Главная страница | Биографии и мемуары | Ömər Xəyyam. GAH

Ömər Xəyyam. GAH
Kamil Sultanov
Şamil Sultanov
Əsası 1890-cı ildə F.Pavlenkov tərəfindən qoyulmuş və 1933-cü ildən M.Qorki tərəfindən davam etdirilmişdir
Kitab Şərqin böyük şairi və mütəfəkkiri Ömər Xəyyamın həyat və yaradıcılığından bəhs edir. Onun bir çox dillərə tərcümə olunmuş şeirləri dünya şöhrəti qazanmışdır. Ömər Xəyyam həm də bir riyaziyyatçı və filosof kimi məşhurdur. Müəlliflər az məlum olan çoxlu materiallar əsasında Ömər Xəyyamın həyat və fəaliyyətini işıqlandırmaqla yanaşı, həm də XI–XII əsrlərdə müsəlman Şərqində mövcud tarixi şəraiti və mənəvi həyatı da geniş qələmə almışlar.

Şamil Sultanov, Kamil Sultanov
Ömər Xəyyam. Görkəmli adamların həyatı

GİRİŞ
Ömər Xəyyam… Bəli, dünyanın hər yerində böyük şairi, bütöv adı Qiyas əd-Din Əbu-əl Fəth Ömər ibn İbrahim Xəyyam Nişapuri olan, adına əfsanələr qoşulmuş, bu günə qədər həyat tarixi sirli və müəmmalı qalan insan və alimi məhz belə çağırırlar.
O, ən əvvəl kim olmuşdur? Şairmi? Astronommu? Riyaziyyatçımı? Filosofmu? Bəlkə həm şair, astronom, həm də riyaziyyatçı və filosof olmuşdur? Axı tarix, demək olar, insan fəaliyyətinin bütün sahələrində qabiliyyətini sınamış az dahilər tanımır. Belə insanlar bütün bəşər nəslinin zinətidirlər, onun böyük nailiyyəti, qızıl fondudurlar. Ömər Xəyyamı həmin nəslə aid etmək olarmı? Şübhəsiz. Lakin qarşıya başqa məsələ çıxır: onun hərtərəfli istedadının hansı tərəfi daha parlaqdır? Onun adının ölməzlik qazanmasında həlledici nə olmuşdur? Ensiklopediyaçı İbn Sina – bu ən əvvəl filosof və həkim idi, çoxtərəfli istedad sahibi olan Leonardo da Vinçi – bu təsviri incəsənətdə daha parlaq təzahür edən istedaddır… Belə nümunələr tək deyildir. Lakin Xəyyamın hansı istedadına birinci yeri vermək olar?
Müəlliflər bu suala cavab vermək üçün oxuculara kiçik bir eksperiment keçirməyi təklif edirlər. Küçəyə çıxıb heç olmasa birinci rast gəldiyiniz on-onbeş nəfərdən Xəyyamın kim olduğunu soruşun. Şübhə etməyə bilərsiniz, cavab bir olacaqdır: şair. Bu, başlıcasıdır. Lakin ola bilsin ki, cavablarda Xəyyamın poeziyasının xarakteri haqqında məsələ barədə vahid bir fikir olmayacaqdır. Bəziləri – onlar əksəriyyəti təşkil edəcəklər – deyəcək ki, Xəyyam şərabı və həyatın sevinclərini vəsf edən nəğməkardır, gedopçu və epikürçüdur. Başqaları əlavə edər ki, «filosof-şairdir». Bəziləri isə yəqin deyəcəklər ki, Xəyyamın misralarında şərab da, həyatın sevincləri də tez sovuşan zövq almağın birbaşa vəsf olunması deyil, müsəlman ortodoksallığının məhdud ehkam kimi qavranılmasına qarşı gizli bir etirazdır: axı, məlum olduğu kimi, Quran mömin müsəlmanlara şərab içməyi qadağan edir. Sözsüz ki, sorğu keçirilən hər on nəfərin arasında böyük şairin ciddi fəlsəfi risalələri, həm də onun görkəmli riyaziyyatçı və astronom olması haqqında, başqasından eşitmiş olsa da, xəbəri olan adam tapmaq mümkündür.
Lakin həqiqətən, əslində Xəyyam kim olmuşdur? Əgər müasir elmin əvvəlki kimi onun həyatı haqqında son dərəcə az məlumata malik olduğunu nəzərə alsaq, bu sualın sadə olmadığını görərik. Xəyyamın bir çox elmi əsərləri bizim günlərə gəlib çatmamışdır, bir sıra rübailərin ona məxsus olması şübhəli olaraq qalır.
Ömər Xəyyamın şəxsiyyəti də həmçinin kəskin mübahisələrin predmetinə çevrilmişdir, özü də bəzi tədqiqatçılar onda yalnız gedopçuluğu, başqaları yalnız skeptikliyi, üçüncülər yalnız sufiliyi görürdülər. 1897-ci ildə məşhur rus şərqşünası, professor Valentin Alekseyeviç Jukovski Xəyyam haqqında özünün yazdığı əsərdə ədəbiyyatda o dövrə qədər Xəyyam haqqında yığılmış qarşılıqlı müstəsna xarakteristikaların bu cür müxtəlif siyahısını vermişdir: «O azadfikirlidir, dinə inanmır; o allahsızdır və materialistdir; o sufizmə gülür və panteistdir; o dindar müsəlmandır, filosofdur, iti müşahidəçidir, alimdir; o əyyaşdır, pozğundur, ikiüzlüdür, riyakardır. O sadəcə olaraq küfr danışan deyildir, həm də dinin və hər cür əxlaqi etiqadın müsbət cəhətlərini inkar etməyin təcəssümçüsüdür; o həyati zövqlərə nisbətən, ilahi şeylərin daha da dərk edilməsinə can atan zərif varlıqdır; o epikürçü-skeptikdir, o farsların Əbül-Əlasıdır, Volterdir, Heynedir… Jukovski sonra yazır ki, doğru-dan da əgər insan yalnız əxlaqi cəhətdən eybəcər deyildirsə onun simasında qarışıq və əlvan fikirlərin, bir-birinə əks olan meyllərin və istiqamətlərin, yüksək şan-şöhrətin və rəzil hisslərin, iztirablı şübhələrin və tərəddüdlərin əks olunmasını və yaşamasını həqiqətən təsəvvür etmək olarmı?
Xəyyam dərin fəlsəfi risalələrin müəllifi kimi məşhurdur, o fizika və tarixlə, siyasət və musiqi ilə məşğul olmuşdur, müasirləri onun riyazi qabiliyyəti ilə fəxr edirdilər, onun səkkiz yüz il bundan əvvəl ixtira etdiyi astronomiya təqvimi bu gün bizim istifadə etdiyimiz təqvimdən daha dəqiq idi. Lakin qəribədir, bu gün yaşayan adamların əksəriyyətinin onun poeziyasından əlavə, başqa qabiliyyyətləri barədə məlumatları yoxdur.
Xəyyam adamların şüurunda ən əvvəl dahi şairdir. Onun şeirlər məcmuəsi dünyanın bir çox xalqlarının dilində nəşr olunmuşdur. Rübailəri sayəsində Xəyyamın adını bütün ölkələrdə və qitələrdə tanıyırlar. Onun poeziya irsi həyatda bütöv istiqamət, ədəbiyyatda xüsusi məktəb yaratmışdır.
Xəyyamın rübailərinin sehri nədədir? 826 il bundan əvvəl yaranmış şeirlərin müasir insanı həyəcanlandırması adama qəribə gəlir. Lakin elə məsələ bundadır ki, il anlayışı Xəyyamın rübailərinə aid deyildir. Bu rübailər sanki bir anlıq fanilikdən kənarda mövcuddur, onlar sanki zamanın sakitliyi və əbədiliyinin hansısa əsas xəttinə və strukturuna hopmuşdur. Lakin bununla belə Xəyyamı oxuyarkən, çox vaxt bilmirsən ki, onun şeirlərindəki fikri izləyəsən, yaxud sadəcə olaraq rübainin gözəlliyindən, onun obrazlılığından və bəzəyindən, musiqi ritmindən zövq alasan.
Xəyyamın rübailəri müasir oxucunu nə ilə cəlb edir? Yığcamlığı iləmi? Sadəliyi iləmi? Bəlkə də fəlsəfi fikrin yığcam, zəngin ifadəsi ilə? Qoy oxucu özü bu suallara cavab versin. Axı həqiqətən şeirlərindəki musiqini nəsr dilində ifadə etmək faydasız məşğələdir. Bununla belə bu həqiqətdə dərin müdriklik vardır: hər birimiz şeri özümüzə məxsus tərzdə qavrayırıq. Bəlkə elə buna görə yaşımız artdıqca Xəyyamda yeni cəhətlər və xüsusiyyətlər kəşf edirik?
Ömər Xəyyam Avropa oxucusuna nisbətən yaxın vaxtlardan tanışdır. Xəyyamın ilk əsərlərindən biri 1851-ci ildə alman riyaziyyatçısı Frans Vyanke tərəfindən Parisdə nəşr olunmuş və «Ömər Əlxəyyamın hesabı» adlanmışdır. Kitabda müəllif barədə kiçik giriş məqaləsi də verilmişdir. Əsər ərəb dilində idi və hesaba aid risalənin fransız dilində tərcüməsi verilmişdi. Lakin kitab demək olar ki, geniş oxucu kütləsinin diqqətini cəlb etmədi.
Xəyyamın ikinci dirçəlişini və əvvəlcə Avropada, sonra isə bütün dünyada qabiliyyətli yürüşünün başlanmasını 1859-cu ilə aid etmək olar: məhz o vaxt İngiltərədə Edvard Fitsceraldın sərbəst tərcüməsində «Ömər Xəyyamın rübailəri» adlı şeirlər kitabı işıq üzü görür. Şeir məcmuəsi o qədər geniş yayılır və elə etimad qazanır ki, artıq bir neçə aydan sonra, o nadir biblioqrafik nüsxəyə çevrilir.
Gənclər sevgililərinə yazdıqları alovlu məktublarında Xəyyamın rübailərindən istifadə edirdilər. Xəyyam rübailərinin həyati qüdrəti haqqında danışmaq adət halını almışdı. Xəyyamın şeirləri kütləvi şəkildə oxunurdu. Bir sözlə, tərcümə mütaliə edən kütlənin zövqünə uyğun idi. Təqribən hər yüz rübaidə bədii formada öz əksini tapmış bitkin bir fikir dururdu. Bu, viktoriya dövründə ifrat dərəcədə gözlənilməzliyi və uzunçuluğu ilə mühüm hesab edilirdi və özünün gözlənilməzliyi ilə birdən məftunedici oldu. Axı o dövrdə şeirin bədii metodları və prinsipləri tamamilə başqa idi. İngilis şairi A. Tennisson 26 ildən sonra Fitsceraldın tərcüməsini «fəzaya atılmış, günəşə bərabər planet» adlandıracaqdır.
Fitscerald Xəyyamın şəxsiyyəti və onun həyat yolu haqqında özünün müstəqil təsəvvürlərinə müvafiq olaraq məcmuədə şeirləri yerləşdirmişdi. Doğrudan da, ingilis şairi və tərcüməçisi fikirləşirdi ki, niyə də Xəyyam gəncliyində gəzəyən, həyatsevər, qadın pərəstişkarı, zövq almağı, şərab və varlığın sevinclərinin tərənnümçüsü, sonralar həyatdan usanmış və nəhayət, ömrünün qürub çağında allaha mistik sevgi təbliğçisi olmasın. Məcmuədə də rübailər məhz bu qaydada yerləşdirilmişdi. Bu məntiq Ömər Xəyyamın rübailərinin pərəstişkarlarındakı hakim əhval-ruhiyyəyə tamamilə uyğun idi. Fitsceraldın tərcüməsi XIX əsrin axırına qədər 25 dəfə nəşr edildi. Bu, keçən əsrin nəşriyyat təcrübəsində fövqəladə hadisə idi! Şübhəsiz, ingilis şairinin istedadı da kitabın müvəffəqiyyət qazanmasında böyük rol oynamışdır. İrəli gedərək, deyək ki, sonralar Xəyyamı bir çox ədəbiyyatçılar, o cümlədən məşhur şairlər tərcümə edəcəklər. Lakin istərdik qeyd edək ki, Fitsceralda qədər Xəyyamı alman dilinə Hammer Purqştal tərcümə etməyə cəhd eləmiş, 25 rübai dərc etdirmişdir, fransız dilinə isə Qarsen de Tassi və başqaları tərcümə etmişlər. Amma onların tərcümələri diqqəti cəlb etməmişdir. Təkrar etmək olar: Xəyyamı bir şair kimi ilkin kəşf edən, bütün dünyaya onun gözəl şəxsiyyət olduğunu göstərən məhz Fitscerald olmuşdur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr İranının və Orta Asiyanın bir sıra xadimləri arasında Xəyyamın adı daha əvvəl çəkilmişdir. Avropada Xəyyamı artıq XVII əsrdə tanıyırdılar. Tomas Hayd özünün 1700-cü ildə nəşr olunan «Qədim farsların din tarixi» kitabında bir şair kimi onun adını xatırlayır. 1742-ci ildə, J Meyerman özünün Flyuk (riyazi təhlil) hesablaması üzrə öz kitabının girişində Xəyyamın hesaba aid risaləsinin adını çəkdikdən sonra Xəyyam riyaziyyatçı kimi məşhur olmuşdur.
Maraqlıdır ki, Rusiyada uzun müddət şair Xəyyamın və riyaziyyatçı Xəyyamın ayrı-ayrı adamlar olduğunu hesab etmişlər. Görünür, qarışıqlıq aşağıdakı səbəblərə görə baş vermişdir. Xəyyamın dövründə alimlər əsərlərini ərəb dilində yazırdılar. Bu cəhətdən Xəyyam da istisna ola bilməzdi, o bütün əsərlərini demək olar, məhz bu dildə yazmışdır. Rübai geniş oxucu üçün olmadığından, özü üçün yazıldığından, əlbəttə, düşüncəyə daldığı anlarda kağız üzərinə doğma ana dilində köçürülürdü. Sonralar rübailər şairin həmçinin fars dilində danışan dostları arasında yayılmağa başladı. Bax, elə buna görə də ərəb dilində (alimlər dili) yazılan kitablarda onun haqqında məhz riyaziyyatçı kimi danışılmışdır. Fars mənbələri isə onun adını bir şair kimi çəkirlər.
Beləliklə, Xəyyam Fitsceraldın sayəsində Avropa oxucusu üçün kəşf edildi. Və Firdovsi, Sədi, Hafiz kimi parlaq ulduzların sırasında öz yerini tutdu. Sonralar Avropada və Şimali Amerikada o daha geniş tanınmışdır. Eyni zamanda Xəyyamın həyat və yaradıcılıq probleminə qanunauyğun tədqiqatçı marağı da yarandı. Dərhal bir çox sual meydana çıxdı. Həmin sualların əksəriyyəti bu gün də alimlər və tədqiqatçılar tərəfindən həll edilməmişdir. Şərqşünaslar soruşurdular ki, bəs Xəyyam öz baxışlarına görə kim olmuşdur? Adama elə gəlir ki, onun rübailəri ilk baxışdan parlaq və aydındır. Onun ayrı-ayrı rübailərini necə şərh etmək lazımdır? Xəyyamın adına çıxılan bütün rübailər həqiqətən ona məxsusdurmu? Onun irsində məşhur rübailərdən başqa, ədəbi-bədii yaradıcılığın digər janrlarının nümunələri vardırmı?
Fars ədəbiyyatşünaslığında xəyyamşünaslıq adlanan bütöv istiqamət yarandı. Zaman keçdikcə bir-birilə rəqabət aparan qruplar da meydana çıxmışdır, onlar Xəyyamın öz obrazını, onun rübailərini müxtəlif səpkidə, bir-birinə əks tərzdə şərh edirdilər.
Məsələn, V. A. Jukovskinin Xəyyamdan xatırladığı rübailər sufilik ruhunda şərh olunurdu. O, Xəyyamı əbədi, işıqlı və gözəl səltənətə doğru can atan, gözəl həyatı və allaha qarşı qızğın sevgini tərənnüm edən şair hesab etmişdir. Jukovskidən çox əvvəl Xəyyamın fransız dilində naşiri olan Nikol da onu məhz bu cür şərh etmişdir.
XX əsrin bəzi alimləri– Svemi Qovinda Tirtxa, K. Smirnov – Jukovskinin gəldiyi nəticələrlə razı idilər. İran tədqiqatçısı Məhəmməd Əli Firuqinin şərhində isə Xəyyam ən əvvəl mömin müsəlman, sonra isə sufi kimi, özü də etik və fəlsəfi baxışları ortodoksal islam çərçivələrindən kənara çıxmayan sufi kimi göstərilir.
Başqa cür yanaşanlar da olmuşdur. Müasir yüzilliyin alimləri A. Arberri, A. Kristensen, F. Rozen – Xəyyamın yaradıcılığına tamamilə başqa cür yanaşmışlar. Onlar şairin haqqında əvvəlcə deyilənləri rədd etmiş və öz şəxsi dəlilləri əsasında sübut etməyə çalışmışlar ki, şairin əsərləri, kiçik istisna olmaqla, sufizmə yaddır. Lakin Xəyyam onların tədqiqatlarında coşqun gedonistə, şərabın istedadlı tərənnümçüsünə çevrilmişdir. Həm də şərabla əlaqədar olaraq bir çox ziddiyyətli fikirlər irəli sürülür. Bir çox səbəblərə görə ehtimal etmək olar ki, Xəyyam tərəfindən bu söz sırf rəmzi mahiyyət daşımışdır. İkinci baxışın tərəfdarları elə rübailər tapırlar ki, onların fikrincə, orada heç bir mənaaltı sufizmdən söhbət belə getmir. Belə nəticə çıxarılır: deməli, Xəyyamın rübailərində şərab digər hallarda da maddi substansiya kimi çıxış edir.
Keçmiş sovet alimlərindən A. A. Bolotnikov, S. B. Moroçnik, M. İ. Zand və başqaları Xəyyamın obrazının birtərəfli şərh olunmasının məhdudluğunu göstərmişlər. Lakin onların bəziləri şairin yaradıcılığına qeyri-düzgün münasibəti tənqid edərək bəzən özləri də müəyyən səhvlərə və nöqsanlara yol verirdilər. Məsələn, S. B. Moroçnikin tədqiqatında Xəyyam şüurlu ateist, materialist və allaha qarşı mübariz kimi verilir. Əlbəttə, belə münasibət özü də düzgün deyildir. Mübahisədə faktları süni surətdə uzatmaq ən inandırıcı əsas deyildir. Ömər Xəyyamın rübailərində fatalizm, skepsis motivlərini inkar etmək, deməli, onları təhrif eləmək idi. Ömər Xəyyamın rübailərində çoxlu ziddiyyətlərin olmasını təsdiq edən M. N. Osmanov müəyyən dərəcədə haqlıdır. Lakin bu ziddiyyətlər ən əvvəl «onun rübailərinin tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif cür şərhi ilə» izah olunur.
Bioqrafçılar və tədqiqatçılar Xəyyam kimi görkəmli şəxsiyyəti öyrənmək prosesində çox mühüm problemlə qarşılaşmışlar: onun adına istinad edilən şeirlərinə görə həqiqi müəllifliyini necə təsdiq etməli? Bax buna görə problem ciddidir. Hesablanmışdır ki, beş minə qədər rübai Xəyyamın adına çıxılır, halbuki heç bir qədim əlyazmasında 300–400-dən çox rübai olmamışdır. Həqiqətən, Xəyyamın rübailərini səhvsiz müəyyən etməyə kömək edən o aydın və dəqiq meyar haradadır? Sağlığında Xəyyamın imzası qoyulmuş rübailəri mövcud deyildir ki? Bu suallar tədqiqatçılara rahatlıq verməmişdir. Əgər birinci fikrin ətrafında mübahisələr azalıb sonra yenidən qızışsa da, ikinci fikrin ətrafında vəziyyət bəzən tam kəskinliyilə səciyyələnirdi. Bu və ya digər fikri irəli sürən hər yeni əsər mübahisələrin və müzakirələrin yenidən qızışmasına səbəb olurdu.
Alimlər gah Xəyyamın, gah da digər məşhur şairlərin ənənələrinə yaxud naməlum şairlərə aid edilən «səyyar rübailərin» (termin ilk dəfə Jukovski tərəfindən işlədilib) müəlliflərini müəyyən etmək üçün müxtəlif elmi üsullara, kəskin fərziyyələrə əl atmışlar. Axtarış on illərlə davam etmişdir.
Xəyyamın rübailərinin bədii tərcüməsi ilə bir vaxtda rübailərin mətninin elmi nəşrinə də başlanılır. 1867-ci ildə F. Nikol tərəfindən hazırlanan Paris nəşri bunların ən yaxşısı idi. Lakin otuz il sonra V. Jukovskinin «Ömər Xəyyam və səyyar rübailər» adlı əsərində göstərilir ki, Nikolun Paris nəşrindəki 464 rübaidən 82-si Xəyyamdan sonra yaşayan otuz doqquz şairə məxsusdur. O, elə bu rübailəri də «səyyar» adlandırmışdı. Sonra ingilis Denison Rossun və danimarkalı iranşünas Artur Kristensenin əsərləri çap olunmuşdur ki, onlar da tapdıqları 108 «səyyar rübailər» haqqında məlumat verirlər. Jukovski qədim tarixi əsərlərdə yalnız orijinal rübailəri Xəyyama aid hesab eləmək təklifini vermişdi. O, cəmi bu cür altı rübai tapmışdı, bu rübailər isə XIII–XIV əsr müəlliflərinin əsərlərində idi.
1904-cü ildə Kristensen Xəyyamın poetik irsinə özünün yeni baxışını elan elədi. O göstərirdi ki, fars poeziyası ənənələrində bu və ya digər poeziya janrı formalarının mətnində müəllifin adı da göstərilməli idi. Odur ki, Xəyyamın adını daşıyan rübailəri axtarmaq lazımdır. O özü belə rübailərdən yalnız on ikisini tapmışdı. Xəyyam poeziyasının çoxsaylı pərəstişkarlarını rübailəri bu cür seçmək prinsipi inandıra bilmədi. Həm də məntiq özü də bu cür məhdud yanaşmağın əleyhinə idi. Ənənə ənənəliyində qalsın, axı bu ənənələr özü də rübailərə aid sərt qaydalarla qanuniləşdirilməmişdir. Lakin heç də həmişə, bütün fars şairləri bu ənənəni gözləmirdilər. Buna görə də Kristensenin konsepsiyası tezliklə özünün bir sıra pərəstişkarlarını itirdi.
İyirmi il sonra xəyyamşünaslıqda yeni addım atıldı. 1925-ci ildə alman şərqşünası F. Rozen Berlində 329 rübaini özündə əks etdirən əlyazmasını buraxdırdı. O, Jukovski tərəfindən işlənib hazırlanmış orijinal mətnin müəyyən edilməsi metoduna tənqidi şəkildə yanaşdı. Jukovski təklif edirdi ki, «səyyar» rübailər istisna olunmaqla Xəyyama aid edilənlər onun rübailəri hesab olunmasın, Rozen isə haqlı olaraq bildirirdi ki, bir müəllifin əsərinin başqa müəllifə aid edilməsi ikitərəfli ola bilər. Əgər başqa rübailər Ömər Xəyyama aid edilirsə, deməli, onun öz rübailərinin də taleyi belə olmuşdur. O göstərmişdir ki, məsələn, Jukovski səhv edərək, 1626-cı ildə vəfat edən Talib Amuliyə iki rübai aid etmişdir. Bu rübailər Xəyyamın Oksford universitetinin Bodleyan kitabxanasında saxlanmış və tarixi 1460-cı ildə qeyd edilmiş əlyazmasında vardır, yəni bu rübailər Amulin ölümündən heç olmasa əsr yarım əvvəl yazılmışdır.
F. Rozenin xidmətinin əhəmiyyəti ondadır ki, o aşağıdakıları göstərmişdir: Xəyyamı bütün «səyyar» rübailərin müəllifliyindən məhrum etmək olmaz; atribut probleminə qədim əlyazmalarının mətnlərini nəzərə almaqla yanaşmaq lazımdır. O Xəyyamın adı çəkilən (Kristensen tərəfindən müəyyən edilmiş) altı rübaini və qədim tarixi əsərlərdə Xəyyama aid edilən daha altı rübaini orijinal hesab etmək təklifini vermişdir. O diqqətlə seçdikdən sonra bu rübailərə 1341-ci ilin «Munis əl-əhrar» əlyazmasından daha on üç rübai əlavə etdi. Lakin bu rübailərdən ikisi təkrar olduğuna görə, cəmi on bir rübai əlavə edildi. F. Rozenin fikrincə, bu 23 rübai məhək daşı hesab olunmalı, onların köməyilə böyük fars şairinin yaradıcı irsinin öyrənilməsinə başlanmalıdır. Lakin bu metodun şübhəsiz məziyyətlərinə baxmayaraq, onu yalnız şərti qəbul etmək olar, çünki üslubu, ideyaları və obrazları müəyyənləşdirərkən bütün tədqiqatlar üçün məqbul hesab edilən möhkəm obyektiv meyar mövcud deyildir.
Axtarışlar davam edirdi. Yeni-yeni ideyalar irəli sürülürdü. A. Kristensen özünün ilk əsərinin çapından iyirmi üç il sonra yenidən Ömər Xəyyamın həqiqi poeziya irsinin müəyyən olunması probleminə qayıdır. Danimarkalı alim bu dəfə öz tədqiqatının əsasında ən qədim dövrün on altı ən məşhur əlyazmasının: Oksford universitetinin (Bodleyan kitabxanasının, Britaniya muzeyi kitabxanasının, milli kitabxananın (Paris), Berlin kitabxanasının əlyazmalarının, habelə Kəlküttə və F. Rozenin nəşr etdirdiyi iki kitabın tutuşdurulmasını qoyurdu. Bu dəfə çıxarılan nəticələr daha nikbin idi. Tədqiqatçı bir qədər qədim, daha nüfuzlu əlyazmalarında olan rübailəri orijinal rübai adlandırır. Bunun nəticəsində alim 121 rübai aşkara çıxarır. Dilçilərin etiraf etdiyinə görə Kristensenin elmi bazası bu dəfə daha sanballı görünürdü.
Macar dilçi alimi B. Sellik keçən əsrin otuzuncu illərində Parisdə Milli kitabxananın əlyazmalarının təsvir edilməsinə həsr olunmuş bir neçə əsər dərc etdirmişdir. O bir sıra orta əsr müəlliflərinin ədəbi-bədii əsərlər külliyyatını aşkar edə bilmişdir. Antologiyanın üzərində 1448-ci il qeyd olunmuşdur. O, burada Ömər Xəyyamın 56 rübaisini tapmışdır. Lakin Sillik tənqidi mətnin konkret metodunu verməmişdir.
1936 – 1937-ci illərdə alman şərqşünası Xristion Rempis Ömər Xəyyamın poeziya irsinə həsr olunmuş yeni tədqiqatlarını dərc etdirir. O, Xəyyama aid edilən bütün rübailəri onların mənbələrdə və əlyazmalarında xatırlandığı dövr üzrə qruplaşdırır. Birinci qrupa 1122-ci ildən 1220-ci ilədək, ikinci qrupa 1221-ci ildən 1315-ci ilədək, üçüncü qrupa 1316-cı ildən 1410-cu ilədək, dördüncü qrupa 1411-ci ildən 1505-ci ilədək, beşinci qrupa 1506-cı ildən 1600-ci ilədək olan dövrdə tarixləri qeyd olunmuş rübailər daxil edilmişdir. O, hər bir qrup üçün bal sistemi tətbiq edir. Bu və ya digər rübai Xəyyamın yaşadığı və yaratdığı dövrdən nə qədər uzaqlaşırdısa, bir o qədər az xal toplayırdı. Beləliklə Rempis 255 rübai seçir, lakin sonra onlara öz ruhuna görə yaxın olan daha 47 rübai əlavə edir.
Hind filoloqu və dilçi alimi Svami Qavinda Tirtha Rempisin nəzəriyyəsinin möhkəmliyini işdə yoxlamaq qərarına gələrək, Xəyyama aid edilən bütün rübailəri yoxlayıb sınaqdan keçirir, nəticədə məlum olur ki, Rempisin ayırdığı 302 rübaiyə ən azı daha 402 rübai əlavə etmək lazımdır. Tirtha özü 1971-ci ildə xəyyamşünaslığın tarixində ən yaxşı əsərlərdən birini dərc etdirir. O, bu əsərdə Xəyyam haqqında yazmış alimlərin tədqiqatlarına yekun vurur. O, rast gəldiyi rübailərin mənbələrini ətraflı göstərməklə mindən çox rübaini qeyd edir.
Bir il sonra məşhur İran alimi Məhəmməd Əli Firuqi Xəyyamın rübailərinin mətni ilə birgə əsəri şairin vətənində nəşr olunur. Onun konsepsiyası Xəyyamın əsl rübailərini müəyyən etmək yolu ilə V. Jukovskinin və F. Rozenin ayrı-ayrı müddəalarını inkişaf etdirir. Firuqi XIV əsrin sonundan əvvəl tarixi qoyulmuş, yəni ölümü 1389-cu ildən hesab edilən Hafiz Şiraziyə qədər olan mənbələri götürür. O, yoxlamaq, yüzlərlə rübaini müqayisə etmək yolu ilə 66 rübai seçir. 83 il ömür sürmüş Xəyyam özündən sonra altmışdan bir qədər çox rübai qoyub gedərdimi? Firuqi seçib ayırdığı 66 rübainin üstünə ruhuna və üslubuna uyğun olan daha 112 rübai əlavə etdi və 178 rübaidən ibarət məcmuə tərtib elədi. Lakin birinci 66 rübai ilə razılaşıb, onları Xəyyamın qələminin məhsulu hesab etmək olarsa, alimin seçib ayırdığı digər rübailər şübhə doğurur. Məsələ bundadır ki, Firuqi öz əbədi zovqü və fəhmindən istifadə etmişdir. Bu, rübailəri qiymətləndirərkən mütləq subyektivizmə gətirib çıxarmalı idi. Lakin bununla belə mütəxəssislər hesab edirlər ki, bu tədqiqat metodundan əl çəkmək lazım deyildir. Məsələ bundadır ki, İranda, eləcə də bir çox Şərq ölkələrində əbədiyyatçıların və ədəbiyyatşünasların ənənəvi tərbiyə olunmasına uşaqlıqdan çoxlu miqdarda şeirin əzbərlənməsi də daxildir. Savadlı şair və filoloq bəzən 25 minə qədər beyt (qoşa qafiyəli şeir) əzbər bilir. Belə informasiya ehtiyatı bu və ya digər mətnin müəllifinin mənsubiyyəti barədə fəhmlə, bəzən isə həqiqətən düzgün mühakimə yürütmək imkanı verir. Lakin aydındır ki, şübhəsiz bu metod alınmış nəticələrin düzgünlüyünü təmin edə bilməz.
Son vaxtlar belə bir fikir yaranmışdır ki, Xəyyamın mətninin əslini müəyyən etməyə mane olan ciddi maneələr mövcuddur. Bir qədər bədbin olan bu fikir aşağıdakı faktlara əsaslanır. Müasir ədəbiyyatşünaslığın köməkçi fənlərindən biri olan mətnşünaslıq mətnləri təyin etmək üçün müqayisə və statistik metodlardan geniş istifadə edir. Bu məqsədlə müqayisəli mətnlərin xüsusi sözlükləri, bir-birinə yaxın olan sözlərin lüğəti tərtib edilir, mətnlərdə əsas sözlərin, söz birləşmələrinin, obrazlı ifadələrin faizli məzmunu müəyyən olunur. Lakin bütün bunlar həm əsl mətnin, həm də şübhə doğuran mətnin həcmi xeyli böyük olduqda görülür. Xəyyama aid edilən rübailərin müəllifliyini müəyyən etmək üçün bu metodu tətbiq etmək olmaz, çünki statistik hesablamanı və müqayisəetməni keçirmək üçün rübailərin həcmi çox azdır.
Bəlkə Xəyyam əslində heç rübai yazmamışdır? Axı onun əli ilə yazılmış rübailər külliyyatı tapılmamışdır. Bu, orijinal sual deyildir. Lakin Xəyyamın mənafeyi keşiyində duran qədim dövrün saysız-hesabsız mənbələri bu cəhətdən bütün şübhələri rədd edir. Şairin rübailəri yazmaması və onları sistemləşdirməməsi isə başqa məsələdir. Bununla əlaqədar olaraq məşhur şərqşünas, Y. E. Bertelsin fikrini gətirmək istərdik: «Diqqətli oxucu (Xəyyamın – müəllif.) hiss etməyə bilməz ki, rübailər arasında əksəriyyəti eyni fikri şərh edir. Biz məzmununa və yalnız kiçik detallarla bir-birindən fərqlənməsinə görə çox yaxın olan rübailərin «çələngini» görürük. Bizə elə gəlir ki, bir fərziyyə Xəyyamın rübailərindəki bu xüsusiyyətləri asanca izah edə bilər. Onun bütün fəaliyyətinin hansı çətin şəraitdə keçməsi məlumdur. Əgər hətta «sakit» tarixçilər onun şeirləri haqqında belə bir fikir yazırdılar ki, bu şeirlər şəriəti sancan zəhərli ilanlardır, onda aydın olur ki, fanatik ilahiyyatçılar tərəfindən onlar hansı təhlükələrə məruz qalırmış. Əlbəttə, Xəyyam öz şeirlərinin toplanması və yayılması haqqında fikirləşə bilməzdi… Bəlkə də o şeirlərini bir parça kağız üzərində yazırdı, kiçik alimlər qrupu, onun həmfikirləri evinə toplandıqda, Xəyyam şərab piyaləsi arxasında onlara özünün son yaratdıqlarını oxuyurdu. Təsəvvür edək ki, Xəyyamın beş nəfər dostu evinə gələrək hər biri eşitdikləri şeirləri kiçik dəyişikliklərlə, bu və ya digər sözü əvəz etməklə yazır. Bu cür rübainin altı variantı yarana bilər ki, sonralar onları toplayarkən ayrı-ayrı şeirlər kimi qəbul edirlər. Şeir variantlarının sayı əlyazmalarının üzü köçürülərkən də arta bilərdi.
Bəlkə onda heç ümumiyyətlə axtarış aparmağın mənası yoxdur? Alimlərin açıq-aşkar sxolastikaya keçməsi təhlükəli deyilmi? Yalnız yeni axtarışlar, tədqiqatın şübhəsiz metodları müəmmalıq pərdəsini qaldıra bilər.
Alimlərin bir qismi bu və ya digər rübainin atribusiyası barədə mübahisə etdiyi halda, başqa biriləri belə bir təəccüblü qəribəlik üzərində düşünürdülər. Xəyyamın rübailəri bütün dünyada insanlara məlumdur və onlar tərəfindən sevilir, bu rübailər öz vətənində o vaxt bir o qədər yayılmamışdı. Xəyyama başqa müəlliflərin qarşısında üstünlük verilməzdi, o hətta İran və Orta Asiyanın poeziyasında Firdovsi, Sədi, Hafiz kimi nəhənglərlə bir sırada belə durmurdu. Bunu nə ilə izah etmək olar?
Fikrimizcə, belə izah etmək tamamilə təbii olardı. Xəyyamın xüsusiyyəti ondadır ki, o yüksək mənsəbli himayədarlarını nəşələndirmək üçün, pul üçün yazmamışdır. Bu rübailər, bəlkə də ağır düşüncəli dəqiqələrdə yaradıcılığının qeyri-qənaətbəxş olduğu vəziyyətlərdə yaxud əksinə həyat fərəhli və işıqlı göründükdə yaranırdı. Burada «axıb gəlirdi» sözünü qeyd etmək istərdik. Nəticədə lakonik, aydın, bəzən də qəribə melodiyalı sətirlər yaranırdı. Onlar sanki oxucu qarşısında birbaşa ifadə edilmiş fikir formasında çılpaqcasına dururlar.
O dövrdə farsların poeziyasına başqa ideyalar hakim idi. Yeni obrazlar, farsca «məni» yarada bilən şairlər daha çox hörmətə layiq görülür və qiymətləndirilirdilər. Lakin Avropa poetikasında «obraz» və farscada «məni» anlayışlarında fikir eyni deyildir. Bu münasibətlə M. N. Osmanov belə deyir: “Avropa poetikasında poetik ifadənin müxtəlif vasitələrinin tətbiq edilməsini obrazlar adlandırırlar. Məsələn, gözəli qızıl gülə, gözəlin qədd-qamətini sərv ağacına bənzətsək, onda qızıl gül gözəllik obrazı, sərv ağacı isə qədd-qamət obrazı olacaqdır. Bir şair tərəfindən yaradılan bu obraz təkrar edildikdə orijinallığını itirər, ədəbi şablona çevrilə bilər. Fars poeziyasında hər şey başqa cürdür: hər bir şairin şeirlərində «qızıl gül» və «sərv» sözünə on dəfələrlə rast gəlmək olar, lakin bu sözlər yalnız öz növbəsində obrazın əsasına xidmət edirlər, həmin obrazlar yalnız yeni üslub və poeziya vasitələrini cəlb etməyin, yeni semantik əlaqələrin müəyyən olunması köməyilə əsl obraza (mənə) çevrilir. Eyni mövzuya – ilkin əsasa aid olan bu çox saylı variantlar fars poeziyasının xarakterik xüsusiyyətlərindən birini təşkil edir». Xəyyamda isə yüksək bədiilik mətndə ümumiyyətlə təzadları, gözlənilməyən süjet dəyişikliklərini qəbul etmək hesabına əldə edilir. Buna görə də rəsmi fars ədəbiyyatı ənənələri uzun müddət Xəyyamı görkəmli bədii söz ustalarının sırasına daxil etmək qərarına gəlməmişdir.
Əsas səbəb budur. Başqa bir daha əhəmiyyətli səbəb ondan ibarətdir ki, Xəyyamda rübai forması yaradıcılığında əsas formadır. Rübai başlıca janr forması kimi Xəyyamdan başqa fars şairlərinin heç birinin yaradıcılığında rast gəlinmir. Bu aydındır. Yeni bədii obrazları – məni yaratmaq üçün dörd misra çox azdır. Əlbəttə, rübaidə epik əsas ola bilməz, bu formada xırdalığına qədər təsviretmə, psixoloji detallaşdırma mümkün deyildir. Xəyyamın yaradıcılığının mənsub olduğu X – XI əsrlərin fars poeziyası əsasən iki janr formasında: qəsidə (mədhiyyə) və qəzəl (lirik sevgi şeirləri) janrında inkişaf etmişdir.
Rübai formasında daha çox lirik və ya fəlsəfi şeirlər yazırdılar, doğrudur, bəzən nadir hallarda qəsidə xarakterli rübailərə də rast gəlmək olur. Lakin bu janr forması daha çox fəlsəfi planda yazılmış şeirləri əks etdirir, çünki hətta şairlərin intim-lirik rübailərində belə müəyyən fəlsəfi əhvali-ruhiyyələr vardır. Rübainin sərt ölçüləri şairdən yüksək ustalıq və istedad tələb edir. Xəyyam bu janrı seçərək misli bərabəri olmayan zirvəyə çatdı. Dünya poeziyasında və bəşər mədəniyyəti tarixində Ömər Xəyyamın əhəmiyyəti ən əvvəl ondan ibarətdir ki, o poetik formanın sərt çərçivələrinə sığan ədəbi və sözün daha geniş mənasında dərin məzmunlu intellekt nümunəsi yaratmışdır. Bəlkə də hətta bundan əlavə, Ömər Xəyyam özünün ən yaxşı rübailərində obrazlarda spesifik təfəkkür üsulunun modelini yaratmış və formalaşdırmışdır, bu model əsrlərin sınağından çıxaraq XX əsrin insanları üçün bir o qədər vacib və tanış olmuşdur.
Oxuculara təqdim edilən kitabın müəllifləri Ömər Xəyyam – alim, şair, insan barədə məlum olan fikirləri maksimum dərəcədə ümumiləşdirməyə çalışmışlar. Kitabda şairin rübailərindən gətirilən nümunələr bir neçə meyarla müəyyən olunur. Ən əvvəl Ömər Xəyyamın həyatı və onun dövründə bu və ya digər hadisələrlə xronoloji cəhətdən bağlı olan rübailər seçilmişdir. İkincisi, onun fəlsəfəsi, riyazi risalələri və ruhuna görə digər nəsr əsərləri ilə əlaqədar olan rübailərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Nəhayət, rübailərin qəti olaraq seçilməsi linqvistik prinsiplərə müvafiq şərtlənmişdir, yəni ədəbiyyatşünaslar bütövlükdə Ömər Xəyyamın qələmindən bu rübailərin çıxmasına qarşı öz fikirlərini bildirməmişlər.
Biz belə bir mövqedən çıxış etmişik ki, Xəyyam bir şəxsiyyət və şair kimi yalnız öz dövrünün – coşqun və qəddar, məkrli və qeyri-sentimental dövrün kontekstində başa düşülə bilər. Bu və ya digər tədqiqatçılar nə qədər istəsələr də Ömər Xəyyamı sadələşdirmək, XX əsrin bu və ya digər standartlarına uyğunlaşdırmaq olmaz. O doğulmuş və öz dövrünün kontekstində yaşamışdır, lakin əlbəttə, bu o demək deyildir ki, o öz əsrinin qulu olmuşdur. Xəyyam öz əsrindən çıxa bilmişdir, eyni zamanda o XI və XII əsrlərin oğlu olaraq qalmışdır.
Ömər Xəyyam… Bu ad hələ gələcək nəsilləri də narahat edəcəkdir. Rübailərdə, həmçinin onun riyaziyyat və astronomiyaya aid əsərlərində, fəlsəfi risalələrində əks olunmuş Xəyyam dünyası – hər bir düşünən insanın rast gəldiyi və həyatı boyu özünə məxsus şəkildə hər kəsin cavab tapmağa ça-lışdığı üzüntülü sual və müəmmaları olan bir dünyadır. Dörd sətir o qədər yığcam verilir ki, planetimizdə yaşayan milyonlarla oxu-cu fikir və hisslərində əmələ gələn dönüş anlarını Ömər Xəyyamla birlikdə düşünür və başqasının dərdinə şərik çıxır.

I FƏSİL
HƏQİQƏT HA=QQINDA QƏRİBƏ ARZU
1048 – 1066
Bu ucsuz-bucaqsız göyün altında
Şən keçin, dövranda az deyil cəfa.
Sənə növbə çatdı, heç ah eyləmə
Hamı gedəcəkdir, çünki torpağa.
Gəlişimdən fayda görmədi həyat,
Getsəm də dəyişməz qoca kainat.
Bu gəliş-gedişin səbəbi nədir?
Eşidə bilmədim kimsədən, heyhat.

Yaradıcı şəxsiyyətlərdə özlərinin daxili dünyalarına diqqət çox zaman erkən vaxtlardan başlayaraq oyanır. Valideynlər onları ya həvəsləndirir yaxud hər halda onlarda qeyri-adi qabiliyyətlərin və bacarıqların yaranmasına mane olmurlar. Uşaq vaxtı bu adamlara yaşıdlarına nisbətən böyük müstəqillik verilirdi. Valideynləri ilə onların nə çox sıx, nə də həddən artıq soyuq münasibəti var idi.

* * *
Çadırçı İbrahimin arvadı Fatimə dördüncü gün idi ki, doğuşqabağı ağrı çəkirdi. Bütün bu müddət ərzində usta İbrahim gözlərini yummadan evin ətrafında gəzişirdi. Onun qurumuş dodaqları biixtiyar olaraq «Allah birdir, Məhəmməd isə onun rəsuludur» sözlərini təkrar edirdi. Sifətinin kəskin cizgiləri, çuxura düşmüş gözləri – bütün hər şey ustanın uzun müddət yeməyə əl vurmadığını göstərirdi. İndi yemək vaxtı deyildi.
Onun Fatiməsi üçüncü dəfə doğurdu. İbrahimin yarı canı onun yanında idi. Yazıq qadın, doğrudanmı onun bətni Allah tərəfindən lənətlənmişdir. Yox, inanmaq olmur.
İbrahimin hər şeyi – nadir olduğu qədər də gəlirli sənəti, xoşbəxt Nişapur şəhərində hörməti, köhnə, gildən qayrılmış evi var idi, doğrudur, İbrahim birinci uşaq doğulduqdan sonra yenidən ev tikəcəyinə and içmişdi. Hər bir firavan yaşayan insan kimi onun da emalatxanası, hətta paxıllığını çəkənlər və düşmənləri var idi. Allah-taala bir cəhətə görə onu məğmun etmişdi: Nişapurda hörməti olan usta hələ atalıq sevincini dadmamışdı. Artıq onun yaşı qırxı keçmişdi. Bundan əvvəlki iki uşağı anadan ölü doğulmuşdu.

İbrahim arvadına heç nə deməmişdi, ancaq burnunun üst hissəsindəki qırışlar getdikcə dərinləşirdi. İldən-ilə ərinin artmaqda olan dərdini hiss edən Fatimə də (yaşına görə xeyli cavan idi) arıqlamış və vaxtından qabaq qocalmışdı. Üçüncü dəfə onun bətninə uşaq düşdükdə, o gecələr çox vaxt göz yaşı içində oyanır, qorxu içində uşağın ürəyinin vurub-vurmamasına qulaq asırdı.
İndi doğuşun dördüncü günü idi…

İbrahimin evindən və emalatxanasından başqa içindən arx axan bağ-bağçalı böyük bir həyəti də vardı. Sənətkarlarda, hətta dövlətlilərdə belə bu cür həyət-bacaya həmişə rast gəlmək olmur. Daş təpələrinin ətəyində salınmış Nişapur şəhərində məhsuldar torpaqlar çox deyildi. Belə torpaqlar əsasən varlı və adlı-sanlı adamlara verilirdi. Onlar bu torpaqlarda çox bahalı evlər tikir, xallı marallar və tovuz quşları gəzən, sərin havası olan bağlar salırdılar. Kasıblara isə dağətəyi sahələrdən istifadə etmək qalırdı.
İbrahim, öz dörd oğlu ilə düz bir il dağın döşündəki sahəni daşlardan təmizləyən, qayanı parçalayan, ora torpaq daşıyan bir qoca tanıyır. Nişapurun ətrafında belə süni əkin yerləri az deyil. Dağdan axıb gələn su hələlik hamıya çatır. Buna görə də ətrafda kəndlər çox, Xorasanın başqa yerlərinə nisbətən yaşıllıq sıx idi.
İbrahim çox da varlı deyildi ki, tacirlərlə bəhsləşə bilsin. Ancaq buna baxmayaraq o düzənlikdə, sözün əsl mənasında torpaqda yaşayırdı. Bu işdə ən əvvəl onun əcdadları «günahkardırlar».
Onun üçün həsəd ediləsi bir peşəni irs qoyub getmişdilər. Çadır hamıya gərəkdir. Ömürlərinin böyük bir hissəsini qışın soyuğunda və yayın qızğın çağında bazarda keçirən tacirlərə xüsusilə lazımdır. O, Nişapurda rabade[1 - Orta Asiyanın, İranın və Əfqanıstanın feodal şəhərlərində sənətkarların hökmdarın və adlı-sanlı şəxslərin iqamətgahından aralı yerləşən şəhərətrafı qəsəbəsi] adlı yerdə yaşayır, bura hələ lap qədimdən Böyük dördkünc meydan adlanır.
İbrahim yaşadığı yerə görə böyük qürur hissi keçirirdi. İş bundadır ki, bazarın abadlaşdırılmasına nə az, nə çox, yüz min dinar xərcləmiş şəhər idarəsinin rəisi Əbu Əli əl-Həsən ibn Məhəmməd ibn əl Abbas Mikalinin sifarişinə əsasən onun hazırladığı çarsu bütün meydanın üstünə çəkilmişdi. Belə sərfəli sifarişi yerinə yetirdikdən sonra, İbrahim həyət ala bilmişdi.
Başqa bir vaxtda o bu zaman gərgin əməkdən sonra məmnuniyyətlə bir-iki saat oğurlayardı ki, qayışını çəkib qaş qaralandan quşların səsinə həzz alaraq qulaq assın, əncir və qoz ağaclarının, xurma kollarının ciyərləri dolduran tündkəskin ətrindən nəşələnsin. Hər halda İbrahimin qəlbində yəqin ki, əkinçi olan uzaq əcdadı yaşayırdı. Əgər o kasıbların çörəyi olan arpa yaxud kətan və buğda əkirdisə, usta xurmaya, qoza, üzümə üstünlük verirdi.
Əcdadlar… Bu söz atası, Samanilər dövründə yaşamış babaları barədə xatirələri oyatdı. İbrahim ana babasını, onun öz həyatı haqqında danışdığı hekayətləri yaxşı yadında saxlamışdı. Onun babası Samanilər sülaləsi dövlətinin çiçəkləndiyi və varlı olduğu vaxtı görmüşdü. Nişapur bazarlarında kimlərə rast gəlmək mümkün deyildi. Babasının hekayətləri o qədər rəngarəng idi ki, onlar uşaq beyninə əbədi həkk olunmuşdu.
Budur, dolu bədənli bizantlılar zərxaradan tikilmiş paltarlarda öz malları ilə gəlmişlər. Varlı bir müştəri onlara yaxınlaşıb mücrüləri açmağı xahiş edir. Mücrülərin qapağı bir göz qırpımında açılır, varlı müştəri heyrətini gizlədə bilməyərək, qeyri-iradi geri çəkilir. O, gözlərini qıyır. Gözləri rənglərin qarışığından qamaşır. Zərif işlənmiş vəsfəgəlməz gözəllikdə olan zərgərlik məmulatları qarşısına səpələnir. Burada üzərinə zümrüd düzülmüş qızıl qolbaqlar, mirvari boyunbağılar, oyuq-oyuq, bölünmüş minalı qaş-daşlar var idi. Uzaq şimal ölkəsindən solğun bənizli ruslar da bura gəlmişdilər. Onlar çəlləklərdə kəhrəba rəngli bal, xovlu dərilər gətirmişdilər.
Ticarət qızğın gedirdi. Kiprdən gəlmiş yaşlı kişi və onun yanında durmuş cavan həmkarı iri torpaq sahibkarlarına, dehqana fil sümüyündən hazırlanmış mücrünü satırdı. Mücrü onun çox xoşuna gəlirdi, yanında o qədər pulu var idi ki, o sahibi qarışıq bütün çadırı belə ala bilərdi. Ancaq bazarın qanunları başqadır, buna görə də o hamını cəlb edir. Bütün maraq da ondadır ki burada qiyməti aşağı salmaq olar. O, nifrətedici tərzdə gülümsünərək mücrüsünü bir qədər dala qoyur. Alver başlanır. Hər üçü əl-qol atır, farsca, yunanca çığırır. Tezliklə qarşılıqlı razılıq əsasında sövdələşirlər.
Amma adi sənətkar olan İbrahimin babasının ailəsi heç də yaxşı yaşamırdı. Hökmdarın və onun əhatəsində olanların acgözlüyünün hədd-hüdudu yox idi. Müxtəlif vergilər şəklində xalqdan toplanmış yeni-yeni gəlirlər xəzinəyə axırdı. Həqiqət haradadır? Nə üçün biri kasıb, başqası varlı olur?
Qərmətilər hərəkatının əsasını qoyanlar öyrədirlər ki, yeddinci peyğəmbərin – Mehdinin zühur etməsini gözləyin, o yer üzərində ədaləti bərpa edəcək, hələlik isə icmalara torpaq, bütün sahələrdə hamıya bərabərlik veriləcək. Qərmətilərin bu şüarı bu təriqətin bayrağı altına bir çoxlarını, o cümlədən İbrahimin babasını da cəlb etdi. Əmir Nuh onları qəddarcasına cəzalandırdı, amma onun babası edamdan qaça bildi.
Lakin Samanilər dövrü başa çatmaq üzrə idi. Vaxtilə qüdrətli bir dövlət içi boş müqəvvaya çevrilərək, özünün son günlərini yaşayırdı, türklərin zərbələri altında məhv olurdu. Ah, təşəxxüslü Samanilər bilsəydilər ki, onların döyüşçü qulu, qulamı gələcəkdə hansı rol oynayacaqdır, onlar bu döyüşçünü necə də nifrətlə Alp Təkin adlandırardılar. Merkuri[2 - Qədim Roma mifologiyasında ticarət, bəlağət, yollar allahı, səyahətçilərin himayədarı. Merkuri qədim yunan mifologiyasındakı Hermisə uyğundur. Məcazi mənada Merkuri müjdəçi, elçi deməkdir.] tacirlərinin himayədarlığı altında yaşamağa öyrənən, öz saraylarının cah-cəlalı, naz-neməti və kölgəli bağlarında çimən Samanilərin sonuncu nümayəndələri hərbi işi muzdla tutulmuş adamlara tapşırmışdılar. Onlar isə silah gücünə tez bir vaxtda özlərinə sərvət yığaraq, artıq öz növbəsində, zəifləmiş sülalənin hakimlərinə qarşı yuxarıdan aşağı baxmağa başlayırdılar.
Yalnız nifrət və kin getdikcə daha açıq biruzə verdikdə Samanilər gec də olmuş olsa ayıldılar. Türk qvardiyasının sərkərdəsi Alp Təkin buludların sıxlaşmasını hiss edərək, hindukundan keçərək sədaqətli dostları və silahdaşları ilə Qəznəyə qaçdı. O və sonralar onu əvəz edən Sebuktəkin orada məskən saldılar. Zəifləmiş Samanilər dövlətinin tədriclə zəifləməsi onları müharibə aparmağa sövq etdi. Müharibə ilə öz torpaqlarını başqa ərazilərin hesabına genişləndirirdilər.
Onların vaxtı çatdı. Sebuktəkini əvəz edən oğlu Mahmud qaraxanilərin hücumundan istifadə edərək, vaxtilə qüdrətli Samanilər səltənətinin torpaqları ilə birlikdə Xorasanı da tutdu.
İbrahim atasının gülməsini xəyalında təsəvvür edirdi. O, öz həyatından qeyri-adi əhvalatlar danışanda daima beləcə gülərdi. Amma o Mahmud Qəznəvinin Hindistan və Xarəzm üzərinə etdiyi on yeddi yürüşdən birində oğlunun iştirak etmək arzusunu mənasız hesab elədi. Buna təkcə o deyil, bütün ətrafdakılar da gülürdü. Bir bax ha! Nəsillikcə usta olan şəxslərin oğlu iynəni qılıncla əvəz etməyi düşünüb! Bunu hələ bilmək olmaz… Bəlkə də, gülənlərdən kimsə İbrahimlə öz qəlbində razı idi.
Narahat zəmanədir. Vergilər ikiqat ağır olub. Adi vergilərlə bərabər, fövqəladə vergilər də, məsələn, bütpərəstlərə qarşı cahad müharibəsində iştirak edəcək atların qoşqu ləvazimatına görə də vergilər tutulurdu. Bu o demək idi ki, Mahmud yenidən Hindistanı talan etməyə hazırlaşır və ona pul lazımdır. Adamlar arasında belə bir söhbət gəzirdi ki, keçən dəfə, Sultan qələbə ilə qayıdarkən böyük qənimət – 20 milyon dirhəm pul və cəvahirat, 57 min qul, 350 fil gətirmişdi. Ordunu saxlamaq üçün böyük vəsait lazım idi.
Qaçaqlar yolları kəsmişdilər. Ticarət də zəifləmişdi. Belə bir vəziyyətdə insan yolundan necə çıxmayıb islamın yaşıl bayrağı altında durmayaydı? Özü də bu xeyli fayda verirdi. Kimə fayda verirdi? İbrahim bu suala altı aydan sonra cavab verə biləcəkdi.
Çadırçı müəyyən şeyləri sataraq sürətlə qaçan bir at aldı. Amma İbrahim öz xeyrini bilən adam idi, o öz işlərini tamamilə yerindən tərpətməmək qərarına gəldi. Evini və emalatxanasını baxmaq üçün atasına tapşırdı. Arvadını anasına həvalə etdi. Allahın adı ilə yola düşdü.
Nişapurdan Qəznəyə gedən yol yaxın deyildi. Budur, nəhayət ki, səhər tezdən qəznəvililər dövləti paytaxtının darvazaları göründü. Burada onu az sorğu-suala tutdular: O mömin müsəlmandırmı? Mahmuda qulluq etməyə, kafirlərə və bütpərəstlərə qarşı aparılan cahad müharibəsində iştirak etməyə hazırdırmı? Silah işlədə bilirmi?
İbrahim Mahmudun ordusunda kimlərə rast gəlmədi. Burada çoxlu xorasanlı var idi, çadırçı onların bəzilərini bazarlarda görmüşdü, azdanışan puştular və çoxdanışan ərəblər, qıyıqgöz köçərilər, hətta zülmət kimi qara olan həbəşlər də var idi. Hamıya türklər başçılıq edirdi. Hər dəstə başında Mahmudun öz qəbiləsindən olan döyüşçü dururdu. Bu döyüşçülər danışıqsız itaət etməyi tələb edirdilər, buna görə də orduda intizam möhkəm idi. Bir dəfə İbrahim iki nəfər türkün bir xorasanlını necə döyməsini görmüşdü. Axşam atına az yem verildiyinə görə xorasanlı cəsarətlənib şikayət eləmişdi. Doğrudur, belə hadisələr nadir hallarda olur. Hər bir döyüşçü onun üçün müəyyən olunmuş həyati qayda-qanunu, nə barədə susmağı, nə barədə isə danışmağı çox gözəl bilirdi. Hətta xüsusilə diribaş döyüşçülər bədbəxt xorasanlıdan bir həftə sonra dillərini dişləri altında möhkəm saxlayırdılar.
Mahmud haqqında deyirdilər ki, o çox mömin adamdır. Onun Qəznə şəhərində ucaltdığı təmtəraqlı mədrəsə və məscidlər bir daha bunu təsdiq edir. Bu tikintilər həqiqətən çox gözəl idi. Mədrəsədə gənc ruhanilər nəinki dini kitabları və onların saysız-hesabsız şərhini verən əsərləri, həm də qədim filosofların əsərlərini oxuyub öyrənirdilər.
İbrahim Mahmudu ilk dəfə gördükdə «Yox, bu mömin insan deyildir və onun Allaha münasibəti də səmimi deyil» deyə fikirləşmişdi. Kaş çadırçı özünün necə haqlı olduğunu biləydi! Yer üzündə nəhəng müsəlman dünyasının sultanı olan Mahmud Qəznəvi yuxusuz gecələrdə bağışlanması üçün Allaha yalvarırdı. O, allahın adı ilə nələr etməmişdi! İstila etdiyi torpaqların insanlarını öldürmüş, zorlamış, büsbütün talan etmiş və üzərlərinə ağır töycü qoymuşdu.
Bəli, Mahmud Allah qarşısında qorxu hissi ilə yaşayırdı, lakin bu qorxu heç də bir müsəlmanın qəlbində olan qorxudan deyildi. Onun ürəyində ən rəzil, cismani qorxu hissi yaşayırdı.
O heç şübhə etmirdi ki, ölümündən sonra axirət dünyasında cəhənnəm odunda daim yanacaq. Ona qüdrət, hakimiyyət və güc vermiş olan Allahın onu sınaqdan keçirməsinə də artıq şübhə etmirdi. O isə Allahın adı ilə bəlalar törədirdi. Mahmud daxilində yaranmış bu dərin boşluqdan getdikcə daha da kobudlaşır, qəddarlaşır və cəsarətli olurdu. Onun iri ağız nahiyələrində həmişəlik ikrahedici qırışlar qalmışdı. Bütün siması təzad içində idi. İri, əzəmətli başında tez-tez o yan bu yana qaçan xırda gözləri yerləşmişdi. Kiçik yastı burnu, düz alnından bitmiş qara sərt tükləri məqsədinə çatmaq üçün bu adamın hər şeyə hazır olduğunu bildirirdi.
Bir dəfə şeyx Qurandan ona ayə oxudu: “Onlar həyatda özlərini düşünürlər, gələcəyə isə laqeyddirlər: Mahmud bu fikrə sakitcə cavab verdi: «Bilirəm, sən bu fikrin mənə aid olduğunu demək istəmirsən. Bir bax, axı mənim bütün həyatım bütün əzəmətlilərdən əzəmətli olan peyğəmbərin işinə xidmət etməkdir. Sən mənim hakimiyyətim müddətində əsl dinimizin möhkəmlənməsini və qüdrətli olmasını inkar edə bilməzsən. Zülmətdə yaşayan bütpərəstlər və kafirlər öz ürəklərində həqiqət işığını duymuşlar. Mən Sünnilik təriqətinə sadiq olan sünni müsəlmanlardanam, amma mənim qoşunumda bütün məzhəblərə etiqad edən müsəlmanlar – şiələr, sünnilər şəfailər və hənbəlilər tapmaq olar. Fikir ver: bir bayraq altında birləşmiş bu müsəlmanlar bir-birilə düşmənçilik etmirlər. Yürüşlərdən gətirdiyim sərvətlər məni varlandırmır (mən özümü düşünməyə can atmıram), bu sərvət qoşunun saxlanmasına və məscidlərin tikintisinə sərf olunur. Əgər varisim işlərimin layiqli davamçısı olsa, mən rahat vicdanla ölə bilərəm».
Mahmud ona lazım olmayan sərvətlərdən danışarkən, açıq-aşkar yalan deyirdi. Təəssüf ki, nə bəhanələr gətirilsə də soyğunçuluq davam edirdi. Hətta qəznəvi dövlətinin paytaxtını «Hindistan anbarı» adlandırırdılar.
Yürüşə hazırlaşan çadırçı onu əhatə edən adamlara və şəraitə diqqətlə baxdı. Mahmudun xoşbəxtliyindən döyüşçülər yaxşı silahlanmışdılar. Demək olar hər birinin atı var idi. Çadırçıya otuz ox, ülküc kimi iti qılınc vermişdilər.
…Hindistana yürüşü bu dəfə də uğurlu oldu. Böyük qənimətlə qayıtdılar. Yüklənmiş fillər qızıl, qaş-daş, parçalar daşıyırdılar. Əsir alınmış hindli döyüşçülər də gətirilirdi. Onların bəziləri yol gəlməkdən, xəstəlikdən və daha çox vətən həsrətindən, bir də qarşıda onları gözləyən qeyri-müəyyənlikdən zəifləyərək uçuruma atılırdılar. Amma canlı qənimətlər də sərvət hesab olunurdu, odur ki, Mahmud onları bir-birinə bağlamağı əmr etdi. Bunun səbəbi var idi. Onun həyata keçirdiyi dövlət torpaq mülkiyyətini möhkəmləndirmək xətti işçi əlləri tələb edirdi. Qul əməyi ən ucuz əmək hesab olunurdu. Məhz bu siyasətə görə pay torpaqların bir hissəsi əllərindən alınan yerli iri torpaq sahibkarları onu görmək istəmirdilər. Lakin ağıllı Mahmud özünə əlavə düşmən qazanmaq istəmirdi. O, gətirdiyi qullardan arabir onlara hədiyyə verirdi.
Yürüş zamanı əldə olunmuş qənimətlərdən ona pay verdikdə İbrahim təəccübləndi: Belə az! Amma başqa sıravi döyüşçülər heç də ondan çox pay almadılar. Lakin onlar sevinirdilər, firavan yaşayışa alışmamış ailələrinə bu qənimət xeyli kifayət edəcəkdi. Türk döyüşçülərinə qənimət iki dəfə çox çatdı. Hərbi rəislərin əldə olunmuş qənimətdəki payını müzakirə etmək ciddi şəkildə qadağan olunmuşdu. Yox, çadırçı o vaxt özünə dedi, sənət ən etibarlı qazancdır.
…Dərddən üzülmüş anası və qorxmuş arvadı evdə onu gözləyirdilər. Atasının ölümü ilə əlaqədar müsəlman adətilə müəyyən olunmuş bütün mərasimləri yerinə yetirmək üçün pul ancaq çatdı. İbrahim ibadət etdikdən sonra təsərrüfatın bərpasına başladı.
İllər keçirdi. Köhnə kədər yaddaşdan silinirdi. Həyat çeşməsi fərəh və uğursuzluqları öz dalğaları ilə ört-basdır edirdi. Hindistandan gətirilmiş dəhşətli qıcolma xəstəliyindən Mahmud ölür. Taxt-tacda onu əvəz etmiş böyük oğlu Məsudun hətta öz hərbi rəisləri arasında belə hörməti yox idi. Bir çox mühüm dövlət qərarlarını o ağılla deyil, kef hesabına qəbul edirdi. Kənizlərin rəqsinə baxıb həzz almaq, özünün ağ bədəninə tamaşa etmək, uydurma xəstəliklər barədə danışmaq, tabeliyində olanların nankorluğundan şikayətlənmək onun sevimli məşğuliyyəti idi… O müxtəlif qüsurlar içində itib batırdı. Adamlar deyirdilər ki, bu padşah hərdənbir paltarını dəyişir və gözəl oğlan uşaqları axtarmaq üçün küçələri və bazarları dolaşırdı.
Bəli, Məsud atasına oxşamırdı. İndi də möhkəm bir əlin olmadığını hiss edərək hərbi rəislər arasında tez-tez ixtilaflar baş verirdi. Qoşunda intizam zəifləyirdi. Torpaq sahibkarları olan dehqanlar öz torpaqlarının geri qaytarılmasını tələb edirdilər. Adi adamlar arasında da narazılıq artırdı. Məsud bütün bunlardan nə qədər kənar olsa da ona yaxınlaşmaqda olan təhlükəni hiss edirdi.
…Səhər tezdən Qəznədəki saraya atlı dəstəsi gəlmişdi. Başlarındakı qeyri-adi hündür qalıntüklü papaqlar, toz basmış üz-gözləri bildirirdi ki, onlar böyük yol qət etmişlər. Onların başçıları sultanla görüşmək istəyirdi.
– Mərhəmətli, lütfkar Allah naminə. Mən Çağrı bəy Davud Səlcuqun nəvəsiyəm, kınıq tayfasındanam, – deyə onlardan biri dedi,– Biz köçərilər saysız-hesabsız at ilxısına, böyük qoyun və keçi sürüsünə malikik. Heç birimiz onların dəqiq sayını bilmirik. Amma bir xüsusi sürü vardır. O, böyük deyil. Bu sürüdə dünyada ən yaxşı, təmiz qanı olan atlar yetişdirilir. Xüsusilə sənin üçün ən yaxşı qaçan atları seçib gətirmişik. Onları qəbul elə.
Sənin atan bizi tanıyırdı, biz onunla dostluq edirdik. İndi sənin dövlətinin şimalında bizim tayfalarımız kimi çoxlu köçəri tayfa yaşayır, mən bilirəm ki, onlar səni necə narahat edirlər. Bu tayfaların basqını çəyirtkədən də pis olur. Mən hər dəfə növbəti yürüşdən sonra onların vəhşi çığırtılarını eşitdikdə sənin atanın bu tayfalarla dostluğunu xatırlayıram: o buna yol verməzdi. Mən qardaşım Toğrul bəy Məhəmmədlə bu haqda danışmışam.
Köçəri öskürürdü. O, Mahmudla olan dostluğunu bir qədər şişirtmişdi. Amma Məsudun bundan xəbəri vardı. Bundan başqa diplomatiyada mübaliğə etməyə yol verilir.
– Tayfamız artmışdır. Yeni köç yerləri tapmaq tələb olunur. Əgər sən Mərv, Sərəxs, Əbiverd və Nis rayonlarında bizə torpaq versən, biz buna görə sənin xidmətində durmağa və dövlətini düşmən hücumundan qorumağa hazırıq.
Məsudu başdan çıxaran şey çox idi. İndi o bu ağır vaxtlarda ucuz başa gəlməyən şimal sərhədlərindən öz qoşunlarını götürə bilərdi. Digər tərəfdən, müttəfiqlər etibarlıdırmı? Onlar öz təbəssümləri arxasında qılınc gizlətmirlər ki? Ona etibar etmək olarmı? Düzünü desək, dişi maral öz erkəyini axtarırsa, deməli sümsüyə gedir. Dövlət daxilində yaranmış vəziyyət hər hansı bir yolu seçmək imkanı qoymamışdı. Və sonra… Hər hansı bir adamı öz yeni dostları ilə daim qorxutmaq mümkündür. Məsuda elə gəlirdi ki, o hiyləgər və uzaqgörən bir siyasətçidir.
Bu söhbətdən heç üç il keçmədi, zaman Sultanın necə bir səhvə yol verdiyini göstərdi. 1037-ci ildə Mərv Çağrıbəyin əlinə keçdi. 1038-ci ildə isə Toğrul Nişapur şəhərini tutdu. Səlcuqlar sonrakı döyüşlərdə dəfələrlə məğlub olsalar da, bununla belə, 1040-cı ildə Məsudun şəxsən rəhbərliyi altında Mərvə yürüşü qəznəvi sultanının böyük məğlubiyyəti il başa çatdı.
Amma Məsud zəngin Xorasanı özü üçün geri qaytarmaq ümidindən qətiyyən imtina etmədi. O, oğlu Mödüdü Bəlxdə qoyaraq özü isə köçərilərə–səlcuqlara qarşı vuruşmaq üçün yeni böyük qoşun toplamaqdan ötrü Hindistana yola düşdü. Lakin Sultan qoşununun tez-tez məğlubiyyətə uğraması türk əmirləri arasında daha çox narazılıq və inamsızlıq yaradırdı. Hindistan sərhədlərini keçdikdən sonra qoşunun bir hissəsi üsyan edib, Məsudun daim hər yerə öz arxası ilə daşıdığı qardaşı Məhəmmədi əsarətdən xilas elədi. Üsyançılarla Sultana sadiq qalmış qoşun arasında döyüş baş verdi, bu döyüşdə ilk dəfə olaraq, üsyançılar qalib gələrək Məsudu əsir aldılar. Onu qalaya saldılar, bir il sonra isə quyuya atıb üstünü daşla örtdülər.
Tusun barısında, gördüm ki, bir quş
Caynağında Keyin başını tutmuş,
Kəlləyə söyləyir, əfsuslar olsun,
Zənglərin səsini aləm unutmuş.
«Hə, indi narahat zamandır, – deyə İbrahim fikirləşir. Belə deyirlər ki, İsfahan vahəsində yerləşən kənd dördayaqlıların məskun olduğu münbit bir yerdir. Səlcuqlar buranı: yerlə yeksan etmişlər, insanlar isə hara gəldi qaçıb dağılmışlar. Heç kim bilmir ki, Toğrul bəy sabah nə edəcək. O bu gün torpaq sahibkarları, tacirlər, imamlar və şeyxlər ilə mehriban və xoşrəftardır. Bəs sabah nə olacaq? Amma digər tərəfdən, çadırçı düşünməkdə davam edir, elmlə mənim tanışlığım olmasa da görürəm ki, imam və tacirlər Toğrul bəyə öz müdafiəsi üçün lazımdır. Toğrul bəy özü də alver etməkdən imtina etməzdi. Biz ustalar nədən qorxmalıyıq? Axı, yeni padşahımızın bu qədər can atdığı ticarət öz mahiyyətinə görə bir gün də sənətkarlarsız yaşaya bilməz. Digər tərəfdən, ticarət olduqca sənətkarlıq da olacaq. Yox… Yeni hökumət əvvəlkindən çox yaxşıdır. Başlıcası odur ki, vergilər adama bir o qədər də əzab vermir. Doğrudur, firavan yaşamasaq da, amma yaşamaq olar.
May axşamı yalnız yaxşı şeylər haqqında fikirləşmək istəyirdim.
…Çığırtı və səs-küy onu həyata qaytardı. İbrahim gözlərini açdı. Məlum oldu ki, o özündən xəbərsiz möhkəm yatmışdı. May gecəsi qısa olur: şərqdə artıq çıxmaqda olan günəş qızarırdı. Bəs bu nə səs-küydür belə?
– Sevin, usta, oğlun olub!
İbrahim üçün bu gün – 1048-ci ilin 18 may tarixi xoşbəxt gün idi.
…Həmin dövrün heç bir tarixi xronikasında Ömər Xəyyamın anadan olduğu il haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Tarixçilərdən heç biri onun dünyaya gəldiyi günü xatırlamır. Əl-Beyhəqqi «Müdrikliyi mühafizə edənlər»ə Əlavələr»də məlumat verir ki, «Xəyyam həm doğuluşu, həm valideynləri, həm də əcdadları etibarilə Nişapurdandır». Tarixçi Əhməd Tatəvi özünün «Minlərin tarixi» əsərində yazır ki, Ömər Nişapurda doğulmuşdur, onun əcdadları da həmçinin nişapurludur».
Əl-Beyhəqqi həmçinin Ömər Xəyyamın doğulduğu anda göy cisimlərinin vəziyyəti barədə də məlumat verir. Ömər Xəyyamın qohumları ilə onun tanışlığını nəzərə alaraq, Əl-Beyhəqqinin verdiyi məlumata kifayət qədər ciddi yanaşılmalıdır: «Əkizlər bürcü onun (Xəyyamın) ulduzlar cədvəli idi: Günəş və Merkuri əkizlər bürcünün üçüncü dərəcəliyində, Merkuri birləşmiş vəziyyətdə (Günəşlə) idi, Yupiter isə ona nisbətən üçbucaq vəziyyətində olmuşdur».
Hind tədqiqatçısı Svami Qovinda Tirtha orta əsrlərdə hind efemerid cədvəli[3 - Nücum təqvimi: ilin müəyyən günündə göy cisimlərinin hansı vəziyyətdə olacağını göstərən astronomik cədvəl] üzrə Merkuri və Yupiterin geosentrik uzunluğunu təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Xəyyam 1048-ci il mayın 18-də anadan olmuşdur. Sovet alimi Ş. Q. Şərəf Tirthinin nəticələrini yoxlayaraq sübut etmişdir ki, Merkuri 1015–1054-cü illər arasında 17–18–19 may tarixində yalnız üç dəfə–1022, 1035 və 1048-ci illərdə Günəşlə birləşmiş vəziyyətdə olmuşdur. Amma Yupiter yalnız 1048-ci ildə üçbucaqlı şəklində olan şərtləri təmin etmişdir.
Hər üç gündən – 17, 18 və 19 may tarixindən daha çox 17 may günü ehtimal olunur, çünki həmin gün Günəş və Merkurinin geosentrik uzunluğunun fərqi 4 dərəcə əvəzinə 6 dərəcə və mayın 18 və 19-da isə 2 dərəcəyə bərabər olmuşdur. Sonuncu iki tarixdən günəş uzunluğu cədvəlində göstərilən 18 may tarixinin 63 dərəcəsi tam uyğun gəlir.
Bilinməz nə vaxtdan hərlənir bu tas,
Nə zaman pozular bu gözəl əsas
Belə nazik fikri dərindən duyub,
Ağıl ölçüsüylə dərk etmək olmaz.
Uşağın dünyaya gəlməsi evdə həmişə sevincə səbəb olur. Yolu səbirsizliklə gözlənilən evdə isə oğlan uşağının doğulması ikiqat şadlıqdır. Təsadüfi deyil ki, hər bir mömin müsəlman «Qadir və Qüdrətli allaha çox şükür ki, o məni kişi yaratmışdır» sözlərini təkrar etməlidir. Oğul – bu, atanın köməkçisi, qocalıqda etibarlı dayağı, onun işlərinin davamçısı, ananın fərəhi deməkdir. Allah oğula ağıl-kamal verərsə onu oxutmaq da olar (İbrahim bunun üçün əvvəlcədən pul yığmağa başladı), kim bilir, bəlkə oğlu böyük bir adam olacaqdır. Necə deyərlər, böyük səy göstərilsə, daşda da ot bitər. Həqiqətən, Allah böyükdür. Belə deyirlər ki, iki yüz il bundan əvvəl Xorasanda Abdulla ibn Tahir adlı hökmdar var idi. Onun dövründə elmlə məşğul olmaq istəyən hər bir kəsin üzünə elmin qapıları açıqdı. Xalq, xüsusilə əkinçilər çox yaxşı yaşayırmış, o, əkinçiləri bütün yerdə qalan əhalinin dayəsi adlandırırdı.
Nişapurun tozlu küçələrilə bazara tərəf gedən çadırçı İbrahim belə düşünürdü. Yeni doğulmuş uşağı və onun anasını çoxlu mamaçanın və xidmət göstərən qonşuların himayəsində qoyaraq, o özünə hörmət edən hər bir nişapurlunun getdiyi yerə gəldi. Bugünkü səhərin ona gətirdiyi xoşbəxtlik haqqında tanış tacirə və sənətkara xəbər vermək, onu qonaq çağırmaq xoşdur. Amma ən başlıcası, qədim adətə görə arvada hədiyyə almaq lazımdır. İndi bu nişapurlu ənənə barədə bir o qədər fikirləşmirdi. O, xoşbəxt bir insan olmuşdu, bu səadəti ona sevimli Fatiməsi vermişdi.
Nişapurun cənub tərəfində bazarlar yerləşirdi. İbrahim şəhristan darvazalarından çıxan vaxt dilənçi bir dərviş gördü. Dərviş yerdə oturmuşdu, o yırğalanaraq dodağının altında nə isə mızıldanırdı.
– Al bunu, ey allahın mücahidi. Mənim oğlum olub.
İbrahim ona dirhəm uzatdı. Sufinin göz qapaqları açıldı, çıxardılmış gözlərini bir neçə saniyə çadırçıya dikdi.
– Mən səni tanıdım. Sən çadırçı İbrahimsən. Talançılıqla və adamöldürmə ilə əldə etdiyin murdar pullar hesabına öz bədənini yağlı yeməklərlə əzizləyən həmin o şəxssən. Sən öz əlaltılarının damarlarını sorursan. Sən soxulcanlara yem olacaqsan. Hələ sən mənə öz mənfur pulunu da təklif edirsən? Rədd ol buradan!
İbrahim tələsik geri çəkildi. O, ətrafında kiçik dükanları olan daş döşənmiş yola çıxdıqda dərvişin az başa düşülən qarğışlarını hələ uzun müddət eşidirdi, bu yol baş bazar meydanına aparırdı.
Belə gözəl başlanan gün korlanmaq təhlükəsi altında idi. İbrahim mövhumatçı idi. Bu hər hansı pis əlamət deyildimi? Oğlu fitnəkar, yaxud allah tərəfindən istənilməyən insan olmayacaqmı? İbrahim bir tərəfə çəkilərək namaz qılmağa başladı.
Bütün bunlara baxmayaraq sevinclə nurlandırılmış səhər öz işini görmüşdü. İnsan əgər özünə pis gün arzulamasa, heç vaxt o özünü pis hiss etməz. Artıq şəhərdə canlanma əmələ gəlmişdi. Budur, sudaşıyan bulağa tərəf tələsir. Su şəhərə kanal vasitəsilə gətirilir, amma bu kanallar torpağın dərin qatlarında qazılıb gizlədilmişdir (bulağa tərəf gedən pillələrin sayı hətta yüzə çatırdı), şəhərə gələnlərin heç də hamısı bu kanallara gedən yolu tanımırdı. Hətta onlar yolu tanısalar belə, çətin ki, ondan istifadə edə bilərlər, çünki bu kanalları xüsusi adamlar mühafizə edirlər. Bununla belə cümə günündə, bazar vaxtının hər dəqiqəsinin qızıla bərabər olduğu bir vaxtda, yəqin ki, belə bir işlə məşğul olmaq heç kimin ağlına gəlməzdi. Bir parç soyuq suya görə cingiltili sikkə vermək daha yaxşıdır.
Hələ xeyli vaxt vardır. Amma özlərinin uzunqulaq və dəvələrini qovan tacirlər dərsə gecikən məktəblilər kimi tələsirlər. Heyvanlara ağır taylar yüklənmişdi. Bacardıqca qızğın və gur alver gedən yeri tez tutmaq, malları elə yerləşdirmək lazım idi ki, oradan (tacirlər bu ustalığı heç kimdən öyrənməməlidirlər) bir alıcı belə laqeyd keçə bilməsin. Nallanmış uzunqulaqların saldıqları tappıltılar ev heyvanlarının mələməsinə və movultusuna qarışmışdı. Heyvandarlar öküzləri, qoyunları, keçiləri və hər cür ev heyvanlarını bazara aparırdılar.
Çörəkbişirənlər öz təndirlərinin yanında ovsunçuluğa başlayır, yol ətrafında olan aşxanaların və karvansaraların sahibləri ocaq yandırırdılar. Günortaya yaxın bütün bazar əhli yemək istəyəcəkdi (İbrahim bir dəfə məscidin imamından eşitmişdi ki, Nişapurda 200 min yerli əhali yaşayır, gəlmələr isə allah bilir nə qədərdir), odur ki, yeməyi əvvəlcədən, həm də çox hazırlamaq lazımdır. Çox da baha olmayan qiymətə isti arpa kökəsi, varlılar isə buğda kökəsi, düyü, yaxud paxla şorbası, qızardılmış ət-kabab ala bilərlər.
İbrahim bu gün tələsmirdi. O, böyük dördkünc meydana, bazarın mərkəzinə tərəf gedir, yolda bu yaxınlarda yeni düyü növü ilə gətirilmiş xurmanın qiymətini soruşur, başı çıxan bir adam görkəmi alaraq onun qozla birgə dadına baxırdı.
Nişapur kiçik şəhər deyil. Onun ətrafı bir fərsəng olar. Böyük bir hissəsini rabad– şəhərkənarı tutur. Onu dövrə vurub hər bir tacir və sənətkarla salamlaşmaq üçün bir həftə belə çatmaz. İbrahimin ağlına nə isə gələrək tələsməyə başladı. O əsas ticarətin genişləndiyi yerə getməli idi.
Bazar… İbrahim bura gələrkən tanış və əziz bir mühitə düşürdü. O bilirdi ki, hər bir tacir özünün ən yaxşı malını ona göstərəcək. Əgər təbiətdə yalnız yeddi rəng vardırsa, Nişapur bazarında minlərlə rəng tapmaq olar. Şirazdan, Qəzvindən, Reydən, İsfahandan gələn tacirlər ipək, zərxara, yun, pambıq parçalar gətirmişdilər.
Xalça satılan cərgədə Şirazdan və Reydən gəlmiş tacirlər daha çox idi. Belə deyirlər ki, bu şəhərlərdən olan ustalar hazır xalçaları tozlu küçələrə atır və hər gün minlərlə adam həmin xalçaların üstündən keçir. Bununla da onlar evləri və sarayları bəzəyən öz məmulatlarının möhkəmliyinə və zərifliyinə nail olurlar. Amma emal olunduqdan sonra xalçalar elə bir mükəmməl görkəm alır ki, qonşu ölkələrin hakimləri qəbahət hesab etmədən onları bir-birinə hədiyyə verirlər. Doğrudan da xalçaya vurulmuş naxışlara çox baxdıqda, adamın başı hərlənə bilər.
Bazar meydanının mərkəzindən dörd istiqamətə məscidin yerləşdiyi şərqə tərəf, İbrahimin gəldiyi şəhristandan şimala tərəf, Hüseynin nəsli dəfn olunmuş cənuba tərəf yol ayrılır. Yolun hər tərəfində karvansara və dükanlar durur. Ən qızğın yol isə kiçik dördkünc meydana tərəf aparan qərb yoludur. Ondan bir qədər aralı, Hüseynin nəsli dəfn olunmuş meydanda Əmir ibn Leys tərəfindən ucaldılmış əla bir saray durur. Saraya bitişik isə sonralar həbsxana tikilmişdir (eh, taleyin acı zarafatına bax).
İbrahim bazarı keçib, uzun ağac ayaqlarla gedişi və ağzından od püskürməsi ilə xalqı məşğul edən hoqqabazların yanında durdu, kiçik dördkünc meydana tərəf getdi. Burada sıra ilə düzülmüş dükanlar «Min bir gecə nağılı»nı xatırladırdı: Reydən, Kaşan və İsfahandan gəlmiş tacirlər müxtəlif saxsı qablar satırdılar. Öz malları ilə onlar yerli rəqiblərini sıxışdırmışdılar. Nişapurlular günbəz və binanın üz tərəflərinə çox vaxt mavi, yaxud firuzəyi rəngdə bəzək vurmaq üçün onlardan qab və lövhələr alırdılar.
Sonra misgərlər, güləbatınçılar, dabbaqlar cərgə ilə düzülmüşdülər. Buradan xış və ya kotan, toxa–kimə nə lazımdısa almaq olardı. Alverçilər mis qabları və səhəngləri cingildədirdilər. Parlaq təmizlənmiş bürünc günəşin altında bərq vururdu. Metal güzgülər günəşin şüalarını əks etdirirdi. Qəşəng tikilmiş araqçınlar və xalatlar qarmaqlardan asılmışdı, yaxında isə yumşaq dəridən və tumacdan tikilmiş uzunboğaz çəkmələr gorunürdü. Amma, pul olarsa, bu cərgələrdə başdan-ayağa qədər nəinki təkcə geyinmək, həm də bəzənmək asan idi: sırğalar, üzüklər, qaşlı üzüklər, qolbaqlar, toqqalar, qızıl və gümüşdən hazırlanmış boyunbağılar nəinki dəbpərəst kişi və qadınları, həm də çöldə yaşayan insanları da heyran edə bilərdi. Bir qədər aralı fil sümüyündən və kömür kimi qapqara olan abnos ağacından hazırlanmış zərif əşyalar satan tacirlər oturmuşdular.
Yalnız ədviyyat: istiot, zəncəfil, zirişk, mixək və hətta İbrahimin adını bilmədiyi onlarla dikər bitkinin satıldığı cərgədən başqa səs-küy, qışqırtı, basabas, mübahisə hər yerə hakim kəsilmişdi. Çalsaqqal qocalar uzunsov qarabuğdayı sifətləri ilə alıcının ardınca qaçmırdılar, gözləri onun gözündə qalmırdı. Elə bil ki, onlar müəyyən bir sirr bilirdilər, heç də hamıya deyil, seçdikləri şəxslərə yaxınlaşa bilərlər. Çadırçı buradan gül cövhəri və gül yağı aldı. O zərgərlərin yanına qayıdaraq başına araqçın qoymuş cavan dikburun yəhudi ilə sövdələşməyə başladı, tələb olunan qiyməti dörddə bir dəfə uğurla aşağı salaraq, xoşuna gələn tünd qırmızı rəngli daşı olan qızıl üzüyü aldı.
Günorta yaxınlaşırdı. Bütün dindar müsəlmanlar rabadın şərq hissəsinə tərəf, məscidin olduğu yerə axışırdılar. Adamların izdihamla getməsi tozu ərşə qaldırmışdı, toz bazarın və bütün ətrafın üstünü qalın bir divar kimi örtmüşdü. İbrahim ibadətə gedənlər arasında tanış tacirləri, sənətkarları, dehqanları gördü. Onların çoxu İbrahimin başına gələn xoşbəxt hadisədən xəbərdar idi. Uşağın və anasının şərəfinə təbriklər, diləklər deyilirdi.
– Qırx gündən sonra hamını evimə bayrama dəvət edirəm, – deyə sevinc içində olan xoşbəxt ata cavab verdi.
Təzə doğulmuş uşağı ancaq ən yaxın qohumlar, bütün yerdə qalanlar isə yalnız qırx gündən sonra görə bilərdilər. Belə bir inam mövcud idi ki, bu, uşağı pis gözdən və xəstəlikdən qoruyur. Mövhumat, amma təzəcə şölələnən həyat işığının sönə biləcəyinə görə daha çox qorxu hissi çadırçını ənənələrə ciddi riayət etməyə məcbur eləyirdi. O, hələ uşaq anadan olmamışdan xeyli əvvəl ona ad fikirləşmişdi: Ömər, mənası «həyat» deməkdir. O, Allahın uşağa uzun xoşbəxt həyat verməsi üçün bütün günü dua edir, indi isə məscidin müqəddəs divarları arasında yenə o barədə ibadət etmək istəyirdi.
Məhəmməd peyğəmbərin yaratdığı dinin bəzi ardıcılları bildirirlər ki, məscidə getmək vacib deyildir: Allah hər yerdə mövcuddur, o əsl mömin bəndənin daim ürəyindədir. Onunla ünsiyyət saxlamaq üçün məbədlər və beş qat adamlar dolu ibadətxanalar lazım deyildir – bu canatma kütlə üçündür, əslində ürək boş olduqda bu aldatmaqdır. Bir sufi deyib: «Mən peyğəmbərin izlərinin arada olmağını güman edərək Allahın evini və müqəddəs yerləri axtarıb tapmaq üçün səhralardan və xəlvət yerlərdən keçənlərə təəccüb edirəm. Nə üçün onlar Allah izi olan öz ürəklərini ələ almaq üçün şəxsi səy və ehtiraslarını nəzərdə tutmurlar. İbrahim bir dəfə belə sözləri şeyxdən eşitmişdi, lakin bu sözlər barədə fikirləşməməyə çalışmışdı. Təəccüblüsü budur ki, şeyx başqa məsələlərdən də çox danışmışdı, ağıllı sözlər demişdi, amma onların heç biri yadda qalmamışdı. Bu sözləri isə o, nə qədər başından qovurdusa, yenə də yaddaşında oyanırdı.
İmamın iqamətgahı olan əsas bina lap çoxdan tikilmişdi, yəqin ki, bundan üç yüz ilə yaxın vaxt keçmişdi. Bu bina məşhur Əbu Müslüm tərəfindən inşa edilmişdi. Bu həmin o Əbu Müslim idi ki, kafir Ömərin sülaləsini devirməyə kömək etmişdi və doğrudur, birbaşa deyil, onun əmisi Abbasın şəcərəsi üzrə hakimiyyəti peyğəmbərin ailəsinə qaytarmışdı.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/kamil-sultanov-32273380/om-r-x-yyam-gah-68386525/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Orta Asiyanın, İranın və Əfqanıstanın feodal şəhərlərində sənətkarların hökmdarın və adlı-sanlı şəxslərin iqamətgahından aralı yerləşən şəhərətrafı qəsəbəsi

2
Qədim Roma mifologiyasında ticarət, bəlağət, yollar allahı, səyahətçilərin himayədarı. Merkuri qədim yunan mifologiyasındakı Hermisə uyğundur. Məcazi mənada Merkuri müjdəçi, elçi deməkdir.

3
Nücum təqvimi: ilin müəyyən günündə göy cisimlərinin hansı vəziyyətdə olacağını göstərən astronomik cədvəl