buynuzluların yavruların adları da türk köklü:
Buzaa “теленок”. İnään buzaaladıı erkek yavruya buzaa deerlär. Tat. bozau, kaz. buzau, azerb. buzov, kirg. muzoo, başk. bızau, özb. buzok, tür. buzağı, karaç.-balk. buzou, tuv. bızaa gibi kullanılêr. Buzaa eski türk sözüdür: buzau//buzauı “теленок” [DTS,130]. Gagauz dilindä bızaa ses variantı da var. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä intervokal u sesi ı sesinä geçer: buga//bıga, buzaa//bızaa. Bızaa/buzaa sözündän buzaalamaa//bızaalamaa «отелиться» işlii, zanaatçılık termini buzaaсı// buzacıyka “телятница” hem bu zanaatçılık terminindän oluşmuş Buzaaсı [Buzadjı] soy adı yaranmıştır.
Dana “тёлка”. Dişi hayvana deniler. Ama kimi kerä inään yavrusuna – dişiyä dişi dana, erkää erkek dana deerlär. Azerb., tür., dana, tat., kaz., özb., türkm. tana, çuv. tına fonetik variantlarında kullanılêr. Gagauzlarda Danacı onomastik birliinä (aynaşmalarda, soyadlarda) rasgeliner. M. Guboglunun yazısında tosun “üç yıllık buzaa”ya tuluk “bir yıllık buzaa”, dişi dana “двухлетняя тёлка”, erkek dana “двухлетний бычок”, düvä, bua altı “молодая трехлетняя корова”, düvä “трехлетняя тёлка” sıır adlarına rasgeleriz [2, 228], ama bu terminnär şindiki gagauz dilindä siirek kullanılêr.
Gagauz dilindä yukardakı sözlerin (buzaa hem dana) ikisinin dä kullanılması aydınnaştırêr, ani taa ilerki zamannarda erkeklii bildirän dana termini kullanılırmış. Taa sora dana sözü hem dişi, hem erkek için demää başlanmış. Bunu biz yukarda verdiimiz M. Guboglunun örneklerindän dä göreriz. A.M. Şçerbak da yazêr, ani taa ileri tana ancak dişi hayvana denärdi [3,101].
Manda “буйвол” [GRRS, 454]. İri buynuzlu hayvannarın sırasında manda “буйвол, буйволица” da var. Mandanın yavrusuna kotak deerlär [GRRS, 415]. Gagauzların arasında artık mandacılık zanaatı yok oldu. Bu sıırın adı türkçedä manda, azerbaycancada camış, kazahçada eneke, türkmencedä gavmiş, uygurcada höküz, kotaz gibi kullanılêr.
UFAK BUYNUZLU HAYVANNAR
Koyun “овца”. Koyunculuk zanaatı çok eskidän bu günnerä geler. Herbir gagauz aulunda, az olsa da, bu ufak buynuzlu hayvannar bulunêr. Azerb., türkm. goyun tür. koyun, tat. kuy, alt. kırg., kaz. koy, özb. kuy, uyg. goy, goyin, karaç.-balk. ana koy, yakut. хой. Eski türk yazılarında koyun qoy\\qojїn\\qojun olarak yazılmıştır, goyçı termini sä “çoban” demektir [DTS,453]. Üç yıllık koyuna gagauz dilindä şişek deerlär. Bu fonetik formaya biz bir sıra türk dillerindä rasgeldik: azerb. Şişäk “двухлетняя овца”, tur. şişek, özb. şişäk “овца от одного до двух лет”. Eski osmannıсada şişik “двухлетний баран, начинающий жиреть”. Bitki maanaya bakarak fikirleşeriz, ani şişek “şişmää” lafı şindi kullanan besli lafının sinonimidir, taa doorusu, taulanmaa, tuyannamaa, semizlenmää annayışına geler. 7-8 yıllık koyun bobana adlanêr. Koyunnarı çaararkan tprü-tprü deyeräk çaarêrlar.
Koç “баран”. Koyunun erkeenä gagauz dilindä koç deerlär. Başka türk dillerindä bu söz bu formalarda rasgeliner: tür., koç, azerb. goç, tat. kuçkar, kaz. koşkor, uyr. goçgar, karaç.-balk. koy. DTS – dä bu söz goçgar “баран” gibi nışannanmış [DTS, 451]. Gagauzlarda her aylenin bir ayırı kurbannık günü olêr. Kurban yortusunda bir yıllık körpa koç kesiler, fırında bulgurlan birerdä pişiriler, da ev-ev üleştiriler. M. Guboglo gagauz dilindä koçların başka adlarını da verer: buruk (azerb. buruq, nog. Burik), azman//hazman (kaz. azban, kirg. Azma), erkek (kirg. İrik), [2, 232]. İnsannar arasında yapaasız incä koyun cıba adlanêr. Yufka, zabun koyuna yada kuzuya hışık\\ışık deerlär.
Kuzu “ягнёнок”. Yukarda aaraştırdıımız ufak buynuzlu hayvannarın yavrusuna kuzu deerlär. Bu söz kaz. kozı, azerb., türkm. guzu, tür. kuzu, üzb. kuzi, uyg. goza, karaç. balk. kyozu “ягнёнок”, tatarcada sa bu söz “козлёнок” maanasında kullanılêr. Eski türk yazılarında gozı gibi yazılmıştır [MK, III, 224]. Bir sıra türk dillerindä bir yıllık, altı aylık erkek kuzuya toklu Başka türk dillerindä dä bu laf var: azerb. toylu, tur. toklu, kaz. tokti, “ягнёнок, которому более шести месяцев”, türkm. toklı, k.-kalp toklu//tokti «годовалый ягнёнок».
Eski türk yazılarında “altı aylık kuzu” maanasında toglı sözü var [DTS, 570]. Toklu sözü gagauz dilindä 1-2 yıllık koyuna deerlär. Toklu sözünün etimologiyasını aaramak için Eski türk sözlüündä olan -tog morfemasının manaalarını aaraştırdık: tog “услада, утешенье”; togım “скот, предназначенный на убой” [DTS, 576-577]. Kuzuları çaararkan «çugu-çugu» sesi çıkardêrlar.
Keçi “коза”. Gagauzlar çorbacılıında son vakıtlar keçicilik zanaatı enilendi. M. Kaşgarlının sözlüündä laf keçi formasında kullanılêr, ama tat., kırg., özb., karaç.-balk., kr.-tat. eçki, kaz. eşki, uyg. üçka. Düşünerim, ani eçki variantı var nasıl metateza olayından yaransın: keçi-eçki. Gagauz dilindä, taa merkez dialekttä siirek kullanılan romıncadan alınmış ţap sözü da var.
Tekä “козел”. Gagauz dilindä keçinin erkeenä tekä deerlär. Kaz., türkm., kirg., tür., karaç.-balk., karaim., kumık. teke, özb. taka, uyg. tekä “козел”; tat., başk. tеka, çuv. taka “баран” maanasında kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu hayvana erkäk keçi dä deerlär. M. Kaşgarlının sözlüündä hem tekä, hem dä erkäç forması bulunêr [MK,III,228,I,95]. Bu iki ufak buynuzlu hayvanın yavrusuna olak deerlär. Ufak buynuzlu malı otladan adama çoban deerlär.
İri hem ufak buynuzlu malların durduu yerä gagauzlar ahır deerlär.
BAŞKA EV HAYVANNARI
Gagauz dilindä beygircilik terminneri eski bir zamandan geler. Beygir adları yaşına görä, renginä görä diişer. Bu adları M. Guboglunun geniş aaraştırmasında (at, beygir, al, haygır, baytal, kısırak, kuliş, kuli, tay, elik tay, kereci, kerenci) var nasıl bulasınız [2, 222]. Biz bu yazıda salt birkaç beygir adını aaraştıracez. Annaşıldıı gibi, zamadaş gagauz dilindä beygir (valkaneş dialektindä biygir) sözü sık-sık kullanılêr. Beygir sözü kullanılêr ancak Türkiye türkçesindä hem gagauz dilindä. Laf fars kökennidir. Gagauz dilinä gelmesi dä türkçenin yardımınnan olmuş.
At «конь». Eski anıt taşlarında, bütün türk dillerindä at termini fonetik variantında var (yannaştır: özb. ot, çuv. ut). Zamandaş gagauz dilindä at sözü kullanılmêêr. At sözünä ancak folklor materiallarında rasgeleriz. Ama at sözünün izleri atlı “всадник” adlıında kendini gösterer. Ama at sözü gagauz dilindä mutlak olmuş, dedelerimizin göçmen oldukları zamannar mutlak kullanılmıştır. Ona görä dä atlı termini şindi da gagauz dilindä sık-sık kullanılêr. Gagauzların dedeleri Balkannarda erleştiktän sora onnar türk dilinin yardımınnan fars sözü olan beygir sözünü almışlar. Gagauz dilindä bölä bir arhaizma da var: yürük “yarış için beygir”. Bölä beygirlär ancak zengin gagauzlarda olardı.
Lääzım nışannayalım, ani taa ileri gagauzlarda beygir ancak ük taşımaa hem taa başka işlerä deyni bir hayvandı. Yarışlar için sä atlar kullanılardı. Sovet vakıdında gagauzlarda at may yoktu, vardı beygir, ama son yıllarda at sözü ta aktiv kullanılêr, atçılık zanaatı da gelişer (“At-prolin” adlı at ferması).
Kuli «жеребёнок». Gagauz dilindä kuliş variantı da var. İkisinin dä maanası bir yıllık beygir. Türkçedä kulun “at yavrusu, eşek yavrusu” sözü kullanılêr [BTS, 687]. Tay sözü dä gagauz dilindä “bir yıllık beygir” maanasında kullanılêr. Kuli dä, tay da fonetik variantlarda bir sıra türk dillerindä var.
Alaşa “конь”. Alaşa termini çok interesli bir termindir. Bu söz da artık arhaizmadır. M. Guboglo bu termini al gibi verer (bak yukarı). Gagauz dili aaraştırmacısı Dr. G. Gaydarcı bu adı alaşa olarak verer. Çuvaş (laşa) hem türkmen (alaşa) dillerindä dä «жеребец» annayışında kullanılêr. Bildiimiz gibi, rus dilindä olan лошадь sözü dä bu sözdän yaranmış [ФЭСРЯ]
Beygir adlarının çokluu gösterer, ani beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bunnarlan yanısıra, anêêrız, ani atçılıın pek eski bir geçmişi var.
Domuz “свинья”. Bildiimiz gibi, gagauzların idikleri yaanıların sayısına domuz eti da girer. Domuz sözü bu fonetik formada anсak türkçedä hem gagauzçada kullanılêr. Azerb., turkm., kırg. donuz, kaz. donız, özb. tonız, uyg. tonuz, tat. dungız. Bu sözlän paralel tat., uyg., kırg. çoçka//çoçko, azerb. çoşka, kaz. şoşka, başk. suska da kullanılêr. Gagauz hem türk dillerindeki domuz sözü metateza olayında düzelmiştir (n//m). Eski Türk sözlüündä dä toŋuz “дикая свинья, кабан”, hem toŋuzçi “охотник на диких свиней” sözleri var. Bu sözün etimologiyası annaşılmaz kalêr, ama onu da deyelim, ani donuz sözündeki ŋ [ng] (saar nun) sesi artık belli eder, ani aaraştırdıımız söz türk kökennidir. Gagauz antroponimiyasında Domuzçu (Домусчу, Домусчи ) familiyasına rasgeleriz.
Gagauz dilindä domuzun yavrusuna motkur, potmar, goţi deerlär. Taa siirek roman dilli purçel “поросенок” sözü kullanılêr (yannaştır: rum. purçel hep o maanada). Dişi domuza romıncadan alınma olan skrofa (yannaştır: rum. skroafă) sözü kullanılêr. Erkek domuza gagauz dilindä koç, yada domuz koçu deerlär. Domuzun yaşadıı yapıya koçina yada kotara deerlär. Koçina sözü koç lafından geler, – ina – eki sä bulgar kökennidir. Kotara sa rumın dilindän alınmadır. Goţi – goţi söleyeräk domuzları imää çaarêrlar. Yaban domuzu “kaban” maanasını verer, neredä yaban “дикий”.
Meraklı olan gagauzçada bulunan potmar termini. Başka türk dillerindä bu sözä rasgelinmeer. Potmar sözünün etimologiyası karannık kalêr. Buna görä A. M. Şçerbak yazêr, ani bu termin diil alınma, türk kökennidir “bu sözün yayılması, forması, onun morfologiya kısımnarı türk dillerindä var” [3,126]. M. Guboglo bu sözün alınma olduunu düşüner [2,235].
Potmar sözü eski bulgarcada da var. A.V. Şabaşov “Gagauzlar” adlı kiyadında çuvaşlarda Patmar takma insan adı gibi kullanıldıını yazêr [4, 369]. Bundan bir sonuç çıkêr, ani potmar sözü “protobulgar” elementi var nasıl olsun.
Tavşam\\ tavşan. Diyeta yaanısı sayılan tavşam yaanısı gagauzlarda seviler hem bunun için dä kimi evlerdä tavşam besleniler. Gagauzlar biler kır tavşanı “заяц” hem ev (yer) tavşanı «кролик».
Bu laf eski türk sözlüündä birkaç fonetik variantlan veriler: tabїšγan\\ tavїšγan \\ tavušγan \\ tavїčγan \\ tavšan (DTS, 526).
Birkaç türk dilindä ev tavşanına tavşan/ dovşan (türk., azer, tat. kaz. hem b.), koyan\\qoyan deerlär.
Gagauzlarada tavşanın yavrusuna göcen deerlär (GRRS, 279).
Gagauz antroponimiyasında Tavşancı (Тавшанжи) familiyasına sık rasgeleriz.
KÜMES KUŞLARI
Tavuk//Tauk “курица”. Zamandaş türk dillerindä bu kuş adı bu fonetik variantlarda kullanılêr: tür., özb. tavuk, azerb. toyug, türkm. tovuk, başk., kaz., tat. tavık, kırg. tük., uyg. tohu, tuv. kıs dagaa, karaç. balk. tauuk, çuv. tıvuk [TLS, 858]. Bu laf eski türk sözlüündä tagauu//tagug formasında nışannanmıştır [DTS,536]. Togauudan tauk sözü nasıl oluşmasını görelim: g>ğ>y>v>u//ı ses geçitleri türk dillerindä var (yannaştır: azerb. yığın>gag. yıvın>gag.yıın “куча”). Tavuk sözündä v sesinin düşmesi gagauz dilindä rasgelinän olaydır: duvar//duar “стена”, tavşam//tauşam “заяц”, avşam//auşam “вечер, вечером”, duvak//duak “вуаль для новобрачной”.
Yımırtaların üstündä oturan tauaa gagauz dilindä kloçka deerlär. Türkiyä türkçesindä dä kuluçka sözünä rasgeldik [BTS,687]. Bizcä bu söz türkçeyä hem gagauzçaya bulgarcadan geçmiş.
Kısaca desäk, düşüneriz ani kloçka sözü yansılama yolunnan yaranmış. Buraya Azerbaycancada kırt//kürt “kvoçka” sözünü eklesek, genä dä göreriz, ani bu söz bir sıra dillerdä (rusçada da (kvoçka)) yansılama yolunnan yaranmış. Tauklar hollukta//follukta yımırtlêêr.
Horoz “петух”. Tür., azerb., türkm., nog., kum., kaz., karaim. horoz, kirg. koroz, tuv. askar dagaa. Karaç.-balgar dilindä horoza 12 türlü söleerlär: horaz, adaka, guguruk, tauuk erkek h.b. Horoz sözünü “Büük Türk Sözlüün” tertipleyenneri farsça olduunu yazêrlar [BTS, 482]. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä, rumıncada da olduu gibi kokoş lafı kullanılêr. Bizcä, bu laf horozun çıkardıı sesä görä yaranmış (yansılama) (bak: karaç. guguruk). Bu iki kuşun yavrusuna gagauz dilindä piliç deerlär. Onnarı çaararkan pili-pili sesini kullanêrlar. Türk dilindä piliç taa yımırtlamaa başlamamış genç kuşlara deerlär. Azerb., tür., uyg., türkm., kırgızçada biraz diişik fonetik variantlarda civciv, cücä gibi kullanılêr. Cücä sözü dä, bizcä, yansılama yolunnan yaranmış (yannaştır: gag. guguş “голубь”, karaç.-balkar. guguruk “петух” h.b.)
Kaaz “гусыня”. Gagauz dilindä kaz forması (taa çok valkaneş dialektindä) var. Alt., tür., başk. kaz. nog., özb. kaz, azerb., türkm., uyg. gaz, tuva, kıs kas, hakas. şor. has. çuv., hur, yakut. haas, karaç.-balk. tişi kaz fonetik variantları kullanılêr. Eski türk yazılarında gaz variantı var [DTS, 438]. Yımırtanın üstündä yatan kaaza da “kloçka düştü” deerlär.
Yımırtadan çıkmış kaaz yavrusuna gagauz dilindä bıci//bıdi deerlär. Onnarı çaararkan bıdi-bıdi, yada bıci-bıci deerlär.
Ördek “утка”. Bu ev kuşunun adı başka türk dillerindä bu türlü: azerb. özb. ördek, tat. ürdäk, kırg. ürdük, başk. öyräk, kaz. öyräk, yürek, uyg. üdäk [TLS,680], tuva. ödürek., karaç.-balk. bappuş. DTS da ördek forması var [c.363]. Gagauz dilindä bildiiniz gibi, alınma olayları çok.
Bu kuşa birkaç küüdä, Valkaneştä rumıncadan alınmış raţa, erkeenä sä raţoy deerlär. Ördään yavrusuna uticik, yada raţacık deerlär. Uticik sözü slavän dillerindän alınma (yannaştır: “utka”). Bu kuşun yavrularını çaararkan “utü-utü” sesi kullanılêr. Bu alınmaların hepsini eni var nasıl esap etmää. Folklor materiallarında bu alınmalara rasgelmeeriz.
Patu “гусь”. Hem kaazın, hem ördään erkeenä gagauz dilindä patu deerlär. Başka türk dillerindä bu maanayı çıkarmaa deyni kaaz sözünün yanına er yada erkek lafı ekleneer (bak: tuva. er kas «гусак», er ödürek «селезень» karaç.-balk. erkek kaz).
Buura//Kurkan «индюк». Bu kuş XVI asırda Hindistanın batı taraflardan batı devletlerä hem Rusiyaya getirilmiş [3,132]. Bu sözlerin ikisi dä Gagauzça-rusça molodovanca sözlüündä var. Vatanına görä azerbaycannılar ona hind horozu, türkmennär hind horozı demişlär. Gagauzlarda kimi yerdä buura, kimi yerdä sä kurkan lafları kullanılêr; erkekliinä görä alt. erkek yamankuş, kirg. erkek körp, hak. irkek indeyka, kumık. erkek görgör, başk., tat. ata kürge, nog. ata kükis; tür. kurk, kaz. kürke tauık, karaç. balk. kırım guguruk, özb., uyg. kurka huroz, çuv. karkka açi [4,26]. Annaşıldıı gibi, türk dillerinin çoyunda gagauzlarda kullanılan kurkan fonetik variantı var. Düşüneriz, ani kurkan lafı çıkarttıı sesä görä kurk// görk//gurk morfemindän hem eski an “hayvan” sözündän yaranmıştır. Kurkan sözü rumın dilindä dä hep o maanada kullanılêr. Sık-sık kullanılan Buura sözü dä çok meraklı. “Kitabi Dede Korkut” ta buğra erkek devä maanasında verilmiştir. Fikirimizcä gagauz dilindä buura sözünün maanası daralmış.
Pipi «индюк». Bu kuşun adı türk dillerindä bölädir: azerb. hind toyuu, türk hindi, başk. ine kürkya, kaz. kürke tauık, kum. tiii gürgür, tuv. kıs kuş, özb. kurka tovuk, h.b. Gagauz dilindä bu kuşa pipi deerlär. (bu söz dä yansılama yolunnan peydalanmış). Bu kuşun yavrusuna pipicik deerlär. Yımırtalar üstündä yatan kuşa genä dä kloçka deerlär.
Bölmenin adından annaşıldı, ani bütün bu ev kuşların yattıı erinä kümes deerlär.
Yazımızın materiallarından tutunarak geldiimiz sonuçları açıklaya-bileriz:
1. İri buynuzlu hayvannarın adları hepsi eskitürkçädir. Bütün türk dillerindä ufak fonetik diişikliklerlän kullanıldıını göreriz. İneklerin takma adlarının arasında sa romın dilindän alınmalar var. Bu alınmaları sa yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adlarının arasında romın dilindän dä alınmalar var. Bu alınmaları yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adları çoyu öztürkçelii gösterer. Burada belli olêr, ani gagauzlara hayvancılık zanaatı çok eski zamannardan yakınmış.
2. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın terminologiyasını domuzçuluk terminologiyasınnan yannaştırarak göreriz, ani domuzçuluk terminologiyası yufka gelişmiş. Terminnerin çoyu alınmadır. Bu terminologiyanın yufka olması açıklêêr, ani göçeri yaşamak geçirän gagauzların dedeleri domuzçuluklan ancak oturak yaşayışta tanışmışlar.
3. Beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bundan başka, beygirciliin çok eski bir geçmişi var. Materiallardan belli olêr, ani gagauzların dedeleri beygircilik zanaatınnan çoktan tanışmış. Eskimiş at, yürük, alaşa terminneri gösterer, ani gagauzların göçmen yaşamaları için beygircilik çok lääzımnıymış.
4. Annaşıldıı gibi, gagauz dilindä olan ev kuşlarının adları büük bir kısımı özt ürkçädir, sözlerin kökleri da çok derinä gider. Öz türkçeylän birerdä alınma terminnär dä kullanılêr. Türk dillerin birkaçında kuşun erkeeni bildirmäk için asker, kişi, er, erkek sözleri kullanılêr. Var nasıl demää, ani çoyu kuş adları çıkardıkları seslerä görä kurulmuş.
5. Aaraştırma sonucunda belli olêr, ani hayvan adlarının bir kısmı –an, – un morfemasınnan biter: tavşan, koyun, kurkan, neredä -an “avlamak için yaranmış hayvan, yada kuş” [RS, 1, 128] maanasına geler.
Bu hayvan adlarının büük bir kısımı GRML ta yoktur. Bu terminnerin kaybelmemesi için, gelecek boylara vermäk için, onnarı toplayıp bir sözlük tertip etmää bizim borcumuzdur.
Kullanılmış kiyatlar:
1. Мошков В.А. Гагаузы бендерского уезда, СПб, 1902.
2. Губогло М. Гагаузская терминология по скотоводству // Тюркская лексикология и лексикография, с. 217-236.
3. Щербак А.М.. Названия домашних и диких животных
4. Шабашов А.В. Гагаузы, Одесса 2002.
Kullanılmış sözüklär:
BTS – Büyük Türkçe Sözlük. Ankara, 1992.
DTS – Древнетюркский словарь. Ленинград, 1962.
GRML- Gagauzca rusça moldovanca laflık. Moskva, 1973.
TLS – Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara, 1991.
RS – Opıt Slovarä Türkskih nareçiy. Leningrad, 1899
ОБ ИСТОРИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ НЕКОТОРЫХ СЛОВ В ГАГАУЗСКОМ ЯЗЫКЕ
Гагаузский язык входит в огузскую группу тюркских языков. Большая часть гагаузов живет в южной части Молдовы, в автономной республике Гагауз Eри, а также в Украине, в Румынии, в Болгарии, в Запорожье, в Казахстане, в Бразилии и в других местах.
Гагаузы, живущие уже более двух столетий в Буджаке, (так называется местность гагаузов Молдовы) сохранили свой самобытный разговорный язык и на его основе создают гагаузский письменный литературный язык.
Гагаузский язык является одним из младописьменных языков. Словарный состав гагаузского языка собран и изучен далеко не достаточно. Первый словарь гагаузского языка, насчитывающий всего 3000 слов, принадлежит русскому этнографу В. А. Мошкову. Известен также краткий гагаузско-румынский словарь гагауза-священника М. Чакира, изданный в 1938-ом году. Тут же следует отметить, что гагаузы c 1918 года по 1944 год были в составе Румынии, где говорить, на родном языке запрещалось. В те годы, гагаузы писали румынскими буквами, которые не точно отражали гагаузские звуки. В тюркологии впервые заговорили о гагаузах и об их языке в 50-е годы. Только в 1957 году была введена письменность для гагаузского языка, на основе русского алфавита с добавлением следующих букв – ä, ö, ÿ и ж.
В области изучении гагаузской лексики профессором Н. К. Дмитриевым была начата работа по выявлению пластов заимствованной лексики [3].
После введения гагаузской письменности Д. Н. Танасоглу составил орфографический словарь гагаузского языка для учащихся гагаузских школ.
В начале 60-ых годов в Москве и в Кишинёве началась работа над академическим гагаузско-русско-молдавским словарем (GRMS), над которым работали Г. А. Гайдаржи, Б. П.Тукан, Е. К. Колца и Л.А. Покровская.
В настоящее время ведется работа над словарём современного гагаузского языка.
Отрадно также отметить, что под руководством проф. Л. A. Покровской в 90-е годы студентами-филолога разработан орфографический словарь гагаузского языка на латинской графике.
Первой работой по лексике гагаузского языка является статья Н. К. Дмитриева, написанная в начале 50-х годов.
Б. П. Тукан, изучивший вулканештский диалект, представил в своей работе общую характеристику лексического состава вулканештского диалекта.
В начале 70-ых годов тюрколог В.А. Сычёва провела многогранное исследование арабских и персидских заимствований в гагаузском языке.
М. Н. Губогло в 1971-ом году изучил терминологию по скотоводству.
Следует отметить огромные заслуги проф. Л. А. Покровской, которая посвятила всю свою жизнь гагаузскому языку.
Словарный состав гагаузского языка, неимоверно богат и разнообразен. Длительное и тесное общение гагаузов с другими народами наложило свой отпечаток, на их язык, особенно на состав бытовой лексики. Названия одежды составляют значительный пласт бытовой лексики любого языка. Богата лексика этой отрасли и в гагаузском языке.
В данной статье мы, рассмотрим некоторые названия одежды, функционирующие в гагаузском языке: don «штаны, брюки», uçkur “внутренний пояс”, çukman «сарафан», kalpak «меховая шапка», çember «головной платок», dolama «боярский кафтан».
DON. Будучи общетюркским, в тюркских языках слово имеет различные семантические значения. В гагаузском языке don означает «штаны, брюки». Слово зафиксировано и в древнетюркских памятниках: ton «платье, одежда» [ДТС,574]; дон «платье, одежда» [АХ, AD, II, 55].
Слово также отмечено в орхоно-енисейских памятниках: тон// дон в значении «одежда» (ПДП, 432). В словаре Л. Будагова отмечено со значением «одежда, шуба, обувь» (ЛБ, I, 759). В словаре В. В. Радлова дон//тон даётся с пометкой осм. крм. и означает «платье, штаны» [РС, III, 1710].
Слово функционирует и в современных тюркских языках: азерб. don «платье, кафтан»; тур. don уст. «одежда»; турк. дон «халат»; ног. тон, тат. тун, якут, сон «шуба», кирг. тон «тулуп». В диалектах турецкого языка термин дон имеет значение «лёгкая ткань, покрывало» (DS, VI, 1558).
А. Щербак реконструировал архетип дон в форме тон со значением «халат, одежда». (5).
Одним из значений данного слова, в тюркских языках, было «исподнее платье, штаны», которое до сих пор сохранилось в гагаузском и турецком языках.
В гагаузском языке широко бытуют производные от данного слова donak «украшение», donanmaa «наряжаться», donaklamaa «украшать» и т. д. В древнетюркском эпосе «Китаби – Деде Коркуд» широко употребляется глагол tonat-, являющийся также производным от слова тон. Cтановится ясно, что в гагаузском языке произошло сужение семантики данного слова. Но из вышеуказанных производных ясно становится, что don и в гагаузском языке когда-то имело значение «одежды».
Интересен факт использования слова don в форме множественного числа, например: Todi tez donnarını giydi. „Тоди быстро надел свои брюки». В данном случае, очевидно влияние русского языка: брюки, штаны – donnar. Вот еще пример из художественной литературы: Asker doorudup tüfää sırtında yokladı Yörginin koltuklarını hem donnarın ceplerini (С. Булгар, 97).
Известны также брюки под названием aba don – брюки, изготовленные из грубого домотканого сукна aba, meşin «меховые штаны, носимые пастухами». Уместно отметить, что из этих названий брюк бытует только слово дон. B некоторых гагаузских селах эквивалентом данного слова является слово pantalon, являющийся французским по происхождению, и бытующим в турецком языке.
В гагаузском языке синонимом слова don было и ныне устаревшее слово dimi. Такие брюки вливались из грубого шерстяного сукна dimi, где имеет место переход название ткани на изделие: Pani aga dimilerini giymişti. /устн.речь/
Aba don – брюки изготовленные из грубого домотканого сукна аба.
Русский этнограф В. А. Мошков пишет о толстых широких брюках под названием çaaşır.
В «Гагаузско -русско-молдавском словаре» зафиксировано и слово şalvar «шаровары».
Известны также брюки под названием tuçlu don, meşin don, incä don.
Из вышеперечисленных названий брюк в современном языке функционирует только слово don.
По сведениям В. В. Мошкова çaaşır присборивались на шерстяном шнурке uçkur. Слово зафиксировано и в ГРМС.
UÇKUR – слово тюркского происхождения и представляет собой, ремешок сотканный из шерстяных ниток. Слово зафиксировано и в древнетюркском словаре: gur «пояс» [ДТС,466]; iç kur «внутренний пояс» [MK,2,35]. Слово отражено и в словаре В. В. Радлова: учкур // ич+кyp «внутренний пояс, гашник» [РС,2 1728].
Слово бытует и в современных тюркских языках: тур. uçkur «шнурок, гашник» [ТРС,877]; турк. учгур «шнурок, вдеваемый в гашник». [Туркм.РС, 666]; кирг. ıckır «гашник» [TLS,923-914].
Слово заимствовано не тюркскими языками: рус. очкур, белор., болг., сербохорв. учкур, польск. uczkur «внутренний пояс» [ПЭСРЯ, 673].
PAÇA “штанина”. Одной из частью брюк является штанина. Слово зафиксировано в словаре В. В. Радлова: пача с пометкой осм. перс. «нижняя часть брюк»; дон пачасы «тесёмки кальсонов» (PC, IV,1183). Данное слово бытует лишь в некоторых современных тюркских языках: тур. paça, узб. пача «нижняя часть ноги, нижняя часть брюк». Думается, что исследуемое слово в результате исторического развития, претерпело существенные изменения, что иногда затрудняет установление этимологии. В. В. Радлов считает, что слово paça является персидским заимствованием. В. Г. Егоров, М. Рясянен придерживаются этого мнения. Вышеуказанные лингвисты предполагают, что paça состоит из персидского pa «нога» и уменьшительно-ласкательного аффикса – че (ЭСТЯ, II, 87). Составители Большого Турецкого словаря также пишут о персидском происхождении данного слова (BTS, 890). По нашему же мнению, слово paça, является одной из форм слова bacak «нога». Для исследования происхождения слова paça, рассмотрим слово bacak. Мы также предполагаем, что в результате исторического развития, от слова bacak происходит и общетюркское слово ayak «нога». В турецком языке слово bacak означает «нога, лапа». В гагаузском языке слова bacak, как и слово ayak, функционирует в значении «нога». А в диалекте азербайджанского языка функционирует слово badax «подпора, подножка» (ADL, I, 24).
О происхождении слова bacak не даёт определенного мнения Э. Севортян [ЭСТЯ, II, 87]. Предполагаем, что слово paça прошло следующий этап развития: bacak //bazak //badax//bacak > adak// azak// ayak > paçak > paça.
Переход глухих звуков в звонкие, является обычным для тюркских языков. Редукция звонкого б в начале слова так же свойственна данным языках (ср. бол – ол «быть»). Наблюдается также выпадения конечного звука k//q в тюркских языках (ср. азерб. otaq -гаг. oda «комната»,
qapıq «ворота» – азерб. qapı «дверь).
Хотим здесь же отметить, что в гагаузском и в турецком языках paça означает также и значение еды, готовящегося из нижних частей ножек животного. Данное значение имеется и в азербайджанском (kəllə paça). О тюркском происхождении слова bacak, а, следовательно, и paça, говорит и функционирующий в языке эвенков слова база-ка «раздвоенный ствол дерева». В языке удмуртов база имеет то же значение [ЭСТЯ, II: 25]. Всеизвестно, что данные языки никогда не контактировали с персидским языком.
Из вышеизложенного материала, становится ясно, что функционирующая в современном гагаузском языке, исследуемые нами слова, относятся к древнетюркскому пласту, а персидское происхождение слова paça является не состоятельным.
ÇUKMAN. Словом çukman называли сарафан или платье без рукавов. Чукман был обычно из ткани насыщенных цветов: синего, зелёного, бордового. Шили его из грубого домотканого сукна и носили, одевая поверх рубахи.
Термин çukman в гагаузском языке имеет несколько значений: 1/ домотканная шерсть; 2/сарафан; 3/юбка; 4/короткий суконный кафтан без воротника.
В словаре В. В. Радлова этот термин также многозначен: чепкен// чекмен с пом. осм., дш., тел., крм., тар-алт. «сукно, плащ, широкие брюки, платье с подкладкой, суконный кафтан» [РС, 956]. В карачаево-балкарском языке чепкен имеет также 3 значения: домотканное сукно, платье, черкеска.
В других тюркских языках слово бытует преимущественно в одном значении: азерб. çəpkən «верхняя одежда из бархата и других блестящих тканей»; тур. çepken «чепкень»; кум. чепкен «черкеска»; алт. чекпен «род широкого халата»; чуваш. сахман «суконный кафтан».
В словаре В. В. Радлова зафиксировано и вариант данного слово чупман с пом. осм. «очень лёгкая женская одежда» [РС,3 2184].
По мнению М. Хабичева чепкен<чекпен<чек «тянуть, ударять, колоть». В. Е. Егоров считает, что это слово происходит от слова сах– «всовывать» ср.чуваш. cахман «суконный кафтан» [ЭСЧЯ, 325]. У нас есть свое видение в области этимологии данной лексемы. Предполагаем, что слово çepken\\çukman происходит от древнетюркской морфемы
yap, где произошло чередование y \\ ç. А в гагаузском варианте произошла метатеза k \\ m (подробнее см. статью «Kap ve Yap morfemlerinin töremeleri»).
Термин заимствован русским языком чекмень «род верхней одежды, крестьянский кафтан» [ФЭСРЯ, 778]. Имеется в русском языке и слово сукман «суконный кафтан или сарафан» [ФЭСРЯ,798]. По мнению Преображенского слово перешло через чувашский язык: sekmen, сахман «кафтан» из распространённой тюркской группы слов [ФЭСРЯ,798].
Фонетическая форма слова çukman – sukman заимствована и другими нетюркскими языками: рум. cepchen «крестьянская меховая безрукавка» [РРС, 249]; болг. сукман «шерстяная юбка», укр. cукман «сукно», перс. чепкэн, «род кофточки с застёжкой сзади или сбоку» [ПРС,462], молд. sucman «сукман» [МРС, 618].
Следует упомянуть о причинах многозначности данного слова. Так называлось сначала домотканое сукно. Затем это название перешло на изделие, которое шилось из этого сукна: на платье, на юбку, на кафтан и т.д.
Вместе со словом çukman в гагаузском языке функционирует и слово kolsuz fistan, yensiz fistan «сарафан».
KALPAK – исконно тюркское название одного из видов мужского головного убора, и означает «меховую шапку». Такие шапки готовили из чёрных каракулевых смушек и назывались они kara kalpak, asrtagan kalpaa. Обычай носить такие шапки сохранился до настоящего времени.
Слово kalpak зафиксировано в словаре В. В. Радлова и дано в следующих значениях: 1/ крт., кирг., тел., тур. «род шапок» а/женский головной убор; б/шапка из войлока ; 2/ кум., тат., чув. «шляпа»; 3/ тат., кирг. «крышка, покрышка» [РС, 2, 268].
Слово сохранилось и в современных тюркских языках: тур. kalpak «шапка, папаха»; азерб. qalpaq «одно из названий мужского и женского головного убора»; турк. qalpak «волосы на голове ребёнка»; к.-калп, kalpak «головной убор»; кирг., уйгур, kalpak «шапка, папаха».
В зависимости от материала и формы шапки бывают: tilki kalpaa, tavşam kalmaa, kulaklı kalpak, sivri kalpak и т.д.
Слово бытовало даже в древнерусском языке: колпак «род головного убора». Слово заимствовано следующими славянскими языками: укр. ковпак; бел. коупак; болг. калпак «шапка» [ФЭСРЯ, 2287]. Что касается этимологии данного слова, то большинство; исследователей считают, что оно приняло эту форму в результате метатезы.
Таким образом, корнем слова kalpak является общетюркский глагол kap /«покрывать. накрывать»/.
Производными от слова kalpak функционируют поговорки и следующие слова: kapaandan yukarı atlayamayacan, kalpakçı, kalpaklı.
ÇEMBER. Важнейшей частью гагаузской женской одежды были головные уборы. Основным женским головным убором были платки. Особенностью традиционного головного убора является то, что он состоит из двух платков: тонкого, светлых тонов batik, bariz более плотного, преимущественно чёрного çember. В данном исследовании мы рассмотрим слово çember.
В ГPMC слово çember имеет несколько значений: 1/обруч; железное кольцо; круг решета; çemberleri kakmaa «набивать обручи» (на бочку); 2/ тёмный женский платок (головной); çember baalamaa «завязать платок».
Слово, зафиксировано в словаре В. В. Радлова: чəмбəр пом. осм., дш., тар. от персидского «обруч, круг»; боjун чəмбəри 1/ «шейный платок»; 2/ «длинная женская повязка на лбу» [РС, 3, 2003].
Почти во всех тюркских языках исследуемое слово означает «круг, окружность» [TLS, 124-125]. Интересно, что в нахичеванском диалекте азербайджанского языка çənbər «треугольный головной платок, косынка». По свидетельству A. H. Caмойловича этим словом обозначают шаль туркмены Ставрополя. В туркменском языке чеммер означает «верблюжью подпругу, свитую из шерсти» [Туркм. PC,728]. Мы склонны думать, что в гагаузском языке, как и в вышеуказанных языках, этот предмет одежды получил название по своей форме. Платок, обхватывая часть головы, ото лба до темени образует круг – çember.
Слово заимствовано болгарским языком: çember I/ «железный обруч»; 2/ диал. женский головной платок, косынка [БРС, 711]. По мнению В. В. Радлова чембер является словом персидского происхождения [РС, 3 2003]. По нашему мнению, персидское слово çember перешло в гагаузский язык посредством турецкого языка.
DOLAMA. В гагаузском языке известно также ныне устаревшее слово dolama «боярский кафтан». Слово отражено в словаре В. В. Радлова долама «суконное платье янычар, одежда из красного сукна», которую носят офицеры татар [РС,31719].
Dolama – тюркское слово, образованное путём прибавления глагола dola- и словообразовательного аффикса –ma.
Слово имеется в турецком языке: dolama «кафтан».
Слово заимствовано многими европейскими языками: болг. долама, серб. doloman, рум. dulame , венг. dolmany, алб. dolluma, исп. duliman, dorman. Аналогично у К. Локоча, чеш. doloman, dolman; нем. dolman, фр. doliman, dolman «гусарский китель» [ЭСТЯ, 259]. В форме доломан слово бытует и в русском языке [ЭСТЯ, 259].
От глагола dola– образовано также существительное с уменьшительно-ласкательным
суффиксом – ka: dolayka
Dolayka – вид детской юбки. Детей обоих полов заворачивали тканью и повязывали пояском – kolan. Ходили дети в таких юбках до 2-3 лет. Следует отметить, что этот вид детской юбки устарел, но нужно дополнить, что наши родители выросли в долайке.
Предварительное изучение некоторых названий одежды в гагаузском языке даёт основание предполагать, что подавляющее большинство названий данной тематической группы лексического фонда являются словами общетюркского происхождения.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/gullu-karanfil/gagauz-leksikologiyasi-69499750/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Güllü Karanfil
Güllü Karanfil
Gagauz Leksikologiyası
AVTORDAN
Dil – insanı insan yapan, halkı halk yapan bir varlıktır. Dildä korunmuş ölä laflar, angıların yardımınnan biz gideriz geçmiş vakıtlara, göreriz bizim evelki yaşamamızı, komuşularımızı, aramızda yaşanmış baalantıları. Dil belli eder toplumun etnogenezini, psihologiyasını, dünnääya bakışlarını.
Bu kiyatta toplu benim 2000-ci yıldan beeri bu 2012-ci yıla kadar leksikologiyaylan, dildä olan problemalarlan baalı bilim yazılarım. Bu yazılar 4 dildä (gagauzça, azerbaycanca, türkçä, rusça) Azerbaycanda, Türkiyedä, Moldovada, Romuniyada, hem başka devletlerdä türlü bilim dergilerindä hem kiyatlarda çıktı.
Gagauz dilindä yannış yazılan esap ettiim (er «земля», eni «новый», er «седло», en «рукав») lafları, dooru esap ettiim gibi vererim yeni, yen, yer, eer, hem b. bununnan da bu problemanın çözülmesi için başka dilcilerin dä bakışlarını öneltmää isteerim.
Umutlanêrım, ani bu yazılar başka genç aaraştırmacılara örnek olacek da gagauzların dil aaraştırmacıları çokalacek.
Saygıylan
GAGAUZ FOLKLORUNDA ARHAİZMALAR
Halkın geçmişi, yaşamak koşulları, istekleri, kazandıı uurları, halkı aarıdan hem sevindirän olaylar halkın folklorunda çok gözäl bir biçimdä korunêr. Folklor her zaman humanitar bilimcilär (tarihçilär, etnograflar, soţiologlar, literaturacılar, dilcilär) tarafından aaraştırılêr. En dolgun, en dooru materiallar folklorda bulunêr. Folkloru aaraştırarkan geçmişlerdä halklararası ilişkilär, aralarında yaşanan hoş hem kötü olaylar da belli olêr.
Gagauz halkı uzun zaman Balkannarda türlü kökenni halklarlan birerdä yaşamış. Bu komuşuluk zamanı gagauz dili yaşamış, hem gelişmiş, hem kaybetmiştir. Tanınmış bilimcilär, gagauz dilinin korunmasına şaşêrlar. Dilin, türlü zorluklara bakmayarak, yaşaması onun geçmişinä, köklerinä, adetlerinä, dininä saygıdan geler.
Gagauz dil tarihinin üürenilmesi folklorsuz düşünülämäz. Belli, ani hem Rumın, hem Rusiya İmperiyaları zamanı gagauz dilindä lafetmää yasak edilmişti. Okullarda hem uşak başçalarında, küüyün ofiţial iş yerlerindä gagauzça lafetmää olmazdı. Dil yaşadı sade aylelerdä! Folkor sa korundu küüdä yapılan kız derneklerindä, düünnerdä, horularda, sokakta. Gagauzlara ofiţial yazı verildiktän sora yavaş-yavaş başlanıldı toplanmaa folklor. Da salt 1969-cu yılda Nikolay Baboglu «Gagauz folkloru» kiyadını çıkardı, neredä Kıpçak küüyündän folklor örnekleri toplu. Bundan sora folklor araştırmacıları M. Durbaylo, S. Kuroglu, E. Kvilinkova, L. Baurçulu, S. Koca, T. Arnaut, G. Gaydarcı hem t. b. da folklor örneklerini topladılar.
Dedelerimizä olan derin saygı bu gün dä folklorumuzu hem dilimizi yaşadêr.
Hiç bişeyä bakmayarak gagauz dili genä okullarada üürediler, genä gagauzça şiir hem proza kiyatları tiparlanêr, gagauz dilinin gramatikası gelişer. Dilä yeni sözlär geler, çoyu eski türkçemizdän olan sözleri kenarlaştırarak geler. Laf arhaikleşsä dä, unudulsa da folklorda olan sözlär korunêr. En çok da türkülerdä, dastan hem baladalarda kendini koruyan folklor dili, kimi kerä masallarda öz leksikasını kaybeder.
Kimi kerä folklor örneklerini okuyarkan okuyucu maanası bilinmeyän sözlerä rasgeler. Tipar işindä dä birkaç annaşılmayan söz başka türlü, yannış yazılarsa, artık o eski lafımızı kaybetmäk hatasınnan karşı-karşıya kalêrız.
Buna görä bu aaraştırma folklor dilindä olan arhaizmalara baalı. Aşaada yazdıımız sözlär gagauz dilindä kendi maanalarını kaybetmiş, yada başka maana almış, birkaçı sa dar insan çevresindä annaşılêr:
aş “imäk”, dümen “rul”, kadına “karı”, er “beygirin üstünä koyulan oturacak, rus. sedlo”, käfa “elçi”, “rus. posol”, at “beygir”, civan “genç”, cävil “okumamış insan” (ynş. türkçä, azerb. cahil), uva “karşı yer, kır, çöl”, bal-şerbet “şekerli su”, kumaş “parça”, el “yabancı taraf, aalem”, itraf “dolay”, mehlem “ilaç, yaa”, (ynş. türkçä melhem), Nene\\nine “mali”, (ynş. azerb. nənə), zurna “çalgı instrumenti” (ynş. türkçä, azerb. zurna “keskin sesli düdük”) mükäfat “baaşış”, yaalık “basma”, amaanet “rus. zalog, zaklad”, keten “rus. lön”, cavair “paalı donak taşı”, (ynş. türkçä, azerb. cevahir), kement “açılmaz düünük”, arış “kesilmiş aaç”, (Konmuş arış üstünä), hata “rus. opasnost”, raabet “istek, arzu”, käfir “dinsiz”, muflet “veleniye, volya”, h. t. b.
lafbirleşmeleri: Allarozolsun\\ Hallaraz olsun (Allah razı olsun deyimi).
kebeteersin ((A)kibetin hayır olsun), neredä akibet arap. “yaşamanın sonu, öbür dünnää”[1].
üstün çıktılar “ensedilär”
hor görmää \\ for görmää “çok görmää” (ynş. gag. horoz\\ foroz, tür. sarhoş- gag. sarfoş)
aşmaa “yol gitmää, bayırları aşmaa”,
tembihlemää “takazalamaa”
divan durmaa “izmet etmää”
atı eerlemää “rus. osedlat konya”
bezmää “bıkmaa”
yad etmää “kenarlaştırmaa, yabancı görmää” (rus. otvergat)
Kimär kerä folklor materialları gagauz orfografiya sözlüü için dä faydalı olêr. Örnek, burada sözü, ama lafetmäk dilindä kullanılêr bırda, burayı sözünün yerinä (bray\\brıy) kullanılêr.
Gagauz dilindä artık unudulmuş kuş adlarına rasgeleriz: kumru (ynş. tür. kumru, azerb. qumru “bir türlü guguş”); serçä (ynş. azerb. sərçə “vorobey”), karaca, kartal. GRMStä karaca salt “олень” maanasında verilmiş, ama başka türk dillerindä karaca kuş maanasında da biliner. Gagauz dilindä kuş adları teması taa üürenilmedi. Burada da yardımımıza folklor geläbilir.
Gagauz dilindä millet adları taa bir formada kullanılmêêr. Ama folklor materiallarında bulêrız gürcü “gruzin”, türkmen, macar “venger”, arnaut ‘albaneţ’, bulgar, sırp, özbek, tatar, urum hem t. b. Bu millet adlarını biz gagauz antroponimiyasında da göreriz.
Gagauz dilindä fitonimnär dä aaraştırılmadı. Folklorda rasgeleriz kalanfir (karanfil ?), feslen, kamçiţa, çiidäm, güvem, gülfatma, menekşä, flambur\\lambur “lipa” (ynş. tür. ıhlamur) çiçek adlarına (F\\H ses dönmesi).
Bildiimiz gibi, Gagauzlar hristiyan olduklarına görä kişi adları urum, latin, slavän, h.b. kökennidir.
Folklorda türk kökenni kişi adlarına da raslêêrız: Çiçek, Menevşä, Demir, Dilber. Bu olay gagauzların kişi adlarının öncelär türk kökenni olmasını açıklêêr [2].
Dediimiz gibi, kimi lafların maanaları artık unudulmuş, okuyannarın çoyu onnarı annamêêr.
Yukarıda verdiimiz birkaç lafı taa derindän açıklamaa çalıştık.
El sözü.
-Anacıım ana sevgili,
Acıdan tatlı olur mu?
Acıdan tatlı olmaz
Eldän dä kardaş olmaz… [3].
…Pindim katır belinä, Lazari, Lazari.
İndim urum elinä, Lazari, Lazari.
Urum eli taşlıca, Lazari, Lazari.
Kızlar kara kaşlıca, Lazari, Lazari [4,s.60].
Başka bir parçada:
Aşalım, aşalım, hey,
Yavrum ellerä,
Ne ellär duysun bizi, hey,
Ne biz elleri… [4, s.55].
Başka bir parçada:
O beni vermedi istediimä,
O beni verdi aşırıya,
Aşırıya el elinä,
El eline baş hayduda [3].
Gagauz dilindä bu söz yotlu okunêr [yel]. GRMS tä el sözü “yabancı” maanasında olsa da, okuyucular bu sözü el (insan eli) olarak annêêrlar. Yaptıım aaraştırmaya görä, el sözünün maanasını ancak kimi yaşlı insannar (60 yaştan yukarı) bu sözü aalem, yabancı maanasında annêêrlar. El lafı fonetik diişikliklärlän var nasıl demää, ani bütün türk dillerindä var, hem dä aktiv kullanılêr.
Uva. Gagauz sözlüündä arh. (eski) nışanınnan olmasına bakmayarak, uva sözünü gagauzlar annamêêrlar. GRMS-tä boşluk yer, çöllük maanasında veriler. Folklorumuzda o butürlü kalmış:
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [4, 54].
Azerbaycan türkçesindä bu söz oba hem Türkiyä türkçesindä ova// oba fonetik variantlarında tanınmaktadır. Azerbaycan türkçesindä el-oba çift söz gibi kullanılmaktadır.
Aş. Örnektä bölä sölener:
Feslän aldım aş için,
Yandım kara kaş icin.
Edi yıl izmet ettim
Bir çift kara kaş için [3, s.92].
Aş “yimäk” sözü gagauz sözlüündä eski gibi yazılmış. Ama bu söz kullanılmaktan çıkmıştır. Halk bu sözü artık annamêêr. Bu morfema ancak aşcı lafında kendini korumuştur. Hem dä (Beşalma, Ütülüküü, Dizgincä, Kıpçak aazlarda) aş olsun deyimi yimäk yarasın, faydalı olsun deyiminä siirek tä olsa rasgeleriz. Büün krım-tatarlarının dilindä aş olsun gagauzça bereketli olsun, türkçä afiyet olsun maanasına geler. Bunun için gagauzlar bereketli olsun lafbirleşmesinnän barabar aş olsun deyimini dä var nasıl kullansınnar.
Yad sozü gagauz folklorunda salt yadetmää işlii formasına hem Yat-yaban çift laf formasında kalmış. Ama artık bu formada dildän çıkmak korkusunnan karşı-karşıya durêr. Ancak başka türk dillerindä yad sözünün “yabancı” maanasını bulêrız, hem dä folklorda bulduumuz çift laf yardımcı olêr bizä annamaa yat sözünün maanasını. Yadetmää işlii dä “atmaa, unutmaa, biri-birinä yabancı olmaa” maanasına geler. Örnektä bölä deer:
Burcu-burcu kokuyor seläm gülleri,
Baldan-şekerdän tatlıydır ninem dilleri
Yadetmäyin beni
Badetlerä düşärsäm (Badet – Bağdat? (Богдат) yada İbadet dua, din?nışan – G.K.)
Unutmayın beni [4, s.50].
hem
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [3, 54] .
Käfir. “Dinsiz (bezbojnik)” maanasında kullanılan bu laf gagauz dilindä artık annaşılmêêr. Örnää görä bu söz bölä kullanılêr:
Arta kalsın Cürkänanın çeşmesi,
Arta kalsın, yıkılsın!
Aman, Aman yıkılsın!
Verdi beni duşman käfir elinä,
Aman, aman, duşman käfir elinä.
Gagauz dilindä kafir sözünün ekvivalenti olan gäur sözünü ancak Valkaneş dolayında rasgelinän Karagäur soyundan göreriz. Bu sözün dä maanası artık bilinmeer. Bu laflar ikisi dä arap kökenni. Kafir sert, cellat adama deerlär.
Tangrı. Folklorumuzda Tangrı “Allaa” termini prototürklerin (eski türklerin) en eski mifolingvistika katından çekiler:
Ay tangrılar tangrısı
Benim yarım angısı?
Sırtı mor mintannısı
Başı yeşil şallısı.
Bileriz, ani evellär bir laf bir sestän oluşardı. Ona görä
T proforması “yaşamak” maanasına geler (ynş: türk dillerindä diri//tiri, dirlik\\ tirilik “yaşamak”, ot\\od “ocak (огонь)”). Kazah aarştırıcısı Serikbol Kandıbayın fikirinä görä Tengri – 1. kosmos, dünnää, sonsuzluk; 2. gök boşluu; 3. okean, bitkisiz su boşluu (ynş. Tengiz “deniz”) maanasına geler [5, 213].
Tangrı termini hunnu dilindä dä vardı (b.e. kadar 3-ci asir). Orhon Yenisey yazılarında da (5-ci asir) Tengri termininä rasgeleriz: “Tengri tek…”
İslamın hem hristiannıın yaranılmasına kadar bütün Türk halkları üüsek substanţiyayı Tanrı adlandırardı. Türk milletleri başka-başka dinneri kabletsä dä onnarın folklorunda hem lafetmäk dilindä Tanrı termini bu gün dä yaşêêr. Gagauzlarda bu durum taa da meraklı: bu üüsek substanţiyayı hem Tangrı (folklorda), hem Allaa, hem Boji adlandırêrlar. Bu unikal olay başkalaştırêr bizi başka halklardan. Bizim kendimizi korumaa instinktimiz burada kendi kaaviliini gösterer. Sanêrım, ani şindi lääzım korumaa, kaybetmemää bizim zengin leksikamızı, bilmää sözlerin maanasını.
Denediniz, ki gagauz dilindä Tanrı sözünün Tangrı fonetik variantımız ŋ [ng] seslän kullanılêr. Bu ses (ŋ) bütün insannın ilk sesi sayılêr. Uşaan duuduu zaman çıkarttıı ilk ses ingää\\nga sesidir (aalamak sesi). Buradan annêêrız, ani gagauz dili korumuş eski ŋ [ng] sesini. Var nasıl demää, ani bu ses oguz grupu Türk dillerindä n sesi gibi kalsa da bütün türk dillerindä o yabancı dillerdä olan [n] sesinnän diil bir türlü. Gagauz dilindä bu ses bir sıra sözlerdä derin damak sesi gibi çıkêr: deniz, senin, sana h t.b.
Ninä\\nene “mali” sözünä dä biz folklorumuzda rasgeleriz:
İçeri girerim, ay ninä,
Evlär diil benim;
Sofraya bakêrım, ay ninä,
Sofra diil benim; [3, 55]
Hem başka bir türküdä:
Hay nene, nene,
Poy canım nene,
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [3, 54]
Buradan çıkış yaparak, göreriz, ani gagauz dilindä senselä terminologiyasında olan aylenin büük anasına “mali, babu, mani” terminnerinnän barabar taa ileri ninä hem nene terminini dä kullanarmışlar.
Türkiyä türkçesindä şindi dä anaanne, babaanne terminnerinnän barabar nine termini dä kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu sözün maanasını ancak nənə termini karşılêêr.
Büün gagauz terminologiyası başlêêr oluşmaa. Düşünerim, ani uşak başçasında kullanılan rusça няня sözünün yerinä ninä yada nenä lafını kullansak hiç bir yannışlık olmayacek.
Gördüünüz gibi, genä dä folklor terminologiyanın oluşmasında büük yardımcı olêr.
Hata. Bu söz dä gagauz dilindä pek siirek kullanılêr. O taa sık ihtiyar insannarın leksikasında işidiler. GRMS-tä bu sözün ancak hatalı – nışannık forması var. Bu söz salt 1. hava için hatalı yaamur “zarar, bela getirän” hem dä 2. din yortuları için hatalı yortu, gün lafbirleşmelerindä kullanılêr. Din yortuları için bu lafbirleşmesini “din yortusu günü iş yapanın, işleyenin başına bir şey gelir” düşünerlär. Elbetki, nışannık varsa mutlak onu yaradan adlık ta vardı. O mutlak varmış, ama, sanêrım, ani sözlük tertiplenän zaman o artık arhaikleştii için GRMSä girmemiş. Gagauz dilindä hatalı lafı “opasnıy” maanasını taşıyêr. Ama başka türk dillerindä bu arap kökenni laf “yannışlık” maanasında kullanılêr. Bizim dilimizdä olan maanaylan karşılaştırsak maana yakınnıı göreriz.
Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını, leksikasını, sintaksisini dooru aaraştırmaa deyni, Türkologiyanın üürenil-mesi pek lääzımdır.
Gagauz dili gramatikası rus dili gramatikasının temelindä yapılmıştır. Bir çok iş (orfografiya, sintaksis) yenidän bakılmalı. Bu işi gerçekleştirmää deyni, gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnık duyulêr. Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual problemalarını çözäbilecek. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.
Gagauz halkı çok özel bir halktır. Onun özellii, türlü kökenni halklarlan yaşamasına bakmayarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Hacı, kurban, kadir gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän baalı var nasıl sölemää, ani belli ki, gagauzlar musulman din bayramı tutmêêrlar, ama Ütülüküü aazında bir karıdan Kadir gecesi duumuş “kısmetli” (ynş. rus. “roditsya v rubaşke” deyimindä rasgeldim)[6].
Dilimizin, kulturamızın zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösterämäzsäk, bu zenginnii koruyabilmäsäk, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna geliriz. Gagauzlar şindi zor durumda yaşêêrlar, dilin, kulturanın, el zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para brakılamêêr.
Dil aaraştırmacısı gibi esap alalım, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek tez bir zamanda lääzım:
• küçüklerä gagauz dilinä karşı sevgi hem saygı aşılansın (bu Gagauz Yerinin Başkannıında lääzım çeketsin);
• uşak başçalarında hem okullarda iki dilli üüretim yapılsın;
• talantlı gençleri gagauz dili uurunda meraklandırılsın;
• Komrat Devlet Universitetindä gagauz dilinnän barabar derindän türkologiyanın üürenilmesi plannaştırılsın;
Hem dä terminologiya sözlüklerini hazırlarkan mutlak lääzım olacek folklor örnekleri incelensin.
Kısaltmalar:
arh.-arhaik, eski
azer. – azerbaycanca
Türk. – türkçä
h.t.b.– hem taa başka
ynş. – yannaştır b.e.– bizim era
ГРМС – Гагаузско- русско-молдавский словарь. Moskva, 1973.
Kullanılan literatura:
1. G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä problemaları. www.turkolog. narod.ru, Gagauz dili hem literaturası jurnalı, №1, Komrat, 2009, s. 8
2. Г. Каранфил. Антропологическая лексика гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,16 Ankara, 2008
3. Gagauz folkloru, Kişinev, 1969
4. Sabaa yıldızı № 45, Komrat, 2009.
5. С. Кандыбай. Казахская мифология, Алматы, 2005.
6. Avtorun arhivindän: respondent- Similidi Mariya, Yeni Tülüküü, 1942-cı yıldan duuması.
BAŞKA DİLLERİN GAGAUZ DİLİNÄ ETKİSİ HEM ETKİNİN GETİRDİİ PROBLEMALAR
Taa 12 asirdä yaşayan birinci türkolog Mahmut Kaşgarlı türk dillerini aaraştırarkan, yazmış, ani bir dialekt öbür dialekttän taa pak, çünkü o halk sapa yerdä yaşêêr, da başka halklarlan karışmêêr, ona görä dä pak sayılêr [1, 58].
Büün temiz dil yok. Lafların dildän dilä geçmesi normal bir iş sayılêr. Dilä geler o halk için yabancı hem yeni predmetlerin, annayışların adları, onnar benimsemä proţesindän geçer da dilä uygunnaşêr. Leksika alınmalarından dilä hiç bir zarar gelmeer. Ama açan bir teritoriyada, bir bölgedä kullanılêr iki (bilingvizma) yada üç dil, da gegemonnuk eder bir dil, ozaman öbür dillär etki altında kalêr, da onnarın diil sade leksikasına, ama şansora fonetikasına da, orfoepiyasına da, sintaksisinä dä yabancı elementlär girer. Dilin kaavi aaraştırma bazası varsa, o yabancı elementlär kabledilmeer, benimsenmeer, dildän uuradılêr. Dil lääzım kadar aaraştırılmasa, yada yufka bilim adamnarınnan aaraştırılarsa, o kableder yabancı elementleri, da dildä bozukluklar peydalanêr.
Büün bu durumda gagauz dili durêr. Gegemonnuk eder bölgedä rus dili. Elbetki, gegemon dil taa çok aaraştırıldıı için hem sık kullanıldıı için lääzım olêr kimi önemni (üüretmäk kiyatlarında gramatika kuralları, mas-mediyada kullanılan deyimnär hem ayırı-ayırı cümlelär) yada az önemni (iki yada birkaç insanın lafetmesindä kullanılan deyimnär) tekstleri çevirmää gagauz dilinä.
Bir dildän başka dilä çevirirkän yapılan yannışlıklar için isteerim annatmaa. İlkin lääzım annamaa, ani rus dili slavän dil aylesinä girer, moldovan dili roman dil aylesinä, gagauz dili sä türk dilleri aylesinä. Artık burada annaşılêr, ani bu dillerin kuruluşu, gramatika sisteması taman başka-başka. Teksti bir dildän öbür dilä çevirirkän, lääzım pek kuşku olmaa, lääzım çevirmää o cümlenin maanasını minimum maana kaymalarınnan. Ama rus dilindän gagauz dilinä cümleyi olduu gibi, başka türlü desäk, söz ba söz çevirsäk, bu olêr kalka yolunnan bir çevirmäk. Bu kalka yolu bozêr dili, hem dä korkulu duruma koyêr dilin gramatika strukturasını, örnek:
❖ дождь идет demää istärkän, yaamur gider deyennär var, dooru olacek yaamur yaayêr;
❖ большое спасибо demää istärkän, büük saa ol deyennär var, dooru olacek çok saa ol;
❖ дом культуры demää istärkän, ev kulturası deyennär var, dooru, elbetki, kultura evi;
❖ c новым годом demää istärkän, eni yıllan deyennär var, dooru, elbetki, yeni yıl kutluca olsun.
❖ учитель гагаузского языка и литературы demää istärkän, üüredici gagauz dilindä hem literaturada söleyennär var, dooru, elbetk,i gagauz dili hem literaturası üüredicisi.
❖ Butürlü yannışlıkları yapêr rusça düşünüp, gagauzça söleyän kişi. Bunu da söleyelim, ani kasabalarda yaşayan universitet bitirmiş insannarın, aydınnarın beki 90-95% rusça düşüner.
❖ Kalka yolunnan yapılan birkaç örnek:
❖ DICŢIONAR GAGAUZO (TİURKO) – ROMIN gagauzçaya söz ba söz, Laflık gagauzca (türkçä) hem romınca (moldovanca), ama dooru olaceydı, Gagauzça (türkçä) – romınca (moldovanca) laflık [2, 192].
❖ Dan este mai înalt decât Octavian. Çevirilmış Dan taa balaban, nekadar Oktavian, dooru olaceydı, Dan Okraviandan taa balaban.
❖ Biz lääzım toplanmaa, biz lääzım yapmaa gibi lafbirleşmelerinä ancak Komratta rasgeldim. Yannaştıralım rusçaylan: нам нужно собраться, нам нужно сделать – genä göreriz, ani kalka yolunnan düzelmiş. Dooru olacek biz lääzım toplanalım, biz lääzım yapalım, nicä dä deerlär başka küülerdä.
Gagauzçada Öz laflar lääzım gelsin adetçä lafların önünä, Tretyakov sokaa, Büük sokak, Oglan türküsü, “Ana sözü” gazetası h. b., tä nicä dä büün lafeder insan küülerdä.
Kiyatlarda, TV-dä, gazetalarda dayma bu tip bir yannışlık yapılêr, genä gagauzçaya çevirildiinä görä: Rusçada bu iş olêr tersinä. Üüretmäk kiyatlarımızda bölä yazêr, uşaklar bölä üürediler, bölä dä lafediler.
❖ Şiirdä “Çörek” avtor gösterer… (В стихотворении «Çörek» автор показывает…). Dooru olacek “Çörek” şiirindä avtor…
❖ M. Çakirin kiyadında “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”… (В книге М. Чакирa “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”…). Dooru olacek M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadında…
❖ Sţenaya çıkêr vokal-instrumental grupa “Serin su” (на сцену выходит группа «Serin su»). Dooru olacek, Sţenaya çıkêr “Serin su” vokal-instrumental grupası.
❖ …Türkü hem oyun ansamblisi “Düz ava”. Dooru olacek “Düz ava” türkü hem oyun ansamblisi.
❖ Uşak başçası “Güneşçik”. Детский сад “Güneşçik”. Dooru olacek “Güneşçik” uşak başçası.
❖ Komrattakı reabilitaţiya merkezi “Fidancık” Комратский
❖ Cümnä Topluluu “Meras” Oбщественная организация (OО) “Meras”, dooru olacek, “Meras” Cümnä Topluluu реабилитационный центр“Fidancık» söleerlär, dooru olacek “Fidancık” Komrat reabilitaţiya merkezi.
❖ Aderlik kim yazılêr… (Местоимение kim пишется..) Dooru olacek Kim aderlii yazılêr…;
❖ İşlik oturmaa yazılêr… Глагол сидеть пишется… Dooru olacek Oturmaa işlii yazılêr…;
❖ Ses T döner sesä D (звук T переходит в звук D). Dooru olacek T sesi döner D sesinä;
❖ Komrattakı liţey № 23 (Kомратский лицей № 23). Dooru olacek 23-cü Komrat liţeyi;
❖ Fortepyanoda oynamaa (играть на фортепьяно). Büün kullanılan dooru forma Fortepyanoda çalmaa, ama taa dooru olacek eski, folklorda olan forma Fortepyano çalmaa, yada kemençä çalmaa. Bu fikiri kaavileştirecek iki örnek verelim: Daul düümää hem folklordan bir maani:
Kemençä çala-çala,
Çıktım incä dala,
İncä dal kırıldı,
Kızlar bana darıldı. [T. Zanet.Gagauzluk:kultura, ruh, adetlär, maanilär.S. 338]
Hem zamandaş şiirdä:
Kemençän bitirdi beni,
Göklerä götürdü beni,
Dünnädan ayırdı beni,
Kemençä çalan kız! [G. Karanfil. Seläm getirdim. şiirlär, mektuplar. S.44]
Yukardakı örneklär hem dilimizin strukurası bakımından, hem türkologiya bakımından dooru olêr.
Bizim ofiţial blanklarımızda da yannışlıklar yapılêr, var nasıl demää, ani 98% iş yerlerinin adlarında (tablolarda) yannışlıklar var.
Şkolalarda, alfaviti üüredirkän, yannışlık yapılêr, universitetlerdä dä doorudulmêêr.
Gagauz dilinin Ä, Ö, Ü özel sesleri yannış üürediler: Ä [ya], Ö [yo], Ü [yu], bu da, elbetki, uşaklara zorluk yaradêr yazarkan, örnek: yaamurun yerinä ämur yazêrlar, yol lafının yerinä öl, yukarı yerinä ükarı, uyumaa yazêrlar uümaa h. b. Sanêrım, bu yannışlık lääzım en kısa zamanda doorudulsun.
Şkolalarda, Komrat Devlet Universitetindä üüredilän taa bir yannışlık var. Bu yannışlık şansora kullanılêr TV-dä, radioda, kiyatlarda hem ofiţial konuşmalarda.
Tuna derenin yanında. Lääzım olsun Tuna deresinin yanında, çünkü Tuna deresi izafettir. Saabilik halına bütün izafeti lääzım koyalım (biz yok nasıl parçalayalım izafeti). Ona görä biz hallandırırkan Temel hal Tuna deresi, saabilik halında da olacek Tuna deresinin yanında, ama diil Tuna derenin yanında (4, 90).
❖ Moldova Respublikanın Parlamenti. Hep butürlü, Moldova Respublikasının Parlamenti dooru olacek;
❖ Gagauz dilin gramatikası…, temel hal gagauz dili bu formaya eklener -nin saabilik halı afiksi. Olêr Gagauz dilinin gramatikası…;
❖ Gagauz literaturanın aaraştırmacıları lääzım olsun gagauz literaturası+nın aaraştırmacıları;
❖ gagauz resimcileri+nin tabloları dooru olacek;
❖ Valkaneş kasabanın yaşayannarı. Dooru olacek, Valkaneş kasabası+nın yaşayannarı.
Yukardakı örneklerä baksak, annêêrız, ani kullanılan yannış formaların saabilik afiksini alsak, lafbirleşmelerin maanasız kaldıını göreriz: Moldova Respublika, gagauz literatura, Valkaneş kasaba. Bu da gösterer, ani kullanılan forma yannış. Taa bir fakt o, ani küülerdä insan dooru lafeder, hem dä 1933-cü yılda yazıya alınan M. Çakirin kiyadında da teklif olunan forma kullanılêr [5] .
Bir sıra dünnää dillerindä var bir meraklı baalayıcı: este, sunt moldovan dilindä; ist, sind alman dilindä, is ingilizçedä; это yada – (tire) ruşçada. O gagauzçada da -dır, -dir, -dur, -dür \\ -tır, – tir, tur, -tür afiksindä kendini gösterer. Örnek, alm. Die Kinder sind unsere Zukunft, rus. Дети – (это) наше будущее, gag. Uşaklar bizim geleceemizdir. Bu afiksi bän kullansam, Türkiyä türkçesindä lafeder söleyeceklär, çünkü zamandaş gagauz dilindä bu afiks siirek kullanılêr, ama kimi küülerdā insannarın lafetmesindä var. Taman kaybelmedi. Bu afiksä pek sık rasgeleriz folklorumuzda, M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadına: Besarabiyalı kolonistlerin baş koloniyasıdır, en şannı küüyüdür Komrat [2, s.60], Gagauzlar diildir grek [2, 73]. Hep bu kiyatta Avdarmalı Vladimir Kasımın M. Çakirä yazdıı kutlama kiyadında da bu afiksä rasgeleriz: Faydalayalım biz bu günü, ani ölä şannıdır Canabiniz için… [2, 94]. Üürenmäk kiyatlarının son basımnarında bu afiks kullanılêr, ama neçinsä Y (yotlan), örn. şannıydır, tatlıydır h. b.
Açıklamaa istediim, taa bir forma var. Bu formalar gösterer zanaatı, yada ofiţial yazıları.
Durgunalım bitki örnektä. Gagauz filologiya kafedrası lafbirleşme-sini yannış esap ederim, neçinki, gagauz dilindä gagauz filologiya deyimi annaşılmêêr, annaşılêr gagauz filologiyası – bu bir izafettir, biz yok nasıl parçalayalım izafeti, ona görä izafetä eklener istenilän başka bir laf, bizim durumda kafedra sözü eklener, da dooru olêr gagauz filologiyası kafedrası.
Taa ileri dä konuşmalarımda sölärdim, ani gagauz gramatikasının bir kısımı, taa çok sintaksisi, rus gramatikasına görä kurulmuştur. Üürenmäk kiyatlarında üürenicilerä bellilikçi dal cümleleri üüredirkän kiyatlarda türlü örneklerä rasgeleriz: Kafadarım, angısı avtobustan indi, bana yaklaştı [3, 65]. Bizim dädularımız, malilerimiz butürlü lafetmeer. Sanêrım, taa dooru olacek, Avtobustan inän kafadarım, bana yaklaştı. Rus gramatikasına uymaa deyni, neçinsä zoruna yapma cümlelär kurulêr da uroklarda istär-istemäz bu türlü cümlelär kullanılêr. Ama dädularımızı, malilerimizi seslesäk, biz dooru formaları bulacez. Onnar bu yapma formaları kullanmêêr.
İngilizçedä, hem moldovancada bu İ (rus. И) bukvası, iki türlü yazılêr, küçük bukvaylan yazarsak i, büük bukvalarlan yazarsak I yazılêr, örnek, DICŢIONAR, küçük bukvalarlan dicţionar yazılêr. Gagauz dilindä var I (rus. Ы) hem İ (rus. И) bukvaları. İki ayırı ses, iki ayrı bukva. Ama pek çok ofiţial yazılarda (gerbimizdä dä) İ (и) bukvasının yerinä I (ы) yazılı, örnek, GAGAUZ YERI, hem başka dokumentlerdä hem iş yerlerindä – GAGAUZIYA, …RESIM GALEREYASI hem taa çok başka.
Bu yannışlıklar girdi gagauz dilinä başka dillerin etkisindän. Bizim dilimizin kendi formaları var, başka dillerin strukturası bizä yabancı.
Bu yannışlık problemaları kaldırıldı universitet üüretmennerinnän, TV hem radio jurnalistlerinnän diskusiyalarda, üüredicilär için yapılan kurslarda, universitettä, saatlarım varkan, student auditoriyalarında, ama dilin gramatikası diil bir kişinin işi.
Sanêrım, ani bu tekliflär lääzım alınsın esaba, başka dil aaraştır-macılarınnan düşünülsün, dartışılsın da kabuledilärsä etiştirilsin şkola üüredicilerinä.
Bizim sintaksisimiz, hem diil salt sintaksisimiz, kaybelmedään lääzım küü-küü gezilip toplanılsın, son 40-50 yılda yabancı dillerdän gelän gramatika elementleri lääzım dildän kaldırılsın.
Kullanılan literatura:
1. Kaşgarlı M. Divonu-lügat-it- türk tercümesi: I-IIIc., Ankara, 1939 -1940
2. Çakir M. Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din. Kişinöv, Pontos, 2007, 194 s.
3. Bankova İ.D., Baboglu İ.İ.,Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura, 9 klas, Ştiinţa, 2010, 302 s.
4. Покровская Л.А. Современный гагаузский язык (курс лекций), Комрат, 1997.
5. “Viaţa Besarabiei” rev., septembrie 1933.
6. Kimi örneklär alındı teleradio programalarından, KDU üürenicilerindän hem avtorun gözletmelerindän.
*KAP VE *YAP MORFEMLERİNİN
TÖREMELERİ
Türkler, tarih boyu, Attila’nın devrinden (5 yy.) önce başlayarak, dünya düzeninde önemli rol oynamış ve tüm dünyaya kültürel armağanlar bağışlamıştır. Mesela, Kaşgarlı Mahmut devrinde Türk dili çok popüler bir dil idi. Onun bize bir armağan olarak bıraktığı “Divanu Lügatit-Türk” kitabının yazılma amaçlarından biri de Araplar’a ve Müslüman dünyasına Türk dilini öğretmekti. Kaşgarlı Mahmut’un (11 yy.) “Divani lügat –it-Türk” eserinden Çinliler’in Türkçe bildiklerini, başka ülkelerle yazışmalarda da Türkçe’yi kullandıklarını anlıyoruz. Bu arada kendi özel yazılarını da, sadece hesap defter işlerinde kullanıyorlarmış [1, 55-58]. O zamanlar halklar arası yazışmalar Türk dilinde (Türkçe) yapılırdı, diğer halklar da Türkçe konuşuyorlardı. Geçen yüzyılın başlarına kadar Türkçemiz (Kafkaslar, Orta asya vb.) halklar arası temas diliydi. Bir çok halklar (Slavlar, Araplar, Yunanlılar vb.) yemek, giyim-kuşam, yaşam kültürünü Türkler’den almış ve benimsemiştir. Roma ve Yunan askerleri etek giydikleri zaman Attila’nın askerleri ipekten ve yünden hazırlanmış iston (iç don (rus. ştanı)), yani pantalon giyerlerdi. (Ne yazık ki, başka halklar eski Türkçe’den kalan iç ton, şalvar-şaravarı kelimesini kullandıkları halde biz Fransızca’dan gelen pantalon sözünü kullanmaktayız). M.Acı böyle pantalonların 2 bin yıl önce Altay’da dikildiğini yazıyor [2, 51]. Altaylarda bulunan çizmeye “Dünyanın ilk çizmesi” adını veren M. Acı onu V-IV yy.’a ait olduğunu söylüyor. Dedelerimiz sürekli ata bindikleri için hem iç tonun hem topuklu çizmenin meydana çıkması Türkler’in yaşam tarzının bir mahsulüdür.
Ama ne yazık ki, bizi sevmeyen devletlerin propagandasına uygun olarak, bu güne kadar eski Türkler, yani bütün Türk dillerinin dedeleri, hep vahşi, kültürsüz bir toplum gibi anımsanmaktadır. Rus, Batı, Çin, Ermeni “tarihçileri” tarihi kendilerine, kendi politikalarına uygun bir şekilde yazdı. Türkler’den kalan bir çok anıtlar, kurganlar mahvedildi, yakıldı, dağıtıldı, yada bazı değişiklikler yapılıp başka halklar tarafından benimsendi. Sovyet döneminde de doğruyu yazmak hem yazar için hem onun tüm sülalesi için çok tehlikeliydi. Okullarda Tatar çocukları “Tatar boyunduruğunu” öğrenmek mecburiyetindeydi.
Son 15- 20 yılın içinde bu “politik yanlışlıklar”, kısa bir zaman içinde ün kazanmış Kazak araştırmacı Oljas Suleymenov, Kumuk araştırmacı alimi Murat Acı, Tatar Rafael Bezertinov, Rafael Muhametdinov, Balkar Nazır Budayev ve daha başkaları tarafından düzeltilmiştir. Her zaman aşağılanan Türk halkları, bilhassa Eski Sovet Birliğinde yaşayan Türkler bu tür araştırmaları uzun süredir bekliyorlardı.
Kendilerinin kadim medeniyete sahip olduklarını iddia eden bazı halkların yazı tasavvuru olmadığı bir zamanda meydana çıkan Orhun – Yenisey abidelerinde edebi dil örnekleri bırakan Türkler medeniyetsiz, tarihsiz bir toplum gibi takdim edilmekteler.
Türk halkları “senin dedelerin vahşiydiler, barbardılar” psikoloji etkisinden hala kurtulamıyor, bir çoğu hala kendi kimliğinden utanmaktadırlar ve hala kendi dilinden utanan Türkler’de vardır.
Yabancılar ve onlara hizmet eden diğer “Tarihçiler” tarihi karıştırmalarına rağmen, hak kendi yerini buldu ve bulmaktadır da. Anlaşılan, yüzyıllarca hem maddi, hem manevi, hem entelektüel bakımından ulu atalarımız bize aklagelmez büyüklükte bir miras bırakmıştır. Ve biz bu varlığı yaşatmalı ve gelen boylara da aktarmalıyız.
Bilim alanımız Dil olduğu için, bu araştırmada Türk kökenli
kap ve
yap morfemlerini araştırıp, başka halklarda onların türemelerini göstermeğe çalışacağız.
Dedelerimizin başka kökenli halklarla ilişkileri tarihi çok eskidir. Eski Türkler bazen komşularıyla dostluk eder, alış- veriş yapar, bazen de savaşırlardı.
Çok eski zamanlardan XX. yüzyıla kadar Türk dili halkların ikinci dili gibi sayılırdı. Türk halkının nüfuzu, prestiji oldukça büyük olduğu için başka halklar, Slavlar, Araplar, Farslar vb. bu dilden pek çok söz almış ve şu an da kullanmaktadırlar. Lakin yabancı dillere yüzyıllar önce alınan eski Türk sözcüklerini açmak bazen çok zor oluyor. Çünkü söz, morfem herhangi bir dile alındığında mutlaka benimseme süresinden geçmeli ve o dilin fonetiğine uygun olmalı. Bazen semantik bakımından da bir çok diğişikliğe uğruyor. Böyle sözcuklerin tarihi yolunu izlemek bazen mümkün olmuyor.
İlk Türkolog Kaşgarlı Mahmut’un «Divanu lugat-it Türk» kitabında qap morfemi “çuval” manasında verilmektedir (DTS,420)
Kap morfeminin üç anlamı, semantik yuvası var. Ve elbet ki bu semantik yuvaların birbiri ile sıkı bir bağı var:
1. Giyim-kuşam anlamında, örneğin: Gag., Azereb. kaftan, kapot “fistan, elbise”, Türk. kap “kadınların giydiği kolsuz üstlük”, kaban “kışlık üst giyimi”(her iki örnek fransız kökenli olarak veriliyor.) (bak.Türkçe Sözlük, 2 K-Z,s.782), Tuva, Altay hep\\kep; Karaç., Balkar kablarık “giyim”, kablau “terlik”; Gag., Azerb.,Türkm. kalpak (kaplak) metateza olayı sonucunda l ve p sesleri yerlerini diğiştirmiştir.
2. Örtü, kabuk anlamında: Türk dillerinin çoğunda olan kapı\\ kapu, kapak\\qapaq , kap (kitabın kabı), ayçiçek kabı, ayak kabı, kapçık (balığın), kap (kap-kaçak) tabak, bardak) anlamında; Gag. kapan “zindan, hapishane” Türk. kapan “tuzak”; Türk. Azerb, Turkm. kaburga\\ qabırğa, Karaç.balkar. kabırga “duvar” v.b.;
3. Top, küre, şiş bir şey anlamında; eski türk. köp “çok, şişik-li, bol”; Türk dillerinin çoğunda olan köprü, küp, köpük, küpe, kabak, kopça, kap, kabar, göbek; az., göbelek (kübelek (başk. Tatar,) kömelek (türkm.) kabir\\qəbir v.b.
Azerbaycan dil araştırmacısı S.Alizade’ye göre kap eski türk morfemidir. İran ve Slavyan dillerine Türkçe’den; İran dillerinden ise Semit, Roman ve Alman dillerine geçmiştir (3). Şu an bu eski morfem yabancı dil ailelerinde türlü fonetik varyantlarda ve değişik anlamla kulanılmaktadır: rus. kapusta “lahana”, kepka “şapka”, kubok “kupa”, kupol “kube” kobura “silahlık”, kapsula “kapsül”, kabinet “iş odası” komok “yuvarlak bir şey”, komnata “oda” vb. Son 2 örnekte p-b-m ses geçidi olmuştur. (yanaştıralım Az. koma, Gag., Türk. kümes, Gag. kümelti “küçücük ev, sığınacak yer”), Arab. qübbə, aba\\gəbə, qəbr; İng. cap “şarap için ağactan yapılmış bardak”, capote [kapbout] 1. Yağmurluk, 2. kadınlar için örtü, pardüsü”; 3. Kadın şapkası 4. Kapot (araba); Japon. kabe“duvar”, köbö “maya, kabartma tozu”; Fr. capote, İtal. capot “uzun yağmurluk”. Bu mahsuldar morfemle türenen sözleri devam ettirebiliriz.
Bugüne kadar Gagauzca’da kullanılan aba 1. ”evde dokunan kaba doku”; 2. “O dokudan yapılmış uzun giyim“; 3. Keçe; 4. Keçeden yapılmış çizme manalarını taşımaktadır; diğer Türk dillerinde de bu kelimeye raslıyoruz: Az. əba, nog. aba 1.“mollanın giydiği uzun elbise”, Türkm. aba “ağır yün doku ve ondan dikilen pardüsü”.
Aba 1. “kaba yün doku” ve 2. Dokudan yapılmış Türk kaftanı” anlamlarında V.Radlovun meşhur sözlüğünde kayd edilmiştir. Radlov ve başka dil araştırmacıları aba kelimesinin Arap kökenli olduğunu yazıyor ve Türk dillerinden alınma söz gibi veriyor.
Lakin, Gagauz dilinde kullanılan aba sözcüğünü araştırırken başka sonuçlara varıyoruz.
Bulgar’ların kültürünü araştıran N. Gagen-Torn “aba bir nevi doku adıdır… giyim kendi adını doku adından almıştır” diyor [4].
Arapça–Rusça sözlüğünde bu söz “yağmurluk biçiminde giyim” gibi verilmektedir. [ARS, s.489], Bu sözlükte qabaun “üst giyim, kaftan” kelimesine de rastlıyoruz. 11yy. ilk Türkoloğumuz Kaşgarlı Mahmut’un “Divanu lügat –it- Türk” kitabında qaba “kul giyimi” kelimesi kaydolmuştur. [MK, I, 461]. Özbek şair ve yazarların eserlerinde qaba “erkekler için uzun giyim” anlamında kullanılmıştır.
Radlov’un (5) söylevine inanırsak aba kelimesi Türk diline geçtikten sora yeni anlam almıştır, daha doğrusu, giyim adı doku adına geçmiştir. Ama her zaman tersine, doku adı ondan yapılan giyime geçmektedir. Tanınmış dil araştırmacısı Dobrodomov Slavyan, dillerinde bu kelimeyi araştırırken aba ve qaba sözlerini fonetik varyant gibi veriyor: Rus aba\\ qaba “kaba yün doku”, Ukr. qaba “beyaz Türk dokusu”, Maked. aba “evyapımı doku, ondan hazırlanmış üst giyim”, Sırp. harvat aba\\haba “kaba evyapımı doku”, Çek. haby “yıpranmiş geyim”. Kelime hem doku, hem de giyim manasında Roman ve Slav dillerinde de mevcuttur. Azerbaycan Türkçesi’nde halı manasında gəbə sözü de kullanılmaktadır.
Bizim düşüncemize gore aba kelimesi eski Türk kap
morfeminden geliyor.
Yap. Morfemi de eski bir morfem olarak eski Türkçe’de ve çağdaş Türkçe’de mevcuttur. Ama bazen Türkçe’de bir sözün etimolojisini, kökenini bulmak için araştırılan söz o kadar değişmiş oluyor ki ona yanlışlıkla başka “vatandaşlık” veriyorlar.
Gagauz dilinde çupak 1. “göğüsünü sıkan fistanın üst tarafi”; daha sonra sütyen anlamını almıştır. Bu sözü araştırırken ilginç sonuçlara vardık.
Balkar araştırıcısı Otarov Gagauzca’da ve Balkarca’da aynı manada olan çupa sözünü izlerken bu formada, bu fonetik varyantta diğer Türk dillerinde olmadığını yazıyor ve onun Fars diline ait olduğunu söylüyor (6).
Bizim araştırmamıza göre çubak sozü türlü ufak ses değişimleri ile Altay Türkçe’sinde çuba “geniş üst geyim”, Karaç., Balkar. çuba “göğüsü sıkan deri korset”, Azerb. çoha\\çuha “erkekler için üst giyim”, Kırg. çuba\juba “kürk”, Nog. Şıva\\şıba “elbise”, Uygur. cuba “kürk”, Tıva. şıva “entari, hilat”, şıvıq “örtük, sırta atılan bir şey”, Özb. çapan, Kaz. şapan, Başk. Sapan “entari, hilat”. Türkçede zıbın “1. çocuk giyimi; 2. kolsuz giysi”, Azerbaycan şivesinde ve Ahıska Türk’lerinin dilinde de çuba sözünün zibun\\zubun ses kalıbı tanınmaktadır. Ç- Z ses değişimini görüyoruz. A. Tahirzade de
yap morfeminin örtmek anlamının olduğunu yazmaktadır [7, 70]. Zipun kelimesi Rusça’da da, bir alıntı olarak, kullanılmaktadır. Araştırdığımız söz Mongolca’da tsuv “örtük”, Kalmıkça’da tsuuv, eski Kalmıkça’da tsuuba, Buryatça’da suba olarak da kulanılmaktadır.
Rusça’da “kürk” anlamında olan şuba kelimesi mevcuttur. Bazı ilim adamları (Radlov, Fasmer, Rabinovic, Mladenov, Lokoc) şuba sözünün Arapça’ya ait olduğunu söylüyorlar. Ama yukarıda sıraladığımız örnekler, sözün morfolojisi bu fikrin yanlış olduğunu anlatmaktadırlar.
Buradan belli oluyor ki bu terim Arap ve Fars diline girmiş, cübbə, ve şu an Rusça’da Arapça’daki gibi şuba “kürk” ve yubka “etek” kelimeleri çok aktif olarak kullanılmaktadır.
Gagauz dilinde olan cupak “sütyen” sözü hep o ses biçiminde olan çupak “keçe çizme,” daha sonra Rus., Sırb., Hırvat, Slavak çpak “ cep , çanta “ manasında mevcuttur. Burada semantik bağı zor da olsa duymaktayız.
Bulgar dilinde “kolsuz, kisa fistan” manasında olan çipak sözü direk Gagauzca’dan Balkan Slav dillerine Bulgarca’nın vasıtası ile geçmiştir.
Çupak sözünün kökü çok derinlere gitmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un sözlüğünde yuvka \\ yubka \\ yuwga\\yupka “ince”[MK, III, 34], 13 yy. ait eski Kıpçak anıtlarında yopka “ince, nazik”, yopka etmek ”pazlama”; Abu Hayyanda yufka “ince” [AH, 55] olarak verilmektedir.
Cağdaş Türk dillerinde de Gag. yufka “kuvetsiz, zayıf”, Azer. yuxa “ince pazlama”, Türk. yufka “ince yuvarlak hamur yaprağı”, Türkm. Yuka “ince”, Kırg. çup-çuga “çok ince”, çup “parça nevi”, çupga “ince pazıdan yapılan yemek”, Tuv. çuga, hak. çuğa “ince”, Başk. yoka, Nog. yuka, Karakalpak. jupka “ipek parça adı”, Özbek. yupka “ince”, Kaz. juka, jukpa, Kumık. yukka “yufka ekmek”, Tat. yuka “ince(eşyalar için)”, Azerbaycan, Başkırt, Tatar, Nogay ve Kazah dillerinin örneklerinde intervokal p\b\\f seslerinin düşmesini görüyoruz.
Türk dillerinde “dokuma” manasında olan cuha\\cufa kelimesi de yufka kelimesinden gelmektedir. Burada y-ç ses değişmesini görüyoruz.
Azerb. “keçeden yapılan yağmurluk” manasında yapıncı kelimesi kullanılmaktadır. Ruslara ait olan “İgor polku hakkında söz” eserinde yaponçitsa “üst giyim” kelimesi kaydedilmiştir. Bu söz de Azerbaycan Türkçesi’nde olan yapıncı kelimesinin türemesidir.
Kısacası, “Divanu lugat-it Türk” kitabında yufka sözünün üç semantik yuvası mevcuttur:
1. Bir şeyin niceliğini anlatan özellik, kalite;
2. Dokuma, kumaş adı veya yemek adı;
3. Giyim adı.
Yufka, cupak sozlerinin prototipi ise
yap morfemidir. Yaprak, yapağı, yapı kelimeleri de elbet ki
yap morfeminin türemeleridir.
Böylelikle, gagauz dilinde olan cupak sözü şimdiye kadar Arap kökenli sayılan cuha, cübbe ve Arap kökenli sayılan ve Rus dilinde aktif kullanılan, yubka, şuba, cemper, cep gibi sözlerin etimolojisine yenilik katmıştır.
Gördüğümüz gibi, Türk kökenli iki morfemin *Kap ve *Yap yayılma coğrafyası oldukça geniştir. Bu morfemlerin semantiği onların bir kökten olduğunu da göstermektedir.
Kaynaklar:
1. Korkmaz Zeyneb. Kaşkarlı Mahmut kimdir? www.kasgarliMahmut.org/zeynep_korkmaz. htm
2. Аджи М. Европа, тюрки, Великая степь, М.1998, с51.
3. Əlizadə S. Türkmənşəli kap sözü və onun törəmələri. //Dilçilik coğrafiyası, tarihi dialektologiya və türk dillərin tarihi problemi, Bakı, ADU, nəşri, 1982,s. 50
4. Гаген-Торн Н. Болгарская одежда\\ Сборник музея антропонимии и этнографии. Т.Х, М., Высшая школа, 1958, с. 56 5. RS – V. V. Radlov Opıt slovarya türkskih nareçiy, 1899.
6. Отаров И.М., Профессиональная лексика карачаево-балкарского языка (на основе названий одежды и обуви), диссерт.на соиск. уч.ст.кандид.филол.наук, Баку, 1974, стр.42.
7. Таирзаде А.Ш. Этимологическо-структурный анализ некоторых архаизмов азербайджанского языка, функцианирующих в диалектах и говорах шекинской зоны. // Известия АН Азерб. ССР, археология, литература, язык. Баку, 1981, №1, с 70.
Sözlükler:
MK-Mahmut Kaşkarlı. Divanu Lugat it türk tercümesi, I-III, Ankara, 1939-1940.
AH – Əbu Həyyan Əsirəddin Əl-əndəlusi. Əd-dürrə əl müdiyyə fi-l-luğa ət –türkiyyə (Türk dilində parlak inci), Bakı, 1997.
ARS-Azerbaycanca-rusça lüğət, Bakı, 1965.
DTS- Drevnetürksiy slovar, Leningrad, 1969.
НАЗВАНИЯ ОБУВИ И ИХ ЧАСТЕЙ
История ношения обуви тюрками является очень древней. М. Аджи в своей книге даёт эскиз «первого в мире сапога и относит его к Древнему Алтаю, к Y- IY веку до н. э. [1, 92]. Название обуви в гагаузском языке неоднородны по составу. Они представлены как общетюркскими словами, так и заимствованиями. Их изучение в историческо – сравнительном аспекте прольет свет в изучение этногенеза, этнографии и истории гагаузского народа. В гагаузском языке известны следующие названия обуви и их частей: çarık «чарки, постолы», başmak «башмак», emeni «башмаки, туфли», karabaa «чёрные завязки», bokançi «род обуви», çizmä «сапоги», konç «голенище», terlik «вязанные или суконные тапочки», papuç означает «комнатные туфли, щлёпанцы», ökçä „каблук, пятка», tomak «носки, вязанные из грубой шерсти», çorap «носки, чулки», nalın «род грубой обуви», kundura «род обуви», çepiç «мужские ботинки», boti «боты из войлока» и др.
В данном исследовании мы рассмотрим некоторые названия обуви, представляющие наибольший интерес в тюркологии.
Çarık. Наиболее старинными видами мужской обуви у гагаузов считаются постолы çarık, изготавливаемые из свиной и воловьей кожи. Что чарык является основной обувью задунайских гагаузов, констатируют все авторы, хоть в какой-то мере описывавшие их быт. К. Каракашлы пишет, что «чарых – это обычная кавказская обувь крестьян, которую носили как мужчины и женщины, так и дети» [2, 161]. Понашему, чарык вернее считать не кавказской обувью, а тюркской, так как она встречается как в древнетюркских памятниках, так и во многих современных тюркских языках. А «кавказской обувью», как нам представляется, она стала благодаря тюркским народам, проживающим на Кавказе. Слово отмечено в словаре М. Кашгари: curuq «чарки, род обуви», «название одного из племён» [МК,1,381]. Возможно, название обуви и название племени являются омонимами, а название племени произошло таким путем: çerik // çeri //çarı (yeniçarı). В словаре В. В. Радлова слово имеют три значения: чарук «грубая обувь крестьян; куски кожи, которыми обвязывают ноги; осм. томазь [PC, II, 1863]. Слово бытует почти во всех тюркских языках: тур., кирг., узб., тат., туркм. çarık, азерб. çarıq, башак. сарик, каз. şarık, уйг. çoruk «чарыки, постолы» [TLS, 116-117]. Интересно предложение В. Асланова и Г. Ворошила. Они возводят слово çarık к глаголу sar – «обматывать, окутывать»[3, 1,67]. Мы вполне согласны с этим предложением. Доказательством этого может послужить вышеприведённый пример из башкирского языка särik и казахского языка şarık. Чередование звуков s > ş >ç распространено в тюркских языках. Если ещё взять во внимание, что в древнетюркском словаре слово sarγı обозначает «сафьяновую кожу», то сомнений что çarık происходит от sarı – «обматывай» не остаётся. Вероятно, древние тюрки просто обматывали ноги кожей, отсюда и произошло слово sarqı (таким образом, то чем обвязывали ногу, точнее, кожа получила своё название), и в дальнейшем название этой кожаной повязки перешло в название обуви çarık. Предполагаем, что слово развилось следующим образом: sarγı >sarıq >şarık>çarık.
Bokançi. Одним из архаичных названий обуви является слово bokançi. Этот вид обуви устарел. Из рассказов информаторов села Етулия /Tülüküü/ Валканештского долая, мы узнали, что bokançi – тяжёлая грубая обувь на толстой подошве. Е. К. Колца также зафиксировала данное слово и по её предположению, слово bokançi является заимствованием из молдавского языка и приводит для сравнения молдавское слово bocanci «ботинки на толстой подошве» [4, 54]. В словаре М. Кашгари зафиксировано слово boxsok //boysok «кандалы» [МК, I, 25]. В ДТС bokaγu «оковы, кандалы» (с. 112). Исследуемое слово зафиксировано в словаре В. В.Радлова: bokağı с пом. осм. «кандалы для ног» [PC, II, 1645]. По-нашему мнению, обувь получила название по сходству. Скорее всего, она по своей грубости была похожа на кандалы, и поэтому получила название bokançi. Предполагаем, что исследуемая единица является тюркским по происхождению. Это название обуви прошло интересный путь развития. По нашим предположениям, данное слово как у М. Кашгари, так и у В.В. Радлова в значении «кандалы для ног», образованы от глагола boğ– «давить, задушить, приглушить», которое, видимо, образовалось от bağ «повязка». О том, что первоначальным слова bağ было boğ, подтверждает древнетюркское boğ в значении «дорожная сума, узел» [ДТС,111]. Тюркское название обуви получилось в результате прибавления к глаголу boğ-> аффикса – an + уменьшительного аффикса -ça, которое, в последствии, приняло форму – çi /ср.: гаг. yorganci «детское одеяльце» – азерб. yorğanca «детское одеяльце», гаг. şalçi „небольшой платок» – şalça „коврик, шерстяная попона» [PC,IY,966].
Предполагаем, что слово заимствовано молдавским языком в форме bokankă «ботинок на толстой подошве». В значении «узелок, повязка, свёрток», морфема boğ- в таком фонетическом оформлении в гагаузском языке не сохранилась. В гагаузском языке наблюдается тенденция выпадения звука ğ, либо он переходит в звук ş. Таким образом, слово bogça, функционирующий в группе огузских языков, которое в гагаузском языке, постепенно перешло в boşça «сверток, узелок» ср. также азерб., тур. bağca «садик», и гаг. başça «приусадебный участок, садик».
Çizmä «сапоги». Слово тюркское. В словаре В. В. Радлова отмечено слово чiз – со значениями «чертить», «вытягивать» [PC, III, 2148]. В «Русско-тюркском словаре» под редакцией Султана Мед-жита Ганиева, сапоги представлены тремя значениями: çekmə, muze и djezma. Cizmää в значении «тянуть, растягивать» не имеется в гагаузском языке, как и в ряде других тюркских языков. В узбекско-русском словаре, мы обнаружили слово чузмок в значении «вытягивать, растягивать, протягивать, тянуть» (с. 575). Таким образом, гагаузское çizmä происходит по типологии азерб. çekmə от «тянуть, вытягивать». В других современных тюркских языках исследуемое слово с некоторыми фонетическими изменениями функционирует как edük [TLS, 128]. Слово çizmä в значение «сапоги» распространено также у западных и южных славян: макед. чезма, сер-бохорв. чизма, польс. czyznıu, елвц. cizem, болг. чизма, рум. cizma, вен. csizma «сапог». По мнению И. Г. Добродомова это заимствование – новое и к южным славянам проникло лишь после прихода турок на Балканы [5, 26]. Как отмечено выше, активно функционирующие в гагаузском и турецком языках, данное название обуви в форме çizma, употребляется в нескольких балканских языках. Предполагаем, это один из карлукских элементов, сохранившийся в гагаузском и турецком языках. Слово функционирует в молдавском языке çizma и имеется даже производное от данного слова – çizmar «сапожник». Точно в таком же фонетическом оформлении слово вместе с производным имеется в болгарском языке.
Terlik. Как женщины, так и мужчины из бедных семей носили самодельные суконные или вязанные из шерсти тапочки – terlik. В гагаузском словаре отмечено два значения: 1. вязаные или суконные тапочки, шлёпанцы, 2. потник. Terlik – слово тюркское, зафиксированное в словаре В.В.Радлова: тäрлiк (от mäp+лik) «туфли» [PC,III,1071]. В известном словаре Л. Будагова зафиксированы формы тäрлик и тирлик (в татарском и чагатайском языках), обозначающие «летнюю одежду». В турецком языке исследуемое слово означает «лёгкая домашняя обувь» и «тонкая косынка или вязаная шапочка». В нахчеванском диалекте азербайджанского языка tərrik имеет значение «короткая женская одежда с длинными узкими рукавами». Тюркское по происхождению слово, в различных тюркских языках выступает в различной семантике. В отличие от В. В. Радлова, мы предполагаем, что слово terlik произошло от слова deri \\ teri «кожа» +lik, т.е., то, что одевают на тело, на кожу. Таким же образом сформировалось и слово gölmek «рубашка»
Использованная литература:
1. Аджи Мурад, Европа, Тюрки, Великая степь, М.1998.
2. Каракашлы К. Материалы культуры азербайджанцев северобостонной и центральной зоны Малого Кавказа, Баку, 1964.
3. Ворошил Г., Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка дописьменного периода, Баку, 1989.
4. Колца Е.К. Фонетические адаптации заимствованных слов/на материале гагаузского языка, Лимбэ ши литература молдовеняскэ, Кишинэу,1965.
5. Добродомов И. Г. Вопросы хронологии тюркских заимствований в славянских языках, Советская тюркология, Баку. 1976.
6. Каранфил Г. Гагаузская лексикология, Kнига 1, Комрат, 2010
Словари:
ГРМС,– Гагаузско-русско-молдавский словарь. Москва, 1973.
ДТС – Древнетюркский словарь. Л., 1969.
МК – Mahmut Kaşkarlı. Divani lügat-it-türk tercümesi. I-1II с. – Ankara, 1939-1941. TPC – Турецко-русский словарь. – M., 1977.
TLS – Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara, 1991
РС- В.В. Радлов, Опыт словаря тюркских наречий, С.-Петербург. 1901
GAGAUZ DİLİNDÄ EV HAYVANNARININ ADLARI
Gagauz dili yeni aarıştırılan türk dillerindän biri sayılêr. Fonetika, morfologiya, sintaksis az aaraştırılsa da, leksika, taa doorusu, tematik leksika şindi başlêêr aaraştırılmaa. Çorbacılık terminologiyası, fitonimnär hem leksikanın başka tematik grupaları başka türk dillerinnän barabar aarıştırılması pek önemni bir iş.
Bildiimiz gibi, gagauzlarlan ilgili folklor, dil, etnografiya materiallarının toplanmasında hem tiparlanmasında rus generalı V. A. Moşkovun yeri diişilmäzdir. Çorbacılık terminneri onu meraklandırmış, da o onnarı toplamış [1]. 1953-ci yılda poloniyalı aarıştırmacı V. Zayonçkovskiy V. Moşkovun topladıı materialların içindä kendi topladıı mal adlarını toplamış da 72 ev hayvanın adını tiparlamış (bu bilgi M. Guboglonun yazısından alınmıştır) [2, 91]. Bundan sora 1964-1966-cı yıllarda M. Guboglunun başçılıı altında etnografik aaraştırma ekspediţiyası yapıldı. Bu zaman Moldova hem Ukrayna gagauzlarında çok kullanılan ev hayvannarının adları toplanıldı. Prof. M. Guboglonun “Gagauz dilindä sıır terminologiyası” adlı yazısı bu konuda birinci oldu [2]. Tarihçi M. Guboglo, bu yazısında çok zengin dil materiallarını başka türk dillerinnän karşı-karşıya koyup, sonuç olarak gagauzaların türk kökenni halk olduunu taa bir kerä urgulêêr.
Çorbacılık terminologiyasını üürenmäk – gagauzların istoriyasına, etnogenez problemalarına kapu açmak demäktir. Çorbacılıkta en önem-ni kollardan biri hayvancılık sayılêr. Gagauzlar da, bütün eski türklär gibi, taa evelki zamannardan hayvancılık zanaatınnan tanışmışlar. Bu bilgilär çok zengin hem gelişmiş hayvan terminologiyasından belli olêr. Butürlü terminologiya zenginnii söleer, ani gagauzlar evellerdän göçmen olmuşlar, taa o zamannardan çok becerikli hayvancıymışlar. Ev hayvannarına baalılık şindi dä çok kaavi. Herbir gagauz aulunda türlü ev hayvanına var nasıl raslamaa.
Ev hayvannarının adlarını aşadakı bölgüyä görä vereriz:
İRİ BUYNUZLU HAYVANNAR
Gagauz dilindä bütün iri buynuzlu hayvannara sıır, kara sıır, mal “скот” deerlär. Bu annayış azerbaycancada hem türkçedä dä var: sığır «крупный рогатый скот». Birkaç türk dilindä – türkm. sıır, tat. sıer, başk. şıyır, kaz. sıyır – bu söz salt “inek” maanasında kullanılêr. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılmış [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılı [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Gagauz dilindä sıır sözünnän birerdä mal, hayvan sözleri da kullanılêr. Sıır sözündän sıırtmaç zanaat adı, taa sora soyadı kurulmuş. Romın dilindeki daur “бык” termini dä çok merak yaradêr, (yannaştır: Azerb. davar “скот”). Gagauz dilindä davar sözünün maanası daralmış da tovar “хром” (deri) maanasında kullanılêr. Davar sözünün “скот” maanasında, gagauzçada olmayıp, romın dilindä olması bu terminin başka türk dillerindän romın dilinä geçtiini gösterer. Bu arada bunu da nışannayalım, ani rus dilindä olan товар sözü dä türk dillerindän alınmadır. Belli, ani eski zamannarda rus dilli hem türk dilli halklar arasında mal, hayvan alış-verişi vardı. Ruslar aldıı mala ölä dä demişlär: davar//tuar-tavar-товар. Taa sora rus dilindä bu sözün maanası genişlenmiş, şindiki semantikaya geçmiştir.
Öküz “вол”, бык”. Taa ilerki zamannarda öküzlär aar işlerdä kulla-nılardı: tarlayı sürärdilär, ük taşıyardılar. Bu sözä bütün türk dillerindä raslêêrız: azerb., türkm., türk., öküz, tat. ögez, kirg. öküz, kaz. öküz, çuv. vakar, özb. höküz, başk. öküz.
Öküz sözü eski türk sözlüündä dä öküz, buga «вол, бык» annayışında var [DTS 382].
Çok meraklı bir fakt, ani romın dilindä kullanılan vakă «корова» lafı bulgar grupası türk dillindän olan çuvaş dilindä dä kullanılêr (yannaştır: çuv. vakar “бык, вол”). Bu fakt gösterer, ani protobulgarlarda olan vakar sözü «бык, вол» kendini çuvaşçada korumuş, taa eski zamannardan da roman dillerinä girmiş.
Öküzün saabisi öküzleri saa tarafa çevirmää deyni ça, sol tarafa heys//oys deer. Gagauzlar arasında Öküzçü//Öküzçi (şindiyä kadar soy adları rusça yazıldıına görä, soy adlarda bir sıra fonetik diişikliklär var) soy adlarında da raslêêrız.
İnek «корова». Tür., kırg. tuv. inek, alt., azerb., uyg. inyak, karaç. – balk. karaim. iynek forması kullanılêr. Bu söz dä çok eski sözdür. Söz, inek formasında Orhon Taşlarında hem DTS-ta da var [DTS, 201].
Gagauzlar saayılan inää saamal inek deerlär. M. Guboglo kendi yazısında ineklerin dış görünüşünä görä adlarını vermişti: alaca «пестрая», äpürän «без пятен», bräzu «с белыми пятнами», bräzgu «с белыми пятнами на лбу», bujor “жёлтая”, galba «с загнутыми внутрь рогами», güvercin «серая с черной головой и грудью», kısır «не отелившаяся до 4 лет», murgo «вся чёрная», priyan «с белой полосой на спине», sakar “корова или бык с белым пятном на голове», sarıbaş «с жёлтой головой», tuluk “ с рогами расходящимися в разные стороны», haramcasına «отелившаяся раньше времени», çelek «однорогая», ţap «с прямыми рогами» [2, 229]. Burada äpürän, bräzu, bujor, galba, murgo, priyan, ţap – roman dillerindän, taa doorusu, moldovan dilindän alınma sözlär, kalannarı sa türk kökenni.
Buga//bua//bıga\\buva «бык». Türk dillerindä buga sözü aşaadakı variantlarda var: tür. buga, azerb., türkm. bua, kirg., kaz., tuv. buga, özb. buka, tat., başk. ögiz. Birinci türkolog Mahmut Kaşgarlının sözlüündä boga//buga “бык” sözünä raslêêrız [MK, III, 226].
Gagauz dilindä bir buynuzlu bugaya çelek deerlär. Gagauzlarda bölä bir etnografizması da var – bugay “инструмент, воспроизводящий рев быка”. Eni yıl yortusunda genç çocuklar, bugaylan hem puluklan evdän evä gezip, kutlêêrlar küü insannarını. Gagauzlar arasında bugaçı, buga onomastik [aynaşma] birliklerinä dä rasgeleriz.
İri buynuzluların yavruların adları da türk köklü:
Buzaa “теленок”. İnään buzaaladıı erkek yavruya buzaa deerlär. Tat. bozau, kaz. buzau, azerb. buzov, kirg. muzoo, başk. bızau, özb. buzok, tür. buzağı, karaç.-balk. buzou, tuv. bızaa gibi kullanılêr. Buzaa eski türk sözüdür: buzau//buzauı “теленок” [DTS,130]. Gagauz dilindä bızaa ses variantı da var. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä intervokal u sesi ı sesinä geçer: buga//bıga, buzaa//bızaa. Bızaa/buzaa sözündän buzaalamaa//bızaalamaa «отелиться» işlii, zanaatçılık termini buzaaсı// buzacıyka “телятница” hem bu zanaatçılık terminindän oluşmuş Buzaaсı [Buzadjı] soy adı yaranmıştır.
Dana “тёлка”. Dişi hayvana deniler. Ama kimi kerä inään yavrusuna – dişiyä dişi dana, erkää erkek dana deerlär. Azerb., tür., dana, tat., kaz., özb., türkm. tana, çuv. tına fonetik variantlarında kullanılêr. Gagauzlarda Danacı onomastik birliinä (aynaşmalarda, soyadlarda) rasgeliner. M. Guboglunun yazısında tosun “üç yıllık buzaa”ya tuluk “bir yıllık buzaa”, dişi dana “двухлетняя тёлка”, erkek dana “двухлетний бычок”, düvä, bua altı “молодая трехлетняя корова”, düvä “трехлетняя тёлка” sıır adlarına rasgeleriz [2, 228], ama bu terminnär şindiki gagauz dilindä siirek kullanılêr.
Gagauz dilindä yukardakı sözlerin (buzaa hem dana) ikisinin dä kullanılması aydınnaştırêr, ani taa ilerki zamannarda erkeklii bildirän dana termini kullanılırmış. Taa sora dana sözü hem dişi, hem erkek için demää başlanmış. Bunu biz yukarda verdiimiz M. Guboglunun örneklerindän dä göreriz. A.M. Şçerbak da yazêr, ani taa ileri tana ancak dişi hayvana denärdi [3,101].
Manda “буйвол” [GRRS, 454]. İri buynuzlu hayvannarın sırasında manda “буйвол, буйволица” da var. Mandanın yavrusuna kotak deerlär [GRRS, 415]. Gagauzların arasında artık mandacılık zanaatı yok oldu. Bu sıırın adı türkçedä manda, azerbaycancada camış, kazahçada eneke, türkmencedä gavmiş, uygurcada höküz, kotaz gibi kullanılêr.
UFAK BUYNUZLU HAYVANNAR
Koyun “овца”. Koyunculuk zanaatı çok eskidän bu günnerä geler. Herbir gagauz aulunda, az olsa da, bu ufak buynuzlu hayvannar bulunêr. Azerb., türkm. goyun tür. koyun, tat. kuy, alt. kırg., kaz. koy, özb. kuy, uyg. goy, goyin, karaç.-balk. ana koy, yakut. хой. Eski türk yazılarında koyun qoy\\qojїn\\qojun olarak yazılmıştır, goyçı termini sä “çoban” demektir [DTS,453]. Üç yıllık koyuna gagauz dilindä şişek deerlär. Bu fonetik formaya biz bir sıra türk dillerindä rasgeldik: azerb. Şişäk “двухлетняя овца”, tur. şişek, özb. şişäk “овца от одного до двух лет”. Eski osmannıсada şişik “двухлетний баран, начинающий жиреть”. Bitki maanaya bakarak fikirleşeriz, ani şişek “şişmää” lafı şindi kullanan besli lafının sinonimidir, taa doorusu, taulanmaa, tuyannamaa, semizlenmää annayışına geler. 7-8 yıllık koyun bobana adlanêr. Koyunnarı çaararkan tprü-tprü deyeräk çaarêrlar.
Koç “баран”. Koyunun erkeenä gagauz dilindä koç deerlär. Başka türk dillerindä bu söz bu formalarda rasgeliner: tür., koç, azerb. goç, tat. kuçkar, kaz. koşkor, uyr. goçgar, karaç.-balk. koy. DTS – dä bu söz goçgar “баран” gibi nışannanmış [DTS, 451]. Gagauzlarda her aylenin bir ayırı kurbannık günü olêr. Kurban yortusunda bir yıllık körpa koç kesiler, fırında bulgurlan birerdä pişiriler, da ev-ev üleştiriler. M. Guboglo gagauz dilindä koçların başka adlarını da verer: buruk (azerb. buruq, nog. Burik), azman//hazman (kaz. azban, kirg. Azma), erkek (kirg. İrik), [2, 232]. İnsannar arasında yapaasız incä koyun cıba adlanêr. Yufka, zabun koyuna yada kuzuya hışık\\ışık deerlär.
Kuzu “ягнёнок”. Yukarda aaraştırdıımız ufak buynuzlu hayvannarın yavrusuna kuzu deerlär. Bu söz kaz. kozı, azerb., türkm. guzu, tür. kuzu, üzb. kuzi, uyg. goza, karaç. balk. kyozu “ягнёнок”, tatarcada sa bu söz “козлёнок” maanasında kullanılêr. Eski türk yazılarında gozı gibi yazılmıştır [MK, III, 224]. Bir sıra türk dillerindä bir yıllık, altı aylık erkek kuzuya toklu Başka türk dillerindä dä bu laf var: azerb. toylu, tur. toklu, kaz. tokti, “ягнёнок, которому более шести месяцев”, türkm. toklı, k.-kalp toklu//tokti «годовалый ягнёнок».
Eski türk yazılarında “altı aylık kuzu” maanasında toglı sözü var [DTS, 570]. Toklu sözü gagauz dilindä 1-2 yıllık koyuna deerlär. Toklu sözünün etimologiyasını aaramak için Eski türk sözlüündä olan -tog morfemasının manaalarını aaraştırdık: tog “услада, утешенье”; togım “скот, предназначенный на убой” [DTS, 576-577]. Kuzuları çaararkan «çugu-çugu» sesi çıkardêrlar.
Keçi “коза”. Gagauzlar çorbacılıında son vakıtlar keçicilik zanaatı enilendi. M. Kaşgarlının sözlüündä laf keçi formasında kullanılêr, ama tat., kırg., özb., karaç.-balk., kr.-tat. eçki, kaz. eşki, uyg. üçka. Düşünerim, ani eçki variantı var nasıl metateza olayından yaransın: keçi-eçki. Gagauz dilindä, taa merkez dialekttä siirek kullanılan romıncadan alınmış ţap sözü da var.
Tekä “козел”. Gagauz dilindä keçinin erkeenä tekä deerlär. Kaz., türkm., kirg., tür., karaç.-balk., karaim., kumık. teke, özb. taka, uyg. tekä “козел”; tat., başk. tеka, çuv. taka “баран” maanasında kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu hayvana erkäk keçi dä deerlär. M. Kaşgarlının sözlüündä hem tekä, hem dä erkäç forması bulunêr [MK,III,228,I,95]. Bu iki ufak buynuzlu hayvanın yavrusuna olak deerlär. Ufak buynuzlu malı otladan adama çoban deerlär.
İri hem ufak buynuzlu malların durduu yerä gagauzlar ahır deerlär.
BAŞKA EV HAYVANNARI
Gagauz dilindä beygircilik terminneri eski bir zamandan geler. Beygir adları yaşına görä, renginä görä diişer. Bu adları M. Guboglunun geniş aaraştırmasında (at, beygir, al, haygır, baytal, kısırak, kuliş, kuli, tay, elik tay, kereci, kerenci) var nasıl bulasınız [2, 222]. Biz bu yazıda salt birkaç beygir adını aaraştıracez. Annaşıldıı gibi, zamadaş gagauz dilindä beygir (valkaneş dialektindä biygir) sözü sık-sık kullanılêr. Beygir sözü kullanılêr ancak Türkiye türkçesindä hem gagauz dilindä. Laf fars kökennidir. Gagauz dilinä gelmesi dä türkçenin yardımınnan olmuş.
At «конь». Eski anıt taşlarında, bütün türk dillerindä at termini fonetik variantında var (yannaştır: özb. ot, çuv. ut). Zamandaş gagauz dilindä at sözü kullanılmêêr. At sözünä ancak folklor materiallarında rasgeleriz. Ama at sözünün izleri atlı “всадник” adlıında kendini gösterer. Ama at sözü gagauz dilindä mutlak olmuş, dedelerimizin göçmen oldukları zamannar mutlak kullanılmıştır. Ona görä dä atlı termini şindi da gagauz dilindä sık-sık kullanılêr. Gagauzların dedeleri Balkannarda erleştiktän sora onnar türk dilinin yardımınnan fars sözü olan beygir sözünü almışlar. Gagauz dilindä bölä bir arhaizma da var: yürük “yarış için beygir”. Bölä beygirlär ancak zengin gagauzlarda olardı.
Lääzım nışannayalım, ani taa ileri gagauzlarda beygir ancak ük taşımaa hem taa başka işlerä deyni bir hayvandı. Yarışlar için sä atlar kullanılardı. Sovet vakıdında gagauzlarda at may yoktu, vardı beygir, ama son yıllarda at sözü ta aktiv kullanılêr, atçılık zanaatı da gelişer (“At-prolin” adlı at ferması).
Kuli «жеребёнок». Gagauz dilindä kuliş variantı da var. İkisinin dä maanası bir yıllık beygir. Türkçedä kulun “at yavrusu, eşek yavrusu” sözü kullanılêr [BTS, 687]. Tay sözü dä gagauz dilindä “bir yıllık beygir” maanasında kullanılêr. Kuli dä, tay da fonetik variantlarda bir sıra türk dillerindä var.
Alaşa “конь”. Alaşa termini çok interesli bir termindir. Bu söz da artık arhaizmadır. M. Guboglo bu termini al gibi verer (bak yukarı). Gagauz dili aaraştırmacısı Dr. G. Gaydarcı bu adı alaşa olarak verer. Çuvaş (laşa) hem türkmen (alaşa) dillerindä dä «жеребец» annayışında kullanılêr. Bildiimiz gibi, rus dilindä olan лошадь sözü dä bu sözdän yaranmış [ФЭСРЯ]
Beygir adlarının çokluu gösterer, ani beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bunnarlan yanısıra, anêêrız, ani atçılıın pek eski bir geçmişi var.
Domuz “свинья”. Bildiimiz gibi, gagauzların idikleri yaanıların sayısına domuz eti da girer. Domuz sözü bu fonetik formada anсak türkçedä hem gagauzçada kullanılêr. Azerb., turkm., kırg. donuz, kaz. donız, özb. tonız, uyg. tonuz, tat. dungız. Bu sözlän paralel tat., uyg., kırg. çoçka//çoçko, azerb. çoşka, kaz. şoşka, başk. suska da kullanılêr. Gagauz hem türk dillerindeki domuz sözü metateza olayında düzelmiştir (n//m). Eski Türk sözlüündä dä toŋuz “дикая свинья, кабан”, hem toŋuzçi “охотник на диких свиней” sözleri var. Bu sözün etimologiyası annaşılmaz kalêr, ama onu da deyelim, ani donuz sözündeki ŋ [ng] (saar nun) sesi artık belli eder, ani aaraştırdıımız söz türk kökennidir. Gagauz antroponimiyasında Domuzçu (Домусчу, Домусчи ) familiyasına rasgeleriz.
Gagauz dilindä domuzun yavrusuna motkur, potmar, goţi deerlär. Taa siirek roman dilli purçel “поросенок” sözü kullanılêr (yannaştır: rum. purçel hep o maanada). Dişi domuza romıncadan alınma olan skrofa (yannaştır: rum. skroafă) sözü kullanılêr. Erkek domuza gagauz dilindä koç, yada domuz koçu deerlär. Domuzun yaşadıı yapıya koçina yada kotara deerlär. Koçina sözü koç lafından geler, – ina – eki sä bulgar kökennidir. Kotara sa rumın dilindän alınmadır. Goţi – goţi söleyeräk domuzları imää çaarêrlar. Yaban domuzu “kaban” maanasını verer, neredä yaban “дикий”.
Meraklı olan gagauzçada bulunan potmar termini. Başka türk dillerindä bu sözä rasgelinmeer. Potmar sözünün etimologiyası karannık kalêr. Buna görä A. M. Şçerbak yazêr, ani bu termin diil alınma, türk kökennidir “bu sözün yayılması, forması, onun morfologiya kısımnarı türk dillerindä var” [3,126]. M. Guboglo bu sözün alınma olduunu düşüner [2,235].
Potmar sözü eski bulgarcada da var. A.V. Şabaşov “Gagauzlar” adlı kiyadında çuvaşlarda Patmar takma insan adı gibi kullanıldıını yazêr [4, 369]. Bundan bir sonuç çıkêr, ani potmar sözü “protobulgar” elementi var nasıl olsun.
Tavşam\\ tavşan. Diyeta yaanısı sayılan tavşam yaanısı gagauzlarda seviler hem bunun için dä kimi evlerdä tavşam besleniler. Gagauzlar biler kır tavşanı “заяц” hem ev (yer) tavşanı «кролик».
Bu laf eski türk sözlüündä birkaç fonetik variantlan veriler: tabїšγan\\ tavїšγan \\ tavušγan \\ tavїčγan \\ tavšan (DTS, 526).
Birkaç türk dilindä ev tavşanına tavşan/ dovşan (türk., azer, tat. kaz. hem b.), koyan\\qoyan deerlär.
Gagauzlarada tavşanın yavrusuna göcen deerlär (GRRS, 279).
Gagauz antroponimiyasında Tavşancı (Тавшанжи) familiyasına sık rasgeleriz.
KÜMES KUŞLARI
Tavuk//Tauk “курица”. Zamandaş türk dillerindä bu kuş adı bu fonetik variantlarda kullanılêr: tür., özb. tavuk, azerb. toyug, türkm. tovuk, başk., kaz., tat. tavık, kırg. tük., uyg. tohu, tuv. kıs dagaa, karaç. balk. tauuk, çuv. tıvuk [TLS, 858]. Bu laf eski türk sözlüündä tagauu//tagug formasında nışannanmıştır [DTS,536]. Togauudan tauk sözü nasıl oluşmasını görelim: g>ğ>y>v>u//ı ses geçitleri türk dillerindä var (yannaştır: azerb. yığın>gag. yıvın>gag.yıın “куча”). Tavuk sözündä v sesinin düşmesi gagauz dilindä rasgelinän olaydır: duvar//duar “стена”, tavşam//tauşam “заяц”, avşam//auşam “вечер, вечером”, duvak//duak “вуаль для новобрачной”.
Yımırtaların üstündä oturan tauaa gagauz dilindä kloçka deerlär. Türkiyä türkçesindä dä kuluçka sözünä rasgeldik [BTS,687]. Bizcä bu söz türkçeyä hem gagauzçaya bulgarcadan geçmiş.
Kısaca desäk, düşüneriz ani kloçka sözü yansılama yolunnan yaranmış. Buraya Azerbaycancada kırt//kürt “kvoçka” sözünü eklesek, genä dä göreriz, ani bu söz bir sıra dillerdä (rusçada da (kvoçka)) yansılama yolunnan yaranmış. Tauklar hollukta//follukta yımırtlêêr.
Horoz “петух”. Tür., azerb., türkm., nog., kum., kaz., karaim. horoz, kirg. koroz, tuv. askar dagaa. Karaç.-balgar dilindä horoza 12 türlü söleerlär: horaz, adaka, guguruk, tauuk erkek h.b. Horoz sözünü “Büük Türk Sözlüün” tertipleyenneri farsça olduunu yazêrlar [BTS, 482]. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä, rumıncada da olduu gibi kokoş lafı kullanılêr. Bizcä, bu laf horozun çıkardıı sesä görä yaranmış (yansılama) (bak: karaç. guguruk). Bu iki kuşun yavrusuna gagauz dilindä piliç deerlär. Onnarı çaararkan pili-pili sesini kullanêrlar. Türk dilindä piliç taa yımırtlamaa başlamamış genç kuşlara deerlär. Azerb., tür., uyg., türkm., kırgızçada biraz diişik fonetik variantlarda civciv, cücä gibi kullanılêr. Cücä sözü dä, bizcä, yansılama yolunnan yaranmış (yannaştır: gag. guguş “голубь”, karaç.-balkar. guguruk “петух” h.b.)
Kaaz “гусыня”. Gagauz dilindä kaz forması (taa çok valkaneş dialektindä) var. Alt., tür., başk. kaz. nog., özb. kaz, azerb., türkm., uyg. gaz, tuva, kıs kas, hakas. şor. has. çuv., hur, yakut. haas, karaç.-balk. tişi kaz fonetik variantları kullanılêr. Eski türk yazılarında gaz variantı var [DTS, 438]. Yımırtanın üstündä yatan kaaza da “kloçka düştü” deerlär.
Yımırtadan çıkmış kaaz yavrusuna gagauz dilindä bıci//bıdi deerlär. Onnarı çaararkan bıdi-bıdi, yada bıci-bıci deerlär.
Ördek “утка”. Bu ev kuşunun adı başka türk dillerindä bu türlü: azerb. özb. ördek, tat. ürdäk, kırg. ürdük, başk. öyräk, kaz. öyräk, yürek, uyg. üdäk [TLS,680], tuva. ödürek., karaç.-balk. bappuş. DTS da ördek forması var [c.363]. Gagauz dilindä bildiiniz gibi, alınma olayları çok.
Bu kuşa birkaç küüdä, Valkaneştä rumıncadan alınmış raţa, erkeenä sä raţoy deerlär. Ördään yavrusuna uticik, yada raţacık deerlär. Uticik sözü slavän dillerindän alınma (yannaştır: “utka”). Bu kuşun yavrularını çaararkan “utü-utü” sesi kullanılêr. Bu alınmaların hepsini eni var nasıl esap etmää. Folklor materiallarında bu alınmalara rasgelmeeriz.
Patu “гусь”. Hem kaazın, hem ördään erkeenä gagauz dilindä patu deerlär. Başka türk dillerindä bu maanayı çıkarmaa deyni kaaz sözünün yanına er yada erkek lafı ekleneer (bak: tuva. er kas «гусак», er ödürek «селезень» karaç.-balk. erkek kaz).
Buura//Kurkan «индюк». Bu kuş XVI asırda Hindistanın batı taraflardan batı devletlerä hem Rusiyaya getirilmiş [3,132]. Bu sözlerin ikisi dä Gagauzça-rusça molodovanca sözlüündä var. Vatanına görä azerbaycannılar ona hind horozu, türkmennär hind horozı demişlär. Gagauzlarda kimi yerdä buura, kimi yerdä sä kurkan lafları kullanılêr; erkekliinä görä alt. erkek yamankuş, kirg. erkek körp, hak. irkek indeyka, kumık. erkek görgör, başk., tat. ata kürge, nog. ata kükis; tür. kurk, kaz. kürke tauık, karaç. balk. kırım guguruk, özb., uyg. kurka huroz, çuv. karkka açi [4,26]. Annaşıldıı gibi, türk dillerinin çoyunda gagauzlarda kullanılan kurkan fonetik variantı var. Düşüneriz, ani kurkan lafı çıkarttıı sesä görä kurk// görk//gurk morfemindän hem eski an “hayvan” sözündän yaranmıştır. Kurkan sözü rumın dilindä dä hep o maanada kullanılêr. Sık-sık kullanılan Buura sözü dä çok meraklı. “Kitabi Dede Korkut” ta buğra erkek devä maanasında verilmiştir. Fikirimizcä gagauz dilindä buura sözünün maanası daralmış.
Pipi «индюк». Bu kuşun adı türk dillerindä bölädir: azerb. hind toyuu, türk hindi, başk. ine kürkya, kaz. kürke tauık, kum. tiii gürgür, tuv. kıs kuş, özb. kurka tovuk, h.b. Gagauz dilindä bu kuşa pipi deerlär. (bu söz dä yansılama yolunnan peydalanmış). Bu kuşun yavrusuna pipicik deerlär. Yımırtalar üstündä yatan kuşa genä dä kloçka deerlär.
Bölmenin adından annaşıldı, ani bütün bu ev kuşların yattıı erinä kümes deerlär.
Yazımızın materiallarından tutunarak geldiimiz sonuçları açıklaya-bileriz:
1. İri buynuzlu hayvannarın adları hepsi eskitürkçädir. Bütün türk dillerindä ufak fonetik diişikliklerlän kullanıldıını göreriz. İneklerin takma adlarının arasında sa romın dilindän alınmalar var. Bu alınmaları sa yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adlarının arasında romın dilindän dä alınmalar var. Bu alınmaları yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adları çoyu öztürkçelii gösterer. Burada belli olêr, ani gagauzlara hayvancılık zanaatı çok eski zamannardan yakınmış.
2. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın terminologiyasını domuzçuluk terminologiyasınnan yannaştırarak göreriz, ani domuzçuluk terminologiyası yufka gelişmiş. Terminnerin çoyu alınmadır. Bu terminologiyanın yufka olması açıklêêr, ani göçeri yaşamak geçirän gagauzların dedeleri domuzçuluklan ancak oturak yaşayışta tanışmışlar.
3. Beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bundan başka, beygirciliin çok eski bir geçmişi var. Materiallardan belli olêr, ani gagauzların dedeleri beygircilik zanaatınnan çoktan tanışmış. Eskimiş at, yürük, alaşa terminneri gösterer, ani gagauzların göçmen yaşamaları için beygircilik çok lääzımnıymış.
4. Annaşıldıı gibi, gagauz dilindä olan ev kuşlarının adları büük bir kısımı özt ürkçädir, sözlerin kökleri da çok derinä gider. Öz türkçeylän birerdä alınma terminnär dä kullanılêr. Türk dillerin birkaçında kuşun erkeeni bildirmäk için asker, kişi, er, erkek sözleri kullanılêr. Var nasıl demää, ani çoyu kuş adları çıkardıkları seslerä görä kurulmuş.
5. Aaraştırma sonucunda belli olêr, ani hayvan adlarının bir kısmı –an, – un morfemasınnan biter: tavşan, koyun, kurkan, neredä -an “avlamak için yaranmış hayvan, yada kuş” [RS, 1, 128] maanasına geler.
Bu hayvan adlarının büük bir kısımı GRML ta yoktur. Bu terminnerin kaybelmemesi için, gelecek boylara vermäk için, onnarı toplayıp bir sözlük tertip etmää bizim borcumuzdur.
Kullanılmış kiyatlar:
1. Мошков В.А. Гагаузы бендерского уезда, СПб, 1902.
2. Губогло М. Гагаузская терминология по скотоводству // Тюркская лексикология и лексикография, с. 217-236.
3. Щербак А.М.. Названия домашних и диких животных
4. Шабашов А.В. Гагаузы, Одесса 2002.
Kullanılmış sözüklär:
BTS – Büyük Türkçe Sözlük. Ankara, 1992.
DTS – Древнетюркский словарь. Ленинград, 1962.
GRML- Gagauzca rusça moldovanca laflık. Moskva, 1973.
TLS – Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara, 1991.
RS – Opıt Slovarä Türkskih nareçiy. Leningrad, 1899
ОБ ИСТОРИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ НЕКОТОРЫХ СЛОВ В ГАГАУЗСКОМ ЯЗЫКЕ
Гагаузский язык входит в огузскую группу тюркских языков. Большая часть гагаузов живет в южной части Молдовы, в автономной республике Гагауз Eри, а также в Украине, в Румынии, в Болгарии, в Запорожье, в Казахстане, в Бразилии и в других местах.
Гагаузы, живущие уже более двух столетий в Буджаке, (так называется местность гагаузов Молдовы) сохранили свой самобытный разговорный язык и на его основе создают гагаузский письменный литературный язык.
Гагаузский язык является одним из младописьменных языков. Словарный состав гагаузского языка собран и изучен далеко не достаточно. Первый словарь гагаузского языка, насчитывающий всего 3000 слов, принадлежит русскому этнографу В. А. Мошкову. Известен также краткий гагаузско-румынский словарь гагауза-священника М. Чакира, изданный в 1938-ом году. Тут же следует отметить, что гагаузы c 1918 года по 1944 год были в составе Румынии, где говорить, на родном языке запрещалось. В те годы, гагаузы писали румынскими буквами, которые не точно отражали гагаузские звуки. В тюркологии впервые заговорили о гагаузах и об их языке в 50-е годы. Только в 1957 году была введена письменность для гагаузского языка, на основе русского алфавита с добавлением следующих букв – ä, ö, ÿ и ж.
В области изучении гагаузской лексики профессором Н. К. Дмитриевым была начата работа по выявлению пластов заимствованной лексики [3].
После введения гагаузской письменности Д. Н. Танасоглу составил орфографический словарь гагаузского языка для учащихся гагаузских школ.
В начале 60-ых годов в Москве и в Кишинёве началась работа над академическим гагаузско-русско-молдавским словарем (GRMS), над которым работали Г. А. Гайдаржи, Б. П.Тукан, Е. К. Колца и Л.А. Покровская.
В настоящее время ведется работа над словарём современного гагаузского языка.
Отрадно также отметить, что под руководством проф. Л. A. Покровской в 90-е годы студентами-филолога разработан орфографический словарь гагаузского языка на латинской графике.
Первой работой по лексике гагаузского языка является статья Н. К. Дмитриева, написанная в начале 50-х годов.
Б. П. Тукан, изучивший вулканештский диалект, представил в своей работе общую характеристику лексического состава вулканештского диалекта.
В начале 70-ых годов тюрколог В.А. Сычёва провела многогранное исследование арабских и персидских заимствований в гагаузском языке.
М. Н. Губогло в 1971-ом году изучил терминологию по скотоводству.
Следует отметить огромные заслуги проф. Л. А. Покровской, которая посвятила всю свою жизнь гагаузскому языку.
Словарный состав гагаузского языка, неимоверно богат и разнообразен. Длительное и тесное общение гагаузов с другими народами наложило свой отпечаток, на их язык, особенно на состав бытовой лексики. Названия одежды составляют значительный пласт бытовой лексики любого языка. Богата лексика этой отрасли и в гагаузском языке.
В данной статье мы, рассмотрим некоторые названия одежды, функционирующие в гагаузском языке: don «штаны, брюки», uçkur “внутренний пояс”, çukman «сарафан», kalpak «меховая шапка», çember «головной платок», dolama «боярский кафтан».
DON. Будучи общетюркским, в тюркских языках слово имеет различные семантические значения. В гагаузском языке don означает «штаны, брюки». Слово зафиксировано и в древнетюркских памятниках: ton «платье, одежда» [ДТС,574]; дон «платье, одежда» [АХ, AD, II, 55].
Слово также отмечено в орхоно-енисейских памятниках: тон// дон в значении «одежда» (ПДП, 432). В словаре Л. Будагова отмечено со значением «одежда, шуба, обувь» (ЛБ, I, 759). В словаре В. В. Радлова дон//тон даётся с пометкой осм. крм. и означает «платье, штаны» [РС, III, 1710].
Слово функционирует и в современных тюркских языках: азерб. don «платье, кафтан»; тур. don уст. «одежда»; турк. дон «халат»; ног. тон, тат. тун, якут, сон «шуба», кирг. тон «тулуп». В диалектах турецкого языка термин дон имеет значение «лёгкая ткань, покрывало» (DS, VI, 1558).
А. Щербак реконструировал архетип дон в форме тон со значением «халат, одежда». (5).
Одним из значений данного слова, в тюркских языках, было «исподнее платье, штаны», которое до сих пор сохранилось в гагаузском и турецком языках.
В гагаузском языке широко бытуют производные от данного слова donak «украшение», donanmaa «наряжаться», donaklamaa «украшать» и т. д. В древнетюркском эпосе «Китаби – Деде Коркуд» широко употребляется глагол tonat-, являющийся также производным от слова тон. Cтановится ясно, что в гагаузском языке произошло сужение семантики данного слова. Но из вышеуказанных производных ясно становится, что don и в гагаузском языке когда-то имело значение «одежды».
Интересен факт использования слова don в форме множественного числа, например: Todi tez donnarını giydi. „Тоди быстро надел свои брюки». В данном случае, очевидно влияние русского языка: брюки, штаны – donnar. Вот еще пример из художественной литературы: Asker doorudup tüfää sırtında yokladı Yörginin koltuklarını hem donnarın ceplerini (С. Булгар, 97).
Известны также брюки под названием aba don – брюки, изготовленные из грубого домотканого сукна aba, meşin «меховые штаны, носимые пастухами». Уместно отметить, что из этих названий брюк бытует только слово дон. B некоторых гагаузских селах эквивалентом данного слова является слово pantalon, являющийся французским по происхождению, и бытующим в турецком языке.
В гагаузском языке синонимом слова don было и ныне устаревшее слово dimi. Такие брюки вливались из грубого шерстяного сукна dimi, где имеет место переход название ткани на изделие: Pani aga dimilerini giymişti. /устн.речь/
Aba don – брюки изготовленные из грубого домотканого сукна аба.
Русский этнограф В. А. Мошков пишет о толстых широких брюках под названием çaaşır.
В «Гагаузско -русско-молдавском словаре» зафиксировано и слово şalvar «шаровары».
Известны также брюки под названием tuçlu don, meşin don, incä don.
Из вышеперечисленных названий брюк в современном языке функционирует только слово don.
По сведениям В. В. Мошкова çaaşır присборивались на шерстяном шнурке uçkur. Слово зафиксировано и в ГРМС.
UÇKUR – слово тюркского происхождения и представляет собой, ремешок сотканный из шерстяных ниток. Слово зафиксировано и в древнетюркском словаре: gur «пояс» [ДТС,466]; iç kur «внутренний пояс» [MK,2,35]. Слово отражено и в словаре В. В. Радлова: учкур // ич+кyp «внутренний пояс, гашник» [РС,2 1728].
Слово бытует и в современных тюркских языках: тур. uçkur «шнурок, гашник» [ТРС,877]; турк. учгур «шнурок, вдеваемый в гашник». [Туркм.РС, 666]; кирг. ıckır «гашник» [TLS,923-914].
Слово заимствовано не тюркскими языками: рус. очкур, белор., болг., сербохорв. учкур, польск. uczkur «внутренний пояс» [ПЭСРЯ, 673].
PAÇA “штанина”. Одной из частью брюк является штанина. Слово зафиксировано в словаре В. В. Радлова: пача с пометкой осм. перс. «нижняя часть брюк»; дон пачасы «тесёмки кальсонов» (PC, IV,1183). Данное слово бытует лишь в некоторых современных тюркских языках: тур. paça, узб. пача «нижняя часть ноги, нижняя часть брюк». Думается, что исследуемое слово в результате исторического развития, претерпело существенные изменения, что иногда затрудняет установление этимологии. В. В. Радлов считает, что слово paça является персидским заимствованием. В. Г. Егоров, М. Рясянен придерживаются этого мнения. Вышеуказанные лингвисты предполагают, что paça состоит из персидского pa «нога» и уменьшительно-ласкательного аффикса – че (ЭСТЯ, II, 87). Составители Большого Турецкого словаря также пишут о персидском происхождении данного слова (BTS, 890). По нашему же мнению, слово paça, является одной из форм слова bacak «нога». Для исследования происхождения слова paça, рассмотрим слово bacak. Мы также предполагаем, что в результате исторического развития, от слова bacak происходит и общетюркское слово ayak «нога». В турецком языке слово bacak означает «нога, лапа». В гагаузском языке слова bacak, как и слово ayak, функционирует в значении «нога». А в диалекте азербайджанского языка функционирует слово badax «подпора, подножка» (ADL, I, 24).
О происхождении слова bacak не даёт определенного мнения Э. Севортян [ЭСТЯ, II, 87]. Предполагаем, что слово paça прошло следующий этап развития: bacak //bazak //badax//bacak > adak// azak// ayak > paçak > paça.
Переход глухих звуков в звонкие, является обычным для тюркских языков. Редукция звонкого б в начале слова так же свойственна данным языках (ср. бол – ол «быть»). Наблюдается также выпадения конечного звука k//q в тюркских языках (ср. азерб. otaq -гаг. oda «комната»,
qapıq «ворота» – азерб. qapı «дверь).
Хотим здесь же отметить, что в гагаузском и в турецком языках paça означает также и значение еды, готовящегося из нижних частей ножек животного. Данное значение имеется и в азербайджанском (kəllə paça). О тюркском происхождении слова bacak, а, следовательно, и paça, говорит и функционирующий в языке эвенков слова база-ка «раздвоенный ствол дерева». В языке удмуртов база имеет то же значение [ЭСТЯ, II: 25]. Всеизвестно, что данные языки никогда не контактировали с персидским языком.
Из вышеизложенного материала, становится ясно, что функционирующая в современном гагаузском языке, исследуемые нами слова, относятся к древнетюркскому пласту, а персидское происхождение слова paça является не состоятельным.
ÇUKMAN. Словом çukman называли сарафан или платье без рукавов. Чукман был обычно из ткани насыщенных цветов: синего, зелёного, бордового. Шили его из грубого домотканого сукна и носили, одевая поверх рубахи.
Термин çukman в гагаузском языке имеет несколько значений: 1/ домотканная шерсть; 2/сарафан; 3/юбка; 4/короткий суконный кафтан без воротника.
В словаре В. В. Радлова этот термин также многозначен: чепкен// чекмен с пом. осм., дш., тел., крм., тар-алт. «сукно, плащ, широкие брюки, платье с подкладкой, суконный кафтан» [РС, 956]. В карачаево-балкарском языке чепкен имеет также 3 значения: домотканное сукно, платье, черкеска.
В других тюркских языках слово бытует преимущественно в одном значении: азерб. çəpkən «верхняя одежда из бархата и других блестящих тканей»; тур. çepken «чепкень»; кум. чепкен «черкеска»; алт. чекпен «род широкого халата»; чуваш. сахман «суконный кафтан».
В словаре В. В. Радлова зафиксировано и вариант данного слово чупман с пом. осм. «очень лёгкая женская одежда» [РС,3 2184].
По мнению М. Хабичева чепкен<чекпен<чек «тянуть, ударять, колоть». В. Е. Егоров считает, что это слово происходит от слова сах– «всовывать» ср.чуваш. cахман «суконный кафтан» [ЭСЧЯ, 325]. У нас есть свое видение в области этимологии данной лексемы. Предполагаем, что слово çepken\\çukman происходит от древнетюркской морфемы
yap, где произошло чередование y \\ ç. А в гагаузском варианте произошла метатеза k \\ m (подробнее см. статью «Kap ve Yap morfemlerinin töremeleri»).
Термин заимствован русским языком чекмень «род верхней одежды, крестьянский кафтан» [ФЭСРЯ, 778]. Имеется в русском языке и слово сукман «суконный кафтан или сарафан» [ФЭСРЯ,798]. По мнению Преображенского слово перешло через чувашский язык: sekmen, сахман «кафтан» из распространённой тюркской группы слов [ФЭСРЯ,798].
Фонетическая форма слова çukman – sukman заимствована и другими нетюркскими языками: рум. cepchen «крестьянская меховая безрукавка» [РРС, 249]; болг. сукман «шерстяная юбка», укр. cукман «сукно», перс. чепкэн, «род кофточки с застёжкой сзади или сбоку» [ПРС,462], молд. sucman «сукман» [МРС, 618].
Следует упомянуть о причинах многозначности данного слова. Так называлось сначала домотканое сукно. Затем это название перешло на изделие, которое шилось из этого сукна: на платье, на юбку, на кафтан и т.д.
Вместе со словом çukman в гагаузском языке функционирует и слово kolsuz fistan, yensiz fistan «сарафан».
KALPAK – исконно тюркское название одного из видов мужского головного убора, и означает «меховую шапку». Такие шапки готовили из чёрных каракулевых смушек и назывались они kara kalpak, asrtagan kalpaa. Обычай носить такие шапки сохранился до настоящего времени.
Слово kalpak зафиксировано в словаре В. В. Радлова и дано в следующих значениях: 1/ крт., кирг., тел., тур. «род шапок» а/женский головной убор; б/шапка из войлока ; 2/ кум., тат., чув. «шляпа»; 3/ тат., кирг. «крышка, покрышка» [РС, 2, 268].
Слово сохранилось и в современных тюркских языках: тур. kalpak «шапка, папаха»; азерб. qalpaq «одно из названий мужского и женского головного убора»; турк. qalpak «волосы на голове ребёнка»; к.-калп, kalpak «головной убор»; кирг., уйгур, kalpak «шапка, папаха».
В зависимости от материала и формы шапки бывают: tilki kalpaa, tavşam kalmaa, kulaklı kalpak, sivri kalpak и т.д.
Слово бытовало даже в древнерусском языке: колпак «род головного убора». Слово заимствовано следующими славянскими языками: укр. ковпак; бел. коупак; болг. калпак «шапка» [ФЭСРЯ, 2287]. Что касается этимологии данного слова, то большинство; исследователей считают, что оно приняло эту форму в результате метатезы.
Таким образом, корнем слова kalpak является общетюркский глагол kap /«покрывать. накрывать»/.
Производными от слова kalpak функционируют поговорки и следующие слова: kapaandan yukarı atlayamayacan, kalpakçı, kalpaklı.
ÇEMBER. Важнейшей частью гагаузской женской одежды были головные уборы. Основным женским головным убором были платки. Особенностью традиционного головного убора является то, что он состоит из двух платков: тонкого, светлых тонов batik, bariz более плотного, преимущественно чёрного çember. В данном исследовании мы рассмотрим слово çember.
В ГPMC слово çember имеет несколько значений: 1/обруч; железное кольцо; круг решета; çemberleri kakmaa «набивать обручи» (на бочку); 2/ тёмный женский платок (головной); çember baalamaa «завязать платок».
Слово, зафиксировано в словаре В. В. Радлова: чəмбəр пом. осм., дш., тар. от персидского «обруч, круг»; боjун чəмбəри 1/ «шейный платок»; 2/ «длинная женская повязка на лбу» [РС, 3, 2003].
Почти во всех тюркских языках исследуемое слово означает «круг, окружность» [TLS, 124-125]. Интересно, что в нахичеванском диалекте азербайджанского языка çənbər «треугольный головной платок, косынка». По свидетельству A. H. Caмойловича этим словом обозначают шаль туркмены Ставрополя. В туркменском языке чеммер означает «верблюжью подпругу, свитую из шерсти» [Туркм. PC,728]. Мы склонны думать, что в гагаузском языке, как и в вышеуказанных языках, этот предмет одежды получил название по своей форме. Платок, обхватывая часть головы, ото лба до темени образует круг – çember.
Слово заимствовано болгарским языком: çember I/ «железный обруч»; 2/ диал. женский головной платок, косынка [БРС, 711]. По мнению В. В. Радлова чембер является словом персидского происхождения [РС, 3 2003]. По нашему мнению, персидское слово çember перешло в гагаузский язык посредством турецкого языка.
DOLAMA. В гагаузском языке известно также ныне устаревшее слово dolama «боярский кафтан». Слово отражено в словаре В. В. Радлова долама «суконное платье янычар, одежда из красного сукна», которую носят офицеры татар [РС,31719].
Dolama – тюркское слово, образованное путём прибавления глагола dola- и словообразовательного аффикса –ma.
Слово имеется в турецком языке: dolama «кафтан».
Слово заимствовано многими европейскими языками: болг. долама, серб. doloman, рум. dulame , венг. dolmany, алб. dolluma, исп. duliman, dorman. Аналогично у К. Локоча, чеш. doloman, dolman; нем. dolman, фр. doliman, dolman «гусарский китель» [ЭСТЯ, 259]. В форме доломан слово бытует и в русском языке [ЭСТЯ, 259].
От глагола dola– образовано также существительное с уменьшительно-ласкательным
суффиксом – ka: dolayka
Dolayka – вид детской юбки. Детей обоих полов заворачивали тканью и повязывали пояском – kolan. Ходили дети в таких юбках до 2-3 лет. Следует отметить, что этот вид детской юбки устарел, но нужно дополнить, что наши родители выросли в долайке.
Предварительное изучение некоторых названий одежды в гагаузском языке даёт основание предполагать, что подавляющее большинство названий данной тематической группы лексического фонда являются словами общетюркского происхождения.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/gullu-karanfil/gagauz-leksikologiyasi-69499750/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Güllü Karanfil
Тип: электронная книга
Жанр: Легкая проза
Язык: на турецком языке
Издательство: Elips Kitap
Дата публикации: 16.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Gagauz Leksikologiyası, электронная книга автора Güllü Karanfil на турецком языке, в жанре легкая проза