Voltaire′in hayatı
Voltaire'in hayatı
Francis Espinasse
"Maya Biyografi Dizisi – 2
Döneminin en etkili isimlerinden olan Fransız filozof ve yazar Voltaire, Fransız İhtilali ve Aydınlanma hareketinin öncülerinden sayılır. Kilise ve Saray’ın baskılarına rağmen din, ifade özgürlüğü, insan hakları ve felsefe üzerine yazdığı yazılar; Victor Hugo, Friedrich Nietzsche, Karl Marx, Jean-Paul Sartre ve Mustafa Kemal Atatürk gibi pek çok önemli kişiye ilham olmuştur. Felsefeden tarihe, tiyatrodan şiire pek çok alanda eserler vermesinin yanı sıra kapsamlı bir felsefe sözlüğüne de imza atmış; ne var ki yaşamı süresince değeri pek bilinmemiş, aykırı fikirleri nedeniyle hapse atılmış ve ülkesinden sürülmüştür. Bu kitap trajediler ve sıkıntılarla geçen verimli bir hayatı gözler önüne seriyor.
“Hayat; çılgınlıklarla, arzularla ve saf ıstıraplarla dolu bir hayalden ibarettir. Ölüm bizi, acı veren bu hayalden uyandırır. Sonrasında ya varoluşumuz daha anlamlı olur ya da bir yok oluşa sürükleniriz.”
–Voltaire
Francis Espinasse
Voltaire’in Hayatı
“İtalya’nın Rönesans’ı, Almanya’nın Reform’u, Fransa’nın ise Voltaire’i var. Voltaire, ülkesi için hem Rönesans hem de Reform anlamına geliyor. Ayrıca Fransız İhtilali’nin yarısını da ona borçlular.”– Will Durant
Önsöz
Bundan yaklaşık bir buçuk sene önce yaptığımız yayın kurulu toplantısında hepimizi heyecanlandıran bir karar aldık. Aforizma Dizisi ile başladığımız, Bir Nefeste Dizisi ve Dünya Masalları Dizisi’yle devam ettiğimiz dizilerimize bir yenisini daha ekleyecektik: Biyografi Dizisi. Birkaç yayınevinde gayet başarılı biyografiler olmasına rağmen hem günümüz okur kitlesine hitap eden hem de kişilerin hayatlarının en sıradan detaylarını bile son derece canlı bir şekilde anlatan kitaplarda bir boşluk olduğunu fark ettik. Bu alanda gördüğümüz boşluğu doldurmak için hemen kollarımızı sıvadık ve işe koyulduk.
Öncelikle biyografisini okumak istediğimiz ve hayatını ilginç bulduğumuz tarihi kişilikleri belirledik. Sonra bunların arasında yayımlanmaya değer olduğunu düşündüğümüz biyografileri seçtik. Bu bağlamda ilk etapta on önemli tarihi kişinin biyografisi ortaya çıktı. Bu on kişinin hayat hikâyesini bize aynı edebi tat ve ruhla aktaracak çevirmenler aramaya başladık. Fakat bu süreçte en çok kararsız kaldığımız şey kapak tasarımı oldu. Çünkü bir biyografi dizisine yakışır sadelikte, aynı zamanda bu önemli tarihi şahsiyetlerin hayatlarını anlatacak canlılıkta kapaklar olmasını istiyorduk. Önümüze gelen ondan fazla taslak üzerinde günlerce kafa yorduk ve ortak bir karar vermek için çabaladık. En sonunda taslakları ikiye indirdik ve hepimizin içine sinen bu kapakta karar kıldık.
Kitapları yayına hazırlama aşamasında metinle o kadar içli dışlı olduk ki bahsedilen tarihi figürlerin hayatlarına girdikçe yaptığımız işten daha çok keyif almaya başladık. Hepimizin ismen bildiği kişilerin yaşam öykülerini okudukça aslında onların da sizin bizim gibi bir insan olduklarını, bizimle aynı duyguları paylaştıklarını, hayatın onları da tıpkı bizler gibi oradan oraya savurduğunu gördük.
Uzun uğraşlar sonucu ortaya çıkardığımız bu diziyi siz okurlarımızla paylaşmaktan memnuniyet duyuyoruz. Birer tarihi kayıt niteliği taşıyan bu yaşam öykülerini okurken keyif almanız tek temennimiz.
“İyi yazılmış bir hayat öyküsü, en az iyi yaşanmış bir hayat kadar nadidedir.”
Thomas Carlyle
Birinci Bölüm
(1694 – 1711)
Yirmi beş yaşına geldiğinde “Voltaire” adını kullanmaya başlayan François Marie Arouet, 21 Kasım 1604’te Paris’te doğdu. Oldukça hasta bir bebek olarak dünyaya gelen Arouet’nin fazla yaşamayacağı düşünülmüştü. Ne var ki hastalıklardan çok çekmiş olsa da, beklentileri aşarak 83’üne kadar yaşadı. Erkek kardeşi Armand’dan on, kız kardeşi Marguerite’ten dokuz yaş küçüktü; aslında dünyaya gelen iki kardeşi daha vardı ancak doğumdan hemen sonra öldüler. Babası François Arouet, Poitou’nun saygın orta sınıf ailelerinden birine mensuptu; büyükbabası, Poitou’dan Paris’e göçerek orada başarılı bir kıyafet tüccarı olmuştu. Yetenekli ve dürüst bir adam olan François Arouet uzun yıllar boyunca Paris’in birinci sınıf noterleri arasında yer almış, modern İngiliz aile avukatlarının bazı önemli işlevlerinin yerine getirilmesini de kapsayan birtakım uygulamalara karşı duyduğu heves, onu bu konularda başarılı kılmıştı. François Arouet, Sully’lerin, Saint-Simon’ların, Praslin’lerin ve diğer Fransız asilzadelerinin noteriydi. Tıpkı kendisi gibi iyi bir aileden gelen eşi Marguerite d’Aumard’la birlikte hizmet sundukları büyük ailelerin gözüne girmişlerdi. Richelieu Dükü[1 - Voltaire’in yakın arkadaşı olan Louis François Armand de Vignerot du Plessis, Voltaire’e yaşamı boyunca destek olmuştur. Burada bahsi geçen Dük, kendisinin babasıdır. Dük’ün ölümünden sonra bu unvan oğluna geçmiştir.] ve Saint-Simon Düşesi (Memoires eserinin yazarının annesi), Armand Arouet’nin çalışmalarını finanse ediyordu. Mösyö Arouet, yaşamının erken dönemlerinde satın aldığı noterliği ikinci oğlunun doğumundan birkaç yıl önce satmıştı. Takip eden yıllardaysa kraliyetin çok çeşitli gelir kalemlerine dair tüm konularda yargı yetkisine sahip önemli bir devlet kurumu olan Vergi Tahsilat Ofisi’ni elde etmişti (ofis, Hazine Dairesi’ne bağlıydı, bu nedenle kendisinden bazen hazinedar olarak bahsedilirdi). Bu da kendisine iyi bir gelir ve ciddi sorumluluklar getiriyordu. Şehirdeki resmi konutunun yanı sıra Paris’in oldukça şirin bir kırsal banliyösü olan Chatenay’de bir kır evi vardı. Madam Arouet, sonradan ruhbanların güdümüne girerek karanlık bir yapıya dönüşecek olan Versay Sarayı maiyetine karşı bir tür sosyal muhalefet tertip eden ünlü Ninon de l’Enclos’nun (François Arouet’nin müstesna müşterilerinden bir diğeri) arkadaşıydı. Ninon de l’Enclos, üç farklı kuşaktan Fransız erkeğiyle münasebete girdikten yıllar sonra, her cinsiyetten (çoğunluğu aristokrat olan) son derece rahat insanlardan oluşan parlak bir özgür düşünme çevresinin merkezine yerleşmişti. Ninon’nun yaşamının sonraki yıllarında en ateşli müttefiği Abbé de Châteauneuf[2 - Châteauneuf başrahibi. (ç.n.)] olmuştu. Châteauneuf Markisi’nin kardeşi olan bu şahıs (Mösyö Arouet her ikisinin de noteriydi) oldukça zeki, müzikten anlayan, Paris sosyetesinde belli bir yere sahip olan ve Fransa diplomasisinde oldukça yüksek konuma sahip bir kimseydi. Abbé yalnızca Madam Arouet’nin iyi bir arkadaşı olmakla kalmamış, aynı zamanda onun parlak, zeki ve meraklı biri haline gelecek olan ikinci oğlunun vaftiz babalığını üstlenip çocuk için oldukça iyi bir rehber olmuştu. Abbé’nin, üç yaşındaki vaftiz evladına, çok uzun zaman önce unutulmuş olan, Musa’nın kurnazlıkla ve sahtekârlıkla itham edildiği “Moisade” şiirini öğretmiş olduğuna dair pek de güvenilir olmayan iddianın hiçbir doğru yanı bulunmayabilir. Fakat vaftiz kurnası önünde sarf ettiği sözlerle dini kuralları ihlal etmesinden açıkça görülebileceği üzere Abbé, yaşının çok ötesinde gelişim gösteren vaftiz evladına şüpheciliği haddinden önce aşılamış, Hıristiyanlığın kutsal gördüğü şeylerin büyük bir çoğunluyla alay etmeyi öğretmişti. Genç Arouet’nin yaşam hikâyesini takip ederken onun gelişimine etki eden bu olgu göz önünde bulundurulmalıdır. İkinci oğlunun onun hakkında söylediği birkaç şey haricinde Madam Arouet hakkında herhangi bir şey bilinmemektedir. Madam Arouet, Boileau’yu tanımış (kocası onun da noterliğini yapmaktaydı), onunla ilgili olarak “Akıl dolu bir kitap, fakat aptal bir adam,” yorumunda bulunmuştu. Madam, ikinci oğlu henüz yedi yaşındayken hayatını kaybetti.
Öksüz kalan çocuk, on yaşına basana kadar babasının çatısının altında yaşamaya devam etmiş sonrasındaysa yatılı olarak Louis-le-Grand Koleji’ne kaydolmuştu. Bu ünlü ruhban okulu, Fransa’nın genç zihinlerine etki etmek üzere Cizvitler tarafından ülkede kurulan eğitim kurumlarının en büyüğüydü. Okulda yatılı olarak eğitim görenler iki sosyal sınıfa ayrılıyordu. Bunlardan ilki genç Arouet’nin dahil olduğu sınıftı; diğer sınıfta ise bazıları soylu olmak üzere hepsi iyi ailelerden gelen çocuklar yer alıyordu. Bu sınıfın mensupları kendilerine ait odalarda kalıyor ve onlarla ilgilenen özel uşakları bulunuyordu. Arouet, üstün sınıfta yer alan birkaç çocukla uzun süre devam edecek ve kendisine fayda sağlayacak arkadaşlıklar kurmuştu. Büyük bir güce sahip Polis Bakanı’nın iki oğlu olan D’Argenson kardeşlerle arkadaşlığı son derece önemliydi; zira büyüğü gelecekte savaş bakanı, küçüğü ise dışişleri bakanı olacaktı. Voltaire, kolej döneminden altmış yıl kadar sonra kaleme aldığı hayali bir diyalogda, Louis-le-Grand Koleji mezunlarından biri olan karakterin ağzından okulda verilen eğitimin faydasız ve yetersiz olduğuna dair alaycı ithamlarda bulunur. Bu kişi, okuldan ayrılışıyla ilgili olarak konuştuğunda tartışma alevlenir, “Biraz Latince ve birtakım şeyler öğrenmiştim,” diye ekler. Bununla birlikte, daha neşeli bir ruh hali içinde bulunduğu zamanlarda Voltaire, Cizvit öğretmenlerinin erdemlerine ve retorik öğretmenlerinden biri olan dost canlısı Peder Poreé’nin derslerini dinlerken geçirdiği “keyifli saatlere” dair itiraflarda bulunmuştu. Bu okulda hatırı sayılır derecede Latince öğrenmişti fakat asla akademik düzeyde Latince metinler yazamadı, Yunancasıysa zayıftı.
Voltaire’in çok erken yaşlarda ortaya çıkan bir yeteneği vardı, öğretmenleri de bu yeteneğinin gelişimini desteklemekten geri durmamışlardı. Papa’nın ünlü böbürlenmelerini anımsatan bir üslupla, “Kundağımdan çıkar çıkmaz bir şiir kekelemiştim,” (“Au sortir du berceau j’ai bégayé des vers”) diye yazar Voltaire. Voltaire’in bu yeteneği, okula girişinin hemen ertesinde üstlerince bilinir hale gelmiş olmalı ki bu, kendisi tarafından anlatılan şu olaya sebebiyet vermiştir: Bir gün okula yaşlı bir asker gelir. Okulun hocalarının birinden, daha önce komutasında bulunduğu alay komutanı Dauphin’e, yaklaşmakta olan yılbaşında sunulmak üzere övgü dolu bir şiir yazması ricasında bulunur. Böylelikle Dauphin’in kesesinin ağzı açılacaktır. Hoca, meşgul ya da isteksiz olduğundan yaşlı askeri küçük Arouet’ye yönlendirir. Arouet’nin bir çırpıda yazıverdiği dizeler yaşlı askerin umduğu etkiyi yaratır. Voltaire’in aktardığına göre onun bu marifeti Versay’dan bile duyulmuş ve Abbé’yi bu zeki vaftiz evladını yaşlı Ninon de l’Enclos ile tanıştırma konusunda teşvik etmiştir. Kadın, çocuktan öylesine etkilenmiştir ki, yine Voltaire’in kendi aktarımına göre, kitap alması için 2000 franklık bir miras bırakmıştır.
Genç Arouet’nin Louis-le-Grand Koleji’nde geçirdiği yedi yıla dair çok sayıda başka anekdot bulunur fakat bunlar ya önemsiz ya da doğruluğu onaylanmamış anekdotlardır. Bunlar arasında en göze çarpanı, eğer doğruysa, oldukça önemlidir. Cizvit pederler, parlak öğrencilerin okul yöneticilerinden birinin gözetiminde hem kutsal hem de din dışı bazı sorular üzerine tartışmalarını teşvik ediyordu. Söylentiye göre bu tartışmalardan birinde, çok sevilen Peder Porée’nin pek tutulmayan meslektaşı Peder Le Jay, genç Arouet’nin dinin esaslarına karşı gelen küstah açıklamalarından öylesine rahatsız olmuştu ki tartışmayı yönettiği sandalyesinden kalkarak suçlu bulduğu çocuğu yakasından yakalayıp bir güzel sarsmış ve şunları söylemişti: “Seni münasebetsiz! Bir gün Fransa’da deizmin bayrak taşıyıcısı olacaksın!” (Condorcet’nin aktarımında “Fransa’da deizmin orkestra şefi olacaksın!” şeklinde ifade edilmiştir). Bu kehanet, olay gerçekleştikten çok sonra üretilmiş gibi görünmektedir. Gerçekte olansa, büyük bir ilahi adanmışlıkla kaleme aldığı ve kendisini göstermesini sağlayan şiirinde Arouet’nin (ki bu okul yıllarına denk düşmekteydi) Peder Le Jay’in aynı ölçüde bir adanmışlıkla yazılmış olan şiirinden ilham almış olmasıydı. Okul yönetimi bu durumdan oldukça memnundu, şiiri o dönem “Ode sur Sainte-Geneviève. Imitation d’une Ode latine du R. P. Le Jay par François Arouet étudiant en rhétorique et pensionnaire du Collége Louis-le-Grand[3 - Sainte Geneviève’e Övgü. R.P Le Jay’in Latince övgüsünün bir taklidi. Yazan: François Arouet, Louis-le-Grand Koleji’nde yatılı bir retorik öğrencisi. (e.n.)]” imzasıyla yayımlamışlardı. Çocuk şair, bu yapıtta, en feci felaketlerle karşı karşıya kalan Fransa’nın yardımına koşması için Paris’in koruyucu azizi St. Geneviève’e yakarıyordu.
Son derece coşkulu bir şiir olan bu yapıtta yer alan vatansever duygularla bezeli ifadeler, evinde geçirdiği bahar tatillerinde ya da başka vakitlerde ülkesini ilgilendiren İspanya Veraset Savaşı tehlikesini işitmiş olması kuvvetle muhtemel bu zeki ve duyarlı çocuğun özgün yanını yansıtıyordu. Bu şiirin yazıldığı 1708 yılının sonlarında Fransa, her türden felaketle boğuşmaktaydı. Fransa’nın Oudenaarde’daki zaferinin ardından (11 Temmuz 1708) Marlborough ve Eugene, Lille’i ele geçirmişti. Lille’in düşüşü (23 Ekim) müttefiklere Paris’e giden yolu açmış gibi görünmekteydi. Yetişkin bir adam olduğunda Voltaire, o döneme ait çocukluk anılarını anımsayarak bu haberler karşısında dehşete kapıldığını ifade edecekti. Genç Arouet’nin söz konusu dönemde görüp hissettiklerinin yetişkin Voltaire’in savaş hakkında sıklıkla dile getirdiği iğrenmeye kaynaklık etmiş olduğu söylenebilir. Fransa, düşman tehlikesine ek olarak bir de doğal nedenlerden kaynaklanan kıtlıkla mücadele etmek zorunda kalmıştı. Kolejin kilerinde bulunan beyaz ekmeklerin yerini siyah ekmek alınca cömert Mösyö Arouet, genç ve hassas oğlunun böyle bir beslenme değişikliğine maruz kalmaması için okula yüz livre bağışlamıştı.
Louis-Le-Grand Koleji’nde son zamanlarını geçiren genç Arouet’nin okuldan ayrılan genç arkadaşına yazmış olduğu mektuplar, nispeten yakın bir geçmişte bulunarak yayımlandı. Bu mektuplar, genç şairin St. Geneviève’e yazdığı şiirin birkaç yıl sonrasında, 16- 17 yaşlarındayken kilise yasalarına karşı gelişen tavrına dair küçük fakat açık emareler barındırıyor. Oldukça kibar, sevecen bir dille yazılan söz konusu mektuplar, çok ufak da olsa okul dedikodularına yer verilmiş olması bakımından olumsuz bir yana da sahiptir. Nispeten daha dindar görüşteki okul arkadaşlarının sahip olduğu ve okul yaşamında da görülen dini adanmışlığa yönelik bir küçümsemeyi az da olsa görmek mümkün. Mektuplardan biri şu imayla başlıyor: “İnzivadan yeni çıktım, ölümüne yorgunum, sırtımda elli vaazın yükü var.” Arouet’nin ve mektup arkadaşının kilise öğretisine karşı gelmeyi düşündüklerine dair kulağına gelen bir ima karşısındaki tavrını anlatırken “Ona şöyle cevap verdim,” diyor, “O tarz bir yaşam için yeteri kadar erdemli değildim, sen de böyle bir ahmaklığa düşmeyecek kadar zekisin.” Sözlerine, “hakkında bilgi sahibi olmadıkları cazibe dünyasının tehlikeleri ve tatsız yanlarını öngöremedikleri dindar yaşamın zevkleri üzerine kafa yorduktan sonra” kariyer tercihini ruhban olma yönünde kullanan iki arkadaşıyla alay ederek devam ediyor. Bu dindar genç adamların karşılaşacakları tek zorluk, hangi kilise tarikatına katılacaklarına dair verecekleri karardı, “bu suç diyarından ayrılabilecekleri herhangi bir hayat tarzı onlar için iyi görünüyordu, tabii adına inzivaya çekilme ya da keşişlik denilen hayat tarzı dışında. 15 dakika içinde tüm tarikatları sırayla gözden geçirdiklerinde tarikatların hepsi öyle çekici gelmişti ki sanki seçmedikleri için pişman olmayacakları herhangi bir tarikat yok gibi görünmekteydi. Tıpkı iki demet ot arasında kalıp açlıktan ölen Buridan’ın eşeği gibi bu kararsızlık halinde sonsuza dek kalabilirlerdi.” Neyse ki kararı talihe bırakmayı akıl etmişlerdi. “Böylece, atılan zar birinin Karmelit diğerininse Cizvit olmasına karar verdi,” diye sonuca bağlıyor genç hicivci.
Günümüze ulaşan bu mektupların sonuncusu bahar tatiline çıkılmadan önce gerçekleşen yıl sonu törenlerinden birinde yazılmıştır. Yıl sonu olması sebebiyle, Paris’in ileri gelenlerinin katılımlarıyla onurlandırmayı alışkanlık haline getirdikleri, ahlaki dersler içeren ve dini içerikli bilindik bir oyun, birkaç öğrenci tarafından sergilenmekteydi. Bu temsilin genç Arouet’nin dramatik içgüdüleri üzerinde nasıl bir etkisi olduysa, bu olayla ilgili olarak eşine başka yerde rastlanmayan göndermelerde bulunmuştur. Mektup arkadaşına oyunda nasıl olduysa düşüveren iki keşişin bulunduğunu belirtip “Sanki yalnızca bizleri eğlendirmek için gelmişler gibi birbirlerinin boyunlarını kırdılar,” diye ekler genç muhabir, bu felaket karşısında kıkır kıkır güldüğüyse şüphe götürmez. Genç Arouet, şiirler ya da başka yollarla Cizvit hocalarının dini adanmışlığını ne ölçüde benimsemiş olursa olsun, Louis-le-Grand’dan 17 yaşında ayrıldığında çok büyük olasılıkla kararlı bir şüpheciydi.
Ikinci Bölüm
(1711 – 1716)
Kolejden döndüğünde babası onun baro için hazırlanmasını arzu etmişti, kendisi bir avocat olarak göçüp gittiğinde oğlunun avukatların en üst sınıfında yer alabilmesini sağlamaya niyetliydi. Genç adam buna uygun olarak gereken hukuk derslerine katılmıştı; fakat katılmasının asıl sebebi, Fransa’da halen aynı şekilde gerçekleştirilen hukuk çalışmalarına karşı duyduğu tiksintiyi artırmaktı. Yıllar sonra yazmış olduğu hayal ürünü bir diyalogda “Ben Paris’e aitim ve beni üç yıl boyunca Antik Roma hukuku çalışmaya mahkûm ettiler,” diyordu Voltaire iyi bir avukatın ağzından. Arouet, zamanının çoğunu, henüz okul çağındayken vaftiz babası tarafından takdim edildiği “Tapınak Topluluğu” adı verilen bir cemiyetin sevilen, sempatik misafiri olarak geçiriyordu. Bu topluluk, aralarında özgür düşünce yapısına ve Anakreon[4 - MÖ 5. yüzyıl civarında Teos’ta (bugünkü Sığacık) yaşamış bir şair. (e.n.)] tarzı şiir üslubuna sahip Abbé de Chaulieu’nün (epey büyük kazanç karşılığında) saray şairi olarak hizmet ettiği Sully Dükü gibi önemli kişilerin, Epikürcü nüktedanların ve şairlerin bulunduğu bir topluluktu. Genç protégéleri[5 - Kendisinden daha deneyimli kimselerce korunan, onlar sayesinde önemli ortamlara giren kimse. (e.n.)] zeki, nüktedan ve adabımuaşeret ehliydi; bununla birlikte zarif, sempatik ve etkileyici dizeler yazmakta üstüne yoktu. Kendisinden yüksek sosyal konuma sahip dost canlısı arkadaş grupları tarafından kabul görüyor olmaktan zevk alıyordu. Onu, eski kafalı ahlak kurallarıyla ve Versay Sarayı maiyetinin kasvetli dindarlığıyla alay etmesi için cesaretlendiriyorlar, genç yaşlı tüm Fransızların tek gerçek dini olan “zevk” tanrıçasına tapmaya davet ediyorlardı. Arouet’nin hukuk eğitimini ihmal etmesinden ve hayata dair umursamazlığından rahatsızlık duyan babası onu Caen’e, “Normandiya’nın Atina’sı”na gönderdi; Arouet burada iyi karşılanmış fakat hemen ertesinde “ahlaka ve dine karşı gelen dizeler” okuduğu için utanç kaynağı olarak görülmeye başlamıştı. Mösyö Arouet, oğlunun bu yaramazlıklarıyla nasıl başa çıkacağını düşünüp işin içinden çıkamazken genç Arouet’yi sadece Paris’ten değil, Fransa’dan da kalıcı olarak uzaklaştırma şansı doğmuştu. İngiltere ve Hollanda’yı da ilgilendiren bir gelişme olarak Utrecht Antlaşması’yla (13 Nisan 1713’te imzalanmıştır) İspanya Veraset Savaşı sona ermişti. Böylece Fransa ve Hollanda arasındaki diplomatik ilişkiler normale dönmüş, Arouet’nin (bundan birkaç yıl önce vefat eden) vaftiz babasının kardeşi olan Châteauneuf Markisi Lahey’e Fransız büyükelçisi olarak atanmıştı. Marki, kardeşinin ülkeden uzaklaştırılan vaftiz evladının, kendisiyle birlikte elçilik konutunda kalmasına rıza göstermiş, böylece 1713 baharında genç adam kendini Protestan Hollanda’nın başkentinde bulmuştu. Ne var ki babasının kavuştuğu rahatlığın uzun sürmesine izin vermemişti. Lahey’e varışının hemen ertesinde, kocasından ayrılmış ve halen hayatta olan kimselerle ilgili olarak yazdığı, genellikle hayal ürünü olan hatıralar ve anekdotlarla dedikoduyu olduğu kadar skandalları da seven okuyucu kitlesini memnun etmeye kendisini adamış Fransız bir annenin kızı Matmazel Dunoyer’ye âşık olmuştu. Kız, (Cévennes ayaklanması kahramanı Jean Cavailer ile nişanlıydı fakat görünüşe bakılırsa terk edilmişti) kendisinden birkaç yıl daha genç olan etkileyici âşığına açıkça cesaret vermişti. İçinde bulundukları durumda evlilik konusu hiç açılmamıştı. Evlilik konusu gündeme gelmiş olsaydı bile âşığın sahip olduğu konum önemsiz, şansı da bir hayli düşüktü. Madam Dunoyer, Voltaire’in eve girişini yasaklamıştı. Bu yasağı kaçak görüşmeler izlemiş, genç kadın en az bir defa erkek kılığına girerek büyükelçi tarafından oda hapsine kapatılan genci odasında ziyaret etmişti. Gencin düşüncesiz davranışlarının Hollandalı otoritelerle arasını bozacağından korkan büyükelçi, Voltaire’i babasının yanına gönderdi. Voltaire, 1713 yılı sonlarında Paris’e vardığında bu şehirden ayrılışının üzerinden yalnızca üç ay geçmişti.
Mösyö Arouet çok çabuk sinirlenen, yaşlı bir adamdı. Oğlunun böyle bir nedenle yeniden kendisine yük olmak üzere yuvaya dönmesinden kaynaklanan ilk öfke dalgasında oğlunu bir lettre de cachet[6 - Fransız İhtilali öncesinde tehlike arz ettiği düşünülen bir kişinin hapse atılmasını sağlamak için yazılan ve kral tarafından imzalanan bir belge. (e.n.)] ile hapse tıkmaktan bahsetmişti, sonrasında bu tehdit yumuşayarak onu apar topar Fransız Batı Hint adalarına göndermeye dönüştü. Sonunda suçlunun Paris’te kalmasına razı gelmişti fakat bir şartı vardı. Oğlu bir avukatlık bürosuna girecek, o avukatla birlikte çalışıp bu hiç de parlak olmayan memuriyetin eğitimini alacaktı. 1714 yılının başlarında genç Arouet, bir avukat olan Mösyö Alain’in Rue Paveé St. Bernard’daki evine iyiden iyiye yerleşmişti. Bu iş sayesinde Arouet, ileride çok farklı yollara sapacak olan kariyerinde değerlendirmek üzere kullanacağı olağan hukuk işleyişine dair bilgi sahibi oldu.
Burada elde ettiği kazanımlardan bir diğeri de yanında çalışan kâtiplerden birinin danışmanlığını üstlenmek olmuştu. Thiériot isminde, çalışmayla pek arası olmamasına karşın bir miktar edebi zevke sahip olan bu genç, Arouet’nin sağ kolu haline gelmişti. Görünüşe göre Arouet’nin Mösyö Alain’in çatısı altında geçirdiği süre de birkaç ayı geçmemişti. Affedici olmaktan epey uzak olan babası, onun ve arkadaşlarının yakarmalarına teslim olarak avukatlığa yeni başlayanlara yüklenen bu hiçbir şeye hizmet etmeyen angarya işlerden kurtulmasına izin verdi. Büyük ihtimalle genç adam kendisini mazur görmesi, kendisiyle ilgili olarak ne istiyorsa onu yapmasına izin vermesi konusunda babasını ikna etmişti. Bununla birlikte, tam da Mösyö Alain’in ofisine dahil olduğu yıl, Paris edebiyat çevrelerinde adını duyurmaya başlamıştı. Fransız Akademisi’nin, Nôtre Dame’da oluşturulan yeni koro için yazılan en iyi şiire vereceği ödül için yarışmaya girmişti. Gönderdiği şiir, gerekli olan dini adanmışlığa ziyadesiyle sahipti. Buna karşın ödül yaşlı bir Abbé’ye verilmişti. Hayal kırıklığına uğrayan Arouet, Abbé’yi ve Abbé’nin Akademi üyeleri arasında bulunan üstlerini hedef alan “Le Bourbier[7 - (Fr.) Çamur deryası, batak; çirkef. (e.n.)]” adlı iğneleyici bir hicivle intikamını aldı. Bu hicvin yazarı olarak kamuoyunda kötü bir şöhretle tanınır hale gelmiş, sonrasındaysa bir hiciv ustası olarak edindiği ün, kötü şöhretin etkilerini bertaraf etmişti.
Bununla birlikte genç şair, halihazırda daha büyük bir edebi girişimde bulunmaktaydı. Corneille tarafından pek de başarılı bir şekilde ele alınamamış bir konu olan Sophokles’in şaheseri Kral Oedipus’u işleyen Oedipe adlı trajedisini yazmaya başlamıştı. Voltaire, bu projenin aklına düştüğü ilk ânın, kariyerinin erken dönemini birden fazla yönden etkileyen bağlantılar sürecine denk geldiğini söylemiştir. Bu proje Voltaire’in, (XIV. Louis’nin, gayrimeşru olsa da yaşayan en büyük çocuğu olan, Madam Monstespan’dan doğan oğlunun eşi ve yüce Condé’nin torunu) oldukça soylu bir kana sahip Maine Düşesi’nin gözetiminde “Sceaux Sarayı” maiyetiyle tanıştırılması sonucu ortaya çıkmıştı.
Oldukça yetenekli olduğu kadar bilgili de olan Mösyö Malezieu, Dük’ün eğitmenliğini üstlenmişti. Sonraları Dük, Malezieu’ye, François Arouet’nin kır evinin de bulunduğu Sceaux yakınlarında yer alan Châtenay’de bir villa hediye edecekti. Malezieu, genç müstesna komşusuyla burada tanışarak onu Sceaux Sarayı maiyetine takdim etmişti. Düşes’in en sevdiği eğlence, amatör tiyatrocular tarafından sergilenen oyunlardı. Sceaux’da sergilenen bu oyunlar arasında en çok hoşuna gidenlerse Yunan tiyatro oyunlarının Fransız uyarlamalarıydı. Bu oyunlardan biri de Euripides’in İphigenia Tauris’te adlı oyunuydu. Bu oyunu izleyen kitlenin arasında bulunan genç Arouet, Sophokles’in ünlü trajedisini Fransızcaya uyarlama fikrinin bu oyunu izlerken aklına geldiğini söylemiştir. Genç yazar Oedipe adlı eserini, halkın canını ve kaynaklarını korkunç savaşlarda heba ettiği için ardından kimsenin yas tutmadığı XIV. Louis’nin öldüğü 1 Eylül 1715 tarihinde tamamlamış olmalı. Louis, ölümünden kısa süre önce bir fermanla gayri meşru çocuklarına meşruiyet tanıyarak sözde meşru varislerin başarısız olmaları durumuna karşın onları da taht verasetine dahil etmişti. Meşruiyet kazanan gayri meşru çocukların en büyüğü Maine Dükü bu sayede bir gün Fransa Kralı olabilirdi. Söz konusu vasiyetiyle Louis, yeğeni Orleans Dükü’nü, torunu ve birinci sırada yer alan veliahtı “çocuk kral” XV. Louis reşit oluncaya değin devleti yönetmekle görevli naiplik konseyinin başkanlığına tayin etmişti. Bu vasiyet, en sevdiği oğlu Maine Dükü’ne naiplik konseyinde bir sandalye veriyor, ayrıca onu genç kralın koruyucusu olarak görevlendirerek saray muhafızlarının kumandanlığına getiriyordu.
Louis’nin ölümünün üzerinden çok geçmemişti ki kral naibi görevindeki Orleans Dükü’nün isteği üzerine Paris Parlamentosu vasiyette yer alan bu hükümleri iptal etti. Görünüşe bakılırsa Dük bu gelişmeler karşısında sessizliğini korumuş; fakat hırslı, büyüleyici bir kadın olan Düşes yeni rejime karşı muhalefete derhal girişmişti. Fransa’da politik muhalefetin başlıca yöntemlerinden biri iktidar güçlerini hedef alan hicivlerin dilden dile yayılmasını sağlamaktı. Genç Arouet de bir hiciv ustası olduğunu çoktan göstermişti. Dük’ün bu silahı oyuna dahil etmesi çok büyük ihtimalle patroniçesi Düşes’in isteği üzerine gerçekleşmişti. Her ne olmuş olursa olsun, Arouet için Kral Naibi’ne ve Kral Naibi’nin her bakımdan babasına layık kızı Berri Düşesi’ne yönelik yazılan menfur şiirlerin şairliği rolü biçilmişti. Sonuç itibarıyla, 1716’nın Mayıs ayının ilk haftasında yayımlanan bir fermanla “Sieur Arouet fils[8 - Voltaire kastediliyor. (e.n.)]”, çok sevdiği Paris’ten yaklaşık beş yüz kilometre uzakta yer alan sıkıcı bir kasaba olan Tulle’a sürüldü.
İşte o zaman Mösyö Arouet, evladına hoşgörü göstererek meseleye dahil oldu. Muhtemelen hakikati kurban etme pahasına, ilgili makamlara Sully-sur-Loire’da “Arouet’nin düşüncesiz davranışlarını düzeltecek, neşesini dizginleyecek” akrabalarının bulunduğunu aktardı. Böylece Arouet’nin sürgün yeri Tulle yerine Sully olmuştu. O bölgede akrabaları ister olsun ister olmasın, genç adam kendini aniden Sully Dükü’nün sahibiyle aynı ismi taşıyan şatosunda Dük’ün misafiri olarak ona eşlik etme zevkini yaşarken bulmuştu. Ne var ki kısıtlamalara katlanamama huyu ve alışkanlık haline getirdiği huzursuzluk, yeni ikametgâhından da kısa zamanda sıkılmasına yol açmıştı.
Hatırlı dostlar aracılığıyla iletişim kuracağı Orleans Dükü’ne kafiyelerle yazılmış, dalkavuklukla bezeli, işlemekle itham edildiği kabahatleri işlemediğini bildiren gerek samimi gerek samimiyetsiz itirazların yer aldığı bir mektup yazdı. İyi huylu Kral Naibi acıyıp merhamet göstererek ilkbahar geldiğinde Arouet’nin Paris’e dönmesine izin verdi. Bu af, kaynağını Mösyö Arouet’nin ikinci oğlunun karakteri ve kariyeri üzerine yaptığı, bize kadar ulaşan ve özgünlüğü şüphe götürmeyen ilginç açıklamasından almaktaydı. Bu açıklama, Voltaire’in yaşamı üzerine çalışan son dönemin önemli isimlerinin gözünden kaçmıştır. Babasının, Ekim 1716’da Hazine Dairesi Başkanı’na gönderdiği mektupta şu dokunaklı ve anlamlı bölüm yer almaktaydı: “Monsenyör, muhtemelen siz bile Kral Naibi’nin oğlumu affetmekten mutlu olduğunu duymuşsunuzdur. Sürgünün kendisi beni, bu erken gelen aftan daha az endişelendirmişti. Bu af, kendilerine duyduğum tüm saygıya karşın oğlumu zehirlediklerini düşündüğüm yüce şahsiyetlerin övgüleri ve hoş karşılamalarının yanı sıra şiirinin başarısıyla sarhoş olan genç adamın içinde bulunduğu yıkımı nihayete erdirecek.”
Üçüncü Bölüm
(1716 – 1719)
Sully’den ayrıldıktan sonra Arouet, babasının çatısının altında yaşamayı bırakıp Paris’te bulunan bir pansiyonunun müdavimi haline gelmişti. Gerçekleşen bir olay, Mösyö Arouet’nin oğlunun Paris’e dönmesinin beraberinde getireceği sonuçlardan korkmak için geçerli sebeplerinin olduğunu kanıtladı. 1716 yılının sonlarına doğru, İsveç Kralı XII. Karl’ın sağ kolu Baron Görtz, genç Arouet’ye yakınlık göstermekteydi. Baron Görtz, Paris’e geçtiğinde Karl ve Karl’ın eski düşmanı Çar Petro arasında İngiltere’ye karşı bir koalisyon kurmayı planlamaktaydı. Öyle görünüyor ki Görtz genç adamın zekâsından oldukça etkilenmiş, bu nedenle onu, sahip olduğu planları geliştirmesi için, gerçekleştireceği Avrupa seyahatine davet etmişti. Bu davetin yegâne getirisi, Görtz’ün Arouet ile olan bağlantısının yetkili makamlarca bilinir hale gelmesi olmuştu. Özellikle Sully’deki sürgününden geri çağırılması karşısında minnet beslemektense rahatsızlık duyduğu anlaşılan muhalif ve tehlikeli genç şairi pür dikkat gözleyen casuslar her yerdeydi. Öfkeli Maine Düşesi’nin isteği üzerine 1716 kışı ve 1717 baharı boyunca Kral Naibi’ni hicvetmekle meşgul olmasaydı, büyük bir iftiraya uğradığı söylenebilirdi.
Şairin yaşamı üzerine çalışan en önemli tarihçiler, sözü edilen dönem içerisinde Arouet’nin gerçekten de gözünü yükseklere diken Düşes’in entrikalarına yardım ve yataklık edip etmediği konusunda şüphe içerisindedirler. Fakat Bastille arşivlerinde yapılan araştırmalar, Mösyö Arouet’nin eski kâtiplerinden biri olan ve sonrasında Mösyö Arouet’nin ikinci oğlu için farklı görevler üstlenen Demoulin’in, (bazıları genç Arouet’nin çalışmalarına çokça benzeyen) Kral Naibi’ne karşı yasadışı el ilanlarının ve Kral Naibi’ne yönelik yazılı iftiraların basımında rol oynadığının altını çizmektedir.
Neyse ki Arouet, hicivlerle uğraşmadığı zamanlarda, sahip olduğu zekâya daha uygun bir şiirsel etkinliğe doğru sürüklenmekteydi. Unutulmamalıdır ki onun Oedipe’i bile, hiçbir şeyin farkında olmaması nedeniyle masumane bir şekilde öz annesiyle evlenmiş olan kahramanı konu alması bakımından kimi zaman, oldukça yanlış bir kanı olsa da, Kral Naibi’yle kızı Berri Düşesi arasında bulunduğu konuşulan ve Paris Skandalı adıyla anılan yasak ilişkiye bir bakış olarak değerlendirilmiştir. 1717 yılının Büyük Perhiz’i, tanışmaktan ve etkilemekten her zaman büyük bir tat aldığı yeni arkadaşlarından birinin, pek ilginç ve yaşlı bir adam olan Mösyö Caumartin’in Fontainebleau Ormanı’nda bulunan Saint-Ange Şatosu’nda misafir olan Arouet’ye uğramadan geçmişti. Caumartin yüksek mevkilerde görevler almış, zamanının en itibarlı Fransız cemiyetinde yer edinmişti. Babası, Retz Kardinali’nin en güvendiği arkadaşlarındandı, bununla beraber XIV. Louis devrinin rivayetlere dayanan tüm tarihi de Caurmartin’in parmaklarının ucundaydı. Bu rivayetlerin birçoğu dinlemeye pek hevesli kulaklara aktarılmış, çok sonraları Voltaire’in yazdığı Siécle de Louis Quatorze eserinde yeniden gün yüzüne çıkmıştı.
Fakat tüm bunlardan daha önemlisi, Caumartin, ikamet etmekte olduğu Saint-Ange Şatosu’nu sevgili Gabrielle’i için inşa ettirdiği söylenen Fransa eski Kralı IV. Henri’nin hayranıydı. Yaşlı evsahibinin en sevdiği kahramanına düzdüğü methiyelerin coşkusu genç misafiri etkileyerek onda yiğit kralın, İspanya ve Papalık güçleriyle desteklenen Fransız asilzadelerinin oluşturduğu Protestanlık Karşıtı Birlik’e karşı vermiş olduğu başarılı mücadeleyi şiire dökme isteği uyandırmıştı.
Şair, yeni temanın getirdiği heyecanla dolarak Paris’e döndüğünde daha önce yaratmış olduğu tiyatro projesinin hayata geçmek üzere olduğunu öğrendi. Oyuncular Oedipe’i oynamayı kabul etmişti. Ne var ki, kariyeri boyunca birden fazla kez tecrübe edeceği gibi, tam talihin yüzüne tüm ihtişamıyla güldüğünü zannettiği anda başına gelebilecek en kötü şeyle karşı karşıya kalmak üzereydi. Arouet’nin arkadaşıymış gibi davranan, Kral Naibi’nin sayısız casuslarından subay Beauregard, Saint-Ange dönüşünde Arouet’nin konakladığı Paris pansiyonunda gerçekleştirdiklerini iddia ettiği konuşmalara dayanarak onu yetkili makamlara şikâyet etmişti. Casusun raporuna göre Arouet yalnızca Kral Naibi ve kızıyla ilgili çirkin sözler söylemekle kalmamış aynı zamanda Paris’te hatırı sayılır bir karışıklığa yol açan Latince kitapçığın yazarı olmakla övünmüştü. Bu kitapçıkta Kral Naibi’nin, kimi gerçek kimi uydurma bazı suçları ve kabahatleri sıralanmıştı. “Regnante puero” (genç XV. Louis) ve “veneno et incestis famoso administrante” (Kral Naibi) kitabenin başlangıç cümlelerini oluşturmaktaydı ve kitabenin ruhunu ortaya koymak için yeterliydi. Söz konusu suçlamanın ardından Arouet bu metni kendisinin yazmadığını dolayısıyla masum olduğunu söylemekle kalmamış aynı zamanda bahsi geçen metni hiç görmediğini de belirtmişti.
Ne yazık ki böyle durumlarda gerek genç Arouet’nin gerekse yetişkin Voltaire’in inkârlarının hiçbir faydası olmamıştır. Arouet, Mayıs 1717’de tutaklanarak Bastille’e konuldu. Burada, eski okul arkadaşlarının babası Polis Bakanı D’Argenson’un gerçekleştirdiği incelikli soruşturmanın ardından neredeyse bir yıl kadar hapis yattı.
Bastille Hapishanesi
Hapiste kaldığı süre içerisinde kendisine nasıl davranıldığıyla ilgili pek az şey biliniyor. Şartlar her ne olursa olsun yalnızca esaret altında tutulmak bile huzursuz olduğu kadar sosyalleşmeye de düşkün bu adam için oldukça zor olmalı. Söylentiye göre kendisi, yazıp çizdikleri sebebiyle ceza olarak kalem, mürekkep ve kâğıttan mahrum bırakılmış. Buna karşın, istekleri arasında Homeros’un Latince ve Grekçe ciltleri de bulunmaktaymış. Bastille’e varışını takip eden günlerde bu isteği yerine getirilmiş. Hapiste geçirdiği süre içerisinde kendisine dair tek bilgimiz Bastille Valisi ile yediği akşam yemeğine ilişkindir. Haftalar geçtikçe hapishane görevlisini yazı malzemelerinin ve diğer kitapların (bu kitaplar arasında Fransız tarihi kitapları da bulunmaktaydı) kullanımı konusunda ikna etmiş olmalı. Şartlar her ne kadar sıkı olsa da birtakım ayrıcalıklar sağlanmaktaydı. Çok geçmeden güçlü bir duygu yoğunluğuyla Saint-Ange’de ortaya çıkan şiir tasarısına yoğunlaşmıştı. Zihni aralıksız çalışıyor, üretkenliğini baskılamak mümkün olmuyordu. En sıkıntılı zamanlarında dahi elindeki tek güç, tüm dikkatini çalışmasında toplayarak geri kalan bütün rahatsız edici etmenleri unutmak oluyordu. Daha sonra ünlü Henriade haline gelecek olan La Ligue şiirinin ikinci kıtasında, yapıtını Bastille hapishanesinde geceyi beklediği uykusuz geçen saatlerde değil de uykusunda yazdığı anlatılacaktı. Bahsi geçen kıta, IV. Henri’nin İngiltere’ye gerçekleştirdiği hayali ziyaret esnasında Kraliçe Elizabeth’e Aziz Bartholomew Günü Katliamı’nın dehşet verici hikâyesini anlattığı kıtaydı.
1718 yılının başında titiz D’Argenson, Mühürler Muhafızlığı’na terfi ettirildi. Öyle görünüyor ki halefi olan Polis Vekili, hapis tutulan şairin durumuna müdahale etmesi konusunda uyarılmıştı. Bu başarılı müdahalede şairin babası da rol oynamıştı. 10 Nisan 1978’de, Paris polis kayıtlarına şu not düşülmüştü: “Hükümdar Hazretleri’nin (Kral Naibi) isteği odur ki Bastille’de hapis bulunan Sieur Arouet fils salıverilerek Sceaux yakınlarında bulunan Chatenay’deki kır evinde kendisine sahip çıkmak üzere babasının yanına sürgün edilsin.” Ertesi gün, neredeyse on bir ay süren esaretin ardından, işlediği günahlardan pişman olmuş evlat Chatenay’de bulunan babaevine gitmek üzere Bastille’den ayrıldı. Anlaşılacağı üzere, ister Chatenay’de olsun ister Paris’te, baba ocağı, Mösyö Arouet’nin ömrü vefa ettiği sürece Arouet için her zaman başını sokacağı bir ev olmuştu. Yeter ki Arouet bunu istesin. Paris’i ziyaret izni almak için yapılan başvurular birbirini izledi. Daha kısa ya da daha uzun süreler için yapılan başvurular en nihayetinde karşılık buldu. 12 Ekim 1718 tarihinde bu başvuralara verilen en hızlı yanıt kayıtlara şöyle geçti: “Sieur Arouet de Voltaire’in, Paris’i istediği sıklıkla ziyaret etme izni vardır.” Hapis günlerinin geçmiş hayatı üzerindeki olumlu yansımalarından biri (tıpkı asıl ismi Poquelin olan Molière ve kendisinden önceki birçok ünlünün yaptığı gibi) ismini değiştirme düşüncesini karara bağlaması olmuştu. “Arouet” ismi yavaş yavaş unutuldu. Şair, birkaç ay içinde genel olarak Voltaire adıyla bilinmeye başladı. Kendisine yazıldığında ya da referans gösterildiğinde isminin daha resmi hali olan Mösyö Voltaire kullanılıyordu. Bu ünlü takma ismin kökeni hakkındaki tartışmalar halen devam etmektedir. Yaygın teoriye göreyse Voltaire ismi, “Arouet l.j.” (le jeune – genç) isminin bir anagramıdır.
Soyisim değişikliğiyle birlikte Voltaire’in halk nezdindeki ilk zaferi hızla yaklaşmaktaydı. Paris’i istediği zaman ziyaret edebileceğine dair izni sağlayan emrin işleme konulmasını takip eden birkaç hafta süresince Voltaire, Paris’te, oyuncular ve arkadaşlarıyla birlikte oldukça verimli bir meşgalenin içindeydi. Bastille’deki esareti nedeniyle yasaklanan Oedipe, 18 Kasım 1718 tarihinde Comédie Française’de[9 - Paris’teki Fransız Devlet Tiyatrosu binası. Günümüzde hâlâ kullanımda olan en eski tiyatro binasıdır. (e.n.)] sahnelenecekti. Salon tamamen doluydu. Oyun çok iyi sahnelenmişti, dikkat çekiciydi ve bütünüyle başarılıydı. Seyircilerin büyük bir çoğunluğu Sophokles hakkında hiçbir şey bilmediği gibi Corneille’in Oedipe’ine de aşina değildi. Bu nedenle Voltaire’in bu katı Yunan tragedyasına yerleştirdiği aşk temelli entrika, etkileyici ve coşkulu dizelerde dile getirilmiş olmasıyla beraber seyircinin merakını taze tutmuştu. Voltaire’in orijinal metne (metni, Dacier’nin Fransızca çevirisinden okumuştu) yaptığı katkıların en önemlisi Sophokles’in Oedipus’unda yapılan ufak göndermenin genişletilmesiydi. Bu göndermede Sophokles, Oedipus’un işlediği tüm suçların görünüşteki yegâne sebebinin kâhinin öngörüleri olduğundan bahsediyor ve bunu İokaste’nin bilinçsiz bir şekilde ortak olduğu suçla lanetlenmiş olması nedeniyle tanrıların adaletsizliğine cesaretle karşı çıkması takip ediyordu. “Benim kendi garezim ve kör cehaletim nedeniyle,” dedirtiyor Voltaire Oedipe’e, “bilinmeyen bir gücün kölesi ve maşası oldum. Benim tek suçum budur, başka da bildiğim yoktur. Ey acımasız tanrılar! Suçlarımın tamamı sizindir ama siz beni bunlar için cezalandırmaktasınız.” İokaste de intihar anında benzer ifadeler dile getirmektedir. “Erdemli bir hayat sürdüm, pişmanlık duymaksızın ölüyorum. Kaderin beni altında ezdiği korkular arasında, beni suç işlemeye zorlayan tanrıların yüzlerini kızarttım.” Tüm bunlar esas metnin antik ruhuna oldukça yabancıydı. Esas metinde Oedipus ve anne-eşinin bilinçsizce işledikleri suçlardan dolayı hakkaniyetsizce cezalandırıldıklarına ya da tanrısal bir öngörüyle belli eylemleri gerçekleştirmeye itildiklerine dair herhangi bir ipucu bulunmamaktaydı. Oyunun finalinin oldukça modern yorumunda Voltaire, Jansenistlerin genel itibarıyla sahip oldukları kadercilik anlayışını, özellikle de hırçın bir Jansenist olan ağabeyi Armand’ın sahip olduğu, bireylerin herhangi bir hatası söz konusu olmamasına karşın insan ırkının neredeyse tüm bireyleriyle birlikte sonsuz bir cezaya mahkûm edildiği görüşünü göz önünde bulundurmuş olabilir. Fakat bu teori kulislerde konuşulan bir teoriydi, locaların ya da orkestra bölümünün konuşacağı bir teori değil. Gerçi orkestra sakinleri, Oedipe’in ilk gösterimi sırasında oyunun belli bölümlerinde kullanılmak üzere birkaç söz ya da mısra önermeye hazır hale gelmişti bile. Kâhinlerin sinsi öngörülerinde yer alan felaket gerçekleşmeden önce Sophokles’in Oedipus’u ve İokaste’si kâhinler hakkında küçümseyici bir dille konuşuyorlardı. Fakat Comédie Française’deki izleyiciler, İokaste’nin tiradını alkışlarken besbelli bu konuşmaların Voltaire’in sonradan moda haline gelecek inançsızlığının dışavurumu olduğunu düşünmekteydiler. “Rahipler, ahmakların düşündükleri kişiler değiller; rahiplerin bilgileri, bizim saflığımızın üzerinde yükseliyor.” Oyunun bir diğer ilginç bölümü de vardı ki henüz ondan bahsetmedik. Jüpiter Yüksek Rahibi’nin bulunduğu sahnelerden birinde (Oedipe’de, esas metinde Tiresias tarafından oynanan bölümü Rahip’in pasajıyla birleştirerek) Voltaire, tiyatro kostümlerine bürünerek sahnede kendini göstermişti. Yüksek Roma rahiplerinin zincirlerini taşıyor, esas metne uygun olmayan bazı antik jestlerde bulunma iznini kendine vermiş gibi görünüyordu.
Gösteriyi izleyen önemli insanlar arasında Cevennes’deki isyanı bastıran, İspanya Veraset Savaşı’nın 20 Temmuz 1712’de gerçekleşen son muharabesinde Albemarle komutasındaki Hollandalıları ve Prens Eugene’in emrindeki imparatorluk yanlılarını yenerek zafere ulaşan ve böylece bu savaşın sona ermesini sağlayan, muharebenin gerçekleştiği bölgeden dolayı “Denain Kahramanı” olarak bilinen, çok seçkin bir asker olan eski Fransa Mareşali’nin güzel ve asil eşi Maréchale[10 - Fransızca “maréchal” (mareşal) kelimesinin dişil biçimidir. “Mareşalin karısı” anlamında kullanılır. (e.n.)] de Villars da bulunmaktaydı. Hanımefendinin “Oyunu mahvetmekte kararlı olan bu genç adam da kim?” diye sorduğu söylenir. Voltaire’in aktardığına göre bu oyuncunun yazarın ta kendisi olduğu söylendiğinde hanımefendi, Voltaire’le tanışmak üzere onu locasına davet edip şiir ve tiyatroya ilgi duyan dost canlısı yaşlı eşine de genç yazarı takdim etmişti. Eski noterin oğluyla bu iki yüce şahsiyetin uzun yıllar boyu devam edecek olan yakınlığı böylece başlamıştı.
Oedipe tam kırk beş gece üst üste oynanmış, yazarına da hatırı sayılır bir kazanç sağlamıştı. Söylenene göre daha önce hiçbir oyun bu denli uzun süre gösterimde kalmamıştı. Daha önce bahsi geçen sinsi söylentilere karşın Kral Naibi ve Berri Düşesi de oyunu izlemeye gitmişti. Tüm bunlar bir yana, oyun Versay Sarayı’nda genç kralın huzurunda sahnelenmişti. Böylece Voltarie’in zaferi taçlanmıştı. Bu sırada Voltaire, Kral Naibi’ne yazdığı mektupta naibin son derece benzerlik gösterdiğini iddia ettiği atası Henri için kaleme aldığı epik bir yapıt olan Henriade’dan kupleler dinlemek isteyip istemediğini sormuştu. Mektubu “Zavallı Voltaire’iniz” imzasıyla tamamlamış, böylece Yüce Hükümdar’a “Bastille’de geçirilen bir yılın sonunda aklını başına toplamış” olmaktan daha öte sorumluluklar borçlu olduğu imasında bulunmuştu. Muhtemelen böylesine tehlikeli bir kalemin sahibiyle aralarında bulunan barışı göz önünde tutma şansını değerlendirmek için Kral Naibi, söylentilere göre yazarı bin kronla ödüllendirmiş ve kendi bütçesinden Voltaire’e 1200 livrelik maaş bağlamıştı. Anlaşılan o ki Kral Naibi’nin ölümünden çok sonra bile Voltaire, Orleans Hanesi’nin hazinesinden maaş almaya devam etmiştir.
Sahnelenmesinin hemen ertesinde Oedipe yazılı olarak da yayımlandı ve Kral Naibi’nin eşine atfedildi. Yayımlanmasının ardından eser hakkında kimi övgü dolu kimiyse aşağılayıcı ifadeler içeren pek çok yazı kaleme alındı. Bu yazılar, Voltaire’in bir arkadaşına, Kral Oedipus hikâyesinin Sophokles, Corneille ve Voltaire versiyonlarına ilişkin yapılmış eleştirilerin yer aldığı (yayımlanmış) bir dizi mektup yazmasına yol açtı. Yazdıklarına bakılırsa Seneca ve Dryden, aynı hikâyeyi konu alan oyunlardan haberdar değildi. Voltaire, geçmişte yazdığı siyasi hicivler konusunda tamamen masum olduğunu kanıtlamayı amaçlayan bir ifadeyi dikkate değer bir kıvraklıkla rastlantı süsü vererek söz konusu mektuplardan birine yerleştirmişti. Böylelikle kendisine atfedilen yazının onunla herhangi bir ilgisi olmadığını güçlü bir şekilde vurgularken aynı zamanda hapis yatmasına neden olan hicivleri de üstü kapalı bir şekilde reddetmiş oluyordu. XIV. Louis’nin ölümünün hemen ertesinde elden elde dolaşan J’ai vu[11 - (Fr.) Gördüm. (e.n.)] olarak bilinen metin, Voltaire’in kendisi başta olmak üzere, onun bu konudaki tutumunu takip eden tüm Voltaire araştırmacıları tarafından oldukça abartılmıştı. “Bu adamın hükümdarlığı boyunca şunun, bunun ve diğer kötülüklerin yapıldığını gördüm,” diye devam eden yazı, bu kötülüklerden bazılarını sıralıyor ve şu sözlerle hiddetleniyordu: “Sahtekârların onurlandırıldığını gördüm; Cizvitlere hayran olunmasıysa söylenecek söz bırakmadı. Tüm bu kötülüklere, coşkulu isteklerimizi cezalandırmak için (ilahi gazabın bir tezahürü mahiyetinde) gönderilen bir prensin vahim yönetiminde şahit oldum.”
J’ai vu başlığını taşıyan bu yazı, gerek kasaba gerekse tüm ülke genelinde genç Arouet’ye atfedilmişti fakat bu atıf hatalıydı. Göğsünü gere gere ilan ettiği üzere bu kabahatten aklanmayı başarmıştı. Ne var ki Gördüm adlı yazının ortaya çıkışının ardından Bastille’de yirmi ay kadar hapis yatmış ve Sully’ye sekiz ay süren bir sürgüne gönderilmişti. Her ne olursa olsun J’ai vu, Kral Naibi’ni çok fazla rahatsız etmemişti. Netice itibarıyla söz konusu yazı, ondan önceki dönemi hedef alıyordu; onun dönemi başladığındaysa bu yönetimi daha az despotik bir yönetim anlayışıyla değiştireceğinin sözünü vermişti. Voltaire, onu Sully’ye sürgüne gönderen iğneleyici dizelerin ve Bastille’de hapis yatmasına neden olan Regnante Puero’nun adını bile anmıyordu. Aslına bakılırsa Voltaire hayatında yeni bir sayfa açıyor, bununla birlikte dünyayı, kara lekelerle dolu eski bir sayfanın bulunmadığına dair ikna etmek istiyordu. Bastille’de geçen on bir ay ona iyi bir ders olmuştu. Kral Naibi’nin cömert davranışıysa ona yeni umutlar aşılamıştı. Kaleminin cüretkârlığı başına birçok bela açmış olsa da o günden sonra kraliyet mensuplarını, temsilcilerini ve dostlarını asla açık bir şekilde hedef almadı. Aksine, şahsi düşünceleri ne olursa olsun, kendi çıkarlarını gözeterek gerek içeride gerekse dışarıda taht sahiplerine, bakanlara ve güç sahiplerine yönelik yazılarında saray mensuplarını andıran övgü dolu bir dili benimsedi.
Dördüncü Bölüm
(1719 – 1726)
Oedipe’in elde ettiği başarıyla Voltaire, soyluların övgüsüne her zamankinden daha çok nail olmuş ve yıllar boyunca vaktinin büyük bir kısmını soyluların şatolarında geçirmişti. 74 yaşındaki babası, Hazine Dairesi’ndeki pozisyonu büyük oğlu Armand tarafından devralınmadan kısa bir süre önce vefat ettiğinde ise Voltaire, Paris’teki babaevindeydi. François Arouet’nin ölümünden önceki Ağustos ayında yazmış olduğu vasiyet, 150 yıl boyunca açık ve ulaşılabilir halde noterliğe devam eden varislerin ofisindeki belgeler arasında durmaktaydı; fakat vasiyetin içeriği, 1874 yılında ilk kez yayımlanana dek en özenli ve en çalışkan Voltaire uzmanları tarafından dahi bilinmemekteydi. Bu vasiyet birçok açıdan ilginç bir belgedir. Belge, murisin bırakacağı pek bir şey olmadığını belirten bir ifadeyle başlıyor, bırakacağı tutarınsa Hazine Dairesi’ndeki hesapları tamamlanana kadar onaylanmayacağı yazıyordu. Sahibi olduğu ne varsa iki oğlu ve Hazine Dairesi memurlarından biriyle evli olan tek kızı Madam Mignot arasında eşit olarak paylaştırılacaktı.
Bununla birlikte iki erkek çocuğunun paylarından da kız kardeşlerinin lehine kesintiler yapılacaktı. Büyük oğlunun payından, St. Magloire Ruhban Okulu’nda (burada din adamı olmak için eğitim almış fakat Jansenistlerin, Cizvitler tarafından uğratıldığı zulmün ardından bu kariyerden vazgeçmişti) okuduğu için 3000 livre ve daha önce ödenen borçlarına karşılık olarak Voltaire’in payından da 4000 livre düşülecekti. Ağabeyinin ve kız kardeşinin aksine Voltaire’in payı hayatta olma şartına bağlanmıştı. Ölümü halinde tüm parası meşru çocuklarına, eğer çocuğu yoksa kız kardeşine ve ağabeyine kalacaktı. Düşünceli muris sert fakat kaba olmayan bir üslupla, “Buna karşın,” diye devam etmişti, “eğer oğlum Voltaire, otuz beş yaşını bitirdiğinde sahip olmasını çok istediğim düzenli hayata kavuşur ve devamlılığını sağlayabilirse, Hazine Dairesi Birinci Başkanı’ndan, daha fazla yaşayabilseydim bizzat yapacağım üzere, devrettiğim hak ve yetkileri kabul ederek kendisine kalanları har vurup harman savurmasından korkuyor olmam nedeniyle bu şekilde hazırlamış olduğum vasiyetnamedeki miras dağılımını iptal etme yetkisinin Voltaire’e verilmesini saygılarımla rica ederim.”
Vasiyetin sonunda yer alan uyarı da dikkat çekiciydi: “Gücümün son raddesine dek iki oğluma hatırlamalarını öğütlediğim, kendilerine çok kez ilettiğim fakat görünüşe bakılırsa çok az faydalandıkları tavsiyemi yinelemek isterim. Unutmayın ki sağduyu, kendilerinden zekâ ve bilgi olarak üstün olduğumuz kişilere adapte olmamız, buna karşın bu kişilere, sahip olduğumuz üstünlüğü asla sezdirmememiz gerektiğini söyler.”
Daha ilginç olanı, François Arouet ölümünden bir hafta önce yazdığı 26 Aralık 1721 tarihli bir ek vasiyetnamede Voltaire’in payını hayatta olma şartına bağladığı hükmü kaldırmıştı; fakat bu belgede imza bulunmuyordu. Söz konusu hükmü kaldırma yönelimi, François Arouet’nin oğlunu endişeli gördüğü zaman merhamet gösterme alışkanlığının bir tezahürü olabilir. Belki de ilk belgenin yazıldığı tarihle ek vasiyetnamenin yazıldığı tarih arasındaki dönemde Fransız Doğu Hindistan Şirketi’ne ait üç hisse senedini ve 5000 franklık nakit parayı muhafaza etmesi için babasına veren Voltaire, düşünüldüğü kadar savurgan olmadığını göstermişti. Hiç şüphesiz ki François Arouet öldüğünde Voltaire’in söz konusu varlıkları halen onun himayesinde bulunmaktaydı. Vasiyetnamenin yol açtığı sonraki sonuçlarsa Voltaire tarafından mahkemelere taşındı. Aslında babasının ölümünün ardından Kral Naibi’nin talimatıyla kendisine kraliyet bütçesinden 2000 livre maaş bağlanmıştı. Kral Naibi’nin hükümdar hazinesinden bağladığı 1200 livrelik maaşla birlikte yılda elde ettiği düzenli gelir 3200 livre ediyordu. Elde ettiği gelir, otuz yaşın altında, çocuk sahibi olmayan biri için gayet yeterli olmasına karşın soylularla aynı ortamı paylaşmak Voltaire’in hırslanmasına ve lüks düşkünü olmasına yol açmıştı. Artémire adlı trajediden bu yana tiyatrodan beklediği bir şey yoktu. Bu oyunun sahnede ikinci bir başarı yakalamasını ummuştu fakat sonuç hayal kırıklığıydı. Edebiyat alanından bir şeyler yakalayabilirdi. IV. Henri’yle ilgili olarak yazdığı şiirin yayımlanmasından ve gelecek aboneliklerden bir şey bekleyebilirdi fakat şiirin basımı için gerekli izinlerin alınması ve aboneliklerin toplanması gerekiyordu.
Babasının ölümüyle evsiz kalan Voltaire, otuz beş yaşındaki Madam de Berniéres’le içinde bulunduğu şüphe uyandıran yakınlık sayesinde bir bakıma yeniden bir eve sahip olmuştu. Madam de Berniéres, marki kocasıyla birlikte yaşıyor, aynı finansal kaynakları yönetiyor, buna karşın her ikisi de kendi hayatlarını yaşıyordu. Marki, Rouen’da hukukun en üst makamını temsil etmekteydi, burada bulunan kır evinin yanı sıra Paris’te de bir ev sahibiydi. Çok geçmeden Voltaire, bu çiftle bir anlaşma içine girerek belli bir tutar karşılığında, eskiden yanında çalışan kâtibi ve şimdiki kâhyası Mösyö Alain’le birlikte çiftin evine yerleşip orada yaşamaya başlamıştı. Ev sahipleri şüphe uyandıran bir çiftti. Voltaire’i ve Voltaire’in sarayda yeni yeni oluşmakta olan nüfuzunu kullanarak finansal ve maddi birtakım imtiyazlar elde etmeye çalışarak Voltaire’in de faydalanacağı bazı çıkarlara ulaşmayı amaçlamaktaydılar. Bu tarz işler nedeniyle Voltaire’in yolu sık sık sarayın bulunduğu Versay’a düşüyordu. Saraya yaptığı bu ziyaretlerden birinde, kendisinin Bastille’e gönderilmesine neden olan Regnante Puero’nun yazarı olma iftirasını atan casus Beauregard’ın, Savaş Bakanı’yla yakın bir ilişkide bulunduğunu fark etti. Bakanın ve Beauregard’ın karşısında doğal bir öfkeyle, “Casusların para aldığının bilincindeydim elbette fakat ödüllerinin bir bakanın masasında yemek yemek olduğunu şimdiye dek bilmiyordum,” sözlerini dile getirdi. Bu alay başına bela açacaktı. Beauregard, Voltaire’in içinde bulunduğu aracı Sevr Köprüsü’nde durdurup onu araçtan indirerek talihsiz şairi yüzünde iz kalmasına neden olacak kadar dövdü. Bu olay yalnızca Paris’te konuşulduğu haliyle bile üzerinde durulmaya değer bir olaydır. Çağdaş yorumlar ışığında olayın yaşandığı döneme bakılacak olursa Paris’te genel olarak şairlerin (özel olarak Voltaire’in), her ne sebeple olursa olsun herhangi birini sözlü ya da yazılı olarak gücendirdiğinde, o şairin dayakla cezalandırılmasından daha doğal bir şeyin olmadığı görülüyor.
Dahası, bu yorumların bazılarından açıkça anlaşılacağı üzere tıpkı babasının da dediği gibi soyluların övgüleriyle zehirlenen Voltaire, başını haddinden fazla dik tutmuş, diline asla ket vurmamıştı. Böylece, elde ettiği başarının kıskanç yazar arkadaşları arasında yaratmış olduğu soğukluk daha da artmıştı. Yine o dönemlerde münakaşa halinde bulunduğu ve kendisine meydan okuyan bir aktöre, doğruluğu kesin bir aktarıma göre, kibirli bir üslup kullanarak “kendisi gibi bir kişiliğin” bir oyuncuyla düello etmesinin uygunsuz olacağını söylemişti.
Voltaire, finansal veya maddi imtiyazlar elde etmek için saraya yakınlaşmanın dışında kalan kişisel gelişim girişimlerine babasının ölümünden sonra başladı. Bu girişimlerden ilki, Louis Le Grand Koleji’ndeyken seçkin bir öğrenci olarak tanıştırıldığı, Oedipe’e dair övgü dolu yorumlarda bulunduğunu bildiği Jean Baptiste Rousseau’nun kapısını çalmak olmuştu. Rousseau o dönem Viyana’da yaşamakta, Oedipe’e bayılmış olmakla kalmayıp, aktarılana göre, bu eserin yazarının Viyana’da hoş karşılanacağını belirten Prens Eugene tarafından cömertçe ağırlanmaktaydı. Voltaire, Rousseau’ya yazdığı bir mektupta seyahat masraflarının karşılanması halinde Viyana’yı ziyaret etmekten mutluluk duyacağını ima etmiş olsa da bu ima etkisiz kalmıştı. Viyana’yı hiçbir ücret ödemeden ziyaret etmekte kararlı olan Voltaire, iyi bir adam olan Fénelon’un Cambrai Başpiskoposluğu’nda halefi haline gelen, Kral Naibi’nin gayriresmi başbakanı Dubois’ya yaranmak amacıyla şiirler yazdı.
Dubois’ya Viyana’ya bir casus olarak gitmeyi önermişti (Voltaire’in hayatındaki en tasvip edilmeyen hareketlerden biridir). Fransız hükümeti, Avusturya İmparatoru’nun istekleri hakkında isabetli bilgiler alma konusunda hevesliydi. Fakat bu plan boşa çıktı. Dubois için çalışmaya başlamadan önce izne çıkarken, kongrenin toplandığı Cambrai’den eğlenceli, resmiyetten uzak fakat yaltaklanmayı unutmayan bir mektup yazmıştı. Sonrasındaysa Voltaire, gençliğinde Kral Naibi’nin çapkın kızı Berri Düşesi’nin nedimelerinden biri olma görevini üstlenmiş çekici ve şuh bir dulla Hollanda’ya seyahat ederken görülmüştü. Bayan Rupelmonde, hangi sınıftan olursa olsunlar inanmak isteyen fakat şüphelerden de kendilerini kurtaramayan insanlarla bir arada bulunmuştu. Ruhunda huzursuzluk yaratan şeyleri, şair olduğu kadar bir filozof da olan nazik yol arkadaşına anlatmıştı. Bu sohbetlerin sonucunda Voltaire’in inanç ve inançsızlık üzerine itiraflarından günümüze ulaşanların ilki olan Epître à Uranie, Pour et le Contre, yani Lehte ve Aleyhte şiiri ortaya çıktı. Bu şiirde, Pascal’ın ve ağabeyi Armand’ın bağlı olduğu mezhebe mensup, deizmin insanı sonsuz ıstıraba mahkûm edeceğini savunan kesimi oldukça renkli bir şekilde resmediyordu. İsa’nın dirilişini ve insanlığı kurtarmak için kendini feda etmesinin mükemmellikten uzak sonuçlarını gülünç bulmaktaydı. Bunlar “aleyhte” gördüğü şeylerdi. “Lehte” olanlarsa kısa fakat etkileyici bir bölümde anlatılıyor, “öğretilerini düzenbazlık üzerine kursalar da mutluluk vaat eden” Hıristiyanlığın Kurucu Babalarının öğrettiği ilahi ahlaktan ve sundukları tesellilerden bahsediliyordu. Fakat içine hiçbir aldatmacanın giremeyeceği bir inanç daha vardı ve Voltaire’in sevgili yol arkadaşına sahip olmasını önerdiği inanç buydu:
“En yüce varlığın kendi elleriyle kalbinin derinliklerine gömdüğü doğanın dinine inan.
Sahip olduğu samimi sadeliğiyle ruhunun, Tanrı’nın sonsuz öfkesinin kurbanı olmayacağına inan.
İnan ki Tanrı’nın tahtının önünde, her zaman, her yerde en değerli şey vicdan sahibi olanların kalbidir.
İnan ki Tanrı’nın gözünde mütevazı bir Budist rahip, hayırsever bir derviş, acımasız bir Jansenistten ya da gözünü hırs bürümüş bir piskopostan daha değerlidir.
Ah! Ona hangi isim altında dua ettiğimizin ne önemi olabilir? Tüm hürmetler ona sunulur fakat hiçbiri onu onurlandırmaz.
Bir tanrının, bizim gayret dolu hizmetlerimize ihtiyacı yoktur.
Eğer onu gücendirmek mümkünse bu ancak vicdansız edimlerle gerçekleşir.
O, bizi, yaptığımız fedakârlıklara göre değil, sahip olduğumuz erdemlere göre yargılar.”
Voltaire ve hanım arkadaşı Hague yollarındaydı. Hanımefendi buraya aile bağlarıyla bağlıydı, Voltaire’in Hague’la olan ilişkisiyse fayda sağlayacak birtakım edebi işler üzerine kuruluydu. Bu seyahatin amacı Hague’da, Paris’te ve diğer başkentlerde IV. Henri’yle ilgili yazdığı şiirin basımını ve abonelikleri ayarlayabilmekti. Gerekli ayarlamalar yapılırken utanç içinde terk edip ünlü ve sevilen biri olarak yeniden ziyaret ettiği bu şehri gözlemleme şansına erişti. Hollanda’nın sahip olduğu siyasi ve dini özgürlük, keyfini yerine getirmişti. Burada her türlü inanca saygıyla yaklaşılıyordu. Eğer Hague operasındaki oyunun tadı tuzu yoksa, Voltaire’in neşeyle aktardığına göre, “Kalvinistlerle, Arminyanistlerle, Sokinyanistlerle, Hahamlarla, Anabaptistlerle; her türden dinin vaizleriyle,” teoloji tartışabilirdi.
Faal ve çalışkan Amsterdam’da da durum farksızdı. Paris’in uçarılığı ve saraylılarla dolu Versay’la karşılaştırıldığında ne büyük bir tezat çıkmaktaydı ortaya! Yarım milyonluk nüfusunda “başıboşluk, yoksulluk, züppelik ya da küstahlıktan tek bir iz bile yoktu,” diye yazmıştı eve döndüğünde. “Pansiyonerle (Eyalet Başkanı) yolda, kalabalığın içinde karşılaştığımızda yanında ne uşakları ne de yağcıları vardı. Hiç kimsenin hiç kimseye hürmet ve sadakat gösterme zorunluluğu yokmuş gibi görünüyordu. Prens geçerken kimse onu görebilmek için sıraya girmiyordu.” Voltaire’in sarf ettiği bu sözler, Fransız kraliyetine verdiği gerçek değeri anlamamıza yardımcı olmaktadır. Paris’e dönüş yolunda Oedipe’i okuyup hayran kalan sürgün Bolingbroke’un ikamet ettiği, Orleans yakınlarında yer alan şato La Source’a uğramıştı. Ünlü İngiliz’le gerçekleştirdikleri sohbetler Voltaire’i büyülemişti. “Bu adam,” diye yazmıştı, “ülkesinin tüm bilgeliğiyle ülkemizin tüm inceliğini bir araya getirmiş,” ve böylece, Voltaire’in benzetmesiyle “Perikles-Bolingbroke” haline gelmişti. Buna karşın ilerleyen yıllarda Bolingbroke’un çalışmalarının meyveden çok yaprak verdiğini yazacaktı. Doğal olarak IV. Henri üzerine yazılan şiirin müsveddeleri Bolingbroke’a gösterilmişti. İngiliz, bu şiiri göklere çıkarmış, Voltaire de bu durum karşısında mest olmuştu. Ne var ki, beğenilerini gizlemeyenlerin övgülerinin ya da Voltaire’in eseri için kullandığı nüfuzun zavallı şaire hiçbir getirisi olmamıştı. 1723’ün başlarında Paris’e dönüşünün hemen ardından telifinin güvence altına alındığına dair resmi izni alabilmek şöyle dursun, Fransa’da herhangi bir kitabın dolaşıma girebilmesi için gerekli olan resmi izin talebinin dahi reddedildiğini öğrenmişti. Voltaire, bağnazları rahatsız edebilecek kısımları yumuşatmak için çok fazla çaba sarf etmişti.
Hatta kahramanının Roma diniyle ilgili konuşmasını dini hakikatin sapkınlığa karşı zaferi olarak sunacak kadar ileri gitmişti. Buna karşın eseri yayımlamak için uygun bulmayan yetki ya da nüfuz sahibi kişileri ikna etmek için talihsiz şairin yapması gereken daha çok şey vardı. Yapılan tüm değişikliklerin ve eksiltmelerin ardından geriye kalanlar; Protestan mücahidin şairin kahramanı olarak seçilmesi, İngiltere Kraliçesi Elizabeth’e sunulan övgüler, Papalık eşrafına yönelen kötülemeler, bağnazlığı ve fanatizmi hedef alan ardı arkası kesilmeyen protestolar, genelde ve Aziz Bartholomew Günü Katliamı özelinde kanlı zulümlere ilişkin suçlamalardı. Abonelik ücretleri abonelere geri ödenmişti. Voltaire’in, ülke tarihinin heyecan verici bir dönemini tema olarak belirlediği bir ulusal destan ortaya koyma çabası da böylece çöpe gitmiş gibi görünüyordu. Kendisine yapılan bu büyük yanlışın müsebbibleri olan Kilise ve mensuplarına karşı neler hissetiğini tahmin edebilmek güç değil.
Voltaire içten içe hayal kırıklığına uğramıştı fakat bu olay karşısında affalayıp kalmamış, şiirinin gizlice basılıp elden ele dolaştırılmasına karar vermişti. De Berniéres çiftinin kır evinin bulunduğu La Riviére-Bourdet’ye yakınlığından dolayı basım yeri olarak Rouen’ı seçti. Çok geçmeden baskı ve ciltleme işlemlerinin oldukça cüzi miktarlar karşılığında gerçekleştirilmesi için ayarlamaları yapmış olduğu bu şehre geçmişti. 1724 yılının başlangıcıyla birlikte La Ligue ou Henri le Grand. Poéme épique par M. de Voltaire’in bir kâğıdın sekizde birine denk gelecek büyüklükte, ince, ciltlenmiş birkaç kopyası Bayan Bernieres’i kasabaya getiren arabaya eşlik eden bir mobilya arabasına yüklenerek Boulogne’un ünlü ormanında güvenilir bir alıcıya teslim edilmiş; bu alıcı aracılığıyla da başarılı bir şekilde Paris’e kaçak olarak sokulmuştu.
Fransa’nın ulusal destanı olma özelliğini taşıyabilecek basılı haldeki tek şiirin ilk okurlarına ulaşması işte bu şekilde kaçak olarak gerçekleşmişti. İlk basım 2000 kopyadan oluşuyordu ve bir kısmı çok geçmeden dolaşıma girmiş, okunduğu her yerde övgüyle karşılanmıştı. Şiirin, yetkililerden gerekli izni alamamasına neden olan kısımlar birçok okur için şiirin en etkileyici kısımları olarak görülüyordu.
Bu sırada, Dubois’nın ölümünden birkaç ay sonra, 2 Aralık 1723 tarihinde Orleans Dükü hayatını kaybetti. Zamanının en güzel Fransız kadınlarından birisi olan metresi Prie Markizi’nin güdümünde hareket eden, aptal olduğu kadar çirkinliğiyle de dikkat çeken Condé Hanesi’nin reisi Bourbon Dükü, Fransa’nın yeni başbakanı olmuştu. Voltaire, Markiz’e takdim edildi. Markiz’e okuduğu dizeler ve diğer güzel şeylerle kadının takdirini kazanmıştı. Böylece Voltaire’e, Fontainebleau’de bulunan evinde kalabileceği bir yer vermişti. Genç Fransa Kralı, Polonya’nın eski kralı Stanislaus’un akılsız kızı Marie Leczinska’yla burada evlenecekti. Düğün 4 Eylül 1725 tarihinde gerçekleştiğinde müstakbel kraliçenin maiyetinde Voltaire’in arkadaşları da bulunuyordu. Hauge seyahatindeki yol arkadaşı Bayan Rupelmonde ile Maréchale de Villars kraliçenin yatak odası nedimelerindendi. Voltaire, Oedipe’i, trajedisi Mariamne’ı ve küçük, hoş komedisi L’Indiscret’yi Kraliçe’nin önünde oynatmayı başarmış, Kraliçe’nin Mariamne’da ağladığını, L’Indiscret’deyse güldüğünü halinden memnun bir şekilde aktarmıştı. Voltaire, kendine has eşsiz üslubunu kullanarak yazdığı kafiyeli bir mektupla birlikte Oedipe’in bir kopyasını iffet abidesi Kraliçe’ye sundu.
Bunu, L’Indiscret’nin manzum halde çok zarif fakat iffetli olmaktan bir o kadar uzak Madam Prie’ye ithaf etmesi izledi. Kraliçe, Voltaire’le zarifçe konuşmuş, ona “zavallı Voltaire’im” diye hitap etmişti. Kraliçe’nin hazinesinden Voltaire’e 1500 livre tutarında aylık bağlandığında bu konuşmanın üzerinden çok geçmemişti. Fransa’nın hem gerçek hem de görünürdeki kraliçelerinin gözünde yer edinen Voltaire, en nihayet Saray’da güvenli ve kazançlı bir yere sahip olmasının neredeyse kesin olduğunu hissediyordu. Bir kez daha tüm umutları, üstelik en yüksek olduğu anda yıkılacak ve hayatında karşılaştığı en korkunç felaket başına gelecekti.
Söz konusu felaket gerçekleştiğinde Voltaire Paris’teydi. Saray’daki başarısından sonra hiçbir şeyden şüphesi kalmamıştı, başı her zamankinden dikti. Kısaltılmış olarak anlatılacak olan bu hikâyenin birkaç farklı aktarımı bulunsa da bunların hepsi öz itibarıyla aynıdır. 1725’in Aralık ayında, muhtemelen operada, Voltaire’le çok samimi bir ilişkiye doğru yol alan Adrienne Lecouvreur’ün locasındayken Voltaire’in tavrı ya da konuşması, onlarla birlikte bulunan köklü Rohan Hanesi oğullarından Şövalye Rohan-Chabot’yu rahatsız etmiş. Şövalyenin, Adrienne’in gözüne girme yarışında Voltaire’in rakibi olması muhtemeldir. “Mösyö Voltaire? Mösyö Arouet? Adınız nedir?” diye sormuş Şövalye, küçümseyen bir tavırla. Bir aktarıma göre Voltaire ağırbaşlı bir üslupla “Köklü bir isim taşımıyorum,” diye yanıtına başlamış. Bu arada Şövalye’nin tefecilik yaptığına dair şüpheler bulunduğunu da belirtelim. Voltaire, “Fakat taşıdığım ismi nasıl onurlandıracağımı biliyorum,” diye devam etmiş.
Diğer aktarımlara göreyse Voltaire şöyle yanıt vermiş: “İsmim benimle başlıyor, sizin isminizse sizinle son buluyor.” Söylentiye göre Şövalye bastonunu kaldırıp Voltaire’in eli de kılıcına yöneldiğinde Adrienne bayılmış ve sahne böylece sona ermiş. Bununla birlikte zamanın Paris günlüklerini tutan bir kimsenin aktardığına göre bu sahneyi, şüphesiz ki Voltaire’in kaleminden çıkmış, Şövalye’yi hedef alan ölümcül hicivlerin elden ele dolaşması takip etmiş. Her ne olmuş olursa olsun, olayın üstünden birkaç gün geçmişti ki Voltaire, Sully Dükü’nün konutunda akşam yemeğindeyken kendisine aşağıdan beklendiği söylendi. Davetten böylece ayrılan Voltaire kapıya vardığında, önünde durmakta olan at arabasına binmesi rica edildi. Böylece kendisiyle konuşmak isteyen kişiyle görüşebilecekti. Ayağını arabaya atar atmaz alıkonularak arabadan uzağa çekildi. Üzerine darbeler yağarken Voltaire’i arkasından sıkıca tutuyorlardı. Voltaire’in hesabına göre saldırganlar altı kişiydi. O sırada Rohan Şövalyesi, biraz uzakta konumlanan başka bir araçta oturmuş şövalyelik ruhuyla dolu bu operasyonu yönlendirmekteydi. Voltaire, öfkeden deliye dönmüş bir halde yemek masasına dönerek hikâyesini anlatmış, Sully Dükü’nden polise gitmek üzere kendisine eşlik etmesini ve vereceği ifadeye katılmasını istemişti. Fakat Dük konuya dahil olmayı reddetmiş, Voltaire de bunun üzerine olan biteni Madam Prie’ye anlatmak üzere soluğu operada almıştı. Kadın Voltaire’i anlayışla karşılamıştı fakat Bourbon Dükü üzerindeki nüfuzu ne olursa olsun Dük’ü, Rohanlardan biri hakkında, bir şaire karşı ağır kusurlu eylemde bulunma gerekçesiyle adli kovuşturma başlatma emri vermeye ikna edemeyecekti. Yine de yetkili makamlar, 5 Şubat’tan (1726) önce olmasa da, saldırıda bulunanların araştırılıp tutuklanmaları için emir vermişlerdi; fakat bu emir sessizce yerine getirilecek, saldırganların arama emri, zorba işverenlerinin evini kapsamayacaktı.
Bu süre içinde Voltaire, Şövalye’ye meydan okuyarak düelloya girişme amacıyla eskrim dersleri aldı. Haftalar ve aylar süren öfkeli söylem ve edimlerinin sonucunda (polisler, gözlerini Voltaire’den ayırmama talimatı almıştı) 17 Nisan tarihinde kendini bir kez daha Bastille’de buldu. Ne var ki arkadaşlarının kendisini ziyaret etmesi serbestti, İngiltere’ye gitmek için istediği izinse çıkmıştı.
Orada kanunlar en yüksek asilzadeleri olduğu kadar en mütevazı alt tabaka mensuplarını da korumaktaydı. Bolingbroke ile Bolingbroke’un çevresi onu orada hoş karşılayacaktı. Bolingbroke güç sahiplerine karşı konum almıştı fakat aynı zamanda onlara Voltaire’i tavsiye etmişti. O dönem İngiltere başbakanı Sör Robert Walpole’du. Sör Robert’ın kardeşi Horatio Walpole ise İngiliz büyükelçisi olarak Paris’te görev yapmaktaydı. Voltaire’in iyiliğini düşünen Dışişleri Bakanı Morville Kontu tarafından teşvik edilen Horatio Walpole, Newcastle Dükü Bubb Dodington’a ve çok büyük ihtimalle bizzat Sör Robert’a, Voltaire’e dair bir tavsiye mektubu gönderdi. Dodington’a gönderilen mektupta Voltaire’in zorunlu sürgününden bahsedilmiyordu. Yabancı ziyaretçi “Bay Voltaire, burada büyük başarı yakalayan birçok eser kaleme alan Fransız şairdir. Zulümlere ve rahiplere karşı kimi cesur ifadelerde bulunuyor olması bakımından basımı burada mümkün olmayan IV. Henri isimli harika şiirin abonelik karşılığı basımını gerçekleştirmek üzere İngiltere’ye gelmektedir,” ifadeleriyle tanıtılıyordu. Dodington’a ses getirecek bir girişimde bulunması konusunda ricada bulunulmuştu. Bu mektuplar İngiltere’ye dek Voltaire’i izledi. Voltaire, İngiliz topraklarına ilk kez muhtemelen 30 Mayıs 1726 tarihinde ayak bastı.
Beşinci Bölüm (1726 – 1729)
Voltaire’in, başından geçenleri pek az kişinin bildiği bu yeni ülkede dahi, onu Fransa’dan süren acımasız zorbalığı unutması kolay olmadı. Bu ve başka sebeplerden, tüm mektupları arasında en hüzünlüleri İngiltere’deki ilk ayları boyunca yazılanlardı. İngiltere’ye varışının hemen ardından yürekten bağlı olduğu tek kız arkadaşı Madam Mignot’nun ölüm haberini almıştı. Aile dostu bir hanımefendinin Voltaire’e vefat haberini ilettiği mektubu şu hazin ifadelerle yanıtlamıştı: “Kız kardeşimin vefatıyla ilgili olarak size ne söyleyebilirim ki Matmazel? Onun yerine ben ölmüş olsaydım hem kendim hem de ailem için çok daha iyi olurdu.” Buna karşın geçmişe dalıp dalıp gitmesine engel olan çok şey vardı. Yeni bir dil öğrenmesi gerekiyordu. Çalışması gereken İngiliz edebiyatı, felsefesi ve bilimi vardı. Seçkin kişilerle de tanışmalıydı. İngilizcede belli bir ustalığa ulaşması gerekiyordu, kendini bir an önce bunu gerçekleştirmeye adadı. Karargâhını Wandsworth’e kurmuştu. Burada, sonradan Sör Everard Fawkener (ya da Voltaire’in telafuzuyla, “Falkener”) adını alacak olan Everard’la birlikte kalıyordu. Anlaşılan kendisi bir hindi tüccarıydı ve almış olduğu diğer terfilerin yanı sıra İstanbul’un İngiltere büyükelçiliğine terfi etmişti.
Tanışıklıklarının kaynağı belirsiz olsa da sahip olduğu hatırı sayılır kültür ve felsefi düşünce tarzıyla Fawkener, Voltaire’in bir nevi can dostu haline gelmişti. Görünüşe bakılırsa Voltaire, İngilitere’ye gitmeden önce de biraz İngilizce biliyordu, birkaç ay içinde de anlaşılır bir şekilde yazmaya başlamıştı fakat asla bir İngiliz gibi yazamadı. Voltaire, Wandsworth’ten Londra’ya ve başka yerlere çok kısa süren ziyaretler gerçekleştiriyor, kimi zaman Fransa’dan gelecek mektupların adres hanesine “Lort Bolingbroke’un Londra’daki evi” yazılması isteniyordu. Bolingbroke, sürgünden “yarı ıslah olmuş” halde dönmüş, İngiltere’de kalmasına müsaade edilmiş fakat Lortlar Kamarası’ndaki yerini geri almasına izin verilmemişti. Genel olarak Twickenham’daki dostu Pope’tan çok uzak olmayan Middlesex’te yer alan Dawley’de yaşamış, oldukça gösterişli bir beyefendi çiftçi rolünü oynamıştı. Voltaire, Bolingbroke’dan ve dahası Bolingbroke’un Fransız eşinden davet almıştı fakat bunun kısa bir zaman öncesinde Voltaire’in Henriade’ı Bolingbroke’a ithaf edeceğine dair iması boşa çıkmış, Bolingbroke da buna karşılık Fransız şairin “laf kalabalığı”na aldırmadığını ifade etmişti. İngiltere’ye varışının ardından geçen altı ayın ertesinde Voltaire, Alexander Pope’a etkileyici bir mektup yazmıştı. Bu mektubu, sanki Twickenhamlı bu müthiş insanla daha önceden bir tanışıklığı varmış gibi bir üslup kullanarak, yazarın Essay on Criticism ve Rape of the Lock eserleri hakkında yazmış, aynı zamanda yazara dair cömert övgülerde bulunmuştu. İngilizce yazılan bu mektup, hiç şüphe yok ki bir İngiliz tarafından düzeltilmişti.
Voltaire, Pope’un diğer iki arkadaşıyla da hemen hemen aynı yakınlığı kurmuştu. Bir süre için Parsons Green’de Peterborough’nun misafiri olmuş; İngiltere’ye son ziyaretini 1727 yılında gerçekleştiren, Gulliver adlı eseri daha yeni yayımlanmış olan Swift’le burada tanışmıştı. 1727 yılında Swift, Fransa’yı ziyaret etmek istemiş, Voltaire de ona Count de Morville’i tanıtan mektuplar yazmıştı. Gay[12 - John Gay. İngiliz şair ve oyun yazarı. (e.n.)] ise ona Dilenci Operası’nı daha sahnelenmeden önce göstermişti. Bir de yazın işlerini bırakmış olan Congreve’in ziyareti ve ona verilen ünlü yanıt var elbette. Congreve, Voltaire’in kendisi hakkında düzdüğü övgülere müdahale ederek kendisini bir yazar olarak değil bir centilmen olarak görmesini istemiş, Voltaire ise eğer Congreve’i bir centilmen olarak görecek olsaydı iltifatlarının hiçbirini dile getirme zahmetine girmeyeceği yanıtını vermişti. Bu anekdot, Voltaire’in İngilizce Mektuplar eserinin sonraki basımlarından çıkarıldı. Voltaire, 1726 yılında Winter adlı eseri yayımlanan, 1727 yılındaysa Yaz adlı eserini Bubb Dodington’a adayan Thomson’ı, sahip olduğu karakterin “sadeliği”ni övmeye yetecek kadar tanıyordu. Önce Night Thoughts’u sonraysa hicivlerini yayımlayan Young’la birlikte, bu hicivlerden birinin adandığı Bubb Dodington’ın Dorsetshire’daki konutunda misafir olarak kalmaktaydılar. Bu ziyarette Young’a atfedilen, oldukça bilindik olmasına karşın doğruluğu epey şüpheli bir nükte kayıtlara geçmişti. Söylendiğinde göre Young, bu nüktede bulunduğunda Kayıp Cennet’teki “Ölüm ve Günah” bölümünü Voltaire’in şiddetli eleştirilerine karşı savunduğu sıcak bir tartışmanın ertesindeydiler: “Çok esprili, haylaz ve incesin… Sen ey Milton! Ne zaman düşünsek Ölüm ve Günah’ı, aklımıza sen gelirsin.”
Buna karşın Young, yıllar sonra Sea-Piece adlı yapıtını çok içten bir dille Voltaire’e adadığında bahsi geçen bu olaya şöyle göndermede bulunmuştu:
“Dorset tepelerinde açıldığında Milton’ın sayfaları, Günah ve Ölüm uyandırdı gazabını.
Uyanan gazabını kim dindirdi narin kafiyelerle? Kim örttü perdeyi kınayan gözlere,
Ve kim açık kıldı sana, güçlüyü çekici kılan geçerli yargıları üreten yasanın farkını?”
Bu nükteyi zarif ya da nazik olarak değerlendirmek çok güçtü, dolayısıyla sinirlenmeye daima yer arayan Voltaire’i “sakinleştirmek” konusunda işe yaramayacaktı.
Voltaire İngiltere’ye vardığında Sör Isaac Newton ölüm döşeğindeydi, tarih 20 Mart 1727’yi gösterdiğindeyse hayatını kaybetti. Fakat Voltaire, Newton’ın güzel ve yetenekli yeğeni Bayan Conduitt’e, yani Swift’in hayran olduğu Catherine Barton’a ulaşıp onunla tanışmış ve kadından elma ve yerçekimi hikâyesini öğrenmişti. Bu hikâyeyi ilk kez yazılı olarak aktaran da Voltaire olmuştur. Voltaire, bir Newton fanatiği ve yorumcusu olan metafiziksel teolog Samuel Clarke’la felsefe ve teoloji hakkında sohbetler gerçekleştirmiş, tartışmalar yürütmüştü. Bir şekilde yaşlı Marlborough Düşesi’ne ulaşarak Kraliçe Anne’in, kardeşi Yaşlı Talip’in tahtın varisi olması konusunda çok istekli olduğunu fakat onun bir Protestan olmasını da şart tuttuğuna dair söylentilerin gerçek olduğunu onaylatmıştı. Lort Chesterfield’la yemek yemiş, Pope’un Lort Fanny olarak aktardığı John Hervey ve eşi “güzel Molly Lepel”la yakınlaşarak bu hanımefendiye hiç de fena olmayan iki âşıkane dörtlük yazmıştı. Voltaire’in övgüleri II. George’un metresi Leydi Sandon tarafından memnuniyetle karşılanmış, II. George’un eşi Kraliçe Caroline’ın gözüne girmesini sağlamıştı.
Newcastle Dükü’yle ilgili bilgiler edinmiş olmasının tam olarak ne işine yaradığı ya da Sör Robert Walpole’la birden fazla görüşme gerçekleştirip gerçekleştirmediği açık değildir. Her ikisi de edebiyata destek sağlayan kimseler değildi. Fakat şu açıktır ki İngiltere’ye daha önce ayak basmış hiçbir yabancı ziyaretçi, bu denli çok sayıda seçkin İngilizle hoşbeş edebilme ve hatta birçoğuyla yakınlık kurabilme şansına erişememiştir.
Geçen tüm bu süre içinde, İngiltere’ye gerçekleştirmiş olduğu ziyaretin öncelikli amacı unutulmamıştı. Anlaşıldığı kadarıyla Henriade’ın abonelik karşılığı basımını hızlandırmak ve yönetmek için 1727 yılının sonlarında Wandsworth’ten Londra’ya taşınmıştı. Aynı yılın Aralık ayında “Maiden Lane, White Peruke”tan Swift’e yazmış olduğu bir mektupta ondan İrlanda’daki nüfuzunu kullanarak şiiri için her biri bir gineden abone temin etmesini, bunun yanı sıra Voltaire tarafından basımı henüz gerçekleştirilmiş Henriade’ın müjdeleyicisi ve tanıtımı olma özelliğini taşıyan bir bölümünü başrahibe iletmesini istemişti. Bu bölümde IV. Henri’nin kariyerinin bir özeti mahiyetinde Fransa’nın iç savaşlarına değinilmiş, bununla birlikte Homeros’tan Milton’a dek tüm ulusların destan yazan şairlerine yer verilmişti ki bunların bazılarını şimdi dahi okumak büyük bir haz vermektedir. Şiirin bahsi geçen bu iki kısmı da İngilizce yazılmış, işinin ehli biri tarafından düzenlenmişti. La Ligue’i İngilizce basımı için değiştiren ve genişleten Voltaire eserin ismini Henriade olarak değiştirmişti. Bilinenin aksine, Sully Dükü’nün şanlı atasının şiirin isminden çıkarılmasının nedeni Dük’ün Rohan-Chabot olayının ardından sergilediği tutum değildi.
İlk kıtada yapılan değişiklikle kahramanın Kraliçe Elizabeth’e gerçekleştirdiği ziyarette ona eşlik eden kişi artık Sully değil, Duplessis-Mornay olmuştu. Voltaire’in, ona ev sahipliği yapan İngilizlere bir övgü mahiyetinde gerçekleştirdiği bu değişiklik sonucunda La Ligue’in İngiltere’de gördüğü ilgi Henriade’la birlikte gözle görülür bir şekilde artmıştı. Buna karşın sekizinci kıtada Sully’nin, Ivry muharebesinde Henri’nin yoldaşı olarak yer aldığına dair bahis yerini muhafaza etmişti. Nesir halinde yer alan notlardan biriyle de bu kahramanın ve kariyerinin hakkı teslim edilmişti. Takvimler Mart 1728’i gösterdiğinde Henriade’ın dört yaprak boyutunda, çizimlerle bezenmiş abone baskısı yayımlandı. Şiirin 354 abonesi arasında Kral, Kraliçe (aynı yılın haziran ayında II. George, I. George’un yerine geçecekti) ve çok sayıda asilzadeyle üst tabaka mensupları yer almaktaydı. Eser, kraliyet eşrafı içinde Hannover Hanedanı’nın tek mensubu, genç yaşına rağmen zekâ yaratımlarına saygı ve ilgi duyan Kraliçe Caroline’a ithaf edilmişti. Voltaire, incelikle kaleme aldığı İngilizce ithafında “Sör Isaac Newton’ın gelişinden önce Avrupa’nın en büyük filozofu olan Descartes’ımız,” diyordu, “Felsefenin İlkeleri eserini şanlı Prenses Palatine Elizabeth’e adamış fakat bunu hanımefendinin bir kraliçe olmasından dolayı değil (zira gerçek filozoflar prenseslere saygı duysalar da onları asla göklere çıkarmazlar) tüm okurları arasında kendisini en iyi anlayan ve hakikate karşı en büyük aşk besleyen kişi olması nedeniyle gerçekleştirdiğini belirtmiştir. Eğer izniniz olursa Hanımefendi, ben de (kendimi Descartes’la bir tutmaksızın) benzer düşünceye sahip olarak Henriade’ı, yalnızca tüm sanatların ve bilimin koruyucusu olmakla kalmayıp bunlarla ilgili hükmü verebilecek en yüce hâkim olan siz Majesteleri’ne adamak isterim.” Voltaire, abone edinme konusundaki ısrarlı uğraşlarının yanı sıra sonradan İrlanda valisi olacak, iyi yetişmiş ve başarılı Carteret’e İrlanda’da dağıtılmak üzere şiirin bir tomar kopyasını göndermişti. Henriade’ın İngiltere’deki satışlarından elde edilen resmi gelir Voltaire’in servetinin temellerini oluşturmuş olsa da İrlanda’da yapılan satışların buna katkısı göz ardı edilebilir düzeyde kalmıştı.
Voltaire, Henriade’ın yayımlanmasının ardından bir yıl daha İngiltere’de kalmış, XII. Karl’ın Yaşamı adlı eseri için bilgi toplamakla uğraşmış, elde ettiği birçok farklı bilgiden istifade ederek bir daha dönmemek üzere İngiltere’den ayrılmıştı. İngiltere ziyareti sırasında onun hakkında söylenenler kayıt altına alınmıştı. Voltaire üzerinde etki yaratanların birçoğu, küçük ama görkemli yapıtı Lettres Philosophiques, ou Lettres sur les Anglais’de[13 - Felsefi Mektuplar ya da İngilizler Üzerine Mektuplar. (e.n.)] açığa çıkmıştı. Büyük bir kısmı İngiltere’de planlanmış veya yazılmış olan bu kitap Voltaire’in Fransa’ya dönüşünü takip eden birkaç yıldan önce yayımlanmayacaktı. Voltaire, söz konusu yapıtı kaleme alırken hedefinde iki şey vardı. Bunlardan ilki, İngiltere’nin fikri, bilimsel, edebi, politik ve sosyal yönleri hakkında kendisine ilginç ve önemli gelen noktaları vatandaşlarına tanıtmaktı. Diğeriyse, cesaret edebildiği kadarıyla, bazen doğrudan bazense dolaylı olarak özgür İngiltere’nin imrendiği yanlarıyla hoşgörüden uzak, baskıcı Kilise yönetiminin hüküm sürdüğü despot Fransa’nın kendisini iten yanları arasındaki zıtlığı ortaya koymaktı. Eğer Voltaire’in ilgisini çeken şeyler arasında onun takdirini gözeterek bir öncelik sıralamasına gidilecek olsaydı bu listenin ilk sırasında onu en çok etkileyen şey olarak Quakerizm[14 - 1600’lerde kurulan bir Hıristiyan mezhebi. (e.n.)] ve Quaker-lar yer alırdı. Zira İngilizler hakkındaki ilk sözleri Quakerlara adanmıştı. Onlar hakkında işittikleriyle merakı artmış, böylece Hampstead’de oturan varlıklı bir Quaker, güvenilir bir insan olan Andrew Pitt’i ziyaret etmiş, tarikat hakkında tutkuyla bilgi edinmek isteyen ilk Fransız olarak içtenlikle karşılanmıştı.
“Beni kabul ettiğinde,” diyordu Voltaire, “başında şapkası vardı, bana yaklaşırken bedeninde en ufak bir eğilme yoktu; buna karşın içten, müşfik yüz ifadesinde bizim bir ayağımızı diğerinin ardına atarak başımızı örtmesi için yapılmış şeyi elimize alıp selam verme alışkanlığımıza nazaran daha büyük bir kibarlık taşıyordu.” Voltaire, tıpkı modern bir muhabir gibi, tarikatın öğretilerini ve kendine has özelliklerini sorgulamış, yönelttiği sorular da layıkıyla yanıtlanmıştı. Sorgulamalarda bulunan Fransız, dinine sıkı sıkıya bağlı bir Katoliğin doğal olarak gösterebileceği şaşkınlığı gösteriyor, en azından şaşırıyormuş gibi davranıyordu. Hatta bir keresinde Hampstead’deki arkadaşıyla, Quakerların gerçekleştirdikleri bir toplantıya bile gitmişlerdi. “Rehberimle içeri girdiğimizde,” diyordu, “çoktan bir araya gelmişlerdi. Toplantının yapıldığı hanede dört yüz adam ve üç yüz kadın bulunmaktaydı. Kadınlar yüzlerini gizlemiş, erkeklerse geniş kenarlı şapkalar takmışlardı. Hepsi derin bir sessizlik içinde oturmaktaydı. Ben aralarından geçerken içlerinden biri bile gözlerini kaldırıp bana bakmadı.” Quaker toplantısındaki Voltaire, ressamlar için eşi bulunmaz bir tasvir sunuyordu. “Sessizlik bir on beş dakika kadar daha devam etti. Sonunda içlerinden biri ayağa kalktı, şapkasını çıkarttı, birkaç kez nefes aldı. Bir kısmı dudaklarından, bir kısmıysa burnundan dökülen zırvaların ne anlama geldiğine dair ne kendisinin ne de dinleyenlerin en ufak bir fikri vardı.” Buna karşın Voltaire, Quakerizmin az sayıda dogmaya sahip olması, ruhbanlığı ve ihtilafı reddedişi, unvanları önemsememesi ve en önemlisi de savaşa karşı tiksinti duymasından oldukça etkilenmişti.
William Penn’in kariyerini ve onun memleketi Pensilvanya’nın tarihini yakından inceleyerek bir taslak ortaya koyan Voltaire böylece Quakerizmin Penn için en kıymetli tarikat olduğu sonucuna varmıştı:
“Quakerların dininin Amerika’daki geleceği hakkında tahmin yürütemem fakat gördüğüm kadarıyla bu inanç Londra’da ortadan kaybolmak üzere. Her ülkenin baskın olan dini, zulmetmediği müddetçe, uzun vadede diğerlerini yutmaktadır. Quakerlar parlamentoya katılamıyor ya da resmi dairelerde herhangi bir konuma sahip olamıyorlardı. Bunlar için yemin etmeleri gerekiyordu fakat onlar yemin etmiyordu. Böylece işletme ve ticaretle para elde etmek durumunda kalmışlardı. Çocuklarıysa ebeveynlerinin işletmeleri sayesinde zenginleşerek sahip oldukları konumla birlikte düğmeli ve dalgalı kıyafetlerinin tadını çıkarmayı arzular hale geldiler. ‘Quakerlar’ olarak anılmaktan utanıyorlar, bu nedenle dönemin modasına uymak adına Kiliseye katılıyorlar.”
Quakerizmden genel olarak İngiltere’de dinin konumuna geçişse Voltaire için gayet kolaydı:
“İngiltere,” diye başlıyordu tezine, “tarikatlar ülkesidir. ‘Babamın evinde kalacak çok yer var.’ Bir İngiliz, cennete giden yollar arasından kendi isteğine göre seçim yapabilir. Özgür bir insana yakışan da budur. Anglikan rahipler, birçok Katolik ayinini olduğu gibi devam ettirmişler, en önemlisi de vergilerini müthiş bir titizlikle toplamayı sürdürüyorlar. Bununla birlikte yönetici olmaya yönelik dindar hırslara da halen sahipler. Zaten hangi köy papazı papa olmak istemez ki? Fakat kilise büyüklerinin gerçekleştirdiği toplantılara son verilmişti. Bunun yanı sıra, ‘Britanya siyasi partilerinin aksine’ piskoposlar halen Lortlar Kamarası’nda yer alıyor olsalar da, devlet için ettikleri yeminde sabırlarını zorlayacak bir ibare de bulunuyordu. Bu ibareye göre kanunen tanınması kaydıyla Kilisenin hizmetinde bulunacaklarının sözünü veriyorlardı. Kendine ilahi bir hak tanınmadığını düşünen bir piskoposa, rahibe ya da başrahibe rastlamak neredeyse imkânsızdı. Bu nedenle sahip oldukları hakları pagan laikler tarafından düzenlenen sefil yasalardan aldıklarını ifade etmek onlar için büyük bir aşağılanmaydı.”
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/francis-espinasse-32637784/voltaire-in-hayati-69403510/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Voltaire’in yakın arkadaşı olan Louis François Armand de Vignerot du Plessis, Voltaire’e yaşamı boyunca destek olmuştur. Burada bahsi geçen Dük, kendisinin babasıdır. Dük’ün ölümünden sonra bu unvan oğluna geçmiştir.
2
Châteauneuf başrahibi. (ç.n.)
3
Sainte Geneviève’e Övgü. R.P Le Jay’in Latince övgüsünün bir taklidi. Yazan: François Arouet, Louis-le-Grand Koleji’nde yatılı bir retorik öğrencisi. (e.n.)
4
MÖ 5. yüzyıl civarında Teos’ta (bugünkü Sığacık) yaşamış bir şair. (e.n.)
5
Kendisinden daha deneyimli kimselerce korunan, onlar sayesinde önemli ortamlara giren kimse. (e.n.)
6
Fransız İhtilali öncesinde tehlike arz ettiği düşünülen bir kişinin hapse atılmasını sağlamak için yazılan ve kral tarafından imzalanan bir belge. (e.n.)
7
(Fr.) Çamur deryası, batak; çirkef. (e.n.)
8
Voltaire kastediliyor. (e.n.)
9
Paris’teki Fransız Devlet Tiyatrosu binası. Günümüzde hâlâ kullanımda olan en eski tiyatro binasıdır. (e.n.)
10
Fransızca “maréchal” (mareşal) kelimesinin dişil biçimidir. “Mareşalin karısı” anlamında kullanılır. (e.n.)
11
(Fr.) Gördüm. (e.n.)
12
John Gay. İngiliz şair ve oyun yazarı. (e.n.)
13
Felsefi Mektuplar ya da İngilizler Üzerine Mektuplar. (e.n.)
14
1600’lerde kurulan bir Hıristiyan mezhebi. (e.n.)
Francis Espinasse
"Maya Biyografi Dizisi – 2
Döneminin en etkili isimlerinden olan Fransız filozof ve yazar Voltaire, Fransız İhtilali ve Aydınlanma hareketinin öncülerinden sayılır. Kilise ve Saray’ın baskılarına rağmen din, ifade özgürlüğü, insan hakları ve felsefe üzerine yazdığı yazılar; Victor Hugo, Friedrich Nietzsche, Karl Marx, Jean-Paul Sartre ve Mustafa Kemal Atatürk gibi pek çok önemli kişiye ilham olmuştur. Felsefeden tarihe, tiyatrodan şiire pek çok alanda eserler vermesinin yanı sıra kapsamlı bir felsefe sözlüğüne de imza atmış; ne var ki yaşamı süresince değeri pek bilinmemiş, aykırı fikirleri nedeniyle hapse atılmış ve ülkesinden sürülmüştür. Bu kitap trajediler ve sıkıntılarla geçen verimli bir hayatı gözler önüne seriyor.
“Hayat; çılgınlıklarla, arzularla ve saf ıstıraplarla dolu bir hayalden ibarettir. Ölüm bizi, acı veren bu hayalden uyandırır. Sonrasında ya varoluşumuz daha anlamlı olur ya da bir yok oluşa sürükleniriz.”
–Voltaire
Francis Espinasse
Voltaire’in Hayatı
“İtalya’nın Rönesans’ı, Almanya’nın Reform’u, Fransa’nın ise Voltaire’i var. Voltaire, ülkesi için hem Rönesans hem de Reform anlamına geliyor. Ayrıca Fransız İhtilali’nin yarısını da ona borçlular.”– Will Durant
Önsöz
Bundan yaklaşık bir buçuk sene önce yaptığımız yayın kurulu toplantısında hepimizi heyecanlandıran bir karar aldık. Aforizma Dizisi ile başladığımız, Bir Nefeste Dizisi ve Dünya Masalları Dizisi’yle devam ettiğimiz dizilerimize bir yenisini daha ekleyecektik: Biyografi Dizisi. Birkaç yayınevinde gayet başarılı biyografiler olmasına rağmen hem günümüz okur kitlesine hitap eden hem de kişilerin hayatlarının en sıradan detaylarını bile son derece canlı bir şekilde anlatan kitaplarda bir boşluk olduğunu fark ettik. Bu alanda gördüğümüz boşluğu doldurmak için hemen kollarımızı sıvadık ve işe koyulduk.
Öncelikle biyografisini okumak istediğimiz ve hayatını ilginç bulduğumuz tarihi kişilikleri belirledik. Sonra bunların arasında yayımlanmaya değer olduğunu düşündüğümüz biyografileri seçtik. Bu bağlamda ilk etapta on önemli tarihi kişinin biyografisi ortaya çıktı. Bu on kişinin hayat hikâyesini bize aynı edebi tat ve ruhla aktaracak çevirmenler aramaya başladık. Fakat bu süreçte en çok kararsız kaldığımız şey kapak tasarımı oldu. Çünkü bir biyografi dizisine yakışır sadelikte, aynı zamanda bu önemli tarihi şahsiyetlerin hayatlarını anlatacak canlılıkta kapaklar olmasını istiyorduk. Önümüze gelen ondan fazla taslak üzerinde günlerce kafa yorduk ve ortak bir karar vermek için çabaladık. En sonunda taslakları ikiye indirdik ve hepimizin içine sinen bu kapakta karar kıldık.
Kitapları yayına hazırlama aşamasında metinle o kadar içli dışlı olduk ki bahsedilen tarihi figürlerin hayatlarına girdikçe yaptığımız işten daha çok keyif almaya başladık. Hepimizin ismen bildiği kişilerin yaşam öykülerini okudukça aslında onların da sizin bizim gibi bir insan olduklarını, bizimle aynı duyguları paylaştıklarını, hayatın onları da tıpkı bizler gibi oradan oraya savurduğunu gördük.
Uzun uğraşlar sonucu ortaya çıkardığımız bu diziyi siz okurlarımızla paylaşmaktan memnuniyet duyuyoruz. Birer tarihi kayıt niteliği taşıyan bu yaşam öykülerini okurken keyif almanız tek temennimiz.
“İyi yazılmış bir hayat öyküsü, en az iyi yaşanmış bir hayat kadar nadidedir.”
Thomas Carlyle
Birinci Bölüm
(1694 – 1711)
Yirmi beş yaşına geldiğinde “Voltaire” adını kullanmaya başlayan François Marie Arouet, 21 Kasım 1604’te Paris’te doğdu. Oldukça hasta bir bebek olarak dünyaya gelen Arouet’nin fazla yaşamayacağı düşünülmüştü. Ne var ki hastalıklardan çok çekmiş olsa da, beklentileri aşarak 83’üne kadar yaşadı. Erkek kardeşi Armand’dan on, kız kardeşi Marguerite’ten dokuz yaş küçüktü; aslında dünyaya gelen iki kardeşi daha vardı ancak doğumdan hemen sonra öldüler. Babası François Arouet, Poitou’nun saygın orta sınıf ailelerinden birine mensuptu; büyükbabası, Poitou’dan Paris’e göçerek orada başarılı bir kıyafet tüccarı olmuştu. Yetenekli ve dürüst bir adam olan François Arouet uzun yıllar boyunca Paris’in birinci sınıf noterleri arasında yer almış, modern İngiliz aile avukatlarının bazı önemli işlevlerinin yerine getirilmesini de kapsayan birtakım uygulamalara karşı duyduğu heves, onu bu konularda başarılı kılmıştı. François Arouet, Sully’lerin, Saint-Simon’ların, Praslin’lerin ve diğer Fransız asilzadelerinin noteriydi. Tıpkı kendisi gibi iyi bir aileden gelen eşi Marguerite d’Aumard’la birlikte hizmet sundukları büyük ailelerin gözüne girmişlerdi. Richelieu Dükü[1 - Voltaire’in yakın arkadaşı olan Louis François Armand de Vignerot du Plessis, Voltaire’e yaşamı boyunca destek olmuştur. Burada bahsi geçen Dük, kendisinin babasıdır. Dük’ün ölümünden sonra bu unvan oğluna geçmiştir.] ve Saint-Simon Düşesi (Memoires eserinin yazarının annesi), Armand Arouet’nin çalışmalarını finanse ediyordu. Mösyö Arouet, yaşamının erken dönemlerinde satın aldığı noterliği ikinci oğlunun doğumundan birkaç yıl önce satmıştı. Takip eden yıllardaysa kraliyetin çok çeşitli gelir kalemlerine dair tüm konularda yargı yetkisine sahip önemli bir devlet kurumu olan Vergi Tahsilat Ofisi’ni elde etmişti (ofis, Hazine Dairesi’ne bağlıydı, bu nedenle kendisinden bazen hazinedar olarak bahsedilirdi). Bu da kendisine iyi bir gelir ve ciddi sorumluluklar getiriyordu. Şehirdeki resmi konutunun yanı sıra Paris’in oldukça şirin bir kırsal banliyösü olan Chatenay’de bir kır evi vardı. Madam Arouet, sonradan ruhbanların güdümüne girerek karanlık bir yapıya dönüşecek olan Versay Sarayı maiyetine karşı bir tür sosyal muhalefet tertip eden ünlü Ninon de l’Enclos’nun (François Arouet’nin müstesna müşterilerinden bir diğeri) arkadaşıydı. Ninon de l’Enclos, üç farklı kuşaktan Fransız erkeğiyle münasebete girdikten yıllar sonra, her cinsiyetten (çoğunluğu aristokrat olan) son derece rahat insanlardan oluşan parlak bir özgür düşünme çevresinin merkezine yerleşmişti. Ninon’nun yaşamının sonraki yıllarında en ateşli müttefiği Abbé de Châteauneuf[2 - Châteauneuf başrahibi. (ç.n.)] olmuştu. Châteauneuf Markisi’nin kardeşi olan bu şahıs (Mösyö Arouet her ikisinin de noteriydi) oldukça zeki, müzikten anlayan, Paris sosyetesinde belli bir yere sahip olan ve Fransa diplomasisinde oldukça yüksek konuma sahip bir kimseydi. Abbé yalnızca Madam Arouet’nin iyi bir arkadaşı olmakla kalmamış, aynı zamanda onun parlak, zeki ve meraklı biri haline gelecek olan ikinci oğlunun vaftiz babalığını üstlenip çocuk için oldukça iyi bir rehber olmuştu. Abbé’nin, üç yaşındaki vaftiz evladına, çok uzun zaman önce unutulmuş olan, Musa’nın kurnazlıkla ve sahtekârlıkla itham edildiği “Moisade” şiirini öğretmiş olduğuna dair pek de güvenilir olmayan iddianın hiçbir doğru yanı bulunmayabilir. Fakat vaftiz kurnası önünde sarf ettiği sözlerle dini kuralları ihlal etmesinden açıkça görülebileceği üzere Abbé, yaşının çok ötesinde gelişim gösteren vaftiz evladına şüpheciliği haddinden önce aşılamış, Hıristiyanlığın kutsal gördüğü şeylerin büyük bir çoğunluyla alay etmeyi öğretmişti. Genç Arouet’nin yaşam hikâyesini takip ederken onun gelişimine etki eden bu olgu göz önünde bulundurulmalıdır. İkinci oğlunun onun hakkında söylediği birkaç şey haricinde Madam Arouet hakkında herhangi bir şey bilinmemektedir. Madam Arouet, Boileau’yu tanımış (kocası onun da noterliğini yapmaktaydı), onunla ilgili olarak “Akıl dolu bir kitap, fakat aptal bir adam,” yorumunda bulunmuştu. Madam, ikinci oğlu henüz yedi yaşındayken hayatını kaybetti.
Öksüz kalan çocuk, on yaşına basana kadar babasının çatısının altında yaşamaya devam etmiş sonrasındaysa yatılı olarak Louis-le-Grand Koleji’ne kaydolmuştu. Bu ünlü ruhban okulu, Fransa’nın genç zihinlerine etki etmek üzere Cizvitler tarafından ülkede kurulan eğitim kurumlarının en büyüğüydü. Okulda yatılı olarak eğitim görenler iki sosyal sınıfa ayrılıyordu. Bunlardan ilki genç Arouet’nin dahil olduğu sınıftı; diğer sınıfta ise bazıları soylu olmak üzere hepsi iyi ailelerden gelen çocuklar yer alıyordu. Bu sınıfın mensupları kendilerine ait odalarda kalıyor ve onlarla ilgilenen özel uşakları bulunuyordu. Arouet, üstün sınıfta yer alan birkaç çocukla uzun süre devam edecek ve kendisine fayda sağlayacak arkadaşlıklar kurmuştu. Büyük bir güce sahip Polis Bakanı’nın iki oğlu olan D’Argenson kardeşlerle arkadaşlığı son derece önemliydi; zira büyüğü gelecekte savaş bakanı, küçüğü ise dışişleri bakanı olacaktı. Voltaire, kolej döneminden altmış yıl kadar sonra kaleme aldığı hayali bir diyalogda, Louis-le-Grand Koleji mezunlarından biri olan karakterin ağzından okulda verilen eğitimin faydasız ve yetersiz olduğuna dair alaycı ithamlarda bulunur. Bu kişi, okuldan ayrılışıyla ilgili olarak konuştuğunda tartışma alevlenir, “Biraz Latince ve birtakım şeyler öğrenmiştim,” diye ekler. Bununla birlikte, daha neşeli bir ruh hali içinde bulunduğu zamanlarda Voltaire, Cizvit öğretmenlerinin erdemlerine ve retorik öğretmenlerinden biri olan dost canlısı Peder Poreé’nin derslerini dinlerken geçirdiği “keyifli saatlere” dair itiraflarda bulunmuştu. Bu okulda hatırı sayılır derecede Latince öğrenmişti fakat asla akademik düzeyde Latince metinler yazamadı, Yunancasıysa zayıftı.
Voltaire’in çok erken yaşlarda ortaya çıkan bir yeteneği vardı, öğretmenleri de bu yeteneğinin gelişimini desteklemekten geri durmamışlardı. Papa’nın ünlü böbürlenmelerini anımsatan bir üslupla, “Kundağımdan çıkar çıkmaz bir şiir kekelemiştim,” (“Au sortir du berceau j’ai bégayé des vers”) diye yazar Voltaire. Voltaire’in bu yeteneği, okula girişinin hemen ertesinde üstlerince bilinir hale gelmiş olmalı ki bu, kendisi tarafından anlatılan şu olaya sebebiyet vermiştir: Bir gün okula yaşlı bir asker gelir. Okulun hocalarının birinden, daha önce komutasında bulunduğu alay komutanı Dauphin’e, yaklaşmakta olan yılbaşında sunulmak üzere övgü dolu bir şiir yazması ricasında bulunur. Böylelikle Dauphin’in kesesinin ağzı açılacaktır. Hoca, meşgul ya da isteksiz olduğundan yaşlı askeri küçük Arouet’ye yönlendirir. Arouet’nin bir çırpıda yazıverdiği dizeler yaşlı askerin umduğu etkiyi yaratır. Voltaire’in aktardığına göre onun bu marifeti Versay’dan bile duyulmuş ve Abbé’yi bu zeki vaftiz evladını yaşlı Ninon de l’Enclos ile tanıştırma konusunda teşvik etmiştir. Kadın, çocuktan öylesine etkilenmiştir ki, yine Voltaire’in kendi aktarımına göre, kitap alması için 2000 franklık bir miras bırakmıştır.
Genç Arouet’nin Louis-le-Grand Koleji’nde geçirdiği yedi yıla dair çok sayıda başka anekdot bulunur fakat bunlar ya önemsiz ya da doğruluğu onaylanmamış anekdotlardır. Bunlar arasında en göze çarpanı, eğer doğruysa, oldukça önemlidir. Cizvit pederler, parlak öğrencilerin okul yöneticilerinden birinin gözetiminde hem kutsal hem de din dışı bazı sorular üzerine tartışmalarını teşvik ediyordu. Söylentiye göre bu tartışmalardan birinde, çok sevilen Peder Porée’nin pek tutulmayan meslektaşı Peder Le Jay, genç Arouet’nin dinin esaslarına karşı gelen küstah açıklamalarından öylesine rahatsız olmuştu ki tartışmayı yönettiği sandalyesinden kalkarak suçlu bulduğu çocuğu yakasından yakalayıp bir güzel sarsmış ve şunları söylemişti: “Seni münasebetsiz! Bir gün Fransa’da deizmin bayrak taşıyıcısı olacaksın!” (Condorcet’nin aktarımında “Fransa’da deizmin orkestra şefi olacaksın!” şeklinde ifade edilmiştir). Bu kehanet, olay gerçekleştikten çok sonra üretilmiş gibi görünmektedir. Gerçekte olansa, büyük bir ilahi adanmışlıkla kaleme aldığı ve kendisini göstermesini sağlayan şiirinde Arouet’nin (ki bu okul yıllarına denk düşmekteydi) Peder Le Jay’in aynı ölçüde bir adanmışlıkla yazılmış olan şiirinden ilham almış olmasıydı. Okul yönetimi bu durumdan oldukça memnundu, şiiri o dönem “Ode sur Sainte-Geneviève. Imitation d’une Ode latine du R. P. Le Jay par François Arouet étudiant en rhétorique et pensionnaire du Collége Louis-le-Grand[3 - Sainte Geneviève’e Övgü. R.P Le Jay’in Latince övgüsünün bir taklidi. Yazan: François Arouet, Louis-le-Grand Koleji’nde yatılı bir retorik öğrencisi. (e.n.)]” imzasıyla yayımlamışlardı. Çocuk şair, bu yapıtta, en feci felaketlerle karşı karşıya kalan Fransa’nın yardımına koşması için Paris’in koruyucu azizi St. Geneviève’e yakarıyordu.
Son derece coşkulu bir şiir olan bu yapıtta yer alan vatansever duygularla bezeli ifadeler, evinde geçirdiği bahar tatillerinde ya da başka vakitlerde ülkesini ilgilendiren İspanya Veraset Savaşı tehlikesini işitmiş olması kuvvetle muhtemel bu zeki ve duyarlı çocuğun özgün yanını yansıtıyordu. Bu şiirin yazıldığı 1708 yılının sonlarında Fransa, her türden felaketle boğuşmaktaydı. Fransa’nın Oudenaarde’daki zaferinin ardından (11 Temmuz 1708) Marlborough ve Eugene, Lille’i ele geçirmişti. Lille’in düşüşü (23 Ekim) müttefiklere Paris’e giden yolu açmış gibi görünmekteydi. Yetişkin bir adam olduğunda Voltaire, o döneme ait çocukluk anılarını anımsayarak bu haberler karşısında dehşete kapıldığını ifade edecekti. Genç Arouet’nin söz konusu dönemde görüp hissettiklerinin yetişkin Voltaire’in savaş hakkında sıklıkla dile getirdiği iğrenmeye kaynaklık etmiş olduğu söylenebilir. Fransa, düşman tehlikesine ek olarak bir de doğal nedenlerden kaynaklanan kıtlıkla mücadele etmek zorunda kalmıştı. Kolejin kilerinde bulunan beyaz ekmeklerin yerini siyah ekmek alınca cömert Mösyö Arouet, genç ve hassas oğlunun böyle bir beslenme değişikliğine maruz kalmaması için okula yüz livre bağışlamıştı.
Louis-Le-Grand Koleji’nde son zamanlarını geçiren genç Arouet’nin okuldan ayrılan genç arkadaşına yazmış olduğu mektuplar, nispeten yakın bir geçmişte bulunarak yayımlandı. Bu mektuplar, genç şairin St. Geneviève’e yazdığı şiirin birkaç yıl sonrasında, 16- 17 yaşlarındayken kilise yasalarına karşı gelişen tavrına dair küçük fakat açık emareler barındırıyor. Oldukça kibar, sevecen bir dille yazılan söz konusu mektuplar, çok ufak da olsa okul dedikodularına yer verilmiş olması bakımından olumsuz bir yana da sahiptir. Nispeten daha dindar görüşteki okul arkadaşlarının sahip olduğu ve okul yaşamında da görülen dini adanmışlığa yönelik bir küçümsemeyi az da olsa görmek mümkün. Mektuplardan biri şu imayla başlıyor: “İnzivadan yeni çıktım, ölümüne yorgunum, sırtımda elli vaazın yükü var.” Arouet’nin ve mektup arkadaşının kilise öğretisine karşı gelmeyi düşündüklerine dair kulağına gelen bir ima karşısındaki tavrını anlatırken “Ona şöyle cevap verdim,” diyor, “O tarz bir yaşam için yeteri kadar erdemli değildim, sen de böyle bir ahmaklığa düşmeyecek kadar zekisin.” Sözlerine, “hakkında bilgi sahibi olmadıkları cazibe dünyasının tehlikeleri ve tatsız yanlarını öngöremedikleri dindar yaşamın zevkleri üzerine kafa yorduktan sonra” kariyer tercihini ruhban olma yönünde kullanan iki arkadaşıyla alay ederek devam ediyor. Bu dindar genç adamların karşılaşacakları tek zorluk, hangi kilise tarikatına katılacaklarına dair verecekleri karardı, “bu suç diyarından ayrılabilecekleri herhangi bir hayat tarzı onlar için iyi görünüyordu, tabii adına inzivaya çekilme ya da keşişlik denilen hayat tarzı dışında. 15 dakika içinde tüm tarikatları sırayla gözden geçirdiklerinde tarikatların hepsi öyle çekici gelmişti ki sanki seçmedikleri için pişman olmayacakları herhangi bir tarikat yok gibi görünmekteydi. Tıpkı iki demet ot arasında kalıp açlıktan ölen Buridan’ın eşeği gibi bu kararsızlık halinde sonsuza dek kalabilirlerdi.” Neyse ki kararı talihe bırakmayı akıl etmişlerdi. “Böylece, atılan zar birinin Karmelit diğerininse Cizvit olmasına karar verdi,” diye sonuca bağlıyor genç hicivci.
Günümüze ulaşan bu mektupların sonuncusu bahar tatiline çıkılmadan önce gerçekleşen yıl sonu törenlerinden birinde yazılmıştır. Yıl sonu olması sebebiyle, Paris’in ileri gelenlerinin katılımlarıyla onurlandırmayı alışkanlık haline getirdikleri, ahlaki dersler içeren ve dini içerikli bilindik bir oyun, birkaç öğrenci tarafından sergilenmekteydi. Bu temsilin genç Arouet’nin dramatik içgüdüleri üzerinde nasıl bir etkisi olduysa, bu olayla ilgili olarak eşine başka yerde rastlanmayan göndermelerde bulunmuştur. Mektup arkadaşına oyunda nasıl olduysa düşüveren iki keşişin bulunduğunu belirtip “Sanki yalnızca bizleri eğlendirmek için gelmişler gibi birbirlerinin boyunlarını kırdılar,” diye ekler genç muhabir, bu felaket karşısında kıkır kıkır güldüğüyse şüphe götürmez. Genç Arouet, şiirler ya da başka yollarla Cizvit hocalarının dini adanmışlığını ne ölçüde benimsemiş olursa olsun, Louis-le-Grand’dan 17 yaşında ayrıldığında çok büyük olasılıkla kararlı bir şüpheciydi.
Ikinci Bölüm
(1711 – 1716)
Kolejden döndüğünde babası onun baro için hazırlanmasını arzu etmişti, kendisi bir avocat olarak göçüp gittiğinde oğlunun avukatların en üst sınıfında yer alabilmesini sağlamaya niyetliydi. Genç adam buna uygun olarak gereken hukuk derslerine katılmıştı; fakat katılmasının asıl sebebi, Fransa’da halen aynı şekilde gerçekleştirilen hukuk çalışmalarına karşı duyduğu tiksintiyi artırmaktı. Yıllar sonra yazmış olduğu hayal ürünü bir diyalogda “Ben Paris’e aitim ve beni üç yıl boyunca Antik Roma hukuku çalışmaya mahkûm ettiler,” diyordu Voltaire iyi bir avukatın ağzından. Arouet, zamanının çoğunu, henüz okul çağındayken vaftiz babası tarafından takdim edildiği “Tapınak Topluluğu” adı verilen bir cemiyetin sevilen, sempatik misafiri olarak geçiriyordu. Bu topluluk, aralarında özgür düşünce yapısına ve Anakreon[4 - MÖ 5. yüzyıl civarında Teos’ta (bugünkü Sığacık) yaşamış bir şair. (e.n.)] tarzı şiir üslubuna sahip Abbé de Chaulieu’nün (epey büyük kazanç karşılığında) saray şairi olarak hizmet ettiği Sully Dükü gibi önemli kişilerin, Epikürcü nüktedanların ve şairlerin bulunduğu bir topluluktu. Genç protégéleri[5 - Kendisinden daha deneyimli kimselerce korunan, onlar sayesinde önemli ortamlara giren kimse. (e.n.)] zeki, nüktedan ve adabımuaşeret ehliydi; bununla birlikte zarif, sempatik ve etkileyici dizeler yazmakta üstüne yoktu. Kendisinden yüksek sosyal konuma sahip dost canlısı arkadaş grupları tarafından kabul görüyor olmaktan zevk alıyordu. Onu, eski kafalı ahlak kurallarıyla ve Versay Sarayı maiyetinin kasvetli dindarlığıyla alay etmesi için cesaretlendiriyorlar, genç yaşlı tüm Fransızların tek gerçek dini olan “zevk” tanrıçasına tapmaya davet ediyorlardı. Arouet’nin hukuk eğitimini ihmal etmesinden ve hayata dair umursamazlığından rahatsızlık duyan babası onu Caen’e, “Normandiya’nın Atina’sı”na gönderdi; Arouet burada iyi karşılanmış fakat hemen ertesinde “ahlaka ve dine karşı gelen dizeler” okuduğu için utanç kaynağı olarak görülmeye başlamıştı. Mösyö Arouet, oğlunun bu yaramazlıklarıyla nasıl başa çıkacağını düşünüp işin içinden çıkamazken genç Arouet’yi sadece Paris’ten değil, Fransa’dan da kalıcı olarak uzaklaştırma şansı doğmuştu. İngiltere ve Hollanda’yı da ilgilendiren bir gelişme olarak Utrecht Antlaşması’yla (13 Nisan 1713’te imzalanmıştır) İspanya Veraset Savaşı sona ermişti. Böylece Fransa ve Hollanda arasındaki diplomatik ilişkiler normale dönmüş, Arouet’nin (bundan birkaç yıl önce vefat eden) vaftiz babasının kardeşi olan Châteauneuf Markisi Lahey’e Fransız büyükelçisi olarak atanmıştı. Marki, kardeşinin ülkeden uzaklaştırılan vaftiz evladının, kendisiyle birlikte elçilik konutunda kalmasına rıza göstermiş, böylece 1713 baharında genç adam kendini Protestan Hollanda’nın başkentinde bulmuştu. Ne var ki babasının kavuştuğu rahatlığın uzun sürmesine izin vermemişti. Lahey’e varışının hemen ertesinde, kocasından ayrılmış ve halen hayatta olan kimselerle ilgili olarak yazdığı, genellikle hayal ürünü olan hatıralar ve anekdotlarla dedikoduyu olduğu kadar skandalları da seven okuyucu kitlesini memnun etmeye kendisini adamış Fransız bir annenin kızı Matmazel Dunoyer’ye âşık olmuştu. Kız, (Cévennes ayaklanması kahramanı Jean Cavailer ile nişanlıydı fakat görünüşe bakılırsa terk edilmişti) kendisinden birkaç yıl daha genç olan etkileyici âşığına açıkça cesaret vermişti. İçinde bulundukları durumda evlilik konusu hiç açılmamıştı. Evlilik konusu gündeme gelmiş olsaydı bile âşığın sahip olduğu konum önemsiz, şansı da bir hayli düşüktü. Madam Dunoyer, Voltaire’in eve girişini yasaklamıştı. Bu yasağı kaçak görüşmeler izlemiş, genç kadın en az bir defa erkek kılığına girerek büyükelçi tarafından oda hapsine kapatılan genci odasında ziyaret etmişti. Gencin düşüncesiz davranışlarının Hollandalı otoritelerle arasını bozacağından korkan büyükelçi, Voltaire’i babasının yanına gönderdi. Voltaire, 1713 yılı sonlarında Paris’e vardığında bu şehirden ayrılışının üzerinden yalnızca üç ay geçmişti.
Mösyö Arouet çok çabuk sinirlenen, yaşlı bir adamdı. Oğlunun böyle bir nedenle yeniden kendisine yük olmak üzere yuvaya dönmesinden kaynaklanan ilk öfke dalgasında oğlunu bir lettre de cachet[6 - Fransız İhtilali öncesinde tehlike arz ettiği düşünülen bir kişinin hapse atılmasını sağlamak için yazılan ve kral tarafından imzalanan bir belge. (e.n.)] ile hapse tıkmaktan bahsetmişti, sonrasında bu tehdit yumuşayarak onu apar topar Fransız Batı Hint adalarına göndermeye dönüştü. Sonunda suçlunun Paris’te kalmasına razı gelmişti fakat bir şartı vardı. Oğlu bir avukatlık bürosuna girecek, o avukatla birlikte çalışıp bu hiç de parlak olmayan memuriyetin eğitimini alacaktı. 1714 yılının başlarında genç Arouet, bir avukat olan Mösyö Alain’in Rue Paveé St. Bernard’daki evine iyiden iyiye yerleşmişti. Bu iş sayesinde Arouet, ileride çok farklı yollara sapacak olan kariyerinde değerlendirmek üzere kullanacağı olağan hukuk işleyişine dair bilgi sahibi oldu.
Burada elde ettiği kazanımlardan bir diğeri de yanında çalışan kâtiplerden birinin danışmanlığını üstlenmek olmuştu. Thiériot isminde, çalışmayla pek arası olmamasına karşın bir miktar edebi zevke sahip olan bu genç, Arouet’nin sağ kolu haline gelmişti. Görünüşe göre Arouet’nin Mösyö Alain’in çatısı altında geçirdiği süre de birkaç ayı geçmemişti. Affedici olmaktan epey uzak olan babası, onun ve arkadaşlarının yakarmalarına teslim olarak avukatlığa yeni başlayanlara yüklenen bu hiçbir şeye hizmet etmeyen angarya işlerden kurtulmasına izin verdi. Büyük ihtimalle genç adam kendisini mazur görmesi, kendisiyle ilgili olarak ne istiyorsa onu yapmasına izin vermesi konusunda babasını ikna etmişti. Bununla birlikte, tam da Mösyö Alain’in ofisine dahil olduğu yıl, Paris edebiyat çevrelerinde adını duyurmaya başlamıştı. Fransız Akademisi’nin, Nôtre Dame’da oluşturulan yeni koro için yazılan en iyi şiire vereceği ödül için yarışmaya girmişti. Gönderdiği şiir, gerekli olan dini adanmışlığa ziyadesiyle sahipti. Buna karşın ödül yaşlı bir Abbé’ye verilmişti. Hayal kırıklığına uğrayan Arouet, Abbé’yi ve Abbé’nin Akademi üyeleri arasında bulunan üstlerini hedef alan “Le Bourbier[7 - (Fr.) Çamur deryası, batak; çirkef. (e.n.)]” adlı iğneleyici bir hicivle intikamını aldı. Bu hicvin yazarı olarak kamuoyunda kötü bir şöhretle tanınır hale gelmiş, sonrasındaysa bir hiciv ustası olarak edindiği ün, kötü şöhretin etkilerini bertaraf etmişti.
Bununla birlikte genç şair, halihazırda daha büyük bir edebi girişimde bulunmaktaydı. Corneille tarafından pek de başarılı bir şekilde ele alınamamış bir konu olan Sophokles’in şaheseri Kral Oedipus’u işleyen Oedipe adlı trajedisini yazmaya başlamıştı. Voltaire, bu projenin aklına düştüğü ilk ânın, kariyerinin erken dönemini birden fazla yönden etkileyen bağlantılar sürecine denk geldiğini söylemiştir. Bu proje Voltaire’in, (XIV. Louis’nin, gayrimeşru olsa da yaşayan en büyük çocuğu olan, Madam Monstespan’dan doğan oğlunun eşi ve yüce Condé’nin torunu) oldukça soylu bir kana sahip Maine Düşesi’nin gözetiminde “Sceaux Sarayı” maiyetiyle tanıştırılması sonucu ortaya çıkmıştı.
Oldukça yetenekli olduğu kadar bilgili de olan Mösyö Malezieu, Dük’ün eğitmenliğini üstlenmişti. Sonraları Dük, Malezieu’ye, François Arouet’nin kır evinin de bulunduğu Sceaux yakınlarında yer alan Châtenay’de bir villa hediye edecekti. Malezieu, genç müstesna komşusuyla burada tanışarak onu Sceaux Sarayı maiyetine takdim etmişti. Düşes’in en sevdiği eğlence, amatör tiyatrocular tarafından sergilenen oyunlardı. Sceaux’da sergilenen bu oyunlar arasında en çok hoşuna gidenlerse Yunan tiyatro oyunlarının Fransız uyarlamalarıydı. Bu oyunlardan biri de Euripides’in İphigenia Tauris’te adlı oyunuydu. Bu oyunu izleyen kitlenin arasında bulunan genç Arouet, Sophokles’in ünlü trajedisini Fransızcaya uyarlama fikrinin bu oyunu izlerken aklına geldiğini söylemiştir. Genç yazar Oedipe adlı eserini, halkın canını ve kaynaklarını korkunç savaşlarda heba ettiği için ardından kimsenin yas tutmadığı XIV. Louis’nin öldüğü 1 Eylül 1715 tarihinde tamamlamış olmalı. Louis, ölümünden kısa süre önce bir fermanla gayri meşru çocuklarına meşruiyet tanıyarak sözde meşru varislerin başarısız olmaları durumuna karşın onları da taht verasetine dahil etmişti. Meşruiyet kazanan gayri meşru çocukların en büyüğü Maine Dükü bu sayede bir gün Fransa Kralı olabilirdi. Söz konusu vasiyetiyle Louis, yeğeni Orleans Dükü’nü, torunu ve birinci sırada yer alan veliahtı “çocuk kral” XV. Louis reşit oluncaya değin devleti yönetmekle görevli naiplik konseyinin başkanlığına tayin etmişti. Bu vasiyet, en sevdiği oğlu Maine Dükü’ne naiplik konseyinde bir sandalye veriyor, ayrıca onu genç kralın koruyucusu olarak görevlendirerek saray muhafızlarının kumandanlığına getiriyordu.
Louis’nin ölümünün üzerinden çok geçmemişti ki kral naibi görevindeki Orleans Dükü’nün isteği üzerine Paris Parlamentosu vasiyette yer alan bu hükümleri iptal etti. Görünüşe bakılırsa Dük bu gelişmeler karşısında sessizliğini korumuş; fakat hırslı, büyüleyici bir kadın olan Düşes yeni rejime karşı muhalefete derhal girişmişti. Fransa’da politik muhalefetin başlıca yöntemlerinden biri iktidar güçlerini hedef alan hicivlerin dilden dile yayılmasını sağlamaktı. Genç Arouet de bir hiciv ustası olduğunu çoktan göstermişti. Dük’ün bu silahı oyuna dahil etmesi çok büyük ihtimalle patroniçesi Düşes’in isteği üzerine gerçekleşmişti. Her ne olmuş olursa olsun, Arouet için Kral Naibi’ne ve Kral Naibi’nin her bakımdan babasına layık kızı Berri Düşesi’ne yönelik yazılan menfur şiirlerin şairliği rolü biçilmişti. Sonuç itibarıyla, 1716’nın Mayıs ayının ilk haftasında yayımlanan bir fermanla “Sieur Arouet fils[8 - Voltaire kastediliyor. (e.n.)]”, çok sevdiği Paris’ten yaklaşık beş yüz kilometre uzakta yer alan sıkıcı bir kasaba olan Tulle’a sürüldü.
İşte o zaman Mösyö Arouet, evladına hoşgörü göstererek meseleye dahil oldu. Muhtemelen hakikati kurban etme pahasına, ilgili makamlara Sully-sur-Loire’da “Arouet’nin düşüncesiz davranışlarını düzeltecek, neşesini dizginleyecek” akrabalarının bulunduğunu aktardı. Böylece Arouet’nin sürgün yeri Tulle yerine Sully olmuştu. O bölgede akrabaları ister olsun ister olmasın, genç adam kendini aniden Sully Dükü’nün sahibiyle aynı ismi taşıyan şatosunda Dük’ün misafiri olarak ona eşlik etme zevkini yaşarken bulmuştu. Ne var ki kısıtlamalara katlanamama huyu ve alışkanlık haline getirdiği huzursuzluk, yeni ikametgâhından da kısa zamanda sıkılmasına yol açmıştı.
Hatırlı dostlar aracılığıyla iletişim kuracağı Orleans Dükü’ne kafiyelerle yazılmış, dalkavuklukla bezeli, işlemekle itham edildiği kabahatleri işlemediğini bildiren gerek samimi gerek samimiyetsiz itirazların yer aldığı bir mektup yazdı. İyi huylu Kral Naibi acıyıp merhamet göstererek ilkbahar geldiğinde Arouet’nin Paris’e dönmesine izin verdi. Bu af, kaynağını Mösyö Arouet’nin ikinci oğlunun karakteri ve kariyeri üzerine yaptığı, bize kadar ulaşan ve özgünlüğü şüphe götürmeyen ilginç açıklamasından almaktaydı. Bu açıklama, Voltaire’in yaşamı üzerine çalışan son dönemin önemli isimlerinin gözünden kaçmıştır. Babasının, Ekim 1716’da Hazine Dairesi Başkanı’na gönderdiği mektupta şu dokunaklı ve anlamlı bölüm yer almaktaydı: “Monsenyör, muhtemelen siz bile Kral Naibi’nin oğlumu affetmekten mutlu olduğunu duymuşsunuzdur. Sürgünün kendisi beni, bu erken gelen aftan daha az endişelendirmişti. Bu af, kendilerine duyduğum tüm saygıya karşın oğlumu zehirlediklerini düşündüğüm yüce şahsiyetlerin övgüleri ve hoş karşılamalarının yanı sıra şiirinin başarısıyla sarhoş olan genç adamın içinde bulunduğu yıkımı nihayete erdirecek.”
Üçüncü Bölüm
(1716 – 1719)
Sully’den ayrıldıktan sonra Arouet, babasının çatısının altında yaşamayı bırakıp Paris’te bulunan bir pansiyonunun müdavimi haline gelmişti. Gerçekleşen bir olay, Mösyö Arouet’nin oğlunun Paris’e dönmesinin beraberinde getireceği sonuçlardan korkmak için geçerli sebeplerinin olduğunu kanıtladı. 1716 yılının sonlarına doğru, İsveç Kralı XII. Karl’ın sağ kolu Baron Görtz, genç Arouet’ye yakınlık göstermekteydi. Baron Görtz, Paris’e geçtiğinde Karl ve Karl’ın eski düşmanı Çar Petro arasında İngiltere’ye karşı bir koalisyon kurmayı planlamaktaydı. Öyle görünüyor ki Görtz genç adamın zekâsından oldukça etkilenmiş, bu nedenle onu, sahip olduğu planları geliştirmesi için, gerçekleştireceği Avrupa seyahatine davet etmişti. Bu davetin yegâne getirisi, Görtz’ün Arouet ile olan bağlantısının yetkili makamlarca bilinir hale gelmesi olmuştu. Özellikle Sully’deki sürgününden geri çağırılması karşısında minnet beslemektense rahatsızlık duyduğu anlaşılan muhalif ve tehlikeli genç şairi pür dikkat gözleyen casuslar her yerdeydi. Öfkeli Maine Düşesi’nin isteği üzerine 1716 kışı ve 1717 baharı boyunca Kral Naibi’ni hicvetmekle meşgul olmasaydı, büyük bir iftiraya uğradığı söylenebilirdi.
Şairin yaşamı üzerine çalışan en önemli tarihçiler, sözü edilen dönem içerisinde Arouet’nin gerçekten de gözünü yükseklere diken Düşes’in entrikalarına yardım ve yataklık edip etmediği konusunda şüphe içerisindedirler. Fakat Bastille arşivlerinde yapılan araştırmalar, Mösyö Arouet’nin eski kâtiplerinden biri olan ve sonrasında Mösyö Arouet’nin ikinci oğlu için farklı görevler üstlenen Demoulin’in, (bazıları genç Arouet’nin çalışmalarına çokça benzeyen) Kral Naibi’ne karşı yasadışı el ilanlarının ve Kral Naibi’ne yönelik yazılı iftiraların basımında rol oynadığının altını çizmektedir.
Neyse ki Arouet, hicivlerle uğraşmadığı zamanlarda, sahip olduğu zekâya daha uygun bir şiirsel etkinliğe doğru sürüklenmekteydi. Unutulmamalıdır ki onun Oedipe’i bile, hiçbir şeyin farkında olmaması nedeniyle masumane bir şekilde öz annesiyle evlenmiş olan kahramanı konu alması bakımından kimi zaman, oldukça yanlış bir kanı olsa da, Kral Naibi’yle kızı Berri Düşesi arasında bulunduğu konuşulan ve Paris Skandalı adıyla anılan yasak ilişkiye bir bakış olarak değerlendirilmiştir. 1717 yılının Büyük Perhiz’i, tanışmaktan ve etkilemekten her zaman büyük bir tat aldığı yeni arkadaşlarından birinin, pek ilginç ve yaşlı bir adam olan Mösyö Caumartin’in Fontainebleau Ormanı’nda bulunan Saint-Ange Şatosu’nda misafir olan Arouet’ye uğramadan geçmişti. Caumartin yüksek mevkilerde görevler almış, zamanının en itibarlı Fransız cemiyetinde yer edinmişti. Babası, Retz Kardinali’nin en güvendiği arkadaşlarındandı, bununla beraber XIV. Louis devrinin rivayetlere dayanan tüm tarihi de Caurmartin’in parmaklarının ucundaydı. Bu rivayetlerin birçoğu dinlemeye pek hevesli kulaklara aktarılmış, çok sonraları Voltaire’in yazdığı Siécle de Louis Quatorze eserinde yeniden gün yüzüne çıkmıştı.
Fakat tüm bunlardan daha önemlisi, Caumartin, ikamet etmekte olduğu Saint-Ange Şatosu’nu sevgili Gabrielle’i için inşa ettirdiği söylenen Fransa eski Kralı IV. Henri’nin hayranıydı. Yaşlı evsahibinin en sevdiği kahramanına düzdüğü methiyelerin coşkusu genç misafiri etkileyerek onda yiğit kralın, İspanya ve Papalık güçleriyle desteklenen Fransız asilzadelerinin oluşturduğu Protestanlık Karşıtı Birlik’e karşı vermiş olduğu başarılı mücadeleyi şiire dökme isteği uyandırmıştı.
Şair, yeni temanın getirdiği heyecanla dolarak Paris’e döndüğünde daha önce yaratmış olduğu tiyatro projesinin hayata geçmek üzere olduğunu öğrendi. Oyuncular Oedipe’i oynamayı kabul etmişti. Ne var ki, kariyeri boyunca birden fazla kez tecrübe edeceği gibi, tam talihin yüzüne tüm ihtişamıyla güldüğünü zannettiği anda başına gelebilecek en kötü şeyle karşı karşıya kalmak üzereydi. Arouet’nin arkadaşıymış gibi davranan, Kral Naibi’nin sayısız casuslarından subay Beauregard, Saint-Ange dönüşünde Arouet’nin konakladığı Paris pansiyonunda gerçekleştirdiklerini iddia ettiği konuşmalara dayanarak onu yetkili makamlara şikâyet etmişti. Casusun raporuna göre Arouet yalnızca Kral Naibi ve kızıyla ilgili çirkin sözler söylemekle kalmamış aynı zamanda Paris’te hatırı sayılır bir karışıklığa yol açan Latince kitapçığın yazarı olmakla övünmüştü. Bu kitapçıkta Kral Naibi’nin, kimi gerçek kimi uydurma bazı suçları ve kabahatleri sıralanmıştı. “Regnante puero” (genç XV. Louis) ve “veneno et incestis famoso administrante” (Kral Naibi) kitabenin başlangıç cümlelerini oluşturmaktaydı ve kitabenin ruhunu ortaya koymak için yeterliydi. Söz konusu suçlamanın ardından Arouet bu metni kendisinin yazmadığını dolayısıyla masum olduğunu söylemekle kalmamış aynı zamanda bahsi geçen metni hiç görmediğini de belirtmişti.
Ne yazık ki böyle durumlarda gerek genç Arouet’nin gerekse yetişkin Voltaire’in inkârlarının hiçbir faydası olmamıştır. Arouet, Mayıs 1717’de tutaklanarak Bastille’e konuldu. Burada, eski okul arkadaşlarının babası Polis Bakanı D’Argenson’un gerçekleştirdiği incelikli soruşturmanın ardından neredeyse bir yıl kadar hapis yattı.
Bastille Hapishanesi
Hapiste kaldığı süre içerisinde kendisine nasıl davranıldığıyla ilgili pek az şey biliniyor. Şartlar her ne olursa olsun yalnızca esaret altında tutulmak bile huzursuz olduğu kadar sosyalleşmeye de düşkün bu adam için oldukça zor olmalı. Söylentiye göre kendisi, yazıp çizdikleri sebebiyle ceza olarak kalem, mürekkep ve kâğıttan mahrum bırakılmış. Buna karşın, istekleri arasında Homeros’un Latince ve Grekçe ciltleri de bulunmaktaymış. Bastille’e varışını takip eden günlerde bu isteği yerine getirilmiş. Hapiste geçirdiği süre içerisinde kendisine dair tek bilgimiz Bastille Valisi ile yediği akşam yemeğine ilişkindir. Haftalar geçtikçe hapishane görevlisini yazı malzemelerinin ve diğer kitapların (bu kitaplar arasında Fransız tarihi kitapları da bulunmaktaydı) kullanımı konusunda ikna etmiş olmalı. Şartlar her ne kadar sıkı olsa da birtakım ayrıcalıklar sağlanmaktaydı. Çok geçmeden güçlü bir duygu yoğunluğuyla Saint-Ange’de ortaya çıkan şiir tasarısına yoğunlaşmıştı. Zihni aralıksız çalışıyor, üretkenliğini baskılamak mümkün olmuyordu. En sıkıntılı zamanlarında dahi elindeki tek güç, tüm dikkatini çalışmasında toplayarak geri kalan bütün rahatsız edici etmenleri unutmak oluyordu. Daha sonra ünlü Henriade haline gelecek olan La Ligue şiirinin ikinci kıtasında, yapıtını Bastille hapishanesinde geceyi beklediği uykusuz geçen saatlerde değil de uykusunda yazdığı anlatılacaktı. Bahsi geçen kıta, IV. Henri’nin İngiltere’ye gerçekleştirdiği hayali ziyaret esnasında Kraliçe Elizabeth’e Aziz Bartholomew Günü Katliamı’nın dehşet verici hikâyesini anlattığı kıtaydı.
1718 yılının başında titiz D’Argenson, Mühürler Muhafızlığı’na terfi ettirildi. Öyle görünüyor ki halefi olan Polis Vekili, hapis tutulan şairin durumuna müdahale etmesi konusunda uyarılmıştı. Bu başarılı müdahalede şairin babası da rol oynamıştı. 10 Nisan 1978’de, Paris polis kayıtlarına şu not düşülmüştü: “Hükümdar Hazretleri’nin (Kral Naibi) isteği odur ki Bastille’de hapis bulunan Sieur Arouet fils salıverilerek Sceaux yakınlarında bulunan Chatenay’deki kır evinde kendisine sahip çıkmak üzere babasının yanına sürgün edilsin.” Ertesi gün, neredeyse on bir ay süren esaretin ardından, işlediği günahlardan pişman olmuş evlat Chatenay’de bulunan babaevine gitmek üzere Bastille’den ayrıldı. Anlaşılacağı üzere, ister Chatenay’de olsun ister Paris’te, baba ocağı, Mösyö Arouet’nin ömrü vefa ettiği sürece Arouet için her zaman başını sokacağı bir ev olmuştu. Yeter ki Arouet bunu istesin. Paris’i ziyaret izni almak için yapılan başvurular birbirini izledi. Daha kısa ya da daha uzun süreler için yapılan başvurular en nihayetinde karşılık buldu. 12 Ekim 1718 tarihinde bu başvuralara verilen en hızlı yanıt kayıtlara şöyle geçti: “Sieur Arouet de Voltaire’in, Paris’i istediği sıklıkla ziyaret etme izni vardır.” Hapis günlerinin geçmiş hayatı üzerindeki olumlu yansımalarından biri (tıpkı asıl ismi Poquelin olan Molière ve kendisinden önceki birçok ünlünün yaptığı gibi) ismini değiştirme düşüncesini karara bağlaması olmuştu. “Arouet” ismi yavaş yavaş unutuldu. Şair, birkaç ay içinde genel olarak Voltaire adıyla bilinmeye başladı. Kendisine yazıldığında ya da referans gösterildiğinde isminin daha resmi hali olan Mösyö Voltaire kullanılıyordu. Bu ünlü takma ismin kökeni hakkındaki tartışmalar halen devam etmektedir. Yaygın teoriye göreyse Voltaire ismi, “Arouet l.j.” (le jeune – genç) isminin bir anagramıdır.
Soyisim değişikliğiyle birlikte Voltaire’in halk nezdindeki ilk zaferi hızla yaklaşmaktaydı. Paris’i istediği zaman ziyaret edebileceğine dair izni sağlayan emrin işleme konulmasını takip eden birkaç hafta süresince Voltaire, Paris’te, oyuncular ve arkadaşlarıyla birlikte oldukça verimli bir meşgalenin içindeydi. Bastille’deki esareti nedeniyle yasaklanan Oedipe, 18 Kasım 1718 tarihinde Comédie Française’de[9 - Paris’teki Fransız Devlet Tiyatrosu binası. Günümüzde hâlâ kullanımda olan en eski tiyatro binasıdır. (e.n.)] sahnelenecekti. Salon tamamen doluydu. Oyun çok iyi sahnelenmişti, dikkat çekiciydi ve bütünüyle başarılıydı. Seyircilerin büyük bir çoğunluğu Sophokles hakkında hiçbir şey bilmediği gibi Corneille’in Oedipe’ine de aşina değildi. Bu nedenle Voltaire’in bu katı Yunan tragedyasına yerleştirdiği aşk temelli entrika, etkileyici ve coşkulu dizelerde dile getirilmiş olmasıyla beraber seyircinin merakını taze tutmuştu. Voltaire’in orijinal metne (metni, Dacier’nin Fransızca çevirisinden okumuştu) yaptığı katkıların en önemlisi Sophokles’in Oedipus’unda yapılan ufak göndermenin genişletilmesiydi. Bu göndermede Sophokles, Oedipus’un işlediği tüm suçların görünüşteki yegâne sebebinin kâhinin öngörüleri olduğundan bahsediyor ve bunu İokaste’nin bilinçsiz bir şekilde ortak olduğu suçla lanetlenmiş olması nedeniyle tanrıların adaletsizliğine cesaretle karşı çıkması takip ediyordu. “Benim kendi garezim ve kör cehaletim nedeniyle,” dedirtiyor Voltaire Oedipe’e, “bilinmeyen bir gücün kölesi ve maşası oldum. Benim tek suçum budur, başka da bildiğim yoktur. Ey acımasız tanrılar! Suçlarımın tamamı sizindir ama siz beni bunlar için cezalandırmaktasınız.” İokaste de intihar anında benzer ifadeler dile getirmektedir. “Erdemli bir hayat sürdüm, pişmanlık duymaksızın ölüyorum. Kaderin beni altında ezdiği korkular arasında, beni suç işlemeye zorlayan tanrıların yüzlerini kızarttım.” Tüm bunlar esas metnin antik ruhuna oldukça yabancıydı. Esas metinde Oedipus ve anne-eşinin bilinçsizce işledikleri suçlardan dolayı hakkaniyetsizce cezalandırıldıklarına ya da tanrısal bir öngörüyle belli eylemleri gerçekleştirmeye itildiklerine dair herhangi bir ipucu bulunmamaktaydı. Oyunun finalinin oldukça modern yorumunda Voltaire, Jansenistlerin genel itibarıyla sahip oldukları kadercilik anlayışını, özellikle de hırçın bir Jansenist olan ağabeyi Armand’ın sahip olduğu, bireylerin herhangi bir hatası söz konusu olmamasına karşın insan ırkının neredeyse tüm bireyleriyle birlikte sonsuz bir cezaya mahkûm edildiği görüşünü göz önünde bulundurmuş olabilir. Fakat bu teori kulislerde konuşulan bir teoriydi, locaların ya da orkestra bölümünün konuşacağı bir teori değil. Gerçi orkestra sakinleri, Oedipe’in ilk gösterimi sırasında oyunun belli bölümlerinde kullanılmak üzere birkaç söz ya da mısra önermeye hazır hale gelmişti bile. Kâhinlerin sinsi öngörülerinde yer alan felaket gerçekleşmeden önce Sophokles’in Oedipus’u ve İokaste’si kâhinler hakkında küçümseyici bir dille konuşuyorlardı. Fakat Comédie Française’deki izleyiciler, İokaste’nin tiradını alkışlarken besbelli bu konuşmaların Voltaire’in sonradan moda haline gelecek inançsızlığının dışavurumu olduğunu düşünmekteydiler. “Rahipler, ahmakların düşündükleri kişiler değiller; rahiplerin bilgileri, bizim saflığımızın üzerinde yükseliyor.” Oyunun bir diğer ilginç bölümü de vardı ki henüz ondan bahsetmedik. Jüpiter Yüksek Rahibi’nin bulunduğu sahnelerden birinde (Oedipe’de, esas metinde Tiresias tarafından oynanan bölümü Rahip’in pasajıyla birleştirerek) Voltaire, tiyatro kostümlerine bürünerek sahnede kendini göstermişti. Yüksek Roma rahiplerinin zincirlerini taşıyor, esas metne uygun olmayan bazı antik jestlerde bulunma iznini kendine vermiş gibi görünüyordu.
Gösteriyi izleyen önemli insanlar arasında Cevennes’deki isyanı bastıran, İspanya Veraset Savaşı’nın 20 Temmuz 1712’de gerçekleşen son muharabesinde Albemarle komutasındaki Hollandalıları ve Prens Eugene’in emrindeki imparatorluk yanlılarını yenerek zafere ulaşan ve böylece bu savaşın sona ermesini sağlayan, muharebenin gerçekleştiği bölgeden dolayı “Denain Kahramanı” olarak bilinen, çok seçkin bir asker olan eski Fransa Mareşali’nin güzel ve asil eşi Maréchale[10 - Fransızca “maréchal” (mareşal) kelimesinin dişil biçimidir. “Mareşalin karısı” anlamında kullanılır. (e.n.)] de Villars da bulunmaktaydı. Hanımefendinin “Oyunu mahvetmekte kararlı olan bu genç adam da kim?” diye sorduğu söylenir. Voltaire’in aktardığına göre bu oyuncunun yazarın ta kendisi olduğu söylendiğinde hanımefendi, Voltaire’le tanışmak üzere onu locasına davet edip şiir ve tiyatroya ilgi duyan dost canlısı yaşlı eşine de genç yazarı takdim etmişti. Eski noterin oğluyla bu iki yüce şahsiyetin uzun yıllar boyu devam edecek olan yakınlığı böylece başlamıştı.
Oedipe tam kırk beş gece üst üste oynanmış, yazarına da hatırı sayılır bir kazanç sağlamıştı. Söylenene göre daha önce hiçbir oyun bu denli uzun süre gösterimde kalmamıştı. Daha önce bahsi geçen sinsi söylentilere karşın Kral Naibi ve Berri Düşesi de oyunu izlemeye gitmişti. Tüm bunlar bir yana, oyun Versay Sarayı’nda genç kralın huzurunda sahnelenmişti. Böylece Voltarie’in zaferi taçlanmıştı. Bu sırada Voltaire, Kral Naibi’ne yazdığı mektupta naibin son derece benzerlik gösterdiğini iddia ettiği atası Henri için kaleme aldığı epik bir yapıt olan Henriade’dan kupleler dinlemek isteyip istemediğini sormuştu. Mektubu “Zavallı Voltaire’iniz” imzasıyla tamamlamış, böylece Yüce Hükümdar’a “Bastille’de geçirilen bir yılın sonunda aklını başına toplamış” olmaktan daha öte sorumluluklar borçlu olduğu imasında bulunmuştu. Muhtemelen böylesine tehlikeli bir kalemin sahibiyle aralarında bulunan barışı göz önünde tutma şansını değerlendirmek için Kral Naibi, söylentilere göre yazarı bin kronla ödüllendirmiş ve kendi bütçesinden Voltaire’e 1200 livrelik maaş bağlamıştı. Anlaşılan o ki Kral Naibi’nin ölümünden çok sonra bile Voltaire, Orleans Hanesi’nin hazinesinden maaş almaya devam etmiştir.
Sahnelenmesinin hemen ertesinde Oedipe yazılı olarak da yayımlandı ve Kral Naibi’nin eşine atfedildi. Yayımlanmasının ardından eser hakkında kimi övgü dolu kimiyse aşağılayıcı ifadeler içeren pek çok yazı kaleme alındı. Bu yazılar, Voltaire’in bir arkadaşına, Kral Oedipus hikâyesinin Sophokles, Corneille ve Voltaire versiyonlarına ilişkin yapılmış eleştirilerin yer aldığı (yayımlanmış) bir dizi mektup yazmasına yol açtı. Yazdıklarına bakılırsa Seneca ve Dryden, aynı hikâyeyi konu alan oyunlardan haberdar değildi. Voltaire, geçmişte yazdığı siyasi hicivler konusunda tamamen masum olduğunu kanıtlamayı amaçlayan bir ifadeyi dikkate değer bir kıvraklıkla rastlantı süsü vererek söz konusu mektuplardan birine yerleştirmişti. Böylelikle kendisine atfedilen yazının onunla herhangi bir ilgisi olmadığını güçlü bir şekilde vurgularken aynı zamanda hapis yatmasına neden olan hicivleri de üstü kapalı bir şekilde reddetmiş oluyordu. XIV. Louis’nin ölümünün hemen ertesinde elden elde dolaşan J’ai vu[11 - (Fr.) Gördüm. (e.n.)] olarak bilinen metin, Voltaire’in kendisi başta olmak üzere, onun bu konudaki tutumunu takip eden tüm Voltaire araştırmacıları tarafından oldukça abartılmıştı. “Bu adamın hükümdarlığı boyunca şunun, bunun ve diğer kötülüklerin yapıldığını gördüm,” diye devam eden yazı, bu kötülüklerden bazılarını sıralıyor ve şu sözlerle hiddetleniyordu: “Sahtekârların onurlandırıldığını gördüm; Cizvitlere hayran olunmasıysa söylenecek söz bırakmadı. Tüm bu kötülüklere, coşkulu isteklerimizi cezalandırmak için (ilahi gazabın bir tezahürü mahiyetinde) gönderilen bir prensin vahim yönetiminde şahit oldum.”
J’ai vu başlığını taşıyan bu yazı, gerek kasaba gerekse tüm ülke genelinde genç Arouet’ye atfedilmişti fakat bu atıf hatalıydı. Göğsünü gere gere ilan ettiği üzere bu kabahatten aklanmayı başarmıştı. Ne var ki Gördüm adlı yazının ortaya çıkışının ardından Bastille’de yirmi ay kadar hapis yatmış ve Sully’ye sekiz ay süren bir sürgüne gönderilmişti. Her ne olursa olsun J’ai vu, Kral Naibi’ni çok fazla rahatsız etmemişti. Netice itibarıyla söz konusu yazı, ondan önceki dönemi hedef alıyordu; onun dönemi başladığındaysa bu yönetimi daha az despotik bir yönetim anlayışıyla değiştireceğinin sözünü vermişti. Voltaire, onu Sully’ye sürgüne gönderen iğneleyici dizelerin ve Bastille’de hapis yatmasına neden olan Regnante Puero’nun adını bile anmıyordu. Aslına bakılırsa Voltaire hayatında yeni bir sayfa açıyor, bununla birlikte dünyayı, kara lekelerle dolu eski bir sayfanın bulunmadığına dair ikna etmek istiyordu. Bastille’de geçen on bir ay ona iyi bir ders olmuştu. Kral Naibi’nin cömert davranışıysa ona yeni umutlar aşılamıştı. Kaleminin cüretkârlığı başına birçok bela açmış olsa da o günden sonra kraliyet mensuplarını, temsilcilerini ve dostlarını asla açık bir şekilde hedef almadı. Aksine, şahsi düşünceleri ne olursa olsun, kendi çıkarlarını gözeterek gerek içeride gerekse dışarıda taht sahiplerine, bakanlara ve güç sahiplerine yönelik yazılarında saray mensuplarını andıran övgü dolu bir dili benimsedi.
Dördüncü Bölüm
(1719 – 1726)
Oedipe’in elde ettiği başarıyla Voltaire, soyluların övgüsüne her zamankinden daha çok nail olmuş ve yıllar boyunca vaktinin büyük bir kısmını soyluların şatolarında geçirmişti. 74 yaşındaki babası, Hazine Dairesi’ndeki pozisyonu büyük oğlu Armand tarafından devralınmadan kısa bir süre önce vefat ettiğinde ise Voltaire, Paris’teki babaevindeydi. François Arouet’nin ölümünden önceki Ağustos ayında yazmış olduğu vasiyet, 150 yıl boyunca açık ve ulaşılabilir halde noterliğe devam eden varislerin ofisindeki belgeler arasında durmaktaydı; fakat vasiyetin içeriği, 1874 yılında ilk kez yayımlanana dek en özenli ve en çalışkan Voltaire uzmanları tarafından dahi bilinmemekteydi. Bu vasiyet birçok açıdan ilginç bir belgedir. Belge, murisin bırakacağı pek bir şey olmadığını belirten bir ifadeyle başlıyor, bırakacağı tutarınsa Hazine Dairesi’ndeki hesapları tamamlanana kadar onaylanmayacağı yazıyordu. Sahibi olduğu ne varsa iki oğlu ve Hazine Dairesi memurlarından biriyle evli olan tek kızı Madam Mignot arasında eşit olarak paylaştırılacaktı.
Bununla birlikte iki erkek çocuğunun paylarından da kız kardeşlerinin lehine kesintiler yapılacaktı. Büyük oğlunun payından, St. Magloire Ruhban Okulu’nda (burada din adamı olmak için eğitim almış fakat Jansenistlerin, Cizvitler tarafından uğratıldığı zulmün ardından bu kariyerden vazgeçmişti) okuduğu için 3000 livre ve daha önce ödenen borçlarına karşılık olarak Voltaire’in payından da 4000 livre düşülecekti. Ağabeyinin ve kız kardeşinin aksine Voltaire’in payı hayatta olma şartına bağlanmıştı. Ölümü halinde tüm parası meşru çocuklarına, eğer çocuğu yoksa kız kardeşine ve ağabeyine kalacaktı. Düşünceli muris sert fakat kaba olmayan bir üslupla, “Buna karşın,” diye devam etmişti, “eğer oğlum Voltaire, otuz beş yaşını bitirdiğinde sahip olmasını çok istediğim düzenli hayata kavuşur ve devamlılığını sağlayabilirse, Hazine Dairesi Birinci Başkanı’ndan, daha fazla yaşayabilseydim bizzat yapacağım üzere, devrettiğim hak ve yetkileri kabul ederek kendisine kalanları har vurup harman savurmasından korkuyor olmam nedeniyle bu şekilde hazırlamış olduğum vasiyetnamedeki miras dağılımını iptal etme yetkisinin Voltaire’e verilmesini saygılarımla rica ederim.”
Vasiyetin sonunda yer alan uyarı da dikkat çekiciydi: “Gücümün son raddesine dek iki oğluma hatırlamalarını öğütlediğim, kendilerine çok kez ilettiğim fakat görünüşe bakılırsa çok az faydalandıkları tavsiyemi yinelemek isterim. Unutmayın ki sağduyu, kendilerinden zekâ ve bilgi olarak üstün olduğumuz kişilere adapte olmamız, buna karşın bu kişilere, sahip olduğumuz üstünlüğü asla sezdirmememiz gerektiğini söyler.”
Daha ilginç olanı, François Arouet ölümünden bir hafta önce yazdığı 26 Aralık 1721 tarihli bir ek vasiyetnamede Voltaire’in payını hayatta olma şartına bağladığı hükmü kaldırmıştı; fakat bu belgede imza bulunmuyordu. Söz konusu hükmü kaldırma yönelimi, François Arouet’nin oğlunu endişeli gördüğü zaman merhamet gösterme alışkanlığının bir tezahürü olabilir. Belki de ilk belgenin yazıldığı tarihle ek vasiyetnamenin yazıldığı tarih arasındaki dönemde Fransız Doğu Hindistan Şirketi’ne ait üç hisse senedini ve 5000 franklık nakit parayı muhafaza etmesi için babasına veren Voltaire, düşünüldüğü kadar savurgan olmadığını göstermişti. Hiç şüphesiz ki François Arouet öldüğünde Voltaire’in söz konusu varlıkları halen onun himayesinde bulunmaktaydı. Vasiyetnamenin yol açtığı sonraki sonuçlarsa Voltaire tarafından mahkemelere taşındı. Aslında babasının ölümünün ardından Kral Naibi’nin talimatıyla kendisine kraliyet bütçesinden 2000 livre maaş bağlanmıştı. Kral Naibi’nin hükümdar hazinesinden bağladığı 1200 livrelik maaşla birlikte yılda elde ettiği düzenli gelir 3200 livre ediyordu. Elde ettiği gelir, otuz yaşın altında, çocuk sahibi olmayan biri için gayet yeterli olmasına karşın soylularla aynı ortamı paylaşmak Voltaire’in hırslanmasına ve lüks düşkünü olmasına yol açmıştı. Artémire adlı trajediden bu yana tiyatrodan beklediği bir şey yoktu. Bu oyunun sahnede ikinci bir başarı yakalamasını ummuştu fakat sonuç hayal kırıklığıydı. Edebiyat alanından bir şeyler yakalayabilirdi. IV. Henri’yle ilgili olarak yazdığı şiirin yayımlanmasından ve gelecek aboneliklerden bir şey bekleyebilirdi fakat şiirin basımı için gerekli izinlerin alınması ve aboneliklerin toplanması gerekiyordu.
Babasının ölümüyle evsiz kalan Voltaire, otuz beş yaşındaki Madam de Berniéres’le içinde bulunduğu şüphe uyandıran yakınlık sayesinde bir bakıma yeniden bir eve sahip olmuştu. Madam de Berniéres, marki kocasıyla birlikte yaşıyor, aynı finansal kaynakları yönetiyor, buna karşın her ikisi de kendi hayatlarını yaşıyordu. Marki, Rouen’da hukukun en üst makamını temsil etmekteydi, burada bulunan kır evinin yanı sıra Paris’te de bir ev sahibiydi. Çok geçmeden Voltaire, bu çiftle bir anlaşma içine girerek belli bir tutar karşılığında, eskiden yanında çalışan kâtibi ve şimdiki kâhyası Mösyö Alain’le birlikte çiftin evine yerleşip orada yaşamaya başlamıştı. Ev sahipleri şüphe uyandıran bir çiftti. Voltaire’i ve Voltaire’in sarayda yeni yeni oluşmakta olan nüfuzunu kullanarak finansal ve maddi birtakım imtiyazlar elde etmeye çalışarak Voltaire’in de faydalanacağı bazı çıkarlara ulaşmayı amaçlamaktaydılar. Bu tarz işler nedeniyle Voltaire’in yolu sık sık sarayın bulunduğu Versay’a düşüyordu. Saraya yaptığı bu ziyaretlerden birinde, kendisinin Bastille’e gönderilmesine neden olan Regnante Puero’nun yazarı olma iftirasını atan casus Beauregard’ın, Savaş Bakanı’yla yakın bir ilişkide bulunduğunu fark etti. Bakanın ve Beauregard’ın karşısında doğal bir öfkeyle, “Casusların para aldığının bilincindeydim elbette fakat ödüllerinin bir bakanın masasında yemek yemek olduğunu şimdiye dek bilmiyordum,” sözlerini dile getirdi. Bu alay başına bela açacaktı. Beauregard, Voltaire’in içinde bulunduğu aracı Sevr Köprüsü’nde durdurup onu araçtan indirerek talihsiz şairi yüzünde iz kalmasına neden olacak kadar dövdü. Bu olay yalnızca Paris’te konuşulduğu haliyle bile üzerinde durulmaya değer bir olaydır. Çağdaş yorumlar ışığında olayın yaşandığı döneme bakılacak olursa Paris’te genel olarak şairlerin (özel olarak Voltaire’in), her ne sebeple olursa olsun herhangi birini sözlü ya da yazılı olarak gücendirdiğinde, o şairin dayakla cezalandırılmasından daha doğal bir şeyin olmadığı görülüyor.
Dahası, bu yorumların bazılarından açıkça anlaşılacağı üzere tıpkı babasının da dediği gibi soyluların övgüleriyle zehirlenen Voltaire, başını haddinden fazla dik tutmuş, diline asla ket vurmamıştı. Böylece, elde ettiği başarının kıskanç yazar arkadaşları arasında yaratmış olduğu soğukluk daha da artmıştı. Yine o dönemlerde münakaşa halinde bulunduğu ve kendisine meydan okuyan bir aktöre, doğruluğu kesin bir aktarıma göre, kibirli bir üslup kullanarak “kendisi gibi bir kişiliğin” bir oyuncuyla düello etmesinin uygunsuz olacağını söylemişti.
Voltaire, finansal veya maddi imtiyazlar elde etmek için saraya yakınlaşmanın dışında kalan kişisel gelişim girişimlerine babasının ölümünden sonra başladı. Bu girişimlerden ilki, Louis Le Grand Koleji’ndeyken seçkin bir öğrenci olarak tanıştırıldığı, Oedipe’e dair övgü dolu yorumlarda bulunduğunu bildiği Jean Baptiste Rousseau’nun kapısını çalmak olmuştu. Rousseau o dönem Viyana’da yaşamakta, Oedipe’e bayılmış olmakla kalmayıp, aktarılana göre, bu eserin yazarının Viyana’da hoş karşılanacağını belirten Prens Eugene tarafından cömertçe ağırlanmaktaydı. Voltaire, Rousseau’ya yazdığı bir mektupta seyahat masraflarının karşılanması halinde Viyana’yı ziyaret etmekten mutluluk duyacağını ima etmiş olsa da bu ima etkisiz kalmıştı. Viyana’yı hiçbir ücret ödemeden ziyaret etmekte kararlı olan Voltaire, iyi bir adam olan Fénelon’un Cambrai Başpiskoposluğu’nda halefi haline gelen, Kral Naibi’nin gayriresmi başbakanı Dubois’ya yaranmak amacıyla şiirler yazdı.
Dubois’ya Viyana’ya bir casus olarak gitmeyi önermişti (Voltaire’in hayatındaki en tasvip edilmeyen hareketlerden biridir). Fransız hükümeti, Avusturya İmparatoru’nun istekleri hakkında isabetli bilgiler alma konusunda hevesliydi. Fakat bu plan boşa çıktı. Dubois için çalışmaya başlamadan önce izne çıkarken, kongrenin toplandığı Cambrai’den eğlenceli, resmiyetten uzak fakat yaltaklanmayı unutmayan bir mektup yazmıştı. Sonrasındaysa Voltaire, gençliğinde Kral Naibi’nin çapkın kızı Berri Düşesi’nin nedimelerinden biri olma görevini üstlenmiş çekici ve şuh bir dulla Hollanda’ya seyahat ederken görülmüştü. Bayan Rupelmonde, hangi sınıftan olursa olsunlar inanmak isteyen fakat şüphelerden de kendilerini kurtaramayan insanlarla bir arada bulunmuştu. Ruhunda huzursuzluk yaratan şeyleri, şair olduğu kadar bir filozof da olan nazik yol arkadaşına anlatmıştı. Bu sohbetlerin sonucunda Voltaire’in inanç ve inançsızlık üzerine itiraflarından günümüze ulaşanların ilki olan Epître à Uranie, Pour et le Contre, yani Lehte ve Aleyhte şiiri ortaya çıktı. Bu şiirde, Pascal’ın ve ağabeyi Armand’ın bağlı olduğu mezhebe mensup, deizmin insanı sonsuz ıstıraba mahkûm edeceğini savunan kesimi oldukça renkli bir şekilde resmediyordu. İsa’nın dirilişini ve insanlığı kurtarmak için kendini feda etmesinin mükemmellikten uzak sonuçlarını gülünç bulmaktaydı. Bunlar “aleyhte” gördüğü şeylerdi. “Lehte” olanlarsa kısa fakat etkileyici bir bölümde anlatılıyor, “öğretilerini düzenbazlık üzerine kursalar da mutluluk vaat eden” Hıristiyanlığın Kurucu Babalarının öğrettiği ilahi ahlaktan ve sundukları tesellilerden bahsediliyordu. Fakat içine hiçbir aldatmacanın giremeyeceği bir inanç daha vardı ve Voltaire’in sevgili yol arkadaşına sahip olmasını önerdiği inanç buydu:
“En yüce varlığın kendi elleriyle kalbinin derinliklerine gömdüğü doğanın dinine inan.
Sahip olduğu samimi sadeliğiyle ruhunun, Tanrı’nın sonsuz öfkesinin kurbanı olmayacağına inan.
İnan ki Tanrı’nın tahtının önünde, her zaman, her yerde en değerli şey vicdan sahibi olanların kalbidir.
İnan ki Tanrı’nın gözünde mütevazı bir Budist rahip, hayırsever bir derviş, acımasız bir Jansenistten ya da gözünü hırs bürümüş bir piskopostan daha değerlidir.
Ah! Ona hangi isim altında dua ettiğimizin ne önemi olabilir? Tüm hürmetler ona sunulur fakat hiçbiri onu onurlandırmaz.
Bir tanrının, bizim gayret dolu hizmetlerimize ihtiyacı yoktur.
Eğer onu gücendirmek mümkünse bu ancak vicdansız edimlerle gerçekleşir.
O, bizi, yaptığımız fedakârlıklara göre değil, sahip olduğumuz erdemlere göre yargılar.”
Voltaire ve hanım arkadaşı Hague yollarındaydı. Hanımefendi buraya aile bağlarıyla bağlıydı, Voltaire’in Hague’la olan ilişkisiyse fayda sağlayacak birtakım edebi işler üzerine kuruluydu. Bu seyahatin amacı Hague’da, Paris’te ve diğer başkentlerde IV. Henri’yle ilgili yazdığı şiirin basımını ve abonelikleri ayarlayabilmekti. Gerekli ayarlamalar yapılırken utanç içinde terk edip ünlü ve sevilen biri olarak yeniden ziyaret ettiği bu şehri gözlemleme şansına erişti. Hollanda’nın sahip olduğu siyasi ve dini özgürlük, keyfini yerine getirmişti. Burada her türlü inanca saygıyla yaklaşılıyordu. Eğer Hague operasındaki oyunun tadı tuzu yoksa, Voltaire’in neşeyle aktardığına göre, “Kalvinistlerle, Arminyanistlerle, Sokinyanistlerle, Hahamlarla, Anabaptistlerle; her türden dinin vaizleriyle,” teoloji tartışabilirdi.
Faal ve çalışkan Amsterdam’da da durum farksızdı. Paris’in uçarılığı ve saraylılarla dolu Versay’la karşılaştırıldığında ne büyük bir tezat çıkmaktaydı ortaya! Yarım milyonluk nüfusunda “başıboşluk, yoksulluk, züppelik ya da küstahlıktan tek bir iz bile yoktu,” diye yazmıştı eve döndüğünde. “Pansiyonerle (Eyalet Başkanı) yolda, kalabalığın içinde karşılaştığımızda yanında ne uşakları ne de yağcıları vardı. Hiç kimsenin hiç kimseye hürmet ve sadakat gösterme zorunluluğu yokmuş gibi görünüyordu. Prens geçerken kimse onu görebilmek için sıraya girmiyordu.” Voltaire’in sarf ettiği bu sözler, Fransız kraliyetine verdiği gerçek değeri anlamamıza yardımcı olmaktadır. Paris’e dönüş yolunda Oedipe’i okuyup hayran kalan sürgün Bolingbroke’un ikamet ettiği, Orleans yakınlarında yer alan şato La Source’a uğramıştı. Ünlü İngiliz’le gerçekleştirdikleri sohbetler Voltaire’i büyülemişti. “Bu adam,” diye yazmıştı, “ülkesinin tüm bilgeliğiyle ülkemizin tüm inceliğini bir araya getirmiş,” ve böylece, Voltaire’in benzetmesiyle “Perikles-Bolingbroke” haline gelmişti. Buna karşın ilerleyen yıllarda Bolingbroke’un çalışmalarının meyveden çok yaprak verdiğini yazacaktı. Doğal olarak IV. Henri üzerine yazılan şiirin müsveddeleri Bolingbroke’a gösterilmişti. İngiliz, bu şiiri göklere çıkarmış, Voltaire de bu durum karşısında mest olmuştu. Ne var ki, beğenilerini gizlemeyenlerin övgülerinin ya da Voltaire’in eseri için kullandığı nüfuzun zavallı şaire hiçbir getirisi olmamıştı. 1723’ün başlarında Paris’e dönüşünün hemen ardından telifinin güvence altına alındığına dair resmi izni alabilmek şöyle dursun, Fransa’da herhangi bir kitabın dolaşıma girebilmesi için gerekli olan resmi izin talebinin dahi reddedildiğini öğrenmişti. Voltaire, bağnazları rahatsız edebilecek kısımları yumuşatmak için çok fazla çaba sarf etmişti.
Hatta kahramanının Roma diniyle ilgili konuşmasını dini hakikatin sapkınlığa karşı zaferi olarak sunacak kadar ileri gitmişti. Buna karşın eseri yayımlamak için uygun bulmayan yetki ya da nüfuz sahibi kişileri ikna etmek için talihsiz şairin yapması gereken daha çok şey vardı. Yapılan tüm değişikliklerin ve eksiltmelerin ardından geriye kalanlar; Protestan mücahidin şairin kahramanı olarak seçilmesi, İngiltere Kraliçesi Elizabeth’e sunulan övgüler, Papalık eşrafına yönelen kötülemeler, bağnazlığı ve fanatizmi hedef alan ardı arkası kesilmeyen protestolar, genelde ve Aziz Bartholomew Günü Katliamı özelinde kanlı zulümlere ilişkin suçlamalardı. Abonelik ücretleri abonelere geri ödenmişti. Voltaire’in, ülke tarihinin heyecan verici bir dönemini tema olarak belirlediği bir ulusal destan ortaya koyma çabası da böylece çöpe gitmiş gibi görünüyordu. Kendisine yapılan bu büyük yanlışın müsebbibleri olan Kilise ve mensuplarına karşı neler hissetiğini tahmin edebilmek güç değil.
Voltaire içten içe hayal kırıklığına uğramıştı fakat bu olay karşısında affalayıp kalmamış, şiirinin gizlice basılıp elden ele dolaştırılmasına karar vermişti. De Berniéres çiftinin kır evinin bulunduğu La Riviére-Bourdet’ye yakınlığından dolayı basım yeri olarak Rouen’ı seçti. Çok geçmeden baskı ve ciltleme işlemlerinin oldukça cüzi miktarlar karşılığında gerçekleştirilmesi için ayarlamaları yapmış olduğu bu şehre geçmişti. 1724 yılının başlangıcıyla birlikte La Ligue ou Henri le Grand. Poéme épique par M. de Voltaire’in bir kâğıdın sekizde birine denk gelecek büyüklükte, ince, ciltlenmiş birkaç kopyası Bayan Bernieres’i kasabaya getiren arabaya eşlik eden bir mobilya arabasına yüklenerek Boulogne’un ünlü ormanında güvenilir bir alıcıya teslim edilmiş; bu alıcı aracılığıyla da başarılı bir şekilde Paris’e kaçak olarak sokulmuştu.
Fransa’nın ulusal destanı olma özelliğini taşıyabilecek basılı haldeki tek şiirin ilk okurlarına ulaşması işte bu şekilde kaçak olarak gerçekleşmişti. İlk basım 2000 kopyadan oluşuyordu ve bir kısmı çok geçmeden dolaşıma girmiş, okunduğu her yerde övgüyle karşılanmıştı. Şiirin, yetkililerden gerekli izni alamamasına neden olan kısımlar birçok okur için şiirin en etkileyici kısımları olarak görülüyordu.
Bu sırada, Dubois’nın ölümünden birkaç ay sonra, 2 Aralık 1723 tarihinde Orleans Dükü hayatını kaybetti. Zamanının en güzel Fransız kadınlarından birisi olan metresi Prie Markizi’nin güdümünde hareket eden, aptal olduğu kadar çirkinliğiyle de dikkat çeken Condé Hanesi’nin reisi Bourbon Dükü, Fransa’nın yeni başbakanı olmuştu. Voltaire, Markiz’e takdim edildi. Markiz’e okuduğu dizeler ve diğer güzel şeylerle kadının takdirini kazanmıştı. Böylece Voltaire’e, Fontainebleau’de bulunan evinde kalabileceği bir yer vermişti. Genç Fransa Kralı, Polonya’nın eski kralı Stanislaus’un akılsız kızı Marie Leczinska’yla burada evlenecekti. Düğün 4 Eylül 1725 tarihinde gerçekleştiğinde müstakbel kraliçenin maiyetinde Voltaire’in arkadaşları da bulunuyordu. Hauge seyahatindeki yol arkadaşı Bayan Rupelmonde ile Maréchale de Villars kraliçenin yatak odası nedimelerindendi. Voltaire, Oedipe’i, trajedisi Mariamne’ı ve küçük, hoş komedisi L’Indiscret’yi Kraliçe’nin önünde oynatmayı başarmış, Kraliçe’nin Mariamne’da ağladığını, L’Indiscret’deyse güldüğünü halinden memnun bir şekilde aktarmıştı. Voltaire, kendine has eşsiz üslubunu kullanarak yazdığı kafiyeli bir mektupla birlikte Oedipe’in bir kopyasını iffet abidesi Kraliçe’ye sundu.
Bunu, L’Indiscret’nin manzum halde çok zarif fakat iffetli olmaktan bir o kadar uzak Madam Prie’ye ithaf etmesi izledi. Kraliçe, Voltaire’le zarifçe konuşmuş, ona “zavallı Voltaire’im” diye hitap etmişti. Kraliçe’nin hazinesinden Voltaire’e 1500 livre tutarında aylık bağlandığında bu konuşmanın üzerinden çok geçmemişti. Fransa’nın hem gerçek hem de görünürdeki kraliçelerinin gözünde yer edinen Voltaire, en nihayet Saray’da güvenli ve kazançlı bir yere sahip olmasının neredeyse kesin olduğunu hissediyordu. Bir kez daha tüm umutları, üstelik en yüksek olduğu anda yıkılacak ve hayatında karşılaştığı en korkunç felaket başına gelecekti.
Söz konusu felaket gerçekleştiğinde Voltaire Paris’teydi. Saray’daki başarısından sonra hiçbir şeyden şüphesi kalmamıştı, başı her zamankinden dikti. Kısaltılmış olarak anlatılacak olan bu hikâyenin birkaç farklı aktarımı bulunsa da bunların hepsi öz itibarıyla aynıdır. 1725’in Aralık ayında, muhtemelen operada, Voltaire’le çok samimi bir ilişkiye doğru yol alan Adrienne Lecouvreur’ün locasındayken Voltaire’in tavrı ya da konuşması, onlarla birlikte bulunan köklü Rohan Hanesi oğullarından Şövalye Rohan-Chabot’yu rahatsız etmiş. Şövalyenin, Adrienne’in gözüne girme yarışında Voltaire’in rakibi olması muhtemeldir. “Mösyö Voltaire? Mösyö Arouet? Adınız nedir?” diye sormuş Şövalye, küçümseyen bir tavırla. Bir aktarıma göre Voltaire ağırbaşlı bir üslupla “Köklü bir isim taşımıyorum,” diye yanıtına başlamış. Bu arada Şövalye’nin tefecilik yaptığına dair şüpheler bulunduğunu da belirtelim. Voltaire, “Fakat taşıdığım ismi nasıl onurlandıracağımı biliyorum,” diye devam etmiş.
Diğer aktarımlara göreyse Voltaire şöyle yanıt vermiş: “İsmim benimle başlıyor, sizin isminizse sizinle son buluyor.” Söylentiye göre Şövalye bastonunu kaldırıp Voltaire’in eli de kılıcına yöneldiğinde Adrienne bayılmış ve sahne böylece sona ermiş. Bununla birlikte zamanın Paris günlüklerini tutan bir kimsenin aktardığına göre bu sahneyi, şüphesiz ki Voltaire’in kaleminden çıkmış, Şövalye’yi hedef alan ölümcül hicivlerin elden ele dolaşması takip etmiş. Her ne olmuş olursa olsun, olayın üstünden birkaç gün geçmişti ki Voltaire, Sully Dükü’nün konutunda akşam yemeğindeyken kendisine aşağıdan beklendiği söylendi. Davetten böylece ayrılan Voltaire kapıya vardığında, önünde durmakta olan at arabasına binmesi rica edildi. Böylece kendisiyle konuşmak isteyen kişiyle görüşebilecekti. Ayağını arabaya atar atmaz alıkonularak arabadan uzağa çekildi. Üzerine darbeler yağarken Voltaire’i arkasından sıkıca tutuyorlardı. Voltaire’in hesabına göre saldırganlar altı kişiydi. O sırada Rohan Şövalyesi, biraz uzakta konumlanan başka bir araçta oturmuş şövalyelik ruhuyla dolu bu operasyonu yönlendirmekteydi. Voltaire, öfkeden deliye dönmüş bir halde yemek masasına dönerek hikâyesini anlatmış, Sully Dükü’nden polise gitmek üzere kendisine eşlik etmesini ve vereceği ifadeye katılmasını istemişti. Fakat Dük konuya dahil olmayı reddetmiş, Voltaire de bunun üzerine olan biteni Madam Prie’ye anlatmak üzere soluğu operada almıştı. Kadın Voltaire’i anlayışla karşılamıştı fakat Bourbon Dükü üzerindeki nüfuzu ne olursa olsun Dük’ü, Rohanlardan biri hakkında, bir şaire karşı ağır kusurlu eylemde bulunma gerekçesiyle adli kovuşturma başlatma emri vermeye ikna edemeyecekti. Yine de yetkili makamlar, 5 Şubat’tan (1726) önce olmasa da, saldırıda bulunanların araştırılıp tutuklanmaları için emir vermişlerdi; fakat bu emir sessizce yerine getirilecek, saldırganların arama emri, zorba işverenlerinin evini kapsamayacaktı.
Bu süre içinde Voltaire, Şövalye’ye meydan okuyarak düelloya girişme amacıyla eskrim dersleri aldı. Haftalar ve aylar süren öfkeli söylem ve edimlerinin sonucunda (polisler, gözlerini Voltaire’den ayırmama talimatı almıştı) 17 Nisan tarihinde kendini bir kez daha Bastille’de buldu. Ne var ki arkadaşlarının kendisini ziyaret etmesi serbestti, İngiltere’ye gitmek için istediği izinse çıkmıştı.
Orada kanunlar en yüksek asilzadeleri olduğu kadar en mütevazı alt tabaka mensuplarını da korumaktaydı. Bolingbroke ile Bolingbroke’un çevresi onu orada hoş karşılayacaktı. Bolingbroke güç sahiplerine karşı konum almıştı fakat aynı zamanda onlara Voltaire’i tavsiye etmişti. O dönem İngiltere başbakanı Sör Robert Walpole’du. Sör Robert’ın kardeşi Horatio Walpole ise İngiliz büyükelçisi olarak Paris’te görev yapmaktaydı. Voltaire’in iyiliğini düşünen Dışişleri Bakanı Morville Kontu tarafından teşvik edilen Horatio Walpole, Newcastle Dükü Bubb Dodington’a ve çok büyük ihtimalle bizzat Sör Robert’a, Voltaire’e dair bir tavsiye mektubu gönderdi. Dodington’a gönderilen mektupta Voltaire’in zorunlu sürgününden bahsedilmiyordu. Yabancı ziyaretçi “Bay Voltaire, burada büyük başarı yakalayan birçok eser kaleme alan Fransız şairdir. Zulümlere ve rahiplere karşı kimi cesur ifadelerde bulunuyor olması bakımından basımı burada mümkün olmayan IV. Henri isimli harika şiirin abonelik karşılığı basımını gerçekleştirmek üzere İngiltere’ye gelmektedir,” ifadeleriyle tanıtılıyordu. Dodington’a ses getirecek bir girişimde bulunması konusunda ricada bulunulmuştu. Bu mektuplar İngiltere’ye dek Voltaire’i izledi. Voltaire, İngiliz topraklarına ilk kez muhtemelen 30 Mayıs 1726 tarihinde ayak bastı.
Beşinci Bölüm (1726 – 1729)
Voltaire’in, başından geçenleri pek az kişinin bildiği bu yeni ülkede dahi, onu Fransa’dan süren acımasız zorbalığı unutması kolay olmadı. Bu ve başka sebeplerden, tüm mektupları arasında en hüzünlüleri İngiltere’deki ilk ayları boyunca yazılanlardı. İngiltere’ye varışının hemen ardından yürekten bağlı olduğu tek kız arkadaşı Madam Mignot’nun ölüm haberini almıştı. Aile dostu bir hanımefendinin Voltaire’e vefat haberini ilettiği mektubu şu hazin ifadelerle yanıtlamıştı: “Kız kardeşimin vefatıyla ilgili olarak size ne söyleyebilirim ki Matmazel? Onun yerine ben ölmüş olsaydım hem kendim hem de ailem için çok daha iyi olurdu.” Buna karşın geçmişe dalıp dalıp gitmesine engel olan çok şey vardı. Yeni bir dil öğrenmesi gerekiyordu. Çalışması gereken İngiliz edebiyatı, felsefesi ve bilimi vardı. Seçkin kişilerle de tanışmalıydı. İngilizcede belli bir ustalığa ulaşması gerekiyordu, kendini bir an önce bunu gerçekleştirmeye adadı. Karargâhını Wandsworth’e kurmuştu. Burada, sonradan Sör Everard Fawkener (ya da Voltaire’in telafuzuyla, “Falkener”) adını alacak olan Everard’la birlikte kalıyordu. Anlaşılan kendisi bir hindi tüccarıydı ve almış olduğu diğer terfilerin yanı sıra İstanbul’un İngiltere büyükelçiliğine terfi etmişti.
Tanışıklıklarının kaynağı belirsiz olsa da sahip olduğu hatırı sayılır kültür ve felsefi düşünce tarzıyla Fawkener, Voltaire’in bir nevi can dostu haline gelmişti. Görünüşe bakılırsa Voltaire, İngilitere’ye gitmeden önce de biraz İngilizce biliyordu, birkaç ay içinde de anlaşılır bir şekilde yazmaya başlamıştı fakat asla bir İngiliz gibi yazamadı. Voltaire, Wandsworth’ten Londra’ya ve başka yerlere çok kısa süren ziyaretler gerçekleştiriyor, kimi zaman Fransa’dan gelecek mektupların adres hanesine “Lort Bolingbroke’un Londra’daki evi” yazılması isteniyordu. Bolingbroke, sürgünden “yarı ıslah olmuş” halde dönmüş, İngiltere’de kalmasına müsaade edilmiş fakat Lortlar Kamarası’ndaki yerini geri almasına izin verilmemişti. Genel olarak Twickenham’daki dostu Pope’tan çok uzak olmayan Middlesex’te yer alan Dawley’de yaşamış, oldukça gösterişli bir beyefendi çiftçi rolünü oynamıştı. Voltaire, Bolingbroke’dan ve dahası Bolingbroke’un Fransız eşinden davet almıştı fakat bunun kısa bir zaman öncesinde Voltaire’in Henriade’ı Bolingbroke’a ithaf edeceğine dair iması boşa çıkmış, Bolingbroke da buna karşılık Fransız şairin “laf kalabalığı”na aldırmadığını ifade etmişti. İngiltere’ye varışının ardından geçen altı ayın ertesinde Voltaire, Alexander Pope’a etkileyici bir mektup yazmıştı. Bu mektubu, sanki Twickenhamlı bu müthiş insanla daha önceden bir tanışıklığı varmış gibi bir üslup kullanarak, yazarın Essay on Criticism ve Rape of the Lock eserleri hakkında yazmış, aynı zamanda yazara dair cömert övgülerde bulunmuştu. İngilizce yazılan bu mektup, hiç şüphe yok ki bir İngiliz tarafından düzeltilmişti.
Voltaire, Pope’un diğer iki arkadaşıyla da hemen hemen aynı yakınlığı kurmuştu. Bir süre için Parsons Green’de Peterborough’nun misafiri olmuş; İngiltere’ye son ziyaretini 1727 yılında gerçekleştiren, Gulliver adlı eseri daha yeni yayımlanmış olan Swift’le burada tanışmıştı. 1727 yılında Swift, Fransa’yı ziyaret etmek istemiş, Voltaire de ona Count de Morville’i tanıtan mektuplar yazmıştı. Gay[12 - John Gay. İngiliz şair ve oyun yazarı. (e.n.)] ise ona Dilenci Operası’nı daha sahnelenmeden önce göstermişti. Bir de yazın işlerini bırakmış olan Congreve’in ziyareti ve ona verilen ünlü yanıt var elbette. Congreve, Voltaire’in kendisi hakkında düzdüğü övgülere müdahale ederek kendisini bir yazar olarak değil bir centilmen olarak görmesini istemiş, Voltaire ise eğer Congreve’i bir centilmen olarak görecek olsaydı iltifatlarının hiçbirini dile getirme zahmetine girmeyeceği yanıtını vermişti. Bu anekdot, Voltaire’in İngilizce Mektuplar eserinin sonraki basımlarından çıkarıldı. Voltaire, 1726 yılında Winter adlı eseri yayımlanan, 1727 yılındaysa Yaz adlı eserini Bubb Dodington’a adayan Thomson’ı, sahip olduğu karakterin “sadeliği”ni övmeye yetecek kadar tanıyordu. Önce Night Thoughts’u sonraysa hicivlerini yayımlayan Young’la birlikte, bu hicivlerden birinin adandığı Bubb Dodington’ın Dorsetshire’daki konutunda misafir olarak kalmaktaydılar. Bu ziyarette Young’a atfedilen, oldukça bilindik olmasına karşın doğruluğu epey şüpheli bir nükte kayıtlara geçmişti. Söylendiğinde göre Young, bu nüktede bulunduğunda Kayıp Cennet’teki “Ölüm ve Günah” bölümünü Voltaire’in şiddetli eleştirilerine karşı savunduğu sıcak bir tartışmanın ertesindeydiler: “Çok esprili, haylaz ve incesin… Sen ey Milton! Ne zaman düşünsek Ölüm ve Günah’ı, aklımıza sen gelirsin.”
Buna karşın Young, yıllar sonra Sea-Piece adlı yapıtını çok içten bir dille Voltaire’e adadığında bahsi geçen bu olaya şöyle göndermede bulunmuştu:
“Dorset tepelerinde açıldığında Milton’ın sayfaları, Günah ve Ölüm uyandırdı gazabını.
Uyanan gazabını kim dindirdi narin kafiyelerle? Kim örttü perdeyi kınayan gözlere,
Ve kim açık kıldı sana, güçlüyü çekici kılan geçerli yargıları üreten yasanın farkını?”
Bu nükteyi zarif ya da nazik olarak değerlendirmek çok güçtü, dolayısıyla sinirlenmeye daima yer arayan Voltaire’i “sakinleştirmek” konusunda işe yaramayacaktı.
Voltaire İngiltere’ye vardığında Sör Isaac Newton ölüm döşeğindeydi, tarih 20 Mart 1727’yi gösterdiğindeyse hayatını kaybetti. Fakat Voltaire, Newton’ın güzel ve yetenekli yeğeni Bayan Conduitt’e, yani Swift’in hayran olduğu Catherine Barton’a ulaşıp onunla tanışmış ve kadından elma ve yerçekimi hikâyesini öğrenmişti. Bu hikâyeyi ilk kez yazılı olarak aktaran da Voltaire olmuştur. Voltaire, bir Newton fanatiği ve yorumcusu olan metafiziksel teolog Samuel Clarke’la felsefe ve teoloji hakkında sohbetler gerçekleştirmiş, tartışmalar yürütmüştü. Bir şekilde yaşlı Marlborough Düşesi’ne ulaşarak Kraliçe Anne’in, kardeşi Yaşlı Talip’in tahtın varisi olması konusunda çok istekli olduğunu fakat onun bir Protestan olmasını da şart tuttuğuna dair söylentilerin gerçek olduğunu onaylatmıştı. Lort Chesterfield’la yemek yemiş, Pope’un Lort Fanny olarak aktardığı John Hervey ve eşi “güzel Molly Lepel”la yakınlaşarak bu hanımefendiye hiç de fena olmayan iki âşıkane dörtlük yazmıştı. Voltaire’in övgüleri II. George’un metresi Leydi Sandon tarafından memnuniyetle karşılanmış, II. George’un eşi Kraliçe Caroline’ın gözüne girmesini sağlamıştı.
Newcastle Dükü’yle ilgili bilgiler edinmiş olmasının tam olarak ne işine yaradığı ya da Sör Robert Walpole’la birden fazla görüşme gerçekleştirip gerçekleştirmediği açık değildir. Her ikisi de edebiyata destek sağlayan kimseler değildi. Fakat şu açıktır ki İngiltere’ye daha önce ayak basmış hiçbir yabancı ziyaretçi, bu denli çok sayıda seçkin İngilizle hoşbeş edebilme ve hatta birçoğuyla yakınlık kurabilme şansına erişememiştir.
Geçen tüm bu süre içinde, İngiltere’ye gerçekleştirmiş olduğu ziyaretin öncelikli amacı unutulmamıştı. Anlaşıldığı kadarıyla Henriade’ın abonelik karşılığı basımını hızlandırmak ve yönetmek için 1727 yılının sonlarında Wandsworth’ten Londra’ya taşınmıştı. Aynı yılın Aralık ayında “Maiden Lane, White Peruke”tan Swift’e yazmış olduğu bir mektupta ondan İrlanda’daki nüfuzunu kullanarak şiiri için her biri bir gineden abone temin etmesini, bunun yanı sıra Voltaire tarafından basımı henüz gerçekleştirilmiş Henriade’ın müjdeleyicisi ve tanıtımı olma özelliğini taşıyan bir bölümünü başrahibe iletmesini istemişti. Bu bölümde IV. Henri’nin kariyerinin bir özeti mahiyetinde Fransa’nın iç savaşlarına değinilmiş, bununla birlikte Homeros’tan Milton’a dek tüm ulusların destan yazan şairlerine yer verilmişti ki bunların bazılarını şimdi dahi okumak büyük bir haz vermektedir. Şiirin bahsi geçen bu iki kısmı da İngilizce yazılmış, işinin ehli biri tarafından düzenlenmişti. La Ligue’i İngilizce basımı için değiştiren ve genişleten Voltaire eserin ismini Henriade olarak değiştirmişti. Bilinenin aksine, Sully Dükü’nün şanlı atasının şiirin isminden çıkarılmasının nedeni Dük’ün Rohan-Chabot olayının ardından sergilediği tutum değildi.
İlk kıtada yapılan değişiklikle kahramanın Kraliçe Elizabeth’e gerçekleştirdiği ziyarette ona eşlik eden kişi artık Sully değil, Duplessis-Mornay olmuştu. Voltaire’in, ona ev sahipliği yapan İngilizlere bir övgü mahiyetinde gerçekleştirdiği bu değişiklik sonucunda La Ligue’in İngiltere’de gördüğü ilgi Henriade’la birlikte gözle görülür bir şekilde artmıştı. Buna karşın sekizinci kıtada Sully’nin, Ivry muharebesinde Henri’nin yoldaşı olarak yer aldığına dair bahis yerini muhafaza etmişti. Nesir halinde yer alan notlardan biriyle de bu kahramanın ve kariyerinin hakkı teslim edilmişti. Takvimler Mart 1728’i gösterdiğinde Henriade’ın dört yaprak boyutunda, çizimlerle bezenmiş abone baskısı yayımlandı. Şiirin 354 abonesi arasında Kral, Kraliçe (aynı yılın haziran ayında II. George, I. George’un yerine geçecekti) ve çok sayıda asilzadeyle üst tabaka mensupları yer almaktaydı. Eser, kraliyet eşrafı içinde Hannover Hanedanı’nın tek mensubu, genç yaşına rağmen zekâ yaratımlarına saygı ve ilgi duyan Kraliçe Caroline’a ithaf edilmişti. Voltaire, incelikle kaleme aldığı İngilizce ithafında “Sör Isaac Newton’ın gelişinden önce Avrupa’nın en büyük filozofu olan Descartes’ımız,” diyordu, “Felsefenin İlkeleri eserini şanlı Prenses Palatine Elizabeth’e adamış fakat bunu hanımefendinin bir kraliçe olmasından dolayı değil (zira gerçek filozoflar prenseslere saygı duysalar da onları asla göklere çıkarmazlar) tüm okurları arasında kendisini en iyi anlayan ve hakikate karşı en büyük aşk besleyen kişi olması nedeniyle gerçekleştirdiğini belirtmiştir. Eğer izniniz olursa Hanımefendi, ben de (kendimi Descartes’la bir tutmaksızın) benzer düşünceye sahip olarak Henriade’ı, yalnızca tüm sanatların ve bilimin koruyucusu olmakla kalmayıp bunlarla ilgili hükmü verebilecek en yüce hâkim olan siz Majesteleri’ne adamak isterim.” Voltaire, abone edinme konusundaki ısrarlı uğraşlarının yanı sıra sonradan İrlanda valisi olacak, iyi yetişmiş ve başarılı Carteret’e İrlanda’da dağıtılmak üzere şiirin bir tomar kopyasını göndermişti. Henriade’ın İngiltere’deki satışlarından elde edilen resmi gelir Voltaire’in servetinin temellerini oluşturmuş olsa da İrlanda’da yapılan satışların buna katkısı göz ardı edilebilir düzeyde kalmıştı.
Voltaire, Henriade’ın yayımlanmasının ardından bir yıl daha İngiltere’de kalmış, XII. Karl’ın Yaşamı adlı eseri için bilgi toplamakla uğraşmış, elde ettiği birçok farklı bilgiden istifade ederek bir daha dönmemek üzere İngiltere’den ayrılmıştı. İngiltere ziyareti sırasında onun hakkında söylenenler kayıt altına alınmıştı. Voltaire üzerinde etki yaratanların birçoğu, küçük ama görkemli yapıtı Lettres Philosophiques, ou Lettres sur les Anglais’de[13 - Felsefi Mektuplar ya da İngilizler Üzerine Mektuplar. (e.n.)] açığa çıkmıştı. Büyük bir kısmı İngiltere’de planlanmış veya yazılmış olan bu kitap Voltaire’in Fransa’ya dönüşünü takip eden birkaç yıldan önce yayımlanmayacaktı. Voltaire, söz konusu yapıtı kaleme alırken hedefinde iki şey vardı. Bunlardan ilki, İngiltere’nin fikri, bilimsel, edebi, politik ve sosyal yönleri hakkında kendisine ilginç ve önemli gelen noktaları vatandaşlarına tanıtmaktı. Diğeriyse, cesaret edebildiği kadarıyla, bazen doğrudan bazense dolaylı olarak özgür İngiltere’nin imrendiği yanlarıyla hoşgörüden uzak, baskıcı Kilise yönetiminin hüküm sürdüğü despot Fransa’nın kendisini iten yanları arasındaki zıtlığı ortaya koymaktı. Eğer Voltaire’in ilgisini çeken şeyler arasında onun takdirini gözeterek bir öncelik sıralamasına gidilecek olsaydı bu listenin ilk sırasında onu en çok etkileyen şey olarak Quakerizm[14 - 1600’lerde kurulan bir Hıristiyan mezhebi. (e.n.)] ve Quaker-lar yer alırdı. Zira İngilizler hakkındaki ilk sözleri Quakerlara adanmıştı. Onlar hakkında işittikleriyle merakı artmış, böylece Hampstead’de oturan varlıklı bir Quaker, güvenilir bir insan olan Andrew Pitt’i ziyaret etmiş, tarikat hakkında tutkuyla bilgi edinmek isteyen ilk Fransız olarak içtenlikle karşılanmıştı.
“Beni kabul ettiğinde,” diyordu Voltaire, “başında şapkası vardı, bana yaklaşırken bedeninde en ufak bir eğilme yoktu; buna karşın içten, müşfik yüz ifadesinde bizim bir ayağımızı diğerinin ardına atarak başımızı örtmesi için yapılmış şeyi elimize alıp selam verme alışkanlığımıza nazaran daha büyük bir kibarlık taşıyordu.” Voltaire, tıpkı modern bir muhabir gibi, tarikatın öğretilerini ve kendine has özelliklerini sorgulamış, yönelttiği sorular da layıkıyla yanıtlanmıştı. Sorgulamalarda bulunan Fransız, dinine sıkı sıkıya bağlı bir Katoliğin doğal olarak gösterebileceği şaşkınlığı gösteriyor, en azından şaşırıyormuş gibi davranıyordu. Hatta bir keresinde Hampstead’deki arkadaşıyla, Quakerların gerçekleştirdikleri bir toplantıya bile gitmişlerdi. “Rehberimle içeri girdiğimizde,” diyordu, “çoktan bir araya gelmişlerdi. Toplantının yapıldığı hanede dört yüz adam ve üç yüz kadın bulunmaktaydı. Kadınlar yüzlerini gizlemiş, erkeklerse geniş kenarlı şapkalar takmışlardı. Hepsi derin bir sessizlik içinde oturmaktaydı. Ben aralarından geçerken içlerinden biri bile gözlerini kaldırıp bana bakmadı.” Quaker toplantısındaki Voltaire, ressamlar için eşi bulunmaz bir tasvir sunuyordu. “Sessizlik bir on beş dakika kadar daha devam etti. Sonunda içlerinden biri ayağa kalktı, şapkasını çıkarttı, birkaç kez nefes aldı. Bir kısmı dudaklarından, bir kısmıysa burnundan dökülen zırvaların ne anlama geldiğine dair ne kendisinin ne de dinleyenlerin en ufak bir fikri vardı.” Buna karşın Voltaire, Quakerizmin az sayıda dogmaya sahip olması, ruhbanlığı ve ihtilafı reddedişi, unvanları önemsememesi ve en önemlisi de savaşa karşı tiksinti duymasından oldukça etkilenmişti.
William Penn’in kariyerini ve onun memleketi Pensilvanya’nın tarihini yakından inceleyerek bir taslak ortaya koyan Voltaire böylece Quakerizmin Penn için en kıymetli tarikat olduğu sonucuna varmıştı:
“Quakerların dininin Amerika’daki geleceği hakkında tahmin yürütemem fakat gördüğüm kadarıyla bu inanç Londra’da ortadan kaybolmak üzere. Her ülkenin baskın olan dini, zulmetmediği müddetçe, uzun vadede diğerlerini yutmaktadır. Quakerlar parlamentoya katılamıyor ya da resmi dairelerde herhangi bir konuma sahip olamıyorlardı. Bunlar için yemin etmeleri gerekiyordu fakat onlar yemin etmiyordu. Böylece işletme ve ticaretle para elde etmek durumunda kalmışlardı. Çocuklarıysa ebeveynlerinin işletmeleri sayesinde zenginleşerek sahip oldukları konumla birlikte düğmeli ve dalgalı kıyafetlerinin tadını çıkarmayı arzular hale geldiler. ‘Quakerlar’ olarak anılmaktan utanıyorlar, bu nedenle dönemin modasına uymak adına Kiliseye katılıyorlar.”
Quakerizmden genel olarak İngiltere’de dinin konumuna geçişse Voltaire için gayet kolaydı:
“İngiltere,” diye başlıyordu tezine, “tarikatlar ülkesidir. ‘Babamın evinde kalacak çok yer var.’ Bir İngiliz, cennete giden yollar arasından kendi isteğine göre seçim yapabilir. Özgür bir insana yakışan da budur. Anglikan rahipler, birçok Katolik ayinini olduğu gibi devam ettirmişler, en önemlisi de vergilerini müthiş bir titizlikle toplamayı sürdürüyorlar. Bununla birlikte yönetici olmaya yönelik dindar hırslara da halen sahipler. Zaten hangi köy papazı papa olmak istemez ki? Fakat kilise büyüklerinin gerçekleştirdiği toplantılara son verilmişti. Bunun yanı sıra, ‘Britanya siyasi partilerinin aksine’ piskoposlar halen Lortlar Kamarası’nda yer alıyor olsalar da, devlet için ettikleri yeminde sabırlarını zorlayacak bir ibare de bulunuyordu. Bu ibareye göre kanunen tanınması kaydıyla Kilisenin hizmetinde bulunacaklarının sözünü veriyorlardı. Kendine ilahi bir hak tanınmadığını düşünen bir piskoposa, rahibe ya da başrahibe rastlamak neredeyse imkânsızdı. Bu nedenle sahip oldukları hakları pagan laikler tarafından düzenlenen sefil yasalardan aldıklarını ifade etmek onlar için büyük bir aşağılanmaydı.”
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/francis-espinasse-32637784/voltaire-in-hayati-69403510/chitat-onlayn/?lfrom=390579938) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Voltaire’in yakın arkadaşı olan Louis François Armand de Vignerot du Plessis, Voltaire’e yaşamı boyunca destek olmuştur. Burada bahsi geçen Dük, kendisinin babasıdır. Dük’ün ölümünden sonra bu unvan oğluna geçmiştir.
2
Châteauneuf başrahibi. (ç.n.)
3
Sainte Geneviève’e Övgü. R.P Le Jay’in Latince övgüsünün bir taklidi. Yazan: François Arouet, Louis-le-Grand Koleji’nde yatılı bir retorik öğrencisi. (e.n.)
4
MÖ 5. yüzyıl civarında Teos’ta (bugünkü Sığacık) yaşamış bir şair. (e.n.)
5
Kendisinden daha deneyimli kimselerce korunan, onlar sayesinde önemli ortamlara giren kimse. (e.n.)
6
Fransız İhtilali öncesinde tehlike arz ettiği düşünülen bir kişinin hapse atılmasını sağlamak için yazılan ve kral tarafından imzalanan bir belge. (e.n.)
7
(Fr.) Çamur deryası, batak; çirkef. (e.n.)
8
Voltaire kastediliyor. (e.n.)
9
Paris’teki Fransız Devlet Tiyatrosu binası. Günümüzde hâlâ kullanımda olan en eski tiyatro binasıdır. (e.n.)
10
Fransızca “maréchal” (mareşal) kelimesinin dişil biçimidir. “Mareşalin karısı” anlamında kullanılır. (e.n.)
11
(Fr.) Gördüm. (e.n.)
12
John Gay. İngiliz şair ve oyun yazarı. (e.n.)
13
Felsefi Mektuplar ya da İngilizler Üzerine Mektuplar. (e.n.)
14
1600’lerde kurulan bir Hıristiyan mezhebi. (e.n.)
Francis Espinasse
Тип: электронная книга
Жанр: Зарубежная публицистика
Язык: на турецком языке
Издательство: Maya Kitap
Дата публикации: 25.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: "Maya Biyografi Dizisi – 2