Altı il Dəclə-Fərat sahillərində
Altı il Dəclə-Fərat sahillərində
Qəzənfər Paşayev
Görkəmli şərqşünas, dilçi alim Qəzənfər Paşayevin adı çəkiləndə istər-istəməz keşməkeşli tarixi olan, indiyə kimi də çalxalanıb durulan İraq yada düşür. Bu da onunla bağlıdır ki, Q. Paşayev 1960-70-ci illərdə Yaxın Şərqin ən qədim dövləti olan İraqda 6 il tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, bu müddət ərzində ”Dəclə və Fərat sahillərində” yaşayan xalqların, ictimai həyatını, tarixini, adət-ənənələrini, mədəniyyətini, ədəbiyyat və incəsənətini mükəmməl şəkildə qələmə alaraq yığcam şəkildə elmi-bədii-sosioloji salnamə yarada bilmişdir.
Bu kitab bu gün də oxunaqlıdır. Ən azından İraqın dünəni və bu gününü müqayisə etmək baxımından. Bundan başqa soyumuz-kökümüz bir olan türkmanların maddi-mənəvi varidatını öyrənmək, o dövrün türkman yazarlarının yaradıcılığı ilə tanış olmaq üçün burada kifayət qədər məlumat əldə etmək olar.
Qəzənfər Paşayev
Altı il Dəclə-Fərat sahillərində
«EŞQİMİ TƏRİFLƏYİB HEÇ KƏSİ ALDATMIRAM…»
Uşaqlıqdan məndə sirli-soraqlı İraq ellərinə qəribə maraq vardı. Bəlkə bu, məşhur «Min bir gecə» nağılları, Xaqaninin «Töhfətül-İraqeyn»i, Koroğlunun «Bağdad səfəri», Vaqifin, Vidadinin «Durnalar»ı ilə bağlı hisslər idi; bəlkə də Füzuli həsrəti, onun nəvə-nəticələrinin, İraqda yaşayan azərbaycanlıların möhnəti idi – bilmirəm. Sonralar İraqda olduğum uzunmüddətli ezamiyyətlər zamanı bu maraq get-gedə artdı, dərinləşdi, məcrasını dəyişdi, əsl məhəbbətə çevrildi. …Yolumuz Napoleonun «dünyanın mühüm ölkəsi» adlandırdığı Misirdən idi. Misirin adını çəkməkdə məqsədim nə dünyanın «yeddi möcüzə»sindən ikisini – dörd minillikdən artıq tarixə malik ehramları və yeni eradan əvvəl tikilmiş 120 metr hündürlüyündə Faros mayakını qoynunda saxlamış bu qədim torpaqdan; nə on milyondan artıq əhalisi və minillik tarixi olan, müsəlman Şərqinin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri sayılan Qahirədən; nə Misiri «aləmə bəxş edən», onun paytaxtı Qahirəni iki yerə bölən Nil çayının yaratdığı əfsanəvi gözəllikdən, nə hələ eramızın əvvəlində bir milyona qədər kitabı olan İsgəndəriyyə kitabxanasından; nə də yerin yuvarlaq şəkildə olmasını göstərən, onu ölçərkən yalnız 50 kilometr səhvə yol verən Eratosfen, yerin günəş və öz oxu ətrafında fırlanması mülahizəsini irəli sürən Aristrax Samoskiy kimi dahi oğullarından danışmaqdır.
Misir dünyada mədəniyyətin yarandığı ilk iki ölkədən biridir. Təbii ki, qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik olan, bəşəriyyət tarixinə neçə-neçə unudulmaz səhifələr bəxş edən bu ölkə haqqında çox deyilib, çox kitablar yazılıb. Odur ki, burada məqsədim yalnız Füzuli ilə bağlı nakam məhəbbətdən söz açmaqdır.
… Biz Qahirənin mərkəzində Nil çayı sahilində «Ska- rabi» mehmanxanasında qalmalı idik. Sovet mütəxəssislərinin pasportlarını yığıb mehmanxana işçisinə yaxınlaşdım. O mənim Azərbaycandan olduğumu görüb fikrə daldı… Haçandan-haçana özünə gələn Məhəmməd kişi (onun adını sonra öyrəndik; 50-55 yaşlarında mehriban bir adam idi) dedi ki, üç il bundan əvvəl üç nəfər azərbaycanlı İraqa Füzulinin qəbrini ziyarətə gedirdilər. Qahirədə olanda oğlum Abbasla dostlaşdılar. Füzulinin yubiley medalını oğluma bağışladılar.
Mən mətbuatdan Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə və Qasım Qasımzadənin İraqa getdiyini bilirdim. Mərhum şairimiz Rəsul Rzanın «Uzaq ellərin yaxın töhfələri» məqaləsini «Azərbaycan» jurnalında oxumuş, Füzuli kədərinə, onun Kərkük mahalında məskən salan nəvə-nəticələrinin həsrətinə ürəkdən acımışdım da.
Mən ondan Abbası çağırmasını xahiş etdim. Dərindən köks ötürdü; İki ay bundan əvvəl oğluma toy etməyə hazırlaşırdım. Bizim adətə görə, evlənən gənc toydan sonra 3-7 gün evdən çıxmır, dostları, yoldaşları ilə görüşmür. Toya bir gün qalmış isə vaxtını bütünlüklə onlarla keçirir. Oğlum da dostları ilə şəhər ətrafına getmişdi. Kor olsun taleyin gözü, qəzaya düşüb həlak oldu…
O gecə yata bilmədim. Məhəmməd kişinin dərdi mənə bir dərd olmuşdu. Övlad-uşaqla bağlı fikirlər mənə rahatlıq vermirdi: – «Uşaq kiçik olanda adamı yatmağa, böyüyəndə isə yaşamağa qoymur», – «Həyat insana verilmiş borcdur. – İnsan borcunu o vaxt qaytara bilir ki, onu böyüdüb boya-başa çatdırdıqları kimi, o da övladlarını böyüdüb boya-başa çatdırsın…»
Elə bil yerimə qor dolmuşdu. Gözümü yuman kimi qarışıq yuxular görürdüm. Hansı müdrikinsə dediyi: «Dünyada ən ağır, ən fəlakətli şey odur ki, bir evdə məsləhət verəcək bir ahıl və o məsləhəti yerinə yetirəcək bir gənc olmasın» kəlamı ürəyimə dinclik vermir, məni yazıq Məhəmmədin evinə aparıb çıxarırdı. Bu gözəl xanimanda bir səs-küy yox idi. Dərin sükut hökm sürürdü. Elə bil kimsə divar arxasından aramla, sakit-sakit təkrarən deyirdi: «Uşaqlı ev bazardı, uşaqsız ev məzardı».
Səhərisi gün bu ağır dərdi də Füzuli dərdinə, Füzuli kədərinə, Leyli ilə Məcnunun nakam məhəbbətinə qataraq şairin əbədi uyuduğu müqəddəs torpağa, onun dillər əzbəri olan paytaxtı Bağdad şəhərinə yola düşdüm. Təyyarədə xəyal məni qanadları üstünə alıb uzaq keçmişlərə aparmışdı. Bəşəriyyətin ən böyük kəşfi kitab haqqında kimsə deyib: «Kitabı əvvəllər oxuyardılar ki, düşünsünlər, ağı qaradan, yaxşını pisdən seçsinlər. Dövranın gərdişini anlasınlar. İndi isə kitabı düşünməmək, vaxtı öldürmək naminə oxuyurlar». Bu fikirlə razılaşmayaraq İraqa hazırlaşdığım son bir ildə həmin ölkə haqqında oxuduğum qalaq-qalaq kitabları bir daha xəyalən nəzərdən keçirdim.
… Qədim dünya mədəniyyəti yeni eradan dörd min il əvvəl Misir və İraq ərazisində meydana gəlmişdir. Şumerlər bu ərazidə yazıdan istifadə edərək ədəbiyyat və incəsənət nümunələri yaratmışlar. İlk yazı, ilk kotan, ilk təkər, suvarma şəbəkələri, ilk memarlıq abidələri, ilk təqvim, səmanın ilk xəritəsi, ikiməchullu tənliyin həlli və s. babillilər, assurilər, xaldeylərin vaxtında meydana gəlmişdi.
Babillilər göy cisimləri üzərində müşahidə aparıb Günəş və Ayın nə zaman tutulacağını əvvəlcədən deyə bilirdilər. İli aylara, ayları həftələrə, həftələri günlərə, gecə-gündüzü saatlara, saatları dəqiqələrə bölmək də onlara qismət olmuşdur.
Sənətkarlar mis, qızıl, sonra isə tunc emal etməyi hələ bizim eradan əvvəl IV minillikdə öyrənmişdilər. Bu ölkənin yun parçası onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da şöhrət qazanmışdı. Yeni eradan 1800 il əvvəl böyük istilaçı hökmdar Hammurapinin zamanında 120 maddədən ibarət ilk «qanunlar məcəlləsi» burada yaradılmış və daş üzərində həkk olunmuşdu. Babil həkimləri insanın anatomiyasını və bir çox otların müalicə xüsusiyyətlərini gözəl bilirdilər. Onlar mürəkkəb cərrahiyyə əməliyyatlarının öhdəsindən gəlirdilər. Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri burada idi.
Birdən fikirdən ayrıldım. Diksinən kimi oldum. Həyat nə qəribə imiş… Əsrlər boyu bu qədim diyarın mədəni irsindən bütün aləm bəhrələndiyi halda, indi İraq inkişaf etməkdə olan ölkələr sırasındadır.
S.Vurğunun sözləri yadıma düşür: «Cahanda hər hökmü bir zaman verir».
Nədənsə gözlərim önünə Makedoniyalı İsgəndərin zəfərli yürüşləri, dünya mədəniyyətinə Homerləri, Ərəstunları, Sokratları, Arximedləri, Hippokratları bəxş edən Yunanıstan gəlir. Onun bu günü haqqında düşünürəm. Bir daha özüm üçün «kəşf» edirəm ki, mədəniyyəti məhv edən, xalqın mənliyini heçə endirən daxili çəkişmələr, dağıdıcı müharibələr, ölkənin yadellilər tərəfindən viran edilməsi, xarabazarlığa çevrilməsi imiş. Tarixin təlatümlərinə düşərək əldən-ələ keçmiş, talan olunmuş, soyulmuş, geri qalmış Mesopotamiyanın halına acıyıram.
Xəyal məni yenə ağuşuna alıb ünyetməz vaxtlara, yeni eranın əvvəllərinə – ərəblərin Mesopotamiyanı tutduğu çağlara aparır.
Bu, 637-ci ildə xəlifə Ömərin vaxtında olmuşdu. Sasanilərin zəifləməsindən istifadə edən Ömər Mesopotamiyanı tutur. Daxili çəkişmələr ölkənin daha da geriləməsinə səbəb olur. 644-cü ildə Ömər öldürülür və hakimiyyət başına Osman gəlir. Lakin onun da xəlifəliyi uzun sürmür. 656-cı ildə Osman da öldürülür və Əli icma tərəfindən xəlifə seçilir. Onun vaxtında bütün Mesopotamiya ərəblərə tabe edilir, Əli hətta İraqın cənubunda 636-cı ildə əsası qoyulan və indi də mövcud olan Kufə şəhərini paytaxt elan edir.
Lakin 661-ci ildə Kufə şəhərində Əli də öldürülür. Suriyada hakimiyyət başında duran Əməvilər nəslindən olan Müaviyə Kufədə özünü xəlifə elan edir. Bundan sonra xəlifə icma tərəfindən seçilmir, taxta varis kimi gəlirdi.
Əməvilər sülaləsi 661-750-ci illərdə hakimiyyətdə oldu. Paytaxt Şam şəhəri idi. Mesopotamiyada yerli hakim gah Kufədə, gah da Bəsrədə otururdu.
Lakin 749-cu ildə Mesopotamiyada Abdulla Əbdül Abbas xəlifə elan edildi. O, Əməvilərə tabe olmaqdan boyun qaçırdı. Gələcəkdə çox güclənəcək Abbasilər sülaləsinin əsasını qoyan xəlifə 754-cü ildə vəfat etdi və onun yerini qardaşı Abu Cəfər tutdu. Çox keçmədi ki, Abu Cəfər özünü gözəl siyasətçi və dövlət rəhbəri kimi göstərdi. Xalq arasında ona Əl-Mənsur – «Qalib» ləqəbi verdilər.
BAĞ YERİ BAĞDAD
Ərəblər Mesopotamiyanı tutanda onların mədəni səviyyəsi yerli əhalinin səviyyəsindən aşağı idi. Buna baxmayaraq Mənsurun vaxtında ərəblər nəinki biliklərini artırdılar, hətta özlərinin zəngin mədəniyyətlərini yaratdılar.
Mənsurun gördüyü diqqətəlayiq işlərdən biri də Bağdad şəhərinin əsasını qoyması oldu. Mənsurun fikrincə ölkənin paytaxtı dörd əsas şərtə cavab verməli idi: ölkənin mərkəzi hissəsində yerləşməli; iqlim şəraiti qızdırmaya səbəb olmamalı; onunla rəqabət aparan şəhərdən kənar olmalı; ən başlıcası isə gəmiçilik üçün yararlı böyük çay üzərində salınmalı idi.
Mənsur bu tələblərə cavab verə biləcək yer tapmaq arzusu ilə bir neçə dəfə ölkəni başdan-başa gəzir və nəhayət, Bağdad üzərində dayanır. Bu yer ərəblərin işğalından əvvəl də məlum idi. Burada at yarmarkaları təşkil edər, at alıb-satardılar.
«Bağdad» sözünün mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi tədqiqatçılar deyirlər ki, «Bağdad» İran dillərinin birində «tanrı payı», başqaları isə təsdiq edirlər ki, «bağ yeri» mənasında işlənir…
Ərəb tarixçisi Ət-Təbəri (838/839-923) yazır ki, Mənsur paytaxt üçün niyə məhz buranı seçdiyini belə izah edirdi: «Bura hərbi baxımdan misilsizdir. Bundan əlavə, buradan Dəclə çayı axıb keçir. O bizə bir çox uzaq ölkələr, hətta Çinlə əlaqə saxlamağa imkan verəcəkdir. Dənizdə nə varsa bu çay vasitəsilə əldə edəcəyik. Bu çay vasitəsilə Mesopotamiyadan və qonşu ölkələrdən ərzaq alacağıq. Bir yandan da bu, Fərat çayı vasitəsilə Suriya və başqa ölkələrdən lazım olan şeyləri gətirməyə imkan verir».
Yeni eranın 762-ci ilində Mənsur Bağdad şəhərinin təməl daşını öz əli ilə qoyur. Onu dörd ilə tikirlər. Şəhərin salınmasında yüz mindən çox adam iştirak etmişdir. Divarları ikiqat düzəltmiş, sonra dərin xəndək qazmış, ondan sonra bir divar da hörmüşlər ki, düşmənin hücumunu dəf edə bilsinlər. Divarların hündürlüyü 17 metri keçirdi. Şəhərin dörd giriş qapısı olub. Xəlifənin sarayı şəhərin mərkəzində inşa edilib. Giriş «Qızıl darvazalar»dan imiş, Tikinti doqquz milyon dinara[1 - Dinar latın sözü “dinari”dən əmələ gəlib. Qızıl pul deməkdir. İraqda indi də ən böyük pul vahidi kimi dinar işlənir.] başa gəlir. Mənsur şəhəri həm inşaat materiallarına qənaət, həm də müdafiə məqsədilə dairəvi tikdirmişdi. Buna görə də onu «Əl-Mədinə əl-Müdəvvara» – «Dəyirmi şəhər» adlandırırdılar. Xəlifə Məmunun vaxtında isə Bağdad «Mədinət əs-Səlam» – «Sülh şəhəri» adlanırdı. Lakin şəhər ilk adını bu gün belə saxlamaqdadır.
Tezliklə Bağdad ticarət və elm mərkəzi kimi şöhrətlənir. Hər yandan bura alim, şair, loğman, musiqiçi və müğənnilər axışıb gəlirlər. Müsəlman aləmində ilk əczaxana və şəfaxanalar bu vaxt Bağdadda açılır. Müalicə ilə məşğul olmaq istəyən həkimlər xüsusi imtahan verdikdən sonra işə başlaya bilərdilər. Səkkizinci əsrin sonunda Bağdadda kağız emal edirdilər (Müqayisə üçün deyək ki, Avropada ilk kağız emalı fabriki eramızın 1160-cı ilində işə düşmüşdür).
Harun ər-Rəşidin vaxtında Bağdad daha da çiçəklən- mişdi. Uzun illər hakimiyyət başında olan Harun ər-Rəşid (787-809) onun şöhrətini göylərə qaldırdı. Bağdad elm və mədəniyyət mərkəzi oldu. Bunu «Min bir gecə » nağılları da təsdiq edir. Ensiklopedik biliklər məcmusu olan bu nağıllardan çox şey əxz etmək olur. «Təvəddüdün əhvalatı» nağılından götürdüyümüz kiçik bir parça dediklərimizə misal ola bilər: Zahiri nişanələr batindəki xəstəliyə dəlalət eləyir. Gözün sarı olması sarılıq xəstəliyini, kürəyin donqarlanması ciyər xəstəliyini göstərir. Xəstəliklərin daxili əlamətlərlə müəyyən edilməsi altı əsasa görə olur: xəstənin hərəkətlərinə, ifraza, ağrıya, ağrının yerinə, şişə və köməkçi əlamətlərə görə.
Məsələn, başağrısına səbəb nədir? – Bir yemək həzm olunmamış üstündən ikincisini yemək, dalbadal toxluq eləmək. Kim ki istəyir dünyada çox yaşasın, gərək erkən nahar eləsin, şam yeməyini gec yeməsin. Gərək o, qarnını üç hissəyə bölsün: bir hissəsini yemək üçün, bir hissəsini su üçün, bir hissəsini də nəfəs üçün ayırsın. Çünki hər bir xəstəliyin kökü yeməyin həzm olunmamasındadır. Yeməyi xırda tikələrlə yemək lazımdır. Hamama gərək tox qarına getməyəsən. Şərabın zərəri də var, xeyri də. Ancaq zərəri xeyrindən çoxdur. Çünki insanın ağlını alır. O ki qaldı şərabın xeyrinə, o da budur ki, böyrəkdə daşı əridir, bağırsağı bərkidir, insanı dərddən-qəmdən ayırır, mərdlik gətirir, gümrahlıq verir, yeməyi həzm eləyir, canı sağlamlaşdırır, əzalardan azarı çıxarır, bədəni zəhərli mayelərdən təmizləyir, sevinc və şadlıq gətirir, sidikliyi möhkəmlədir, qara ciyəri bərkidir, sifəti allaşdırır, başı-beyni təmizləyir, saçı ağarmağa qoymur və s.
Xəlifə Məmunun vaxtında Bağdadda «Beyt-ül-hikmə»
– «Hikmət ocağı» yaradılmışdı. Akademiyadan heç də fərqlənməyən «Hikmət ocağı»nda kütləvi kitabxana, rəsədxana fəaliyyət göstərirdi. Burada adlı-sanlı alimlər, mütəfəkkirlər, şairlər, riyaziyyatçılar, münəccimlər, loğmanlar, musiqiçilər, müğənnilər cəmləşmişdilər. Tarixçi Yaqut əl-Həməvi (1179 – 1229) göstərir ki, 891-ci ildə Bağdadda yüzdən artıq kitab mağazası vardı. Bağdad sənətkarları və memarlarının şöhrəti hər yana yayılmışdı. Odur ki, onları başqa ölkələrə də dəvət edirdilər. Yazılı mənbələr göstərir ki, 922-ci ildə Bağdaddan Volqa sahillərinə beş min nəfərdən ibarət böyük nümayəndə heyəti gəlmişdi. Onların çoxunu memar, bənna və başqa sənətkarlar təşkil edirdi («Sovetskaya Rossiya», 13 sentyabr 1974-cü il).
Bağdadda şeirə, sənətə böyük qayğı və hörmət bəsləyirdilər. Bunu vaxtilə Mesopotamiyanı ziyarət etmiş Ə. Xaqani dərindən duymuşdu:
İraqa, İrana eyləsəm səfər,
Başıma yağış tək yağar simü zər.
Orada şairə qiymət verən var,
Xəzinəm ləl ilə, gövhərlə dolar.
Tarixçilər göstərirlər ki, XI-XII əsrlərdə Bağdadın əhalisi bir milyondan çox idi. Şəhərin gözəlliyi dillərdə dastan olmuşdu. Bağdadı görüb onun gözəlliyinə məftun olmayan, onu tərənnüm etməyən şair tapılmazdı. Böyük Ə. Xaqani də bu gözəllikdən ilham almışdı:
Onun hər tərəfi bir gülüstandır,
Nəzəri cəlb edən bağdır, bostandır.
Torpağı çəməndir onun bahar, qış,
Çayların üstündən körpü salınmış.
…Bərk taqqıltı məni xəyaldan ayırdı. Təyyarəmiz Bağdad aeroportuna enmişdi.
BAĞDAD BU GÜN
Bəxtə bax ki, ölkəyə Bağdad şəhərinin min iki yüz illiyinin bayram edildiyi gün gəlmişdik. Dövlətin qərarına əsasən üç gün rəsmi bayram elan olunmuşdu. Şəhər al-əlvan bəzədilmişdi. Elə bil çilçıraqban içərisində alışıb yanırdı. Mən o axşam və sonrakı iki gün Bağdadda gördüyüm şənlikləri, çıraqbanları, çal-çağırı sonralar heç bir ölkədə görmədim. Küçələrdə böyük-kiçik, qoca-cavan, qadın-uşaq əlindən tərpənmək olmurdu. İynə atsan yerə düşməzdi. Özümü sözün həqiqi mənasında nağıllar aləmində hiss edirdim.
Misirdə bizə demişdilər ki, Qahirə ilə müqayisədə Bağdad kiçik kəndə bənzəyir. Lakin Bağdad gəlin kimi elə bəzənmiş, elə sığallanmışdı ki, ona məftun olmamaq mümkün deyildi. Bu ilk təəssüratım elə qüvvətli idi ki, sonralar zaman da onu unutdura bilmədi. İraqlıların iftixarla dediyi: «Kim Bağdadı görməyibsə, dünyanın ən yaxşı guşəsini görməyib» sözlərini həmişə təkrar etməyə hazıram.
Mən hələ füsunkar Bağdad gecələrini demirəm. Ümu- miyyətlə, bu ölkədə gündüzlə gecə arasındakı anı tutmaq çətindir. Birdən-birə qaranlıq düşür. Bu, Bağdadda da belə olur – səma zil qara, şəhər isə çıraqban. Şəhərin ortasından nazlana-nazlana axıb gedən Dəclə çayında hər iki sahildən düşən işıq bərq vurur, suda əks olunur. Qəribə bir mənzərə, təkrarolunmaz ilahi gözəllik yaranır. Bu gözəllik önündə ovsunlanır, saatlarla gözünü ondan çəkə bilmirsən. Bağdad gecələrinin füsunkarlığını sözlə ifadə etmək çətindir. Bağdad gecələri təbiətin yaratdığı sehrkar bir lövhədir.
Məni Bağdadda, hər şeydən əvvəl, təəccübləndirən və sevindirən bu idi ki, iraqlılar öz xarici görkəmlərinə görə azərbaycanlılardan o qədər də fərqlənmirlər. Qarabuğdayı, qaragöz, qaraqaş, qarasaçlı iraqlıların azərbaycanlılara oxşadıqlarını başqa müəlliflər də qeyd edirlər. [2 - Р.Г. Л а н д а. “У арабов Азии”, M., 1969, с. 81]
Misir, Suriya, Livan və s. ərəb ölkələrində adamın xa- rici görünüşünə görə yerli olduğunu müəyyənləşdirmək çətindirsə, iraqlıları ayırd etmək asandır.
Ətrafı ilə üç milyondan çox əhalisi olan Bağdad Şərqin böyük şəhərlərindən biridir. Burada hər addımbaşı Şərq və Qərb memarlıq abidələrinin çulğalandığını görmək olur, Qəribə tərzdə bir-birini tamamlayan bu abidələr şəhərə xüsusi gözəllik verir.
Bağdadın mərkəzi hissəsi «Təhrir» – «Azadlıq» meydanıdır. Buradan gecə-gündüz maşınlar axın-axın Cümhuriyyə körpüsü ilə Dəclə çayının sağ sahilinə yollanır. Ümumiyyətlə, çayın hər iki sahilini altı körpü birləşdirir, Rəşid, Sədun və Əbu Nəvas küçələri bu meydanda birləşir. Həmin küçələr Bağdadın şan-şöhrətli küçələridir. Rəşid küçəsi əfsanəvi xəlifə Harun ər-Rəşidin adı ilə bağlıdır. 1914-cü ildə salınmışdır. Dəclə çayı boyu uzanıb gedən bu küçə şəhərin mərkəzi küçəsi sayılır. Hər iki tərəfində boy-boy mağazalar yerləşir. Küçənin şimal qurtaracağında isə məşhur Bağdad bazarlarını görmək olar.
Əbu Nəvas küçəsi 1934-cü ildə salınıb. Harun ər-Rəşi- din zamanında şöhrət qazanmış məşhur şair Əbu Nəvasın adını daşıyır. Burada Əbu Nəvasın gözəl heykəli ucalır. Həmin küçədə çoxlu şirkət, dövlət müəssisəsi, diplomatik idarə və müasir tipli mehmanxanalar vardır. Dəclə çayı boyunca uzanıb gedən bu küçəni məşhur edən yalnız restoran, kazino, əyləncə yerləri deyil; o həm də burada bişirilən «məzquf»a görə məşhurdur. «Məzquf» ocaq üzərində qızardılan balıq yeməyidir. Bəzən bizim Lənkəran-Astara zonasında məşhur olan «ləvəngi» kimi bişirilir.
Dəclə sahili, Əbu Nəvas küçəsi axşamlar çox gözəl olur. Cavan qızlar, oğlanlar buraya seyrəngaha çıxırlar. Elə bil Xaqani XII əsrdə deyil, dünən Dəclə sahilində olmuş, Bağdad gözəlini vəsf etmişdir:
Dəclə kənarında dünən bir afəti-can görmüşəm,
Həsrət gözlərimdən Dəclə tək axmış qızıl qan, görmuşəm.
Əbu Nəvas küçəsindən Dəclə çayı ilə səyahətə çıxırlar. Gəmilər gecəyarıya qədər adamları Dəclə boyu gəzdirir. Cəmisi yarımca saata şəhərin səs-küyündən uzaq Umm əl-Xənazir turist adasına getmək mümkündür. Orada da «məzquf» sifariş vermək olur.
Sədun küçəsi 1922 – 29-cu illər arasında İraqın baş na- ziri olmuş Möhsün əs-Sədunun adını daşıyır. 1929-cu ildə ingilislər onu İraqı İngiltərənin müstəmləkəsinə çevirmək haqqında müqavilə bağlamağa məcbur edəndə camaatın gözü qabağında özünü öldürən Möhsün əs-Sədun indi milli qəhrəman kimi tanınmaqdadır. Yeri gəlmişkən deyim ki, 1963-64-cü illərdə Sovet mütəxəssisləri ilə İraqın cənubunda – Səmavada işləyərkən oranın valisi Saleh Sədunla tez-tez görüşür- dük. Möhsün əs-Sədunun oğlu bizə çox yaxşı münasibət bəsləyirdi.
Möhsün əs-Sədunun heykəli ucaldılan Sədun küçəsinə müasir imarətlər xüsusi görkəm verir. Bütün təyyarə şirkətlərinin nümayəndəlikləri, əsas kinoteatrlar, ən yaxşı mehmanxanalar, bahalı restoranlar, gözəl mağazalar və s. bu küçədə yerləşir.
Sədun küçəsində «Kabab Ərbil» adlı kababxana var. Orada İraq azərbaycanlıları gözəl kabab bişirirlər: Ona görə də bu ikimərtəbəli kababxana həmişə adamla dolu olur. Burada yeməyi sifariş edib evə də aparırlar. Yolu İraqa düşən hər bir adam orada Aslan adlı cavan oğlanın məharətinə bələd ola bilər. Adamlar yeməkxanadan çıxdıqca Aslan qapının ağzında kabab haqqını alan kassirə qışqırır: «O qardaş filan qədər verməlidir». Adam mat qalır. Bu qədər müştərinin yeməyini və haqqını o necə yadında saxlayır? Kababxana sahibi onu üç nəfərin yerində işlədir və gündə üç dəfə qiymətdə səhv edib-etmədiyini yoxlayır. Deyirlər hələ səhvini tuta bilməyiblər.
Bu mənim yadıma tələbəlik vaxtı Bakıda, «Təzə ba- zar»da olmuş bir hadisəni saldı. Ortayaşlı, gülərüz, bir adam qarpız tığının yanında durub avazla müştəri çağırırdı: «Qarpızlar padşahı, dərdlərin dərmanı çil qarpız məndə; bala, şəkərə qəmzə satan Saday məndə; xırda tumlu, qara tumlu, qırmızı tumlu – hər nə desən var məndə».
Səliqəli geyinmiş bir nəfər ona yaxınlaşıb qıpqırmızı qarpız istədi. Qarpız sahibi «gözüm üstə» deyib tığa göz gəzdirdi. 12-15 kiloqramlıq bir qarpız götürdü: «Bu siz istəyən qarpızdır. Amma o qədər də şirin deyil». Alıcı gülümsündü. Hiss olunurdu ki, satıcının sözlərinə inanmır. Xahiş etdi ki, qarpızı nişanlasın. Doğrudan da, qarpız qıpqırmızı idi. Lakin dadsızdı. Alıcı xahiş etdi ki, ona tumu qırmızı, dadlı bir qarpız da seçsin. Satıcı 5 – 6 kiloqramlıq qarpızı nişanladı. Hamı onun «biliciliyinə» mat qalmışdı. Başqa bir nəfər qara tumlu, içi lalə rəngdə qarpız istədi. Onun da xahişi yerinə yetirildi. Hamı satıcının qabiliyyətinə heyran qalmışdı. Ziyalı isə bikef olmuşdu. Müharibə törədənləri lənətləyərək bildirdi ki, qarpız sahibi vaxtında oxuya bilsəydi bu ağılla nələr et- məzdi?!.
O vaxtdan illər keçsə də, «Kabab Ərbil»də işləyən qan qardaşım Aslanın hərəkətinə göz qoyduqca bacarığına mat qalır, Bakıda «Təzə bazar»da şahidi olduğum yuxarıdakı əhvalatı xatırlayırdım.
Sədun küçəsinin cənub qurtaracağında 1962-ci ildə tikilmiş əzəmətli «Naməlum əsgər» abidəsi ucalır. Əsgərlərin fəxri keşikdə durduğu bu abidəni ziyarət edəndə və ya yanından ötüb keçəndə qəribə bir təzadın şahidi olurdum. Bu abidə ilə üzbəüzdə məscid var. Məscidin həyəti hər vaxt boş, abidənin ətrafı isə izdihamlı olurdu. Bu abidədən bir az o yana «Min bir gecə» nağıllarını əbədiləşdirən «Əlibaba və qırx quldur» memarlıq kompleksi yerləşir.
Bağdad şəhəri son illərin planına əsasən abadlaşdırıl- mağa başlanmışdır. Şəhərin çox hissəsinin yenidən qurulması, piyadalar üçün yeraltı keçidlər salınması, park və idman kompleksləri tikilməsi, uşaqlar üçün əyləncə meydançaları, şəhərdə gediş-gəlişi asanlaşdırmaq üçün Dəclə çayı üzərində daha dörd körpü salınması, hər il 135 min mənzil tikilib istifadəyə verilməsi, Bağdad ətrafında eni 1-3 kilometr olan «göy qurşaq» – meşə zolağı salınması nəzərdə tutulmuşdur. Təəssüf ki, İran – İraq müharibəsi bu planın hərtərəfli həyata keçirilməsinə mane olmuş və indi də olmaqdadır.
Bağdada xüsusi gözəllik verən, müasir memarlığın tə- ləblərinə uyğun, görəni valeh edən binalar şəhərdə çoxdur. Bağdad universiteti, Rafideyn və mərkəzi bankların, Xalq məclisi, Respublika sarayı, Planlaşdırma nazirliyinin binaları, «Bağdad» mehmanxanası və s. belələrindəndir. Bağdadda «Semiramis», «Nasr», «Xəyyam», «Babil», «Atlas, «Qranada» kimi yaraşıqlı kinoteatrlar vardır. Ən gözəl mehmanxanaları «Bağdad», «Xəyyam», «İraq», «Ambasador», «Qilqamış», «Karlton», «Uf» və sairədir. Burada Sədun adına, «Əl-Zəvra», «Opera», «14 iyul» və s. istirahət parkları vardır. «Əl-Xuld», «Əl-Ribat», «Bağdad» və s. teatr və konsert zalları məşhurdur.
Bağdadda 1923-cü ildə əsası qoyulan çox zəngin «İraq muzeyi» fəaliyyət göstərir. Burada ən qədim dövrlərə aid eksponat və şöbələr vardır. Abbasilər sarayı, XIII əsrin əvvəllərində tikilən Müstənsiriyyə məktəb binası, muzeylər və s. kimi Bağdadın tarixini əks etdirən abidələr iraqlıların və əcnəbilərin ən çox ziyarət etdikləri yerlərdəndir.
Bağdadın ən görməli yerlərindən biri də onun üstüör- tülü bazarlarıdır. Bu bazarlar Harun ər-Rəşidin dövründən qalmadır. Ərəblər fəxrlə deyirlər: «Kim Bağdad bazarlarını görməyibsə, demək Bağdadı görməyib». Bağdadın üstüörtülü bazarları bütöv bir şəhərdir. Orada müxtəlif şeylər satılan o qədər dar küçələr var ki, nabələd adam o saat azır. Burada iynə-sapdan tutmuş ən bahalı qızıl və gümüş bəzək və zinət əşyalarına qədər hər şey almaq olur. Bir yanda bəzirgan bazarı, bir yanda papaqçı, başmaqçı bazarı, baqqal, əttar, xalı- xalça bazarı və s.
Bunların içində «Suq əs-Səfafiir» – «Misgər bazarı» xüsusilə fərqlənir. «Misgər bazarı» Harun ər-Rəşidin zamanında çox məşhur olub. Yazılı mənbələr göstərir ki, o vaxt burada üç yüzdən çox misgər emalatxanası olub. Misgərlər hər cür silah, əsgərlərin şücaətini göstərən nişanlar, saray, məscid və yaşayış evlərinin tikintisində istifadə üçün əşya və bəzək şeyləri, qazan, çaynik, səhəng, sini və s. hazırlayırmışlar. Müasir dövrdə hər şey fabrik-zavodlarda istehsal olunduğuna görə misgər bazarı dəbdən düşmüşdür. Onun uzunluğu indi 150 metrdən artıq deyildir.
Misgərlər cərgə-cərgə düzülüb, əsrlərlə bundan əvvəl olduğu kimi, qab-qacaq düzəldirlər. Misgər bazarında çəkic səsindən qulağın tutulsa da, tezliklə buna alışırsan. Lakin sənətkarların üz-gözündən və baxışlarından da hiss olunduğu kimi, misgər bazarında qıtlıqdır. İndi onlarla alveri əsasən turistlər edirlər. Buna baxmayaraq onlar sənətlərindən əl çəkmir; axşama kimi çəkicləri əllərindən düşmür.
Misgər bazarı, xeyli əvvəllər olduğu kimi, yalnız ustalardan hansısa vəfat etdikdə bağlı olur, Bağdadın örtülü bazarının ahəngi pozulur. Örtülü bazar səhər gün çıxandan axşam gün batana qədər açıqdır. Ömrünü-gününü toz-torpaq içində keçirən dükan sahibləri, demək olar ki, təmiz hava görmürlər. Baxışları həsrətli, boz və sarı görkəmli bu adamların xeyir-şərdən, dünyanın gedişindən xəbəri olmur. Onları maraqlandıran yalnız alıb-satdıqları matahın qiymətinin enib-qalxmasıdır.
Hər gün səhər tezdən şər qarışana qədər vaxtını örtülü bazarda keçirən bu adamlar çox yemirlər; havasızlıq və qışda dükanı qızdırmaq üçün işlədilən neft lampası «Ələddin»in iyi iştahlarını pozur. Bir yandan da hiss olunur ki, qənaət edilmiş tikə onlara yeyilən tikədən daha şirin gəlir. Dükanları səliqə-sahmansızlıq və toz-torpaq basır; hər şey, hətta dükan sahibləri özləri də toz-torpaq içində itib-batır. Həyat beləcə keçir… Bir gün qonşu dükançılara xəbər çatır ki, fılankəs də dünyadan köçdü.
Adətən bu dükanlar atadan oğula, oğuldan nəvəyə, nəvədən nəticəyə, nəsildən-nəslə keçir.
Üstüörtülü bazardan başqa, Bağdadda bütün mağazaların vitrinləri var. Onlar elə düzəldilir ki, mağazada olan malların hərəsindən bir nümunə nümayiş etdirməyə imkan versin. Sənə lazım olan əşya və ya paltardan nümunə yoxdursa, mağazaya girib basabas salmağa ehtiyac qalmır. Göründüyü kimi, vitrin yalnız gözəlliyə, estetik zövqə xidmət etmir, eyni zamanda müştərilərin işini asanlaşdırır, vaxt itkisini aradan qaldırır.
Bağdadda demək olar ki, meyvə mağazaları yoxdur. Onları ilin bütün fəsillərində küçələr boyu uzanıb gedən köşklər əvəz edir. Müxtəlif növ alma, armud, üzüm, şaftalı, əncir, nar, limon, naringi, turunc, püstə, badam, qoz, hind qozu, portağal, banan, ərik, gavalı, alça və s. köşkləri bəzəyir. Bu köşklərdə həmişə qarpız və yemiş də satılır. Öz görkəmi ilə adama «gəl-gəl» deyən meyvə köşkləri şəhərə xüsusi gözəllik verir.
Bağdadda nadilər – klublar vardır. Müəllimlər, neftçi- lər, mühəndislər, həkimlər və s. nadiləri. Bunlar bizim mədəniyyət evlərini xatırladır. Nadilərdə kitabxana, oxu zalı, arxiv, televiziya və radio otaqları, şahmat, domino, nərd, stolüstü tennis oynamaq üçün zallar, restoran və s. vardır. Restoran, kazino və barlarda yalnız kişilər işləyirlər.
Ölkədə qiraət salonları, kitabxanalar olduqca azdır. Şagird və tələbələr dərsə açıq havada, çox vaxt yollarda gəzinə- gəzinə hazırlaşırlar. Bağdadda tələbələrə yardım məqsədilə xüsusi məhəllələr açılmışdır. Bunlar da bir növ çayxanadır. Fərq ondadır ki, başqa yerlərdə çay, kofe içə-içə söhbət edir, musiqiyə qulaq asır, domino, nərd və ya şahmat oynayır, vaxt keçirir, bu məhəllələrdə isə yalnız dərsə hazırlaşırlar. Burada çay və qəhvə üçqat baha satılır. İstəyib-istəməməyindən asılı olmayaraq gərək bir şey sifariş verəsən.
Bağdadı gəzdikcə dərindən duyurdum ki, heç bir məlumat şəxsi müşahidəni əvəz edə bilməz. Burada xoşuma gələn məsələlər çox oldu. Onlardan biri də məişət avadanlığı, mebellə əlaqədardır. Mebel əsasən xüsusi yerlərdə adlı-sanlı ustalar tərəfindən düzəldilir. Bizdə dərzilərdə moda jurnalları olduğu kimi, İraqda ustalarda mebel üzrə moda jurnalları olur. Orada bu və ya başqa modanın hansı ölkəyə məxsus olması, həmin modalı mebelin birinci dəfə kimə düzəldilməsi, ölçüsü və s. göstərilir. Müştərinin hər hansı bir mebeldən xoşu gəlirsə müqavilə bağlanır. Beş-altı aya mebel hazır olur. Müqavilənin şərtinə görə əgər sifariş vaxtında yerinə yetirilməsə usta, sifarişçiyə gecikdirilən hər gün üçün cərimə verir. Düzəldilən mebel həqiqətən də çox gözəl və yaraşıqlı olur.
Bununla belə, Bağdadda məni mat qoyan məsələlər də oldu. Burada qışda evləri və idarələri «Ələddin» adlı neft lampaları ilə qızdırırlar. Sobalardan gələn iydən adamın başı ağrıyır, kütləşir. İraq neft hasilatına görə dünyada ön yerlərdən birini tutur. Bu qədər nefti və qazı olan ölkənin paytaxtının belə qazlaşdırılmadığını görəndə istər-istəməz doğma yerlər göz qabağına gəlirdi.
…Qürur hissi ilə doğma kəndim Düzqırıxlını xa-tırlayırdım. 1970-ci ildən Tovuz rayonunda bütün kəndlər qazlaşdırılıb. O cümlədən də mənim kəndim. O kənd ki, hələ 50-ci illərdən bütün evlərində İliç lampaları yanır; telefon və radio şəbəkəsi vardır, kənd artezian və kanal suyu ilə tam təmin edilib. Bunun sayəsində sovxoz ildə on min tondan çox üzüm verir. Adamların güzəranı daha da yaxşılaşır. Xeyli vaxtdır ki, kəndə bulaq suyu da çəkilib. Bu kənddə – asfalt küçələr, ağ kubik daşdan tikilmiş bir-iki mərtəbəli xüsusi evlər, mədəniyyət evi, qonaq evi, şadlıq evi, neçə-neçə mağaza, ikimərtəbəli univermaq, yüz çarpayılıq ikimərtəbəli şəfaxana, texniki- peşə, səkkizillik və onillik məktəblər, idman kompleksi, iki park, hamam, yeməkxana və restoranlar, ikimərtəbəli sovxoz idarəsi, çörək zavodu, elektrik dəyirmanı, iki şərab zavodu, maşın-traktor parkı və s. vardır.
Qərib ölkədə bütün bunlar haqqında düşündükcə adamın ürəyi dağa dönür. Əllinci illərdən doğma kəndimdə kolxoz sədri işləyən Firidun Bağırovun işgüzarlığını da minnətdarlıqla yad edirəm.
O Firidun kişinin ki, kənddə neçə ildir gül-çiçəyinə, səliqə-sahmanına görə «ən gözəl bağ-bağçalı həyət» müsabiqəsi keçirir. Müsabiqənin qalibi pul mükafatı alır. Yəqin buna görədir ki, ilin bütün fəsillərində həyətlər laləzara bənzəyir. Kəndimizin ilk müəllimi Əhməd Axundovun, müsabiqə qalibləri Mahmud Musayev, Əsəd Cəfərov, Ələsgər Nağıyev və başqalarının həyətləri nağıllarda danışılan cənnət guşəsinə bənzəyir…
Məni Bağdadda ən çox təəccübləndirən maşınların çoxluğu və taksi sürücülərinin hərəkətləri idi. Təbii ki, ətrafı ilə birlikdə üç milyondan çox əhalisi olan Bağdadda metro, tramvay və trolleybusun olmaması xüsusi taksi maşınlarının daha da artmasına şərait yaradırdı. Gediş-gəliş çətinləşirdi. Bununla belə, 70-ci illərdə Bağdadda, demək olar ki, nizamlayıcı yox idi. Tez-tez qəza hadisələri baş verirdi. Lakin qəzaların baş verməsinin əsas səbəbi nizamlayıcıların olmaması deyil, sürücülərin çoxunun naşılığı idi. İndinin özündə belə həvəskar sürücü vəsiqəsi almaq çox asandır: hər iki tərəfinə boş neft daqqaları düzülmüş dairədə maşını dal-dalı sürərkən onları yıxmasan imtahandan çıxmış hesab olunursan.
Bağdadın taksi sürücüləri bəlkə də dünyanın ən inti- zamsız və ən bəxtli sürücüləridir. Maşını neçə istəyirlər elə də sürürlər. Harada istəyir əyləyir, adam götürüb düşürürlər. Hətta maşını iki yolayrıcında, körpünün üstündə, yolun ortasında da saxlayırlar. Lakin bu laqeydliklə yanaşı, hərbi maşınlara hər yerdə yol verirlər. Çünki onların sürücüləri daha naşı olurlar.
Taksi sürücüləri ilə bağlı bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Yaxınlaşıb xəbər alanda ki, «Məni fılan yerə apararsanmı?», mütləq «ələ-ayni» – «gözüm üstə» deyəcəklər. Elə ki maşına mindin soruşacaqlar:
«O dediyin məhəllə, o küçə Bağdadın hansı rayonundadır?» Onu da qınamalı deyil, çünki burada bizim mikrorayonlarda olduğu kimi, ya əksər küçələrin adı yoxdur, ya da onu heç tanıyan. Gərək özün kömək edəsən, yoxsa uzun müddət axtarmalı olacaq. Elə sürücülər də var ki, nabələd olduğunu bilsə «işin bitdi». Səni gəzdirəcək, gəzdirəcək, sonra iki-üç qat artıq pul alacaq.
Şəhərdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də səs-küyün həddən artıq olması idi. Burada maşınların siqnal verməsi qadağan edilməyib. Bağdadda bütün ölkələrdən gətirilmiş hər cür siqnallar vardır. Maşınların səsi gecə-gündüz şəhəri başına götürür. Elə bil sürücülər siqnalın xəbərdarlıq üçün icad olunduğunu yaddan çıxarıblar – ondan özünü göstərmək, başqalarının diqqətini cəlb etmək, polis nəfərini, avtomobil müfəttişini salamlamaq, və ya da elə-belə, kef üçün istifadə edirlər. Ən çox da toy vaxtı maşınların küçələrdən keçərkən verdikləri uzun-uzadı siqnallar qulaqbatırıcı olur.
Gecə namazı vaxtı azan səsi də böyük narahatlıq yaradır. Çünki məsciddə maqnitofon qurur, səsini axıra qədər qaldırırlar. Ondan sonra, elə yuxuya gedər-getməz arabayla neft satanlar çəkiclə tənəkəyə döyərək küçə-küçə gəzir, yatmağa imkan vermirlər. Bundan sonra isə «həlib, həlib» (süd), «tamata, tamata» (pomidor), «fəvaki, partaxal» (meyvə, portağal), «abu ətiq» (cır-cındır), «kamis ətiq» (köhnə köynək) deyə-deyə kiçik arabalarla küçələri gəzənlər gəlirdilər.
Gündüzlər isə küçələrdə əlində radio və ya maqnitafonla özü istirahət edib başqalarının rahatlığını pozan gənclərə tez-tez rast gəlirsən. Elə bir mağaza, yeməkxana tapmazsan ki, orada ya radio, ya maqnitafon, ya da televizorla musiqi bizim bəzi toylarımızda olduğu kimi, var gücü ilə səslənməsin. Musiqiyə o qədər adət ediblər ki, onu eşitməyəndə elə bil nəsə çatmır, nəsə itiriblər. Sanki musiqi ilə yaşayırlar. Ədalət naminə demək lazımdır ki, ərəb melodiyaları, ərəb nəğmələri qəmi, ələmi unutdurur, axıcılığı, şuxluğu və oynaq ritmləri ilə adamı sehrləyir.
Odur ki, böyük-kiçik – hamının kiçik tranzistoru olur. Restoranlarda televizor qoyulub; yeyib-içənlərin kefini daha da durultmağa, onları daha da şənləndirməyə çalışırlar. Az qalıb ki, gözlərini ekrandan çəkmədən nahar etməyə imkan verən, önündə yemək qoymaq üçün sini olan qollu stullar düzəltsinlər. Onsuz da az hərəkət edən, idmanla az məşğul olan iraqlılar XX əsrin bu möcüzəsinin əsiri olmuşlar. Ünsiyyətin, qonaqpərvərliyin, şirin söhbətin, köhnə adət-ənənələrin «düşməni» olan televizoru bir çox Avropa və Amerika evlərində qonaq otağından kənar etdikləri halda, İraqda ona qonaqlıq zamanı da baxırlar.
Burada uşaqların başqa əyləncə vasitələri çox az olduğundan, onlar da vaxtlarının çoxunu ekran qarşısında keçirirlər.. Çox vaxt bu, uşaqların görmə qabiliyyətlərinin zəifləməsinə, əllərini çənəsinə dirəyib uzun müddət televizora baxdıqlarından bəzisinin çənəsinin əyilməsinə, həmçinin dünyagörüşlərinin, tərbiyələrinin korlanmasına gətirib çıxarır. Odur ki, televizoru «üçüncü valideyn» adlandıranlara haqq qazandırmamaq olmur. Televizorun səs-küyü bir yana, insan özü də hiss etmədən onun əsiri olur və bütün işdən-kənar vaxtını ona qurban edir.
Son vaxtlar adamların rahatlığına, səhhətinə mənfi təsir göstərən səs-küyə qarşı mübarizəyə başlamışlar. Radio və televiziya ilə verilişlər təşkil olunur, qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edirlər. Jurnalist Cəmil əl-Cəburi «Sadəcə fikir» adlı məqaləsində Fransada baş vermiş bir hadisədən danışaraq göstərir ki, Parisdə ortayaşlı bir qadın avtobusda gedərkən əlində tranzistor olan gənc onun yanında əyləşib rahatlandıqdan sonra radionu ucadan səsləndirir və sərnişinlərin dincliyini pozur. Qadın radionu alıb yerə vurur. Bu, camaatın ürəyindən olur. Hamı onun tərəfini saxlayır. Cavan oğlan qadını məhkəməyə verir. Məhkəmə qadına bəraət qazandırır.
Müəllifin fikrincə, İraqda da səs-küyə qarşı mübarizə aparmaq vaxtı çatmışdır. Səs-küyə səbəb olanlara qarşı ictimaiyyət mübarizə aparmalıdır. Sürücülər, mağaza, yeməkxana, çayxana və toy sahibləri camaatın rahatlığı qeydinə qalmalıdırlar.
«Eybsiz gözəl olmaz» – demişlər. Bütün bunlarla birgə, Bağdad həqiqətən gözəl şəhərdir. Burada adamı valeh edən, şəhərə əfsanəvi gözəllik verən xurma ağaclarının sayı-hesabı yoxdur. Ölkədə olan xurma ağaclarının xeyli hissəsi Bağdaddadır.
Bağdadın xurma bağlarını gördükdən sonra Azərbaycan xalqının milli qəhrəmanı Koroğlunun «Bağdad səfəri»ndəki müqayisə və mübaliğəni daha yaxşı duydum: «Koroğlu baxanda gördü Bağdad bağlarında xurmaların sayı var, amma dəlilərin sayı yoxdu».
İraqda yaşayan azərbaycanlıların bayatısı da Bağdad xurmalıqlarından söz açır:
Bağdadda xurmalıxlar.
Suda oynar balıxlar.
Nə böylə sevda olsun,
Nə böylə ayrılıxlar.
Bağdadın şəninə gözəl sözlər deməkdə məqsədim heç də onu sevdirmək üçün tərifləmək deyil. Buna ehtiyac yoxdur. Həm də Şekspir demişkən:
Eşqimi tərifləyib heç kəsi aldatmıram,
Çünki məhəbbətimi kimsəyə mən satmıram.
İRAQIN BU GÜNÜNDƏN ETÜDLƏR
Qədim yunanlar İraqı Mesopotamiya – «iki çay arası» adlandırmışlar. Müasir İraqın ərazisi Dəclə və Fərat çayları hüdudlarından kənara çıxsa da, ölkə indi də Mesopotamiya kimi tanınır… Dəclə (1718 km) və Fərat (2300 km) çayları indi də Türkiyə dağlarından baş alaraq gəlir, gah iti, gah da lal axaraq, əkiz bacılar kimi «sallanaraq» bütün ölkədən keçir və Mesopotamiyaya həyat verir.
Ərəb dilində «sahil», «çay sahili» mənasında işlənən «İraq» sözünün də bu çaylarla bağlı yarandığını göstərirlər. İraqın əhalisi 13 milyon nəfərdir. Əhalinin 75 faizi ərəblərdir. Sonra kürdlər, daha sonra isə türkmən adlandırılan azərbaycanlılar gəlir. Ölkədə 250 min xristian və şimalda kürdcə danışan, lakin öz dinləri olan 60 minə qədər yezidi kürd yaşayır.
İraq strateji cəhətdən mühüm ərazidə yerləşir. Şimalda Türkiyə, şərq və şimal-şərqdə İran, qərb və cənub-qərbdə Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, İordaniya, cənubda Küveytlə həmsərhəd olan bu ölkəyə, hava, dəniz, şose və dəmir yolu ilə gəlmək olar. Ölkə daxilində uzunluğu üç min kilometrə qədər üç əsas dəmir yolu vardır: Bağdad – Bəsrə (569 km), Bağdad-Kərkük – Ərbil (427 km), Bağdad – Mosul – Tel – Köçək (531 km).
Bağdad – Mosul – Tel – Köçək dəmir yolu İraqı müxtə- lif ölkələrlə birləşdirir. Bu yolla Hələb, Beyrut, Ankara, İstanbula, oradan da Roma, Paris, Belqrad, Zaqreb, Milan, Triyestə və s. getmək olar.
Hava yolu ilə də istənilən ölkəyə uçmaq olar. İraqda mövcud olan altı təyyarə limanının ikisi – Bağdad və Bəsrə beynəlxalq təyyarə limanlarıdır.
Ölkədə on bir min kilometr uzunluğunda çox yaxşı vəziyyətdə olan şose yolları vardır. Asfaltın tərkibi elədir ki, nə qədər isti olsa da ərimir.
Səhra, düzənlik və dağlıq olmaqla üç coğrafi zonaya bölünən İraqın qışı mülayim keçsə də, iyul-avqust aylarında hərarət kölgədə 48 – 50 dərəcəyə qədər qalxır. Bir çoxları İraqda yalnız yay və qış fəsillərinin olduğunu qeyd edirlər. Lakin burada bütün fəsillər özünü göstərir. Ən uzun mövsüm yay fəslidir. Yay fəsli İraqda may ayından oktyabra kimi davam edir. Noyabr payız fəslinin payına düşür. Dekabr, yanvar, fevral qış aylarıdır. Mart-aprel yaz ayları hesab olunur. Baxmayaraq ki aprelin axırında hərarət çox vaxt qırx dərəcəni haqlayır, su martın ortalarından qızmağa başlayır; bu vaxt uşaqlar hətta çaylarda çimirlər.
Qışda isə çox da soyuq olmur. İraqda olduğum altı il ərzində bir dəfə də qar yağdığını görmədim. Söhbət etdiyim bir çox cənublu tanışlarımın qar haqqında təsəvvürləri belə yox idi. Yəqin buna görədir ki, İraqda qar da, buz da bir məfhumla – «səlic» sözü ilə ifadə edilir.
Yayda isə çox isti olur. İyun, iyul, avqust, sentyabr ayları «yanar aylar» adlanır. Bu vaxt Dəclə və Fərat kimi nəhəng çaylarda belə suyun səviyyəsi çox aşağı olur. Gün od kimi yandırır. Elə bil torpaq təndirə dönür. Gün eynəyi olmadan küçəyə çıxmaq olmur. Dəmir sağanalı eynək də taxmaq olmaz. Gün o saat sağanağı qızdırır, eynəyi gözündən çıxarmalı olursan.
Yayda günorta vaxtı qısaqol köynəkdə, başıaçıq gəzən adama rast gəlməzsən. Köynək və onun üstündən də pencək geyirlər. İsti yay küləyi – «Səmum» əsəndə nəfəs almaq çətinləşir, hava adamın nəfəs yollarını yandırır. Gərək açıq havada olanda əl dəsmalı ilə ağız-burnunu tutasan. Təsadüfi deyil ki, kənd yerlərində ərəb kişiləri də başlarına şal bağlayırlar. İsti havada və «Səmum» əsəndə üz-gözlərini şalın ucu ilə örtürlər. Bu vaxt nəfəs almaq asanlaşır. Çünki nəfəs alanda şalın ağıza toxunan hissəsində nəmişlik əmələ gəlir və istiliyin təsiri azalır.
İyul – avqust aylarında gündüz saat 11-dən sonra, de- mək olar ki, açıq havada işləmək olmur. Yayın cırhacır istisində iş «donur», yollardan, küçələrdən adamlar çəkilirlər. Axşam düşən kimi isə elə bil həyat yenidən canlanır. Axşam saat səkkiz-doqquz radələrindən başlamış gecədən xeyli keçənə qədər hər yanda yeyib-içir, deyib-gülürlər.
Yayda gündüzlər 42-48 dərəcə isti olduğu halda, gecələr hərarət 25 – 27 dərəcəyə enir. Rütubət olmayan bir yerdə bu yaxşıdır. Evlərdə kuller – sərinlədici və ya kondisioner olmasına baxmayaraq, ərəblər yayda gecələr evin üstündə yatmağı üstün tuturlar. Çünki kuller və kondisionerdən zökəm olurlar. Evin üstündə isə rahat yatırlar. Gündüzün üzücü istisinin yorğunluğundan bədən dincəlir. Yeri gəlmişkən deyim ki, evlərin üstü tametdən olur. Evin damı isə divar boyu hər yandan ən azı bir metrəyə qədər hörülür ki, qonşular bir-birini görməsinlər.
İraqda çiy kərpicdən tikilmiş kənd evlərində yayın isti vaxtı hava daha sərin olur. Çünki açıq pəncərələrdən asılmış qamış və otdan düzəldilən həsirə bənzər örtüyün üstünə su tökürlər ki, bu da evi çox sərin saxlayır.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/q-z-nf-r-pasayev/alti-il-d-cl-f-rat-sahill-rind-68386465/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Dinar latın sözü “dinari”dən əmələ gəlib. Qızıl pul deməkdir. İraqda indi də ən böyük pul vahidi kimi dinar işlənir.
2
Р.Г. Л а н д а. “У арабов Азии”, M., 1969, с. 81
Qəzənfər Paşayev
Görkəmli şərqşünas, dilçi alim Qəzənfər Paşayevin adı çəkiləndə istər-istəməz keşməkeşli tarixi olan, indiyə kimi də çalxalanıb durulan İraq yada düşür. Bu da onunla bağlıdır ki, Q. Paşayev 1960-70-ci illərdə Yaxın Şərqin ən qədim dövləti olan İraqda 6 il tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, bu müddət ərzində ”Dəclə və Fərat sahillərində” yaşayan xalqların, ictimai həyatını, tarixini, adət-ənənələrini, mədəniyyətini, ədəbiyyat və incəsənətini mükəmməl şəkildə qələmə alaraq yığcam şəkildə elmi-bədii-sosioloji salnamə yarada bilmişdir.
Bu kitab bu gün də oxunaqlıdır. Ən azından İraqın dünəni və bu gününü müqayisə etmək baxımından. Bundan başqa soyumuz-kökümüz bir olan türkmanların maddi-mənəvi varidatını öyrənmək, o dövrün türkman yazarlarının yaradıcılığı ilə tanış olmaq üçün burada kifayət qədər məlumat əldə etmək olar.
Qəzənfər Paşayev
Altı il Dəclə-Fərat sahillərində
«EŞQİMİ TƏRİFLƏYİB HEÇ KƏSİ ALDATMIRAM…»
Uşaqlıqdan məndə sirli-soraqlı İraq ellərinə qəribə maraq vardı. Bəlkə bu, məşhur «Min bir gecə» nağılları, Xaqaninin «Töhfətül-İraqeyn»i, Koroğlunun «Bağdad səfəri», Vaqifin, Vidadinin «Durnalar»ı ilə bağlı hisslər idi; bəlkə də Füzuli həsrəti, onun nəvə-nəticələrinin, İraqda yaşayan azərbaycanlıların möhnəti idi – bilmirəm. Sonralar İraqda olduğum uzunmüddətli ezamiyyətlər zamanı bu maraq get-gedə artdı, dərinləşdi, məcrasını dəyişdi, əsl məhəbbətə çevrildi. …Yolumuz Napoleonun «dünyanın mühüm ölkəsi» adlandırdığı Misirdən idi. Misirin adını çəkməkdə məqsədim nə dünyanın «yeddi möcüzə»sindən ikisini – dörd minillikdən artıq tarixə malik ehramları və yeni eradan əvvəl tikilmiş 120 metr hündürlüyündə Faros mayakını qoynunda saxlamış bu qədim torpaqdan; nə on milyondan artıq əhalisi və minillik tarixi olan, müsəlman Şərqinin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri sayılan Qahirədən; nə Misiri «aləmə bəxş edən», onun paytaxtı Qahirəni iki yerə bölən Nil çayının yaratdığı əfsanəvi gözəllikdən, nə hələ eramızın əvvəlində bir milyona qədər kitabı olan İsgəndəriyyə kitabxanasından; nə də yerin yuvarlaq şəkildə olmasını göstərən, onu ölçərkən yalnız 50 kilometr səhvə yol verən Eratosfen, yerin günəş və öz oxu ətrafında fırlanması mülahizəsini irəli sürən Aristrax Samoskiy kimi dahi oğullarından danışmaqdır.
Misir dünyada mədəniyyətin yarandığı ilk iki ölkədən biridir. Təbii ki, qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik olan, bəşəriyyət tarixinə neçə-neçə unudulmaz səhifələr bəxş edən bu ölkə haqqında çox deyilib, çox kitablar yazılıb. Odur ki, burada məqsədim yalnız Füzuli ilə bağlı nakam məhəbbətdən söz açmaqdır.
… Biz Qahirənin mərkəzində Nil çayı sahilində «Ska- rabi» mehmanxanasında qalmalı idik. Sovet mütəxəssislərinin pasportlarını yığıb mehmanxana işçisinə yaxınlaşdım. O mənim Azərbaycandan olduğumu görüb fikrə daldı… Haçandan-haçana özünə gələn Məhəmməd kişi (onun adını sonra öyrəndik; 50-55 yaşlarında mehriban bir adam idi) dedi ki, üç il bundan əvvəl üç nəfər azərbaycanlı İraqa Füzulinin qəbrini ziyarətə gedirdilər. Qahirədə olanda oğlum Abbasla dostlaşdılar. Füzulinin yubiley medalını oğluma bağışladılar.
Mən mətbuatdan Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə və Qasım Qasımzadənin İraqa getdiyini bilirdim. Mərhum şairimiz Rəsul Rzanın «Uzaq ellərin yaxın töhfələri» məqaləsini «Azərbaycan» jurnalında oxumuş, Füzuli kədərinə, onun Kərkük mahalında məskən salan nəvə-nəticələrinin həsrətinə ürəkdən acımışdım da.
Mən ondan Abbası çağırmasını xahiş etdim. Dərindən köks ötürdü; İki ay bundan əvvəl oğluma toy etməyə hazırlaşırdım. Bizim adətə görə, evlənən gənc toydan sonra 3-7 gün evdən çıxmır, dostları, yoldaşları ilə görüşmür. Toya bir gün qalmış isə vaxtını bütünlüklə onlarla keçirir. Oğlum da dostları ilə şəhər ətrafına getmişdi. Kor olsun taleyin gözü, qəzaya düşüb həlak oldu…
O gecə yata bilmədim. Məhəmməd kişinin dərdi mənə bir dərd olmuşdu. Övlad-uşaqla bağlı fikirlər mənə rahatlıq vermirdi: – «Uşaq kiçik olanda adamı yatmağa, böyüyəndə isə yaşamağa qoymur», – «Həyat insana verilmiş borcdur. – İnsan borcunu o vaxt qaytara bilir ki, onu böyüdüb boya-başa çatdırdıqları kimi, o da övladlarını böyüdüb boya-başa çatdırsın…»
Elə bil yerimə qor dolmuşdu. Gözümü yuman kimi qarışıq yuxular görürdüm. Hansı müdrikinsə dediyi: «Dünyada ən ağır, ən fəlakətli şey odur ki, bir evdə məsləhət verəcək bir ahıl və o məsləhəti yerinə yetirəcək bir gənc olmasın» kəlamı ürəyimə dinclik vermir, məni yazıq Məhəmmədin evinə aparıb çıxarırdı. Bu gözəl xanimanda bir səs-küy yox idi. Dərin sükut hökm sürürdü. Elə bil kimsə divar arxasından aramla, sakit-sakit təkrarən deyirdi: «Uşaqlı ev bazardı, uşaqsız ev məzardı».
Səhərisi gün bu ağır dərdi də Füzuli dərdinə, Füzuli kədərinə, Leyli ilə Məcnunun nakam məhəbbətinə qataraq şairin əbədi uyuduğu müqəddəs torpağa, onun dillər əzbəri olan paytaxtı Bağdad şəhərinə yola düşdüm. Təyyarədə xəyal məni qanadları üstünə alıb uzaq keçmişlərə aparmışdı. Bəşəriyyətin ən böyük kəşfi kitab haqqında kimsə deyib: «Kitabı əvvəllər oxuyardılar ki, düşünsünlər, ağı qaradan, yaxşını pisdən seçsinlər. Dövranın gərdişini anlasınlar. İndi isə kitabı düşünməmək, vaxtı öldürmək naminə oxuyurlar». Bu fikirlə razılaşmayaraq İraqa hazırlaşdığım son bir ildə həmin ölkə haqqında oxuduğum qalaq-qalaq kitabları bir daha xəyalən nəzərdən keçirdim.
… Qədim dünya mədəniyyəti yeni eradan dörd min il əvvəl Misir və İraq ərazisində meydana gəlmişdir. Şumerlər bu ərazidə yazıdan istifadə edərək ədəbiyyat və incəsənət nümunələri yaratmışlar. İlk yazı, ilk kotan, ilk təkər, suvarma şəbəkələri, ilk memarlıq abidələri, ilk təqvim, səmanın ilk xəritəsi, ikiməchullu tənliyin həlli və s. babillilər, assurilər, xaldeylərin vaxtında meydana gəlmişdi.
Babillilər göy cisimləri üzərində müşahidə aparıb Günəş və Ayın nə zaman tutulacağını əvvəlcədən deyə bilirdilər. İli aylara, ayları həftələrə, həftələri günlərə, gecə-gündüzü saatlara, saatları dəqiqələrə bölmək də onlara qismət olmuşdur.
Sənətkarlar mis, qızıl, sonra isə tunc emal etməyi hələ bizim eradan əvvəl IV minillikdə öyrənmişdilər. Bu ölkənin yun parçası onun hüdudlarından çox-çox uzaqlarda da şöhrət qazanmışdı. Yeni eradan 1800 il əvvəl böyük istilaçı hökmdar Hammurapinin zamanında 120 maddədən ibarət ilk «qanunlar məcəlləsi» burada yaradılmış və daş üzərində həkk olunmuşdu. Babil həkimləri insanın anatomiyasını və bir çox otların müalicə xüsusiyyətlərini gözəl bilirdilər. Onlar mürəkkəb cərrahiyyə əməliyyatlarının öhdəsindən gəlirdilər. Dünyanın yeddi möcüzəsindən biri burada idi.
Birdən fikirdən ayrıldım. Diksinən kimi oldum. Həyat nə qəribə imiş… Əsrlər boyu bu qədim diyarın mədəni irsindən bütün aləm bəhrələndiyi halda, indi İraq inkişaf etməkdə olan ölkələr sırasındadır.
S.Vurğunun sözləri yadıma düşür: «Cahanda hər hökmü bir zaman verir».
Nədənsə gözlərim önünə Makedoniyalı İsgəndərin zəfərli yürüşləri, dünya mədəniyyətinə Homerləri, Ərəstunları, Sokratları, Arximedləri, Hippokratları bəxş edən Yunanıstan gəlir. Onun bu günü haqqında düşünürəm. Bir daha özüm üçün «kəşf» edirəm ki, mədəniyyəti məhv edən, xalqın mənliyini heçə endirən daxili çəkişmələr, dağıdıcı müharibələr, ölkənin yadellilər tərəfindən viran edilməsi, xarabazarlığa çevrilməsi imiş. Tarixin təlatümlərinə düşərək əldən-ələ keçmiş, talan olunmuş, soyulmuş, geri qalmış Mesopotamiyanın halına acıyıram.
Xəyal məni yenə ağuşuna alıb ünyetməz vaxtlara, yeni eranın əvvəllərinə – ərəblərin Mesopotamiyanı tutduğu çağlara aparır.
Bu, 637-ci ildə xəlifə Ömərin vaxtında olmuşdu. Sasanilərin zəifləməsindən istifadə edən Ömər Mesopotamiyanı tutur. Daxili çəkişmələr ölkənin daha da geriləməsinə səbəb olur. 644-cü ildə Ömər öldürülür və hakimiyyət başına Osman gəlir. Lakin onun da xəlifəliyi uzun sürmür. 656-cı ildə Osman da öldürülür və Əli icma tərəfindən xəlifə seçilir. Onun vaxtında bütün Mesopotamiya ərəblərə tabe edilir, Əli hətta İraqın cənubunda 636-cı ildə əsası qoyulan və indi də mövcud olan Kufə şəhərini paytaxt elan edir.
Lakin 661-ci ildə Kufə şəhərində Əli də öldürülür. Suriyada hakimiyyət başında duran Əməvilər nəslindən olan Müaviyə Kufədə özünü xəlifə elan edir. Bundan sonra xəlifə icma tərəfindən seçilmir, taxta varis kimi gəlirdi.
Əməvilər sülaləsi 661-750-ci illərdə hakimiyyətdə oldu. Paytaxt Şam şəhəri idi. Mesopotamiyada yerli hakim gah Kufədə, gah da Bəsrədə otururdu.
Lakin 749-cu ildə Mesopotamiyada Abdulla Əbdül Abbas xəlifə elan edildi. O, Əməvilərə tabe olmaqdan boyun qaçırdı. Gələcəkdə çox güclənəcək Abbasilər sülaləsinin əsasını qoyan xəlifə 754-cü ildə vəfat etdi və onun yerini qardaşı Abu Cəfər tutdu. Çox keçmədi ki, Abu Cəfər özünü gözəl siyasətçi və dövlət rəhbəri kimi göstərdi. Xalq arasında ona Əl-Mənsur – «Qalib» ləqəbi verdilər.
BAĞ YERİ BAĞDAD
Ərəblər Mesopotamiyanı tutanda onların mədəni səviyyəsi yerli əhalinin səviyyəsindən aşağı idi. Buna baxmayaraq Mənsurun vaxtında ərəblər nəinki biliklərini artırdılar, hətta özlərinin zəngin mədəniyyətlərini yaratdılar.
Mənsurun gördüyü diqqətəlayiq işlərdən biri də Bağdad şəhərinin əsasını qoyması oldu. Mənsurun fikrincə ölkənin paytaxtı dörd əsas şərtə cavab verməli idi: ölkənin mərkəzi hissəsində yerləşməli; iqlim şəraiti qızdırmaya səbəb olmamalı; onunla rəqabət aparan şəhərdən kənar olmalı; ən başlıcası isə gəmiçilik üçün yararlı böyük çay üzərində salınmalı idi.
Mənsur bu tələblərə cavab verə biləcək yer tapmaq arzusu ilə bir neçə dəfə ölkəni başdan-başa gəzir və nəhayət, Bağdad üzərində dayanır. Bu yer ərəblərin işğalından əvvəl də məlum idi. Burada at yarmarkaları təşkil edər, at alıb-satardılar.
«Bağdad» sözünün mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi tədqiqatçılar deyirlər ki, «Bağdad» İran dillərinin birində «tanrı payı», başqaları isə təsdiq edirlər ki, «bağ yeri» mənasında işlənir…
Ərəb tarixçisi Ət-Təbəri (838/839-923) yazır ki, Mənsur paytaxt üçün niyə məhz buranı seçdiyini belə izah edirdi: «Bura hərbi baxımdan misilsizdir. Bundan əlavə, buradan Dəclə çayı axıb keçir. O bizə bir çox uzaq ölkələr, hətta Çinlə əlaqə saxlamağa imkan verəcəkdir. Dənizdə nə varsa bu çay vasitəsilə əldə edəcəyik. Bu çay vasitəsilə Mesopotamiyadan və qonşu ölkələrdən ərzaq alacağıq. Bir yandan da bu, Fərat çayı vasitəsilə Suriya və başqa ölkələrdən lazım olan şeyləri gətirməyə imkan verir».
Yeni eranın 762-ci ilində Mənsur Bağdad şəhərinin təməl daşını öz əli ilə qoyur. Onu dörd ilə tikirlər. Şəhərin salınmasında yüz mindən çox adam iştirak etmişdir. Divarları ikiqat düzəltmiş, sonra dərin xəndək qazmış, ondan sonra bir divar da hörmüşlər ki, düşmənin hücumunu dəf edə bilsinlər. Divarların hündürlüyü 17 metri keçirdi. Şəhərin dörd giriş qapısı olub. Xəlifənin sarayı şəhərin mərkəzində inşa edilib. Giriş «Qızıl darvazalar»dan imiş, Tikinti doqquz milyon dinara[1 - Dinar latın sözü “dinari”dən əmələ gəlib. Qızıl pul deməkdir. İraqda indi də ən böyük pul vahidi kimi dinar işlənir.] başa gəlir. Mənsur şəhəri həm inşaat materiallarına qənaət, həm də müdafiə məqsədilə dairəvi tikdirmişdi. Buna görə də onu «Əl-Mədinə əl-Müdəvvara» – «Dəyirmi şəhər» adlandırırdılar. Xəlifə Məmunun vaxtında isə Bağdad «Mədinət əs-Səlam» – «Sülh şəhəri» adlanırdı. Lakin şəhər ilk adını bu gün belə saxlamaqdadır.
Tezliklə Bağdad ticarət və elm mərkəzi kimi şöhrətlənir. Hər yandan bura alim, şair, loğman, musiqiçi və müğənnilər axışıb gəlirlər. Müsəlman aləmində ilk əczaxana və şəfaxanalar bu vaxt Bağdadda açılır. Müalicə ilə məşğul olmaq istəyən həkimlər xüsusi imtahan verdikdən sonra işə başlaya bilərdilər. Səkkizinci əsrin sonunda Bağdadda kağız emal edirdilər (Müqayisə üçün deyək ki, Avropada ilk kağız emalı fabriki eramızın 1160-cı ilində işə düşmüşdür).
Harun ər-Rəşidin vaxtında Bağdad daha da çiçəklən- mişdi. Uzun illər hakimiyyət başında olan Harun ər-Rəşid (787-809) onun şöhrətini göylərə qaldırdı. Bağdad elm və mədəniyyət mərkəzi oldu. Bunu «Min bir gecə » nağılları da təsdiq edir. Ensiklopedik biliklər məcmusu olan bu nağıllardan çox şey əxz etmək olur. «Təvəddüdün əhvalatı» nağılından götürdüyümüz kiçik bir parça dediklərimizə misal ola bilər: Zahiri nişanələr batindəki xəstəliyə dəlalət eləyir. Gözün sarı olması sarılıq xəstəliyini, kürəyin donqarlanması ciyər xəstəliyini göstərir. Xəstəliklərin daxili əlamətlərlə müəyyən edilməsi altı əsasa görə olur: xəstənin hərəkətlərinə, ifraza, ağrıya, ağrının yerinə, şişə və köməkçi əlamətlərə görə.
Məsələn, başağrısına səbəb nədir? – Bir yemək həzm olunmamış üstündən ikincisini yemək, dalbadal toxluq eləmək. Kim ki istəyir dünyada çox yaşasın, gərək erkən nahar eləsin, şam yeməyini gec yeməsin. Gərək o, qarnını üç hissəyə bölsün: bir hissəsini yemək üçün, bir hissəsini su üçün, bir hissəsini də nəfəs üçün ayırsın. Çünki hər bir xəstəliyin kökü yeməyin həzm olunmamasındadır. Yeməyi xırda tikələrlə yemək lazımdır. Hamama gərək tox qarına getməyəsən. Şərabın zərəri də var, xeyri də. Ancaq zərəri xeyrindən çoxdur. Çünki insanın ağlını alır. O ki qaldı şərabın xeyrinə, o da budur ki, böyrəkdə daşı əridir, bağırsağı bərkidir, insanı dərddən-qəmdən ayırır, mərdlik gətirir, gümrahlıq verir, yeməyi həzm eləyir, canı sağlamlaşdırır, əzalardan azarı çıxarır, bədəni zəhərli mayelərdən təmizləyir, sevinc və şadlıq gətirir, sidikliyi möhkəmlədir, qara ciyəri bərkidir, sifəti allaşdırır, başı-beyni təmizləyir, saçı ağarmağa qoymur və s.
Xəlifə Məmunun vaxtında Bağdadda «Beyt-ül-hikmə»
– «Hikmət ocağı» yaradılmışdı. Akademiyadan heç də fərqlənməyən «Hikmət ocağı»nda kütləvi kitabxana, rəsədxana fəaliyyət göstərirdi. Burada adlı-sanlı alimlər, mütəfəkkirlər, şairlər, riyaziyyatçılar, münəccimlər, loğmanlar, musiqiçilər, müğənnilər cəmləşmişdilər. Tarixçi Yaqut əl-Həməvi (1179 – 1229) göstərir ki, 891-ci ildə Bağdadda yüzdən artıq kitab mağazası vardı. Bağdad sənətkarları və memarlarının şöhrəti hər yana yayılmışdı. Odur ki, onları başqa ölkələrə də dəvət edirdilər. Yazılı mənbələr göstərir ki, 922-ci ildə Bağdaddan Volqa sahillərinə beş min nəfərdən ibarət böyük nümayəndə heyəti gəlmişdi. Onların çoxunu memar, bənna və başqa sənətkarlar təşkil edirdi («Sovetskaya Rossiya», 13 sentyabr 1974-cü il).
Bağdadda şeirə, sənətə böyük qayğı və hörmət bəsləyirdilər. Bunu vaxtilə Mesopotamiyanı ziyarət etmiş Ə. Xaqani dərindən duymuşdu:
İraqa, İrana eyləsəm səfər,
Başıma yağış tək yağar simü zər.
Orada şairə qiymət verən var,
Xəzinəm ləl ilə, gövhərlə dolar.
Tarixçilər göstərirlər ki, XI-XII əsrlərdə Bağdadın əhalisi bir milyondan çox idi. Şəhərin gözəlliyi dillərdə dastan olmuşdu. Bağdadı görüb onun gözəlliyinə məftun olmayan, onu tərənnüm etməyən şair tapılmazdı. Böyük Ə. Xaqani də bu gözəllikdən ilham almışdı:
Onun hər tərəfi bir gülüstandır,
Nəzəri cəlb edən bağdır, bostandır.
Torpağı çəməndir onun bahar, qış,
Çayların üstündən körpü salınmış.
…Bərk taqqıltı məni xəyaldan ayırdı. Təyyarəmiz Bağdad aeroportuna enmişdi.
BAĞDAD BU GÜN
Bəxtə bax ki, ölkəyə Bağdad şəhərinin min iki yüz illiyinin bayram edildiyi gün gəlmişdik. Dövlətin qərarına əsasən üç gün rəsmi bayram elan olunmuşdu. Şəhər al-əlvan bəzədilmişdi. Elə bil çilçıraqban içərisində alışıb yanırdı. Mən o axşam və sonrakı iki gün Bağdadda gördüyüm şənlikləri, çıraqbanları, çal-çağırı sonralar heç bir ölkədə görmədim. Küçələrdə böyük-kiçik, qoca-cavan, qadın-uşaq əlindən tərpənmək olmurdu. İynə atsan yerə düşməzdi. Özümü sözün həqiqi mənasında nağıllar aləmində hiss edirdim.
Misirdə bizə demişdilər ki, Qahirə ilə müqayisədə Bağdad kiçik kəndə bənzəyir. Lakin Bağdad gəlin kimi elə bəzənmiş, elə sığallanmışdı ki, ona məftun olmamaq mümkün deyildi. Bu ilk təəssüratım elə qüvvətli idi ki, sonralar zaman da onu unutdura bilmədi. İraqlıların iftixarla dediyi: «Kim Bağdadı görməyibsə, dünyanın ən yaxşı guşəsini görməyib» sözlərini həmişə təkrar etməyə hazıram.
Mən hələ füsunkar Bağdad gecələrini demirəm. Ümu- miyyətlə, bu ölkədə gündüzlə gecə arasındakı anı tutmaq çətindir. Birdən-birə qaranlıq düşür. Bu, Bağdadda da belə olur – səma zil qara, şəhər isə çıraqban. Şəhərin ortasından nazlana-nazlana axıb gedən Dəclə çayında hər iki sahildən düşən işıq bərq vurur, suda əks olunur. Qəribə bir mənzərə, təkrarolunmaz ilahi gözəllik yaranır. Bu gözəllik önündə ovsunlanır, saatlarla gözünü ondan çəkə bilmirsən. Bağdad gecələrinin füsunkarlığını sözlə ifadə etmək çətindir. Bağdad gecələri təbiətin yaratdığı sehrkar bir lövhədir.
Məni Bağdadda, hər şeydən əvvəl, təəccübləndirən və sevindirən bu idi ki, iraqlılar öz xarici görkəmlərinə görə azərbaycanlılardan o qədər də fərqlənmirlər. Qarabuğdayı, qaragöz, qaraqaş, qarasaçlı iraqlıların azərbaycanlılara oxşadıqlarını başqa müəlliflər də qeyd edirlər. [2 - Р.Г. Л а н д а. “У арабов Азии”, M., 1969, с. 81]
Misir, Suriya, Livan və s. ərəb ölkələrində adamın xa- rici görünüşünə görə yerli olduğunu müəyyənləşdirmək çətindirsə, iraqlıları ayırd etmək asandır.
Ətrafı ilə üç milyondan çox əhalisi olan Bağdad Şərqin böyük şəhərlərindən biridir. Burada hər addımbaşı Şərq və Qərb memarlıq abidələrinin çulğalandığını görmək olur, Qəribə tərzdə bir-birini tamamlayan bu abidələr şəhərə xüsusi gözəllik verir.
Bağdadın mərkəzi hissəsi «Təhrir» – «Azadlıq» meydanıdır. Buradan gecə-gündüz maşınlar axın-axın Cümhuriyyə körpüsü ilə Dəclə çayının sağ sahilinə yollanır. Ümumiyyətlə, çayın hər iki sahilini altı körpü birləşdirir, Rəşid, Sədun və Əbu Nəvas küçələri bu meydanda birləşir. Həmin küçələr Bağdadın şan-şöhrətli küçələridir. Rəşid küçəsi əfsanəvi xəlifə Harun ər-Rəşidin adı ilə bağlıdır. 1914-cü ildə salınmışdır. Dəclə çayı boyu uzanıb gedən bu küçə şəhərin mərkəzi küçəsi sayılır. Hər iki tərəfində boy-boy mağazalar yerləşir. Küçənin şimal qurtaracağında isə məşhur Bağdad bazarlarını görmək olar.
Əbu Nəvas küçəsi 1934-cü ildə salınıb. Harun ər-Rəşi- din zamanında şöhrət qazanmış məşhur şair Əbu Nəvasın adını daşıyır. Burada Əbu Nəvasın gözəl heykəli ucalır. Həmin küçədə çoxlu şirkət, dövlət müəssisəsi, diplomatik idarə və müasir tipli mehmanxanalar vardır. Dəclə çayı boyunca uzanıb gedən bu küçəni məşhur edən yalnız restoran, kazino, əyləncə yerləri deyil; o həm də burada bişirilən «məzquf»a görə məşhurdur. «Məzquf» ocaq üzərində qızardılan balıq yeməyidir. Bəzən bizim Lənkəran-Astara zonasında məşhur olan «ləvəngi» kimi bişirilir.
Dəclə sahili, Əbu Nəvas küçəsi axşamlar çox gözəl olur. Cavan qızlar, oğlanlar buraya seyrəngaha çıxırlar. Elə bil Xaqani XII əsrdə deyil, dünən Dəclə sahilində olmuş, Bağdad gözəlini vəsf etmişdir:
Dəclə kənarında dünən bir afəti-can görmüşəm,
Həsrət gözlərimdən Dəclə tək axmış qızıl qan, görmuşəm.
Əbu Nəvas küçəsindən Dəclə çayı ilə səyahətə çıxırlar. Gəmilər gecəyarıya qədər adamları Dəclə boyu gəzdirir. Cəmisi yarımca saata şəhərin səs-küyündən uzaq Umm əl-Xənazir turist adasına getmək mümkündür. Orada da «məzquf» sifariş vermək olur.
Sədun küçəsi 1922 – 29-cu illər arasında İraqın baş na- ziri olmuş Möhsün əs-Sədunun adını daşıyır. 1929-cu ildə ingilislər onu İraqı İngiltərənin müstəmləkəsinə çevirmək haqqında müqavilə bağlamağa məcbur edəndə camaatın gözü qabağında özünü öldürən Möhsün əs-Sədun indi milli qəhrəman kimi tanınmaqdadır. Yeri gəlmişkən deyim ki, 1963-64-cü illərdə Sovet mütəxəssisləri ilə İraqın cənubunda – Səmavada işləyərkən oranın valisi Saleh Sədunla tez-tez görüşür- dük. Möhsün əs-Sədunun oğlu bizə çox yaxşı münasibət bəsləyirdi.
Möhsün əs-Sədunun heykəli ucaldılan Sədun küçəsinə müasir imarətlər xüsusi görkəm verir. Bütün təyyarə şirkətlərinin nümayəndəlikləri, əsas kinoteatrlar, ən yaxşı mehmanxanalar, bahalı restoranlar, gözəl mağazalar və s. bu küçədə yerləşir.
Sədun küçəsində «Kabab Ərbil» adlı kababxana var. Orada İraq azərbaycanlıları gözəl kabab bişirirlər: Ona görə də bu ikimərtəbəli kababxana həmişə adamla dolu olur. Burada yeməyi sifariş edib evə də aparırlar. Yolu İraqa düşən hər bir adam orada Aslan adlı cavan oğlanın məharətinə bələd ola bilər. Adamlar yeməkxanadan çıxdıqca Aslan qapının ağzında kabab haqqını alan kassirə qışqırır: «O qardaş filan qədər verməlidir». Adam mat qalır. Bu qədər müştərinin yeməyini və haqqını o necə yadında saxlayır? Kababxana sahibi onu üç nəfərin yerində işlədir və gündə üç dəfə qiymətdə səhv edib-etmədiyini yoxlayır. Deyirlər hələ səhvini tuta bilməyiblər.
Bu mənim yadıma tələbəlik vaxtı Bakıda, «Təzə ba- zar»da olmuş bir hadisəni saldı. Ortayaşlı, gülərüz, bir adam qarpız tığının yanında durub avazla müştəri çağırırdı: «Qarpızlar padşahı, dərdlərin dərmanı çil qarpız məndə; bala, şəkərə qəmzə satan Saday məndə; xırda tumlu, qara tumlu, qırmızı tumlu – hər nə desən var məndə».
Səliqəli geyinmiş bir nəfər ona yaxınlaşıb qıpqırmızı qarpız istədi. Qarpız sahibi «gözüm üstə» deyib tığa göz gəzdirdi. 12-15 kiloqramlıq bir qarpız götürdü: «Bu siz istəyən qarpızdır. Amma o qədər də şirin deyil». Alıcı gülümsündü. Hiss olunurdu ki, satıcının sözlərinə inanmır. Xahiş etdi ki, qarpızı nişanlasın. Doğrudan da, qarpız qıpqırmızı idi. Lakin dadsızdı. Alıcı xahiş etdi ki, ona tumu qırmızı, dadlı bir qarpız da seçsin. Satıcı 5 – 6 kiloqramlıq qarpızı nişanladı. Hamı onun «biliciliyinə» mat qalmışdı. Başqa bir nəfər qara tumlu, içi lalə rəngdə qarpız istədi. Onun da xahişi yerinə yetirildi. Hamı satıcının qabiliyyətinə heyran qalmışdı. Ziyalı isə bikef olmuşdu. Müharibə törədənləri lənətləyərək bildirdi ki, qarpız sahibi vaxtında oxuya bilsəydi bu ağılla nələr et- məzdi?!.
O vaxtdan illər keçsə də, «Kabab Ərbil»də işləyən qan qardaşım Aslanın hərəkətinə göz qoyduqca bacarığına mat qalır, Bakıda «Təzə bazar»da şahidi olduğum yuxarıdakı əhvalatı xatırlayırdım.
Sədun küçəsinin cənub qurtaracağında 1962-ci ildə tikilmiş əzəmətli «Naməlum əsgər» abidəsi ucalır. Əsgərlərin fəxri keşikdə durduğu bu abidəni ziyarət edəndə və ya yanından ötüb keçəndə qəribə bir təzadın şahidi olurdum. Bu abidə ilə üzbəüzdə məscid var. Məscidin həyəti hər vaxt boş, abidənin ətrafı isə izdihamlı olurdu. Bu abidədən bir az o yana «Min bir gecə» nağıllarını əbədiləşdirən «Əlibaba və qırx quldur» memarlıq kompleksi yerləşir.
Bağdad şəhəri son illərin planına əsasən abadlaşdırıl- mağa başlanmışdır. Şəhərin çox hissəsinin yenidən qurulması, piyadalar üçün yeraltı keçidlər salınması, park və idman kompleksləri tikilməsi, uşaqlar üçün əyləncə meydançaları, şəhərdə gediş-gəlişi asanlaşdırmaq üçün Dəclə çayı üzərində daha dörd körpü salınması, hər il 135 min mənzil tikilib istifadəyə verilməsi, Bağdad ətrafında eni 1-3 kilometr olan «göy qurşaq» – meşə zolağı salınması nəzərdə tutulmuşdur. Təəssüf ki, İran – İraq müharibəsi bu planın hərtərəfli həyata keçirilməsinə mane olmuş və indi də olmaqdadır.
Bağdada xüsusi gözəllik verən, müasir memarlığın tə- ləblərinə uyğun, görəni valeh edən binalar şəhərdə çoxdur. Bağdad universiteti, Rafideyn və mərkəzi bankların, Xalq məclisi, Respublika sarayı, Planlaşdırma nazirliyinin binaları, «Bağdad» mehmanxanası və s. belələrindəndir. Bağdadda «Semiramis», «Nasr», «Xəyyam», «Babil», «Atlas, «Qranada» kimi yaraşıqlı kinoteatrlar vardır. Ən gözəl mehmanxanaları «Bağdad», «Xəyyam», «İraq», «Ambasador», «Qilqamış», «Karlton», «Uf» və sairədir. Burada Sədun adına, «Əl-Zəvra», «Opera», «14 iyul» və s. istirahət parkları vardır. «Əl-Xuld», «Əl-Ribat», «Bağdad» və s. teatr və konsert zalları məşhurdur.
Bağdadda 1923-cü ildə əsası qoyulan çox zəngin «İraq muzeyi» fəaliyyət göstərir. Burada ən qədim dövrlərə aid eksponat və şöbələr vardır. Abbasilər sarayı, XIII əsrin əvvəllərində tikilən Müstənsiriyyə məktəb binası, muzeylər və s. kimi Bağdadın tarixini əks etdirən abidələr iraqlıların və əcnəbilərin ən çox ziyarət etdikləri yerlərdəndir.
Bağdadın ən görməli yerlərindən biri də onun üstüör- tülü bazarlarıdır. Bu bazarlar Harun ər-Rəşidin dövründən qalmadır. Ərəblər fəxrlə deyirlər: «Kim Bağdad bazarlarını görməyibsə, demək Bağdadı görməyib». Bağdadın üstüörtülü bazarları bütöv bir şəhərdir. Orada müxtəlif şeylər satılan o qədər dar küçələr var ki, nabələd adam o saat azır. Burada iynə-sapdan tutmuş ən bahalı qızıl və gümüş bəzək və zinət əşyalarına qədər hər şey almaq olur. Bir yanda bəzirgan bazarı, bir yanda papaqçı, başmaqçı bazarı, baqqal, əttar, xalı- xalça bazarı və s.
Bunların içində «Suq əs-Səfafiir» – «Misgər bazarı» xüsusilə fərqlənir. «Misgər bazarı» Harun ər-Rəşidin zamanında çox məşhur olub. Yazılı mənbələr göstərir ki, o vaxt burada üç yüzdən çox misgər emalatxanası olub. Misgərlər hər cür silah, əsgərlərin şücaətini göstərən nişanlar, saray, məscid və yaşayış evlərinin tikintisində istifadə üçün əşya və bəzək şeyləri, qazan, çaynik, səhəng, sini və s. hazırlayırmışlar. Müasir dövrdə hər şey fabrik-zavodlarda istehsal olunduğuna görə misgər bazarı dəbdən düşmüşdür. Onun uzunluğu indi 150 metrdən artıq deyildir.
Misgərlər cərgə-cərgə düzülüb, əsrlərlə bundan əvvəl olduğu kimi, qab-qacaq düzəldirlər. Misgər bazarında çəkic səsindən qulağın tutulsa da, tezliklə buna alışırsan. Lakin sənətkarların üz-gözündən və baxışlarından da hiss olunduğu kimi, misgər bazarında qıtlıqdır. İndi onlarla alveri əsasən turistlər edirlər. Buna baxmayaraq onlar sənətlərindən əl çəkmir; axşama kimi çəkicləri əllərindən düşmür.
Misgər bazarı, xeyli əvvəllər olduğu kimi, yalnız ustalardan hansısa vəfat etdikdə bağlı olur, Bağdadın örtülü bazarının ahəngi pozulur. Örtülü bazar səhər gün çıxandan axşam gün batana qədər açıqdır. Ömrünü-gününü toz-torpaq içində keçirən dükan sahibləri, demək olar ki, təmiz hava görmürlər. Baxışları həsrətli, boz və sarı görkəmli bu adamların xeyir-şərdən, dünyanın gedişindən xəbəri olmur. Onları maraqlandıran yalnız alıb-satdıqları matahın qiymətinin enib-qalxmasıdır.
Hər gün səhər tezdən şər qarışana qədər vaxtını örtülü bazarda keçirən bu adamlar çox yemirlər; havasızlıq və qışda dükanı qızdırmaq üçün işlədilən neft lampası «Ələddin»in iyi iştahlarını pozur. Bir yandan da hiss olunur ki, qənaət edilmiş tikə onlara yeyilən tikədən daha şirin gəlir. Dükanları səliqə-sahmansızlıq və toz-torpaq basır; hər şey, hətta dükan sahibləri özləri də toz-torpaq içində itib-batır. Həyat beləcə keçir… Bir gün qonşu dükançılara xəbər çatır ki, fılankəs də dünyadan köçdü.
Adətən bu dükanlar atadan oğula, oğuldan nəvəyə, nəvədən nəticəyə, nəsildən-nəslə keçir.
Üstüörtülü bazardan başqa, Bağdadda bütün mağazaların vitrinləri var. Onlar elə düzəldilir ki, mağazada olan malların hərəsindən bir nümunə nümayiş etdirməyə imkan versin. Sənə lazım olan əşya və ya paltardan nümunə yoxdursa, mağazaya girib basabas salmağa ehtiyac qalmır. Göründüyü kimi, vitrin yalnız gözəlliyə, estetik zövqə xidmət etmir, eyni zamanda müştərilərin işini asanlaşdırır, vaxt itkisini aradan qaldırır.
Bağdadda demək olar ki, meyvə mağazaları yoxdur. Onları ilin bütün fəsillərində küçələr boyu uzanıb gedən köşklər əvəz edir. Müxtəlif növ alma, armud, üzüm, şaftalı, əncir, nar, limon, naringi, turunc, püstə, badam, qoz, hind qozu, portağal, banan, ərik, gavalı, alça və s. köşkləri bəzəyir. Bu köşklərdə həmişə qarpız və yemiş də satılır. Öz görkəmi ilə adama «gəl-gəl» deyən meyvə köşkləri şəhərə xüsusi gözəllik verir.
Bağdadda nadilər – klublar vardır. Müəllimlər, neftçi- lər, mühəndislər, həkimlər və s. nadiləri. Bunlar bizim mədəniyyət evlərini xatırladır. Nadilərdə kitabxana, oxu zalı, arxiv, televiziya və radio otaqları, şahmat, domino, nərd, stolüstü tennis oynamaq üçün zallar, restoran və s. vardır. Restoran, kazino və barlarda yalnız kişilər işləyirlər.
Ölkədə qiraət salonları, kitabxanalar olduqca azdır. Şagird və tələbələr dərsə açıq havada, çox vaxt yollarda gəzinə- gəzinə hazırlaşırlar. Bağdadda tələbələrə yardım məqsədilə xüsusi məhəllələr açılmışdır. Bunlar da bir növ çayxanadır. Fərq ondadır ki, başqa yerlərdə çay, kofe içə-içə söhbət edir, musiqiyə qulaq asır, domino, nərd və ya şahmat oynayır, vaxt keçirir, bu məhəllələrdə isə yalnız dərsə hazırlaşırlar. Burada çay və qəhvə üçqat baha satılır. İstəyib-istəməməyindən asılı olmayaraq gərək bir şey sifariş verəsən.
Bağdadı gəzdikcə dərindən duyurdum ki, heç bir məlumat şəxsi müşahidəni əvəz edə bilməz. Burada xoşuma gələn məsələlər çox oldu. Onlardan biri də məişət avadanlığı, mebellə əlaqədardır. Mebel əsasən xüsusi yerlərdə adlı-sanlı ustalar tərəfindən düzəldilir. Bizdə dərzilərdə moda jurnalları olduğu kimi, İraqda ustalarda mebel üzrə moda jurnalları olur. Orada bu və ya başqa modanın hansı ölkəyə məxsus olması, həmin modalı mebelin birinci dəfə kimə düzəldilməsi, ölçüsü və s. göstərilir. Müştərinin hər hansı bir mebeldən xoşu gəlirsə müqavilə bağlanır. Beş-altı aya mebel hazır olur. Müqavilənin şərtinə görə əgər sifariş vaxtında yerinə yetirilməsə usta, sifarişçiyə gecikdirilən hər gün üçün cərimə verir. Düzəldilən mebel həqiqətən də çox gözəl və yaraşıqlı olur.
Bununla belə, Bağdadda məni mat qoyan məsələlər də oldu. Burada qışda evləri və idarələri «Ələddin» adlı neft lampaları ilə qızdırırlar. Sobalardan gələn iydən adamın başı ağrıyır, kütləşir. İraq neft hasilatına görə dünyada ön yerlərdən birini tutur. Bu qədər nefti və qazı olan ölkənin paytaxtının belə qazlaşdırılmadığını görəndə istər-istəməz doğma yerlər göz qabağına gəlirdi.
…Qürur hissi ilə doğma kəndim Düzqırıxlını xa-tırlayırdım. 1970-ci ildən Tovuz rayonunda bütün kəndlər qazlaşdırılıb. O cümlədən də mənim kəndim. O kənd ki, hələ 50-ci illərdən bütün evlərində İliç lampaları yanır; telefon və radio şəbəkəsi vardır, kənd artezian və kanal suyu ilə tam təmin edilib. Bunun sayəsində sovxoz ildə on min tondan çox üzüm verir. Adamların güzəranı daha da yaxşılaşır. Xeyli vaxtdır ki, kəndə bulaq suyu da çəkilib. Bu kənddə – asfalt küçələr, ağ kubik daşdan tikilmiş bir-iki mərtəbəli xüsusi evlər, mədəniyyət evi, qonaq evi, şadlıq evi, neçə-neçə mağaza, ikimərtəbəli univermaq, yüz çarpayılıq ikimərtəbəli şəfaxana, texniki- peşə, səkkizillik və onillik məktəblər, idman kompleksi, iki park, hamam, yeməkxana və restoranlar, ikimərtəbəli sovxoz idarəsi, çörək zavodu, elektrik dəyirmanı, iki şərab zavodu, maşın-traktor parkı və s. vardır.
Qərib ölkədə bütün bunlar haqqında düşündükcə adamın ürəyi dağa dönür. Əllinci illərdən doğma kəndimdə kolxoz sədri işləyən Firidun Bağırovun işgüzarlığını da minnətdarlıqla yad edirəm.
O Firidun kişinin ki, kənddə neçə ildir gül-çiçəyinə, səliqə-sahmanına görə «ən gözəl bağ-bağçalı həyət» müsabiqəsi keçirir. Müsabiqənin qalibi pul mükafatı alır. Yəqin buna görədir ki, ilin bütün fəsillərində həyətlər laləzara bənzəyir. Kəndimizin ilk müəllimi Əhməd Axundovun, müsabiqə qalibləri Mahmud Musayev, Əsəd Cəfərov, Ələsgər Nağıyev və başqalarının həyətləri nağıllarda danışılan cənnət guşəsinə bənzəyir…
Məni Bağdadda ən çox təəccübləndirən maşınların çoxluğu və taksi sürücülərinin hərəkətləri idi. Təbii ki, ətrafı ilə birlikdə üç milyondan çox əhalisi olan Bağdadda metro, tramvay və trolleybusun olmaması xüsusi taksi maşınlarının daha da artmasına şərait yaradırdı. Gediş-gəliş çətinləşirdi. Bununla belə, 70-ci illərdə Bağdadda, demək olar ki, nizamlayıcı yox idi. Tez-tez qəza hadisələri baş verirdi. Lakin qəzaların baş verməsinin əsas səbəbi nizamlayıcıların olmaması deyil, sürücülərin çoxunun naşılığı idi. İndinin özündə belə həvəskar sürücü vəsiqəsi almaq çox asandır: hər iki tərəfinə boş neft daqqaları düzülmüş dairədə maşını dal-dalı sürərkən onları yıxmasan imtahandan çıxmış hesab olunursan.
Bağdadın taksi sürücüləri bəlkə də dünyanın ən inti- zamsız və ən bəxtli sürücüləridir. Maşını neçə istəyirlər elə də sürürlər. Harada istəyir əyləyir, adam götürüb düşürürlər. Hətta maşını iki yolayrıcında, körpünün üstündə, yolun ortasında da saxlayırlar. Lakin bu laqeydliklə yanaşı, hərbi maşınlara hər yerdə yol verirlər. Çünki onların sürücüləri daha naşı olurlar.
Taksi sürücüləri ilə bağlı bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Yaxınlaşıb xəbər alanda ki, «Məni fılan yerə apararsanmı?», mütləq «ələ-ayni» – «gözüm üstə» deyəcəklər. Elə ki maşına mindin soruşacaqlar:
«O dediyin məhəllə, o küçə Bağdadın hansı rayonundadır?» Onu da qınamalı deyil, çünki burada bizim mikrorayonlarda olduğu kimi, ya əksər küçələrin adı yoxdur, ya da onu heç tanıyan. Gərək özün kömək edəsən, yoxsa uzun müddət axtarmalı olacaq. Elə sürücülər də var ki, nabələd olduğunu bilsə «işin bitdi». Səni gəzdirəcək, gəzdirəcək, sonra iki-üç qat artıq pul alacaq.
Şəhərdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də səs-küyün həddən artıq olması idi. Burada maşınların siqnal verməsi qadağan edilməyib. Bağdadda bütün ölkələrdən gətirilmiş hər cür siqnallar vardır. Maşınların səsi gecə-gündüz şəhəri başına götürür. Elə bil sürücülər siqnalın xəbərdarlıq üçün icad olunduğunu yaddan çıxarıblar – ondan özünü göstərmək, başqalarının diqqətini cəlb etmək, polis nəfərini, avtomobil müfəttişini salamlamaq, və ya da elə-belə, kef üçün istifadə edirlər. Ən çox da toy vaxtı maşınların küçələrdən keçərkən verdikləri uzun-uzadı siqnallar qulaqbatırıcı olur.
Gecə namazı vaxtı azan səsi də böyük narahatlıq yaradır. Çünki məsciddə maqnitofon qurur, səsini axıra qədər qaldırırlar. Ondan sonra, elə yuxuya gedər-getməz arabayla neft satanlar çəkiclə tənəkəyə döyərək küçə-küçə gəzir, yatmağa imkan vermirlər. Bundan sonra isə «həlib, həlib» (süd), «tamata, tamata» (pomidor), «fəvaki, partaxal» (meyvə, portağal), «abu ətiq» (cır-cındır), «kamis ətiq» (köhnə köynək) deyə-deyə kiçik arabalarla küçələri gəzənlər gəlirdilər.
Gündüzlər isə küçələrdə əlində radio və ya maqnitafonla özü istirahət edib başqalarının rahatlığını pozan gənclərə tez-tez rast gəlirsən. Elə bir mağaza, yeməkxana tapmazsan ki, orada ya radio, ya maqnitafon, ya da televizorla musiqi bizim bəzi toylarımızda olduğu kimi, var gücü ilə səslənməsin. Musiqiyə o qədər adət ediblər ki, onu eşitməyəndə elə bil nəsə çatmır, nəsə itiriblər. Sanki musiqi ilə yaşayırlar. Ədalət naminə demək lazımdır ki, ərəb melodiyaları, ərəb nəğmələri qəmi, ələmi unutdurur, axıcılığı, şuxluğu və oynaq ritmləri ilə adamı sehrləyir.
Odur ki, böyük-kiçik – hamının kiçik tranzistoru olur. Restoranlarda televizor qoyulub; yeyib-içənlərin kefini daha da durultmağa, onları daha da şənləndirməyə çalışırlar. Az qalıb ki, gözlərini ekrandan çəkmədən nahar etməyə imkan verən, önündə yemək qoymaq üçün sini olan qollu stullar düzəltsinlər. Onsuz da az hərəkət edən, idmanla az məşğul olan iraqlılar XX əsrin bu möcüzəsinin əsiri olmuşlar. Ünsiyyətin, qonaqpərvərliyin, şirin söhbətin, köhnə adət-ənənələrin «düşməni» olan televizoru bir çox Avropa və Amerika evlərində qonaq otağından kənar etdikləri halda, İraqda ona qonaqlıq zamanı da baxırlar.
Burada uşaqların başqa əyləncə vasitələri çox az olduğundan, onlar da vaxtlarının çoxunu ekran qarşısında keçirirlər.. Çox vaxt bu, uşaqların görmə qabiliyyətlərinin zəifləməsinə, əllərini çənəsinə dirəyib uzun müddət televizora baxdıqlarından bəzisinin çənəsinin əyilməsinə, həmçinin dünyagörüşlərinin, tərbiyələrinin korlanmasına gətirib çıxarır. Odur ki, televizoru «üçüncü valideyn» adlandıranlara haqq qazandırmamaq olmur. Televizorun səs-küyü bir yana, insan özü də hiss etmədən onun əsiri olur və bütün işdən-kənar vaxtını ona qurban edir.
Son vaxtlar adamların rahatlığına, səhhətinə mənfi təsir göstərən səs-küyə qarşı mübarizəyə başlamışlar. Radio və televiziya ilə verilişlər təşkil olunur, qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edirlər. Jurnalist Cəmil əl-Cəburi «Sadəcə fikir» adlı məqaləsində Fransada baş vermiş bir hadisədən danışaraq göstərir ki, Parisdə ortayaşlı bir qadın avtobusda gedərkən əlində tranzistor olan gənc onun yanında əyləşib rahatlandıqdan sonra radionu ucadan səsləndirir və sərnişinlərin dincliyini pozur. Qadın radionu alıb yerə vurur. Bu, camaatın ürəyindən olur. Hamı onun tərəfini saxlayır. Cavan oğlan qadını məhkəməyə verir. Məhkəmə qadına bəraət qazandırır.
Müəllifin fikrincə, İraqda da səs-küyə qarşı mübarizə aparmaq vaxtı çatmışdır. Səs-küyə səbəb olanlara qarşı ictimaiyyət mübarizə aparmalıdır. Sürücülər, mağaza, yeməkxana, çayxana və toy sahibləri camaatın rahatlığı qeydinə qalmalıdırlar.
«Eybsiz gözəl olmaz» – demişlər. Bütün bunlarla birgə, Bağdad həqiqətən gözəl şəhərdir. Burada adamı valeh edən, şəhərə əfsanəvi gözəllik verən xurma ağaclarının sayı-hesabı yoxdur. Ölkədə olan xurma ağaclarının xeyli hissəsi Bağdaddadır.
Bağdadın xurma bağlarını gördükdən sonra Azərbaycan xalqının milli qəhrəmanı Koroğlunun «Bağdad səfəri»ndəki müqayisə və mübaliğəni daha yaxşı duydum: «Koroğlu baxanda gördü Bağdad bağlarında xurmaların sayı var, amma dəlilərin sayı yoxdu».
İraqda yaşayan azərbaycanlıların bayatısı da Bağdad xurmalıqlarından söz açır:
Bağdadda xurmalıxlar.
Suda oynar balıxlar.
Nə böylə sevda olsun,
Nə böylə ayrılıxlar.
Bağdadın şəninə gözəl sözlər deməkdə məqsədim heç də onu sevdirmək üçün tərifləmək deyil. Buna ehtiyac yoxdur. Həm də Şekspir demişkən:
Eşqimi tərifləyib heç kəsi aldatmıram,
Çünki məhəbbətimi kimsəyə mən satmıram.
İRAQIN BU GÜNÜNDƏN ETÜDLƏR
Qədim yunanlar İraqı Mesopotamiya – «iki çay arası» adlandırmışlar. Müasir İraqın ərazisi Dəclə və Fərat çayları hüdudlarından kənara çıxsa da, ölkə indi də Mesopotamiya kimi tanınır… Dəclə (1718 km) və Fərat (2300 km) çayları indi də Türkiyə dağlarından baş alaraq gəlir, gah iti, gah da lal axaraq, əkiz bacılar kimi «sallanaraq» bütün ölkədən keçir və Mesopotamiyaya həyat verir.
Ərəb dilində «sahil», «çay sahili» mənasında işlənən «İraq» sözünün də bu çaylarla bağlı yarandığını göstərirlər. İraqın əhalisi 13 milyon nəfərdir. Əhalinin 75 faizi ərəblərdir. Sonra kürdlər, daha sonra isə türkmən adlandırılan azərbaycanlılar gəlir. Ölkədə 250 min xristian və şimalda kürdcə danışan, lakin öz dinləri olan 60 minə qədər yezidi kürd yaşayır.
İraq strateji cəhətdən mühüm ərazidə yerləşir. Şimalda Türkiyə, şərq və şimal-şərqdə İran, qərb və cənub-qərbdə Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, İordaniya, cənubda Küveytlə həmsərhəd olan bu ölkəyə, hava, dəniz, şose və dəmir yolu ilə gəlmək olar. Ölkə daxilində uzunluğu üç min kilometrə qədər üç əsas dəmir yolu vardır: Bağdad – Bəsrə (569 km), Bağdad-Kərkük – Ərbil (427 km), Bağdad – Mosul – Tel – Köçək (531 km).
Bağdad – Mosul – Tel – Köçək dəmir yolu İraqı müxtə- lif ölkələrlə birləşdirir. Bu yolla Hələb, Beyrut, Ankara, İstanbula, oradan da Roma, Paris, Belqrad, Zaqreb, Milan, Triyestə və s. getmək olar.
Hava yolu ilə də istənilən ölkəyə uçmaq olar. İraqda mövcud olan altı təyyarə limanının ikisi – Bağdad və Bəsrə beynəlxalq təyyarə limanlarıdır.
Ölkədə on bir min kilometr uzunluğunda çox yaxşı vəziyyətdə olan şose yolları vardır. Asfaltın tərkibi elədir ki, nə qədər isti olsa da ərimir.
Səhra, düzənlik və dağlıq olmaqla üç coğrafi zonaya bölünən İraqın qışı mülayim keçsə də, iyul-avqust aylarında hərarət kölgədə 48 – 50 dərəcəyə qədər qalxır. Bir çoxları İraqda yalnız yay və qış fəsillərinin olduğunu qeyd edirlər. Lakin burada bütün fəsillər özünü göstərir. Ən uzun mövsüm yay fəslidir. Yay fəsli İraqda may ayından oktyabra kimi davam edir. Noyabr payız fəslinin payına düşür. Dekabr, yanvar, fevral qış aylarıdır. Mart-aprel yaz ayları hesab olunur. Baxmayaraq ki aprelin axırında hərarət çox vaxt qırx dərəcəni haqlayır, su martın ortalarından qızmağa başlayır; bu vaxt uşaqlar hətta çaylarda çimirlər.
Qışda isə çox da soyuq olmur. İraqda olduğum altı il ərzində bir dəfə də qar yağdığını görmədim. Söhbət etdiyim bir çox cənublu tanışlarımın qar haqqında təsəvvürləri belə yox idi. Yəqin buna görədir ki, İraqda qar da, buz da bir məfhumla – «səlic» sözü ilə ifadə edilir.
Yayda isə çox isti olur. İyun, iyul, avqust, sentyabr ayları «yanar aylar» adlanır. Bu vaxt Dəclə və Fərat kimi nəhəng çaylarda belə suyun səviyyəsi çox aşağı olur. Gün od kimi yandırır. Elə bil torpaq təndirə dönür. Gün eynəyi olmadan küçəyə çıxmaq olmur. Dəmir sağanalı eynək də taxmaq olmaz. Gün o saat sağanağı qızdırır, eynəyi gözündən çıxarmalı olursan.
Yayda günorta vaxtı qısaqol köynəkdə, başıaçıq gəzən adama rast gəlməzsən. Köynək və onun üstündən də pencək geyirlər. İsti yay küləyi – «Səmum» əsəndə nəfəs almaq çətinləşir, hava adamın nəfəs yollarını yandırır. Gərək açıq havada olanda əl dəsmalı ilə ağız-burnunu tutasan. Təsadüfi deyil ki, kənd yerlərində ərəb kişiləri də başlarına şal bağlayırlar. İsti havada və «Səmum» əsəndə üz-gözlərini şalın ucu ilə örtürlər. Bu vaxt nəfəs almaq asanlaşır. Çünki nəfəs alanda şalın ağıza toxunan hissəsində nəmişlik əmələ gəlir və istiliyin təsiri azalır.
İyul – avqust aylarında gündüz saat 11-dən sonra, de- mək olar ki, açıq havada işləmək olmur. Yayın cırhacır istisində iş «donur», yollardan, küçələrdən adamlar çəkilirlər. Axşam düşən kimi isə elə bil həyat yenidən canlanır. Axşam saat səkkiz-doqquz radələrindən başlamış gecədən xeyli keçənə qədər hər yanda yeyib-içir, deyib-gülürlər.
Yayda gündüzlər 42-48 dərəcə isti olduğu halda, gecələr hərarət 25 – 27 dərəcəyə enir. Rütubət olmayan bir yerdə bu yaxşıdır. Evlərdə kuller – sərinlədici və ya kondisioner olmasına baxmayaraq, ərəblər yayda gecələr evin üstündə yatmağı üstün tuturlar. Çünki kuller və kondisionerdən zökəm olurlar. Evin üstündə isə rahat yatırlar. Gündüzün üzücü istisinin yorğunluğundan bədən dincəlir. Yeri gəlmişkən deyim ki, evlərin üstü tametdən olur. Evin damı isə divar boyu hər yandan ən azı bir metrəyə qədər hörülür ki, qonşular bir-birini görməsinlər.
İraqda çiy kərpicdən tikilmiş kənd evlərində yayın isti vaxtı hava daha sərin olur. Çünki açıq pəncərələrdən asılmış qamış və otdan düzəldilən həsirə bənzər örtüyün üstünə su tökürlər ki, bu da evi çox sərin saxlayır.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/q-z-nf-r-pasayev/alti-il-d-cl-f-rat-sahill-rind-68386465/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Dinar latın sözü “dinari”dən əmələ gəlib. Qızıl pul deməkdir. İraqda indi də ən böyük pul vahidi kimi dinar işlənir.
2
Р.Г. Л а н д а. “У арабов Азии”, M., 1969, с. 81
Qəzənfər Paşayev
Тип: электронная книга
Жанр: Зарубежная публицистика
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Altı il Dəclə-Fərat sahillərində, электронная книга автора Qəzənfər Paşayev на азербайджанском языке, в жанре зарубежная публицистика