Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh
Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh
Əlisa Nicat
Kitab böyük mütəfəkkir, dahi Azərbaycan şairi və tarixi-mizin önəmli şəxsiyyətlərindən olan Mirzə Şəfi Vazehin həyatı və həyat mübarizəsi haqqındadır.
Əlisa Nicat
Gəncəli müdrik
MÜƏLLİFDƏN
Qədim hind fəlsəfi traktatlarının birində belə bir kəlam var: «Dahilər üçün üç şeydən biri labüddür: Ya gənc yaşında ölmək, ya sonsuz olmaq, ya da ehtiyac içində yaşamaq.»
Çox doğru həqiqətdir. Amma heyif ki, qədim mütəfəkkir bu yazılmamış qəribə qanunun səbəbini izah etmir. Bəs axı niyə belə olur? Özü də cüzi fərq və tək-tək istisnalar nəzərə alınmasa dünyanın hər yerində. Axı niyə olmazın ehtiyac və müsibətlər içində ömürlərini başa vuran fransız impressionistlərinin heç kim tərəfindən ən ucuz qiymətə də alınmayan əsərlərinin yüz minlərlə qiymətə satılması üçün mütləq onların ölməsi vacibdir?
Niyə dahilərə qarşı kor olan ataların səhvlərini düzəltmək mütləq oğulların öhdəsinə düşür? Həmin oğulların ki, özləri də öz həmyaşıdları, müasirləri olan adsız-sansız istedadlara qarşı kor olurlar? Niyə bu qanun bu qədər universal, dəyişməz və əbədidir?
Bütün bunlar, əlbəttə, uzun bir tədqiqatın mövzusudur. Çünki burada səbəb bir deyil, saysız-hesabsızdır.
Kütlə böyüklüyü görmür, görə bilmir. Görə bilənlər isə görmək istəmir, görmək istəmədiyindən guya heç nə yoxdur. Çünki «görunməzlərin» görünməsi onlara sərf eləmir və onlar instinktiv olaraq əllərində olan bütün vasitələrlə çalışırlar ki, həmin görünməyən dahilər beləcə, həmişəlik görünməz olaraq qalsınlar.
Bu belə olub, belə də olub qalacaq.
Mirzə Şəfi də belə «görünməzlərdən» biri olub və onun taleyi otuz il əvvəl məhz buna görə məni məftun elədi.
Mirzə Şəfinin ömrü boyu bacardığı şeir yazmaq və sevmək olub. Öz liliput həmvətənləri və müasirləri içində Qulliver kimi gəzən belə bir şəxsin həyatını təsvir etməkdən maraqlı nə ola bilər?
Avropa və Amerika ədəbiyyatında bioqrafik roman janrı böyük inkişaf yolu keçib. Onun Andre Morua, Lion Fextvanger, Henrix Mann, İrvinq Stoun kimi böyük nümayəndələri var.
Bioqrafik romanı tarixi romanla eyniləşdirmək olmaz. Tarixi romandakı imkan və sərbəstliklərə burada meydan azdır.
Bioqrafik romanın əsas meydanı qəhrəmanın daxili dünyası, onun ehtiraslarının analizidir. Bunun isə təsviri çox çətin və mürəkkəbdir.
Məni ilk bioqrafik romanımızı yazmağa həvəsləndirən və yazı vaxtı köməyimə gələn iki şey oldu. Biri Bodenştedtin xatirələrinin bir çox parlaq səhifələri, bir də özümlə Mirzə Şəfi arasında duyduğum mənəvi doğmalıq, yaxınlıq və anlaşıqlıq. Mirzə Şəfi poeziyasının o dövrdə rus dilində N. Qrebnevin yeni misilsiz tərcüməsində nəşri mənimçün göydəndüşmə oldu.
Ancaq bir çox səbəblər ucundan əsəri birbaşa yazıb başa çatdıra bilmədim. Yalnız 1988-ci ildə 62-63-cü illərdə başlanan roman sona çatdı.
Əsərin ilk adı «Nəğməyə dönmüş ömür», sonrakı daha bir natamam çapına isə «Mirzə Şəfi» adını qoydum. Nəhayət belə qərara gəldim ki, onu Bodenştedtin Mirzə Şəfini adlandırdığı kimi «Gəncəli müdrik» adlandırım.
Həyatda «gözəgörünməz» və ya bədbəxt olmaq üçün sadəcə həssas olmaq və ya hər hansı gözəlliyə heyran olmaq kifayətdir. Qaldı ki, minlərlə, yüz minlərlə adamlardan seçilmək kimi qeyri-adi doğulmaq ola…
Hələ iki əsr bundan əvvəl Şopenhauer yazanda ki, «mənəvi yoxsulluq ən gözəl zəmanətdir», aydındır ki, bu cür mənəvi yoxsulluqdan və həyat üçün bu qədər vacib olan kütlük və kobudluqdan məhrum olan mirzəşəfilərə yaşamaq çətin olacaq.
Əgər belə şəxslərin həyatında haçansa az müddətə də olsa günəş doğursa, bunu yalnız taleyin qeyri-adi töhfəsi kimi qiymətləndirmək olar.
Keçən əsrin görkəmli filosofu Joli «Böyük insanların psixologiyası» əsərində dahiliyin genetik və psixoloji səbəblərini açıb, dahilərin taleyinin faciəviliyinin səbəblərini onların mühitə, şəraitə uyğunlaşa bilməmələrində görür.
Əslində onlar istəsələr də şəraitə uyğunlaşa bilməzlər (Mirzə Şəfinin həyatının sonlarında etmək istədiyi kimi). Onların ruhi aləmlər üçün yaranmış qüdrətli beyinlərində bununçün vacib olan xüsusi mexanizm yoxdur.
Çox təəssüf ki, bizim müasir, az-çox istedadlı şəxsiyyətlərimiz həyatda məharətli olmaqda bir-birləriylə yarışıb başa düşmək istəmirlər ki, bununla qazandıqları hədsiz rifah əvəzində nələr itirirlər.
Mahirlik – istedad üçün bədbəxtlikdir.
Və bir şeyi də təkrarən qeyd edim ki, bütün tarixiliyinə və faktoloji xüsusiyyətlərinə baxmayaraq Mirzə Şəfinin həyatını təsvir etməklə əsl sənətkar taleyinin bir növ modelini yaratmağa çalışmışam.
I HİSSƏ
ZÜLEYXA
1
1831-ci ilin payız günlərinin biri idi…
Qəbiristanlığın dəmir darvazası örtülmüşdü. Əli Quranlı sonuncu adam da darvazanı aralayıb çıxdı. O, Şəmkir yolu üstündəki kiçik təpəlikdən geri baxdı. Orda, qəbiristanlıqda bir cavan dayanmışdı. Başı köksünə əyilmişdi. Onun qarşısında kiçik bir təpə qaralırdı… Torpağı qaralan təzə bir qəbir və bu qəbirdə Gəncənin ədaləti, müdrikliyi və onun yeganə dayağı yatırdı.
– Allah sənə lənət eləsin…
Qapıdan çıxan qoca bir daha qəbiristanlıqda dayanan cavana dodaqaltı mızıldandı, yoluna davam edib bir azdan şəhər kənarındakı ağaclıqlar arasında gözdən itdi.
Qəbiristanlıqda dayanmış cavan isə qəhərdən boğula-boğula pıçıldayırdı:
«Rahat yat, Hacı. Sən ömrünü qəhrəman kimi yaşadın. Sənin varlığın əsl möcüzə idi. Sən tək-tənha bir yığın molla, üləma, şarlatan, cahil, nadanla çarpışdın. Sənin varlığında nə böyük qüdrət var imiş».
O xırıldayaraq, başını solğun səmaya sarı qaldırdı. Dişləri bir-birinə sıxılıb xırçıldadı:
«Ey allah, ver Hacının qüdrətini mənə. Fikrimə, ağlıma, iradəmə qüvvət ver. Qoy büdrəmədən, yıxılmadan, inildəmədən Hacının mənə əxz elədiyi yolu başa vurum».
O, dərindən köks ötürüb qəbir üstə əyildi.
«Hacı, həyatımdan bir günəş kimi qopub getdin. Məni zülmət içində, vəhşilər içində qoyub getdin. Nə yurdum var, nə qohum-qardaşım, nə də dost-aşnam…»
Cavan düşdüyü vəziyyətin dəhşətini sanki indi dərk etdi. Daş kimi quruyub qaldı… Sonra ağır-ağır qalxıb əbasının düymələrini bağladı.
«Əlvida, müəllimim, sirdaşım, qardaşım, əlvida. Allah sənə rəhmət eləsin. Ruhun şad, məzarın qu tükü kimi yumşaq olsun.
Gözlərimə torpaq tökülüncəyə qədər səni unutmayacağam, Hacı. …Hər cümə axşamı gəlib məzarın üstə sənin çox sevdiyin Seyid Səttarın[1 - Seyid Səttar, bağdadlı dərviş.] qəsidələrini oxuyacağam. Sən dünyada mənim sevdiyim yeganə hacıydın… Əlvida, ustadım, əlvida…»
Göz yaşları yavaş-yavaş kirpiklərinin ucunda ağırlaşdı, sonra qopub saqqalına yuvarlandı. Cavan qəbirlər arası ilə yeriməyə başladı. Axırı ki, qəbiristanlıqdan çıxdı.
«Deməli, bundan sonra Hacının təmkinli səsini eşitməyəcəyəm, mehriban üzünü, ağıllı gözlərini görməyəcəyəm. Dünən var idi, bu gün yoxdur. Yüz il qabaq da yox idi… Haradan gəlmişdi, hara getdi? Bu nə oyundur? Həyat addımlayıb gedir. Ömürlərin, talelərin, sevinc və kədərlərin üstündən addımlayıb hara isə gedir, gedir…»
O, başını qaldırdı. Ətraf göz işlədikcə kələ-kötür düzənlik idi. Bir az o yanda Şıx düzü uzanırdı. Orda da müqəddəs bir qəbir var idi. Orda, qəbirdəki adam yeddi yüz il idi ki, öz doğma şəhərinin bəla və müsibətlərini allahlara xas olan sükut və laqeydliklə seyr edirdi.
Dönüb şəhərə baxdı. Qurumuş dodaqları yavaş-yavaş tərpəndi: «Hara gedəcəyəm?.. Məscidə».
O, birdən-birə acı-acı gülməyə başladı.
…«Harda söhbət düşsə, Şah Abbası zülmkar adlandırıb ona lənət oxuyuram, axşamlar isə gedib yenə onun tikdirdiyi evdə yatıram. Bütün günü şəriət kitablarında yazılanların əfsanə olduğunu iddia eləyirəm, özüm də həmin kitabların üzünü köçürüb dolanıram…»
Onun çiyinləri yüngülcə titrədi. Ancaq bilmək olmurdu ki, gülür, yoxsa ağlayır.
«Allah sənə rəhmət eləsin, Hacı. Öləndə də məni yadından çıxartmayıbsan. Sənin 400 dinarın olmasaydı, neyləyəcəkdim?.. Nə qədər borcum var… Hacı Fətullaya, Kəblə Zeynəddinə, başmaqçı Mustafaya, daha kimə? Hə, baqqal Aşota… Azı yüz qızıl eləyir».
O, kiçik bir təpəlikdə dayanıb, irəliyə – Gəncəyə baxdı: hamam və məscidlərin minarələri, saraylar, qala divarları, yastı-yapalaq evlər… Canlı ölülərin nəhəng qəbiristanlığı. Haçandan-haçana cavanın dodaqları ağır-ağır pıçıldadı:
– Gəlir, Hacı Abdullanın dostu Mirzə Şəfi gəlir.
* * *
…Günortaya az qalırdı. İbrahim xanın ikimərtəbəli qırmızı kirəmitli evində yemək hazırlığı görülürdü. Xan geniş, hündür eyvanın gündoğan tərəfində üst-üstə qalanmış yumşaq balışlara dirsəklənib, ikinci arvadı Zeynəb xanımdan olan oğlu Əbülfəzlə nərd oynayırdı.
Xan gümüş xətli zərləri ağ, ətli ovcunda sıxıb atdı. Ata ilə oğlun gözləri taxta üstə diyirlənən zərlərə zilləndi.
Şeş-beş… Şeş-beş.
Xan qəhqəhə çəkdi:
– A bala, a bala, sən mənimlə oynaya bilməzsən.
Xanın kök, göyçək, sarışın oğlu qəzəblə zərləri götürdü, bir-birinin üstə qoyub atdı. Zərlər xeyli fırlandıqdan sonra oğlana acıq verirmiş kimi yenə eyni xallar üstə dayandı.
– Dü-bir…
Oğlanın göyçək üzü eybəcərləşdi. Xan isə daha bərkdən qəhqəhə çəkdi. Xan gülür, oğlu hirslənirdi. Nəhayət, Əbülfəz yad adamla danışırmış kimi atasına: – Zərləri at, – dedi.
Xan, oğlunun hirslənməyindən ləzzət alıb doyandan sonra yaşarmış gözlərini yaylıqla sildi.
– Bax ha, qoşalamaq istəyirsən, dü-bir atırsan, mən halalca atıram, allah da mənə verir.
Həyətdə o yan-bu yana gedən nökərlər xanın kefinin kök olmağından sevinmiş halda gülümsəyir, bir-birlərinə göz vururdular. Küçədən ötüb-keçən faytonların cırıltısı, atların fınxırtısı eşidilir, faytonçuların – yoldan keç, yoldan keç, – səsləri gəlirdi.
İbrahim xan yenə zərləri atmaq istəyəndə nəsə xatırladı, əlini həyətə sarı yelləyib səsləndi:
– Ay uşaq, ay uşaq…
Nökər əlindəki dolu kuzəni yerə qoyub eyvana sarı boylandı.
– Bəli, ağa.
– Zeynəbi çağır.
Nökər kuzəni götürüb getmək istəyirdi ki, xanın acıqlı səsi eşidildi.
– Hara gedirsən?
Nökər yenə kuzəni yerə qoyub geriyə döndü. Xan nökərə baxmadan soruşdu:
– Əjdər xanın evini tanıyırsanmı?
Uzunsov sifətli, nazik burunlu nökər eyvana yaxınlaşdı.
Xan bayaqdan bəri, – ata, oyna, ata, oyna, – deyib ağlamsınan oğlunun üzünə baxdı. Gülümsədi. Nökəri unudub, zərləri ovcuna aldı, əlini hərlətməyə başladı:
– Yaxşı, ala, bu da sənə bir şeş qoşa, – dedi.
Bər ikisinin intizarlı nəzərləri altında fırlanan zərlər doğrudan da cüt şeş üstə dayandı. Xan yenə qəhqəhə çəkdi. Həyətin o başından nazik, hədələyici səs eşidildi.
– Ay Hüseyn, ay Hüseyn.
Nökər xanımın qəzəbli səsini eşidib diksindi. Xan gülməkdən dayandı, nökərə baxdı.
– Hə… dünən Aslan xanın təsbehi yadından çıxıb məndə qalıb. Al, bu saat qaç onlara. Bir də «Açıqbazar»ın dalında papaqçı Baxşəli var, gör araqçın hazırdı, ya yox? Get.
Xan yenə oğluna sarı döndü, onun daha da qızarmış təmiz, girdə üzünə, sarışın saçlarına, iri, ala gözlərinə baxdı. «Gör necə bacısına oxşayır. Elə bil qızdır».
Əbülfəz:
– Düz atmırsan, cütlüyürsən, – dedi. – Özün də o qədər onnan-bunnan danışırsan ki, oyunun da ləzzəti qaçır.
Xan, oğluna cavab vermək istəyirdi ki, ikinci arvadı Zeynəb xanım eyvanın o başından göründü.
Zeynəb gözəl, sarışın qadın idi. Tərpənişindən məlum olurdu ki, təsərrüfat işlərinə o qədər qarışmasa da, evdə xanım odur. Evin gəlir-çıxarına isə xanın birinci arvadı Kişvər xanım baxırdı. Övladı olmadığına görə xan ikinci dəfə evlənib Zeynəb xanımı almışdı. Kişvər xanım həmişə ciddi, qaşqabaqlı idi. Zeynəbin isə dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu.
Xanım gəlib əri ilə oğlunun yanında dayandı. Oğluna baxıb gülümsədi:
– Hə, kim udur?
Əbülfəz əlini atasına uzadaraq:
– Düz oynayır bəyəm, – dedi.
Zeynəb xanım ərinə baxıb nazla acıqlanaraq:
– Qoyar ki, uşaq bir yol udsun, – dedi.
Xan birdən-birə qaşqabağını tökdü:
– Yeri arxalığımın döş cibində sarı təsbeh var, ver gədəyə. Dünən məclisdə aldım, yadımdan çıxıb qaytarmamışam. Tez ol, kişi narahat olar…
Xanım sallana-sallana getdi.
Həyət qapısı döyüldü. Nökər Əlimərdanın girdə sifəti göründü.
– Xan, Hacı Qafur gəlib.
İbrahim xan atmağa hazırladığı zərləri yavaşca taxta üstə buraxıb, ayağa qalxdı.
– Gəlsin, bu tərəfdən gəlsin.
Xan pərt olmuş oğluna baxdı. Əlini onun başına çəkdi:
– Yaxşı, sonra oynayarıq, – dedi, – get qızı göndər gəlib yığışdırsın.
Darvaza tərəfdən Hacı Qafurun gümrah səsi eşidildi.
Xan dodaqaltı:
– Zalım oğlu gurultuyla gəlir, – dedi.
Sonra gülümsəyib başını bulaya-bulaya otağa keçdi. Bu, geniş hündürtavanlı qonaq otağı idi. İri, üstünə atlaz örtük sərilmiş mizin dövrəsində məxmər oturacaqlı səndəllər düzülmüşdü. Yuxarı pəncərələrin şüşələri rəngbərəng idi. Göy, qırmızı, sarı. Aşağıdakılar isə adi şüşələrdən idi. Görünür, yuxarıdakılar yaraşıq, aşağıdakılar isə işıq və hava üçündü.
Hacı Qafur Gəncənin ən işgüzar adamlarından biri idi. Kimin şəhərlə nəyə ehtiyacı olurdu, Hacı Qafuru tapırdı. Kimə cins at lazımdır, Hacı Qafura desin. Yaxşı ov iti, yaxud qızılquş istəyirsə, Hacı Qafurdan soruşsun. Əla Kaşan xalçası lazımdır, Hacı Qafuru gör, mülk satmaq, elçiliyə adam göndərmək istəyirsən, Hacı Qafur hazır. Hacı Qafur Gəncə məclislərinin də bəzəyi idi. Kefcil, zarafatcıl bir adam idi.
Sifətində nəzərə dəyən uzun, ortası azca əyilmiş burnu idi.
İbrahim xan pilləkəndə ayaq səsləri eşidib qapıya tərəf yeridi. Xörək iyini duymuş Hacı Qafur qırmızı gözlərini hərlədib içəri boylandı.
– A kişi, sən məni əldən saldın. Bu böyüklükdə mahalda kimi tapıb gətirirəm, bəyənmirsən. Hacı Nəsirin xəttini bəyənmədin, şair Fazilin özünü, Şəfi əfəndinin də xasiyyətini. Axır eləsini tapmışam ki, gündüz çıraqla axtarsan tapa bilməzsən. Bunun da eybi var, özü də hamısından böyükdür, amma bilirəm ki, bəyənəcəksən… Niyə? Çünki dəryayi-elmdir. Müdriklərin müdriki… Quranı Hafizdən yaxşı bilir, Hafizi Qurandan. Xətt, nə xətt. Bayraq kimi tut, dünyanı gəzdir.
İbrahim xan razılıq əlaməti olaraq gülümsədi:
– Sən allah, qurtar məni bu arvadların cəngindən, – dedi. – Səhərdən axşamacan baş-beynimi aparırlar…
Səndəliyə yastılanmış Hacı Qafur:
– Sənin canınçın, İbrahim, mirzə burda gözümüzün qabağında, biz də düşmüşük o dağa, bu dərəyə.
– A bala, axı o mirzə kim ola?
Nökər Əlimərdan daxil olub süfrə saldı. Sonra yanaşı otaqda dayanmış kənizdən dolu nimçələri alıb süfrəyə düzməyə başladı. Otağı plovun xoş iyi bürüdü.
Hacı Qafur səndəlini irəli çəkib yerini rahatladı. Nökərin gətirdiyi aftafa-ləyəndə əllərini yuduqdan sonra xanla yeməyə girişdi. Hacı Qafur çolpanın budlarını dişinə çəkir, yeyə-yeyə danışır, İbrahim xan isə asta-asta gülürdü.
Gəncənin bu iki məşhur adamının yeyib-içdiyi bir anda küçədə, darvaza ağzındakı taxta oturacaqda şişpapaqlı, qara əbalı, qara saqqallı bir gənc oturmuşdu.
O, hündür, daş hasara söykənib, dalğın nəzərlərlə qarşısından ötüb-keçənləri seyr edirdi.
…Bax, Ozan tərəfdən gələn faytondakı dolu, qara saqqallı, qəhvəyi papaqlı o adam müctəhid İsmayıl ağadır. Ozanda cah-calallı mülkü, behişt kimi həyəti var.
Panabad tərəfdən gələn faytondakı isə molla Zülfüqardır. Onun da qırmızı kirəmitli evi, meynələrlə dolu geniş həyəti var. Özü isə Quranı höccələyə-höccələyə oxuyur.
Fayton fayton ardınca ötüb-keçirdi. O gələn kimdir? Aha…
Gəncin üzünə acı təbəssüm qondu. Axund Sədrəddin…
Birdən başı üstə yüksələn zil səs onu xəyaldan ayırdı. Şəfi yana çevrildi. Bu, bir az aralıda göy günbəzli Şah Abbas məscidinin kərpic rəngli qoşa minarələrindən yüksələn azan səsi idi. Azançıların biri pinəçi Oruc idi. Şəfi onu yaxşı tanıyırdı. Yazıq, yoxsul bir dindar idi. Səhərdən axşama kimi ikiqat olub, iki arşınlıq dükanda əlləşir, çox vaxt işindən ayrılıb məscidə gəlirdi ki, savabın hamısını özü qazansın. Şəfi göyə baxmaqdan yaşarmış gözlərini minarədən ayırıb, yüngülcə ah çəkdi və istehza ilə gülümsədi:
Yazıq… Behiştə gedəcək… Axund Sədrəddinin heç behişt yadına düşmür. Çünki səhərdən axşama kimi behiştdədir…
Min ev yıxıb tikirsiniz bir boş minarə,
Ərşə çıxıb yetmək üçün pərvərdigarə.
Bəs bunlar necə oldu? Yəqin ki, başları yeməyə qarışıb, yoxsa həyətdən səs-küy kəsilməzdi.
Yoldan, belində dolu un kisəsi aparan bir hambal, yanınca da kisənin sahibi keçirdi. Kisənin sahibi rəhmətlik Hacı Abdullanın qohumlarından idi. O, nifrət və istehza ilə Şəfiyə baxır, arabir hambala nəsə deyirdi.
Şəfinin yadına düşdü ki, bu gün cümə axşamıdır. Hacı Abdullanın qəbri üstə getməlidir.
«…Hacı, Gəncənin şərəfi, mənim xoş günlərimi də özünlə apardın… Başım nələr çəkmir, Hacı. Axşam sənə şikayətə gələcəyəm. Günortanın bu istisində, dərisi beş quruşa dəyməyən iki zat məni neçə saatdır ki, qapıda oturdub gözlədirlər. Özləri də bilir ki, nahar eləməmişəm».
Balaca çinar kölgəsinin yerini dəyişdikcə Şəfi də taxta oturacaq üstə yerini dəyişirdi. Nəhayət, darvazanın balaca qapısı cırıldayıb açıldı. Nökərin başı göründü:
– Əyə, gəl, çağırırlar.
Şəfi ağır-ağır qalxdı. Faytonların, arabaların qaldırdığı toz üst-başını tamam bulamışdı. Paltarına əl gəzdirib çırpdı, sonra həyətə girib gördüyü mənzərədən qeyri-ixtiyari duruxdu, tutqun, qüssəli gözləri geniş açıldı.
Şəfinin qarşısında iri bir həyət dururdu. Otlar əlvan xalı kimi hər yana döşənmişdi. Yaşıllığın qoynunda naxış kimi uzanan və budaqlanan cığırlar adamı, həyəti kölgələmiş üzüm tənəklərinin altına, boyları balaca, meyvələri bol olan ağacların dibinə aparırdı. Hər tənək dibindəki kölgəlikdə taxta oturacaqlar qoyulmuşdu.
Həyətin lap ortasında yüksələn xan çinarın altında mərmər hovuz vardı. Hovuz o qədər ağ idi ki, Şəfinin gözləri qamaşırdı. Fəvvarədən hovuza tökülən su, yarpaqlar arasından süzülüb keçən qızılı şəfəqlər altında göy qurşağı kimi rəngdən-rəngə çalır, şırıldayıb oynaşırdı.
Həyət başdan-başa gül-çiçək, hər yan tərtəmizdi.
Nökərin dalınca gedən və qəlbində sonsuz bir qubar aparan Şəfi başını qaldırıb göyə baxdı. Həyətin üstündəki səma da aydın, təmiz idi.
«…Ey qadir allah, dünyaya nə qədər bol gözəllik, səadət səpələmisən. Amma gör kimlərin həyətinə, kimlərin həyatına…»
Şəfi üst-başına baxdı. Köhnə tozlu çuxa, sürtülüb yeyilmiş əba, köhnə papaq… Şəfiyə elə gəldi ki, o, bu həyətdə təzə paltarda köhnə yumaq kimidir.
– A kişi, gəl, sonra baxarsan…
Başını aşağı dikib, nökərin ardınca ağır-ağır pillələri çıxdı.
Nökər qapını açıb əliylə Şəfiyə işarə elədi. Şəfi məstlərini çıxarıb içəri keçdi. Salam verib dayandı.
Başında araqçın olan İbrahim xan yeməkdən doyub, yumşaq səndəl üstə yastıqlanmışdı. İri, girdə gözləri, istehza və maraqla içəri girən cavan mirzəyə dikilmişdi. Çənəsində iri düyü dənəsi yapışıb qalmışdı.
Şəfi düşündü.
«…Görəsən bunların yeməkdən başqa da düşündükləri bir şey varmı?» Hacı Qafur başını əyib hələ də yeyirdi. Şərab kuzəsi yarıya qədər boşaldılmışdı.
İbrahim xan bu cavan haqqında eşitmişdi. Qabaqlar, hətta gərək ki, onunla hansı bir məclisdə də olmuşdu. Xan gözlərini qıyaraq:
– Səni hardasa görmüşəm, – dedi.
Şəfi təbəssümə bənzər bir ifadəylə başını tərpətdi:
– Ola bilər.
Xan onun sözlərinə əhəmiyyət verməyərək:
– Hacı Əbdürrəhmanın anasının yasında vardınmı? Hacı Abdullaynan? – soruşdu.
– Bəli, – Şəfi bu dəfə tutqun halda cavab verdi. Ağzındakı son tikəni udan Hacı Qafur:
– Bəli, bəli, – dedi. – Mən də ordaydım. Amma yaman da mübahisə düşdü ha…
– Deməli, Hacı Abdullaynan aşnaydın?
Şəfinin dodaqları titrədi.
Xan dinmədən başını aşağı dikib dayanan Şəfini süzdü…
Nəhayət, içəri girən nökərə sarı döndü. Əllərini yudu, sildi. Hacı Qafur da əllərini yuyub siləndən sonra, nökər süfrəni yığışdırmağa başladı.
– Hə…
Hacı Qafur yerində rahatlanıb, Şəfiyə tərəf döndü:
– Hə, necəsən? Otur, otur…
Şəfi gözucu səndələ baxdı, amma oturmadı. Hacı Qafur bundan razı halda xana sarı döndü:
– Yaxşı, nə deyirsən?
Xan gözlərini Şəfidən ayırmadan:
– Pis oğlana oxşamır, – dedi.
Nökər iki qəlyan gətirdi. Xan qəlyanın birini alıb:
– Qələmdan gətir, – dedi.
Nökər getdi. Hər ikisi qəlyanı sormağa başladı. Bayırdan şən uşaq çığırtısı eşidildi. Kimsə tup-tupla qaçdı. Sonra ayaq səslərinin sayı çoxaldı. Kimisə hədələyən qadın səsi eşidildi. Nökər əlində qələm-kağız içəri girdi. Xan başıyla Şəfiyə işarə edərək:
– Otur, baxtını sına, – dedi.
Cavan rəngi azca qaçmış halda səndələ yanaşdı, oturdu. Ayaqlarına xoş bir dinclik axdı. O, belə imtahanlardan çox çıxmışdı. Ancaq nədənsə heç birində indiki qədər həyəcanlı olmamışdı. Barmaqları titrəyirdi. «Yəqin ki, aclıqdandı» – deyə düşündü, O, barmaqları arasındakı gözəl, iri qaz lələyinə baxdı. Nə yazsın? Çox fikirləşmədi. Lələk sürətlə ağ vərəq üstə sağdan sola tərpənməyə başladı. Otaqda lələk cırıltısı və xanın fısıltısından başqa səs eşidilmirdi. Gah bu, gah da o biri səs qalib gəlirdi. Şəfi yazını bitirib ayağa qalxdı. Vərəqi xana uzatdı. Nəzərləri ani olaraq xanın iri barmaqlarındakı zümrüdqaşlı üzüklərə sataşdı.
Xan vərəqi aldı, o yan-bu yana tutub xeyli baxdı. Ancaq nədənsə daha Şəfinin ürəyi bayaqkı kimi həyəcanlı döyünmürdü. Nəhayət, xan gülümsədi. Bunu görən Hacı Qafur yerindən qalxıb vərəqə sarı boylandı.
– Bəh, bəh, – dedi.
Xan yenidən Şəfiyə baxdı. Ancaq bu dəfə nəzərləri xeyli həlim idi.
– Bəli, xəttin də yaxşıdır, sözlərin də…
Şəfi təbəssümünü güclə boğdu. Beyt onunku deyil, Hafizin idi.
Xan qapıda dayanmış nökərə:
– Züleyxanı çağır, – dedi.
Nökər gedəndən sonra İbrahim xan qəlyana qullab vurub, yenə iti, sınayıcı nəzərlərini Şəfiyə zillədi.
– Bilirsənmi kimə dərs deyəcəksən?
Şəfi astaca:
– Xeyr, – dedi.
– Mənim qızıma.
Xan verdiyi xəbərin böyük təsirini gözləyərək, Şəfinin üzünə baxdı. Ancaq onun qarşısındakı yoxsul mirzənin yalnız qaşları azca çatılmışdı.
– Özün bilirsən ki, – xan ağır-ağır danışmağa başladı, – sənin haqqında şəhərdə çox da yaxşı söhbətlər getmir. Bütün Gəncədə çox az ağzıdualı mötəbər adam tapılar ki, sənin barəndə yaxşı sözlər danışsın. Amma bunların hamısı, necə deyərlər, bir saman çöpüdü. Lap kafir də olsan, mən sənin təmiz, doğruçu, namuslu adam olduğuna inanıram. O səbəbə ki, əvvələn, Hacı Qafur sənə inanmasaydı, heç vədə mənim evimə gətirməzdi, saniyən özüm də söhbətlərdən bəzi şeylər götürmüşəm.
Şəfi nəzərlərini aşağı dikib dayanmışdı. Yalnız hərdənbir, xan səsini ucaldanda başını qaldırıb ona baxırdı. Yanaşı otaqda yüngül ayaq səsləri eşidildi, qapı açıldı.
Otağa bəstəboy, gənc, gözəl bir qız daxil oldu. Başında qızıl saplarla haşiyələnmiş araqçın, əynində qırmızı xaradan çəpkən, naxışlı ipək don var idi. Ayaqlarına gümüş işləməli parça çəkilmiş başmaq geymişdi. Qız otaqda yad adam görüb qızardı.
İbrahim xan əlinin işarəsiylə onu çağırdı.
– Qızım, bu kişini sənə dərs deməyə çağırtdırmışam.
Xan hələ də ayaq üstə başını aşağı dikib dayanan Şəfini göstərdi. Şəfi o dəqiqə hiss etdi ki, xan «kişi» deməklə qıza müəllimiylə onun arasındakı yaş fərqini xatırlatmaq istəyir.
– Bu da xətti. Bax, gör bəyənirsənmi?
Qız məlahətli yerişlə atasına yanaşıb vərəqə sarı boylandı.
Şəfi başını qaldırdı. Qız dodaqlarında incə bir təbəssüm, başıyla xətti bəyəndiyini bildirdi. Sonra başını qaldırıb cavana baxdı.
Şəfi daha qıza sarı baxmadı. Amma yalnız indi düşündü ki, hələ xoşbəxtlikdən həmişəlik uzaq düşməmişdir. Tale hər an insanı xoşbəxt edə bilər.
– Yaxşı, sən də get, sabah səhər çörəyini yeyib gələrsən…
Şəfi qəlbində xana qarşı birdən-birə nifrət duydu. Çevrilib otaqdan çıxdı. Dəhşətli surətdə acdığını da elə bil indi hiss etdi.
Küçəyə çıxanda sevincli, qəmli hisslər qəlbini çulğalamışdı. Nə isə gizli bir ümid və bu ümidin yolunu kəsən ümidsizlik dağları…
Evdə də yeməyə heç bir şey yox idi. Evdə deyəndə yəni məsciddə… «Yenə Gülpəri xalagilə gedimmi?»
– Ehey, yatmısan, ya sərxoşsan?
Şəfi diksinib yoldan çəkildi. Fayton toz qoparıb keçdi.
Qabaqdan başqa bir fayton gəlirdi. Aha, faytondakı deyəsən Lətifdir.
Lətif Şəfinin uşaqlıq, gənclik dostu idi. Ucu haça qamışla Fatma arvadın həyətindən üzüm oğurluğuna getmələri yadına düşdü. Şıx düzündə yaranal Paskeviçlə Abbas Mirzənin qoşunları arasında dava vaxtı həmişəlik qardaş olacaqlarına and içmələri… İyirmi iki, iyirmi üç yaşlarında Bağmannar məhəlləsindəki daş körpü üstə oturduqları günlər… Cibləri boş, ürəkləri dolu günlər…
– Şəfi, bolluca pulun olsaydı, neylərdin?
Şəfi dostunun üzünə baxıb gülümsəyir:
– Bəs sən neyləyərdin?
– Mən?
Lətif xəyala gedib ah çəkdi:
– Yaxşı bir ev tikdirərdim, sonra da gözəl bir qız alardım. Sonra da, sonra bir dükan açıb yavaş-yavaş alverə başlayardım. Bəs sən? Sən necə eliyərdin?
– Mən də sənin kimi.
– Şəfi, and olsun allaha ki, pulum olsa, əvvəl bunların hamısını səninçün eliyərdim, sonra özümçün.
Şəfi dostunun üzünə, gözlərindəki səmimiyyətə baxır. Lətifin ürəkdən dediyinə heç bir şübhə eləmir…
İndi həmin Lətifdir ki, faytonda gəlir.
Şəfinin gözləri gülür, dostu Lətif gəlir.
Amma…
Fayton vıyıltıyla ötüb-keçir. Şəfi dərin ağrı və məyusluq içində başını aşağı endirdi.
«Belə… Gözlərimin içinə baxa-baxa ötdü. İndi mən hara gedim? Gülpəri xalagiləmi? Onun-bunun həyətini süpürüb pal-paltarını yumaqla ruzi qazanan qarının çörəyinə şərik olunca ac qalmaq yaxşı deyilmi?».
Şəfinin yeganə sığınacağı qədim Şah Abbas məscidi onun qabağında dayanmışdı. – «Gedib bir az soğan-çörək yeyim, sonrası allah kərimdir… Qarıdan bir-iki tümən də borc alaram».
Yadına düşdü ki, sabah İbrahim xangilə gedəcək, onun gözəl qızına dərs deyəcək. Eh… Qayğılarını qovurmuş kimi əlini yelləyib Çərçəvaza tərəf yollandı. Orda kiçik bir daxmada onun ən ümidsiz günlərində yeganə əl tutanı, bütün Gəncədə onun kimi yeganə, təktənha və kimsəsiz olan bir adam, bir qarı yaşayırdı. Hacı Abdullanın bibisi və Gəncədə yeganə yadigarı…
2
Gün doğmuşdu. Səmada ağ buludlar görünürdü.
Əyri-üyrü, ensiz küçələrdən keçən arabalardan, faytonlardan sonra atlı, eşşəkli yolçular bəzən toz içində görünməz olurdular.
Dördyol məhəlləsi boyunca düzülən saysız-hesabsız dükanlar yenicə açılmış, alış-veriş başlanmışdı. Əli təbərzinli dərvişlər dükanların qabağıyla gəzinib qəsidə deyir, təsbehli, göy qurşaqlı seyidlər isə içəri soxulub dükançılarla görüşür, səhər-səhər onları xərcə salırdılar.
Xırdavatçıların səsləri halva, saqqız satanların çığırtısına qarışmış, misgər və dəmirçixanalardan yayılan cingilti isə Ozan məhəlləsinə qədər gedib çıxırdı.
Şəfi qoltuğunda kitab məsciddən çıxanda səhərdən xeyli keçirdi. O, daş pilləkənləri düşüb dayandı. Başını qaldırıb çinarlar arasından görünən tünd-mavi səmaya baxdı. Külək əsməsə də, qocaman çinarlar xəfif-xəfif xışıldayırdı.
Əbalı, əsalı qocalar, qara çadra içində itmiş qarılar bir-birlərinin dalınca məscidin açıq darvazasından həyətə girirdilər. Vaxta hələ xeyli qalmasına baxmayaraq, indidən günorta namazına gəlirdilər. Şəfi hər gün gördüyü bu adamları addım səslərindən tanıyırdı. O, yavaş-yavaş yeriyib həmişəki kimi darvaza ağzında oturmuş Qulamhüseynə salam verdi. Bu kor qoca da Şəfini ayaq səsindən tanıyırdı. Onun quru sinəsində nə qədər hikmətlər yatırdı…
Bəli, deməli bu gündən xan qızına dərs deyəcək… Bu yeni ümid vadisində onu nə gözləyir? Belə vadilərdən nə qədər keçib gedib? Bir zaman Püstə xanıma da dərs dedi. Gəncə hakiminin qızı Püstə xanım o dərəcədə gözəl deyildi, amma xeyirxah, nəcib bir qız idi. Gözlənildiyi kimi o, Şəfini sevmədi. Şəfi də hisslərini boğdu. Qəlbində açılmaqda olan güllər qönçə kimi soldu.
Sonra Cavad xanın oğlu Uğurlu xan, Abbas Mirzə ruslara məğlub olanda İrana qaçdı. Püstə xanım Şəfiyə nə qədər yalvardı: «Gəl gedək, həmişəlik bizimlə yaşayarsan. Evlənərsən, yurdun-yuvan olar». Şəfi getmədi. Çünki o, İrana yaxşı bələd idi. Ora Şəfinin yeri deyildi. Bir də səadətini özün qazanmasan nə ləzzəti?
İstər fəlakət olsun, istər səadət olsun,
Nə qəm, gülmək, ağlamaq qoy sənə qismət olsun.
Sən özün qazanmasan səadətini hərgah,
Onu sənə verəmməz nə bir allah, nə bir şah.
– Şəfi bütün varlığıyla bu doğma şəhərə – Gəncəyə bağlı idi. O da böyük Nizami kimi, Gəncənin başqa böyük oğulları kimi burda doğulmuş, burda da dəfn olunacaqdı.
Görəsən o solğun, zərif Püstə indi haradadır? Şəfini yada salırmı?
Püstədən sonra neçəsinə dərs deyib? Axund Ələsgərin oğulluğu Fətəliyə, kababçı Əzizin oğlu maymaq Nurəddinə, misgər Xəlilin qızı, adı nəydi, hə, Şərafət.
Hamısı unudulmuşdu… Onlar Şəfini, Şəfi də onları unutmuşdu. Bircə Fətəli yaddan çıxmırdı.
«…Deyirlər, Tiflisdə qulluqdadır. Zəkalı uşaq idi. Yaman bədbəxt olacaqdı. Yaxşı ki, sözümə qulaq asdı. Kim bilir, bəlkə də bir vaxt böyük adam oldu. Necə olsa məni yada salar. Bəlkə də yox.
İllər tüstü kimi dağılıb gedir. Otuz ilim… Gəncə ömrümün otuz ilini oğurlayıb apardı. Otuz il… Bəs hanı səadət? Nə qədər gözləyərlər, nə qədər axtararlar, nə qədər, nə qədər»?
– Salam, Mirzə.
Şəfi dərindən köks ötürüb, səs gələn tərəfə baxdı.
Cəmaləddin? Bir zamanlar Şəfinin ən yaxın dostu, sonralar onu ələ salan, dalınca olmazın sözlər danışan, şayiələr yayan Cəmaləddin. Görəsən nə olub?
Cəmaləddin onun qoluna girdi.
– Gəl, gəl Əzizin dükanında kababdan-zaddan tapşırıb, bir az söhbət eləyək.
O, Şəfinin soyuq nəzərlərini görüb gülümsədi.
– Bilirəm, məndən incimisən. Hamısı yalandır. Dalımca sənə nə deyiblər, hamısı yalandır.
Cəmaləddin zorla onu çinarın kölgəsinə çəkdi:
– Nə olub axı? Sən allah, bircə kəlmə danış görək.
O, qolunu Şəfinin boynuna dolamaq istədi. Şəfi mane olarkən Cəmaləddinin əli onun papağına toxundu. Cəmaləddin papağı havada tutdu.
– Neçə vaxtdır ki, səni görmək istəyirəm, ancaq əlim çatmırdı. – Gözləri, hərəkətləri isə aşkar deyirdi ki, yalan danışır. – O gün gecə yerimdə fikirləşirəm ki, ay balam, axı bizə nə oldu? Hansı şeytan aramıza girdi? Niyə bir-birimizdən soyuduq? Əlbəttə, təqsirin çoxu məndədir, ancaq öz aramızdı, səndə də az deyil. O boyda ev tikdirdim, bütün mahal gəldi, sən gəlmədin.
Şəfi qızardığını hiss etdi, «Alçaqlığa bax, nökəri məni qapıdan qaytaranda elə bil özünü görməməzliyə vuran bu deyildi.. Görən məqsədi nədir?».
Nə isə, keçib gedər. Yenə dost olacağıq. Gəl, gəl, sən allah, keçək dükana.
Cəmaləddin bu sözləri o qədər səmimi dedi ki, Şəfinin ürəyi xeyli yumşaldı. Ancaq onu gözləyirdilər.
– İşim var, getməliyəm.
– Heç eybi yoxdur. De görüm nə işdir, yoxsa qulluğa giribsən?
Cəmaləddinin qısa qaşları birdən-birə dartıldı. Cəngləri qaçdı:
– Hə, eşitmişəm İbrahim xanın qızına dərs deyirsən.
Şəfi qızardığını hiss edərək, azca tutulmuş halda dilləndi:
– Elə onlara gedirəm.
Cəmaləddinin sifəti yastılandı. Gözləri parıldadı.
– Nə yaxşı oldu. Nə yaxşı oldu.
– Nə olub ki?
– Eşitməyibsən?.. Hı, mən axı onun qızını istəyirəm. Nə müddətdi ki, dəli-divanəyəm. İşimi allah gör nə yaxşı düzəltdi…
O, hey danışır, Şəfi isə qulaq asmırdı.
…«Bəli, allah sənin kimilərinin işlərini həmişə yaxşı yoluna qoyur. Bir dəfə evlənib talağını vermisən, indi də ikincisinə hazırlaşırsan. Özü də gör kimlə. Gör necə qıza göz dikibsən. Niyə də istəməyəsən? Mülk, dükan, bağ-bağça, qohum-əqrəba».
Şəfi elə bil indi başa düşdü ki, dünən gördüyü, indi yanına gedəcəyi qız nə qədər gözəldir. Ürəyi riqqətlə vurdu.
Şəfi Cəmaləddinin uzun söhbətindən başa düşdü ki, keçmiş dostu onu özüylə xan qızı arasında vasitəçi etmək istəyir. Bunu hiss edərkən, əvvəlcə özünün təhqir edildiyini düşünərək bərk kədərləndi, sonra bu sözləri deyənin kim olduğunu yadına salıb öz-özünə güldü.
Şəfi hər cür etirazın mənasız olacağını hiss edib canını qurtarmaq üçün:
– Yaxşı, baxarıq, – dedi.
Cəmaləddin isə əl çəkmək istəmirdi:
– Axşam səni harda gözləyim? Qonaq eləyəcəyəm.
Sonra arxadan qışqırdı:
– Narınqalada gözləyirəm.
Şəfi başıyla razılıq eləyib dükanların qabağı ilə uzaqlaşdı.
Səhərki ümidlər qəlbində tamam yoxa çıxmışdı. Özünün nə qədər miskin vəziyyətdə olduğunu elə bil indi dərk etmişdi. Əgər belə olmasaydı, Cəmaləddin kimi kütbeyinin biri onu özünə vasitəçi etmək istəməzdi.
«Deməli, belə. Artır mənimçin hər şey qurtarıb gedib».
Sağından, solundan çadraya bürünmüş qadınlar ötüb-keçir, bəzilərinin gözləri çadra arasından baxır, elə bil ona meydan oxuyurdular.
İbrahim xanın darvazası göründü. Darvaza ağzında iki fayton dayanmışdı.
«Yəqin qonaqları var. Elədir. Bizim yerin faytonlarına oxşamırlar. Bəlkə heç getməyim? Yox, yaxşı olmaz. Bəlkə məni gözləyirlər?»
Atlar tənbəl-tənbəl başlarına keçirilmiş torbadan arpa yeyir, arabir fınxırırdılar.
Şəfi faytonların arasından keçib tərəddüdlə darvazanın balaca qapısını açdı.
Qucağında qoyun qarın-bağırsağıyla dolu teşt aparan nökər Əlimərdan uzaqdan onu görüb hayladı:
– Gəl, xan səni gözləyir.
Sonra o, eyvanda dayanmış uzunsov sifətli nökəri səslədi. Nökər darvazaya sarı boylanıb otağa girdi. Sonra çıxıb əli ilə Şəfini çağırdı.
Şəfi kərpic ovuntusu tökülmüş yolla gedə-gedə həyətə göz gəzdirdi. Darvazadan bir az kənarda beş-altı qoyun bağlanmışdı. Deyəsən qonaqlar gətirmişdilər.
Üç nəfər qollarını çırmalayıb, mərmər hovuzda yuyunurdu, ətli, tüklü sinələri görünürdü. Bayaqkı uzunsov sifətli nökər qolu üstə bir neçə dəsmal hovuza tərəf gəlirdi. Qonaqlar bərkdən danışıb-gülür, zarafatlaşırdılar.
Həyətin o başında üzüm tənəkləri altında süfrə açılmışdı. Çünki qab-qacaqlar yaşıl yarpaqlar arasından süzülüb keçən şəfəqlərin altında bərq vururdu.
Şəfi nökər Əlimərdanın dalınca pilləkənləri çıxdı. Gedib eyvanın o başındakı otağın qapısında dayandılar. Əlimərdan qapını açıb içəri girdi. Az sonra başını qapıdan çıxarıb:
– Gəl, – dedi.
Şəfi içəri girdi. Otaqda kök bir qadın bardaş qurub oturmuşdu. Züleyxa isə qadının dizinə dirsəklənib nəzərlərini qapıya zilləmişdi. Gözəl, badamı gözlərində izaholunmaz bir məlahət, şıltaq, nazlı uşaq ədası əks olunmuşdu.
Şəfi salam verib, qapı ağzında dayandı. Xanım onun həyəcanlanmış üzünə baxıb, başıyla məxmər oturacaqlı səndəli göstərdi:
– Otur. Hə, danış görüm kimlərdənsən? İbrahim mənə heç bir söz deməyib.
– Atam Kərbəlayı Sadıq, anam Səlimə idi. Ömürlərini sizə bağışlayıblar.
– Hər ikisinə allah rəhmət eləsin.
– Xanım yəqin ki, tanımamış olmaz, atam Cavad xanın bənnası idi.
Şəfi danışdıqca Züleyxa qırpımsız və təəssüf ifadə edən nəzərləri ilə ona baxırdı. Şəfinin gözləri hər dəfə bu nəzərlərlə rastlaşanda ona elə gəlirdi ki, Züleyxanın üzündən, gözlərindən, tellərindən aramsız olaraq ətrafa ətir, gözəgörünməz xoşbəxtlik dalğaları yayılır.
– Evləriniz ha tərəfdədir?
Şəfi bu dəfə də gülümsədi. Ancaq onun gözlərində acı bir kədər vardı. Bəlkə onun yerinə başqası olsaydı, heç olmazsa burada yalan deməyi özünə rəva görərdi. Ancaq Şəfi:
– Atam yaxşı bənna olsa da, Gəncədəki evlərin çoxunu tiksə də, özüyçün siz deyən elə bir şey tikməmişdi.
Xanım, yəqin ki, xına qoyduğuna görə günbəzvarı bağlanmış başını yırğalayaraq:
– Aləmi bəzər, özü lüt gəzər, – dedi və Şəfinin ürəyinə sərinlik yayan bir təbəssümlə gülümsədi. Züleyxa da altdan-yuxarı anasına baxıb, təəssüf hissi ilə gələcək müəlliminə nəzər saldı.
Şəfi təsdiq elədi.
– Bəli, bir köhnə ev qalmışdı, onu da qardaşım satıb Mənsurluya, dayımın yanına köçdü.
Xanımın gözləri qıyıldı.
– Bəs indi harda qalırsan?
Şəfi ani olaraq Züleyxaya baxdı, sonra tutqun halda:
– Məsciddə, – dedi.
Aralığa uzun, cansıxıcı sükut çökdü. Şəfi başını aşağı dikib düşünürdü: görəsən indi Züleyxa onun barəsində nə fikirləşir?
Şabalıdı saçları dəstə ilə alnından yana dağılmış Züleyxa başını qaldırdı. Gözəl gözlərini yoxsul, kimsəsiz mirzənin üzündə, saqqalında, çənəsində, kitab tutan əlində, hətta əlinin damarlarında gəzdirdi. Şəfi başını qaldırarkən Züleyxanın mənalı baxışlarını sezdi.
– Yaxşı, Mirzə, qıza əlifbeyni nə müddətə öyrədə bilərsən?
– O, qızdan asılıdır. Əgər hafizəsi olsa, çox tez. İstəsəniz ərəb, fars dillərini də öyrədərəm.
Züleyxa şən hərəkətlə anasının dizini qucaqladı. Şəfi qızın süd kimi ağ, hamar və zərif boynunu gördü. Qızın belinin necə qıvrıldığını hiss etdi.
– Ana, nə yaxşı olar.
Birdən-birə isti bir axın Şəfinin bütün varlığını titrətdi. Ona elə gəldi ki, qəlbində şəfəq sökülür, bahar çiçəkləri yırğalanır, bülbüllər cəh-cəh vurur.
Xanım, qızın bu cazibədar coşqunluğundan xoşlanmayaraq qaşqabağını tökdü:
– Ərəb-fars dili nəyinə lazım? Oxuyub-yaza bilməyin kifayətdir, – dedi.
Sonra ürəyi gup-gupla döyünən Şəfiyə sarı döndü. Gözləri xanımın azca qaralmış dodaqlarında olan Şəfi, Züleyxanın anasına qətiyyən oxşamamasına təəccüb edə-edə düşündü ki, indi sanki xan arvadı deyil, onun taleyi danışacaq…
– Yaxşı, mən razı. Günaşırı gəlib elə bu otaqda məşğul olarsız. Hərdən mən, ya da Zeynəb gəlib qulaq asarıq. Bu gün get, başımız qonaqlara qarışıb, sabah bir az bundan tez gələrsən.
Şəfi ayağa qalxdı. Züleyxa yerə baxırdı. Elə bil gözlərini onun sonsuz həsrətindən gizlətmək istəyirdi. Şəfi eyvana çıxdı. Hiss etdi ki, qəlbinin sevinci tüğyan edir. Axı neçə müddət idi ki, gözəlliyə bu qədər yaxın olmamışdı. Dərs dediyi qızların heç biri Züleyxa ilə müqayisə oluna bilməzdi. Şəfi fikirlər içində pillələri düşdü.
İbrahim xan başında təzə araqçın həyətin o başında göründü.
Şəfi dayandı. Qonaqların biri həyəti, meyvə ağaclarını seyr edir, o biri iki nəfər isə Əlimərdanın tutub saxladığı atlara baxırdılar. İbrahim xan Şəfiyə yaxınlaşıb laqeydcəsinə:
– Hə, nə oldu? – dedi.
– Sabahdan dərsə başlayırıq.
Xan:
– Allaha şükür, allaha şükür, – dedi və yenə laqeyd halda uzaqlaşdı.
– Eldar xan, dediyim «Qızıl yal» bax odur. Sizin canınızçın, bir dəfə o məni Göycə göl tərəfdə güllə ağzından qurtardı. – Təriflədiyi atın yalını sığallamağa başladı.
– Siz allah, bura baxın, doğrudan da qızıldır. Beli görün necə yastıdır. – Adə, – nökərə sarı çığırdı: – Bəs Qəmər hanı?
Nökər gözlərini döydü:
– Tövlədədi.
– Bəs onu niyə gətirməmisən? Yeri, maymaq oğlu maymaq.
Qonaqlardan sarıbığlı birisi əliylə nökərə dayanmasını işarə edərək:
– İbrahim xan, – dedi, – bilirsənmi nə var? Baxmaqdan bir şey çıxmaz.
O, razılıqla gülümsəyən yoldaşına baxdı.
– Əgər atlarının filhəqiqət nadir şeylər olduğunu sübut eləmək istəyirsənsə, nökərə bica yerə əziyyət vermə. Nahardan sonra gedib Şıx düzündə yoxlarıq. Çünki at ki var, arvad kimi şeydir…
İbrahim xan pərt olsa da özünü sındırmadı:
– Mən razı, – deyib, başıyla nökərə atları aparmağı işarə etdi.
Əlimərdan atların cilovunu tövləyə sarı çəkdi. Şəfi onun yerişini seyr edib qeyri-ixtiyari gülümsədi. Nökər dal pəncələri üstə yeriyən ayıya oxşayırdı.
Çoxdan bəri minilməyən atlar yallarını silkələyir, fınxırırdılar. Qonaqlar və xan dayanıb tamaşa edirdilər.
– Ə, bir bəri döndər.
Nökər xanın əmrini eşidib atları dairə gəzdirib geriyə döndü. Atlar yeridikcə sinələrinin əzələləri oynayır, qızılı yalları, dəriləri bərq vurur, gur qara və boz quyruqları şəlalə kimi dalğalanırdı. İncə ayaqlarından tutmuş, ceyran kimi qaçmaq ehtirası ilə yanan gözlərinə qədər bütün əzaları qüvvətlə köpürüb daşırdı.
Nəhayət, atların quyruqları evin tinində yox olanda Şəfi də tamaşadan ayrılıb, yavaş-yavaş darvazaya sarı yeridi.
Yolla gedir və düşünürdü…
Hardadır yer cənnəti? – Bir sevdanın telində,
Gözəllərin gözündə, köhlənlərin belində…
«…Züleyxa, sultanım, sənin bu gənc, bu qüdrətli gözəlliyin məni hara çağırır? Səadətin qızmar çöllərinəmi? İztirabların solğun bağçalarınamı?»
O, bazarın yanıyla gedirdi. Baqqallar, dəmirçilər, misgərlər, dərzilər, papaqçılar alveri, işi şagirdlərinə tapşırıb günorta yeməyinə məşğul idilər. Piti və kababxanalar adamla ağzınacan dolu idi. Hamballar xanların, bəylərin, tacirlərin bazarlıqlarını evlərə daşıyırdılar.
3
Bir-birinin qoluna girib, oxuya-oxuya gələn iki cavan qapı ağzında dayandı. Onlardan Naci adlı birisi açıq qapıdan içəri boylandı.
Kabab, qəlyan, tiryək tüstüsü ilə dolmuş geniş otaqda o yan-bu yana tərpəşən saysız-hesabsız adamların ancaq başları görünürdü. Bir az keçdikdən sonra məlum oldu ki, içəridəkilər iki-iki, üç-üç mütəkkələrə söykənib qəlyan çəkir, nərd atır, şərab içirlər. Tüstü tütün iyinə, şərab qoxusuna qarışmışdı. İçəridə güclə nəfəs almaq olurdu.
Bura Narınqaladakı məşhur meyxana idi. Naci burnunu ovuşdurub narazı nəzərlərlə dostuna sarı döndü:
– Cavad, deyəsən axı yer yoxdur? Gəlsənə qayıdaq, bu gün içməyək, hə?
Cavad qaşqabaqlı halda meyxananı seyr edir, gözlərilə boş yer axtarırdı. Naci isə az qala yalvarırdı:
– Sən öl, gecə Ələddinə söz vermişəm. Bu gün içməyək, onsuz da…
Cavad əlinin hərəkəti ilə Nacinin sözünü kəsdi, qolundan tutub dalınca içəri çəkdi. Lap küncdə iki yer boş idi. Naci dartına-dartına deyirdi:
– Cavad, mən ölüm… Gecə içəndə yata bilmirəm. Cavad onu divara sarı itələdi.
– İçmirsən, içmə.
Naci yan-yörəsinə baxıb istər-istəməz oturmalı oldu. Cavad piştaxtaya sarı getdi. Arxası Naciyə tərəf oturmuş bir nəfər qəlyana qullab vurdu. Boğazına tüstü dolan Naci öskürməyə başladı, sonra yerini rahatlayıb içəridəkiləri seyr etdi. Nacinin qabağında bir qocayla bir cavan nərd oynayırdılar. Cavan əsəbiləşir, tez-tez zərləri söyürdü. Deyəsən uduzurdu. Qoca isə sakitcəsinə öz işində idi. Onlardan o tərəfdə iki ahıl kişi üç-dörd kuzəni divar dibinə yan-yana qoyub, dinib-danışmadan içirdilər. Onlarla üzbəüz yenə iki adam oturmuşdu. İkisi də qəlyan çəkirdi, tüstü arxasından sakitcə bir-birini seyr edirdilər. Hər ikisinin gözləri süzülürdü. Deyəsən içib dəmlənmişdilər…
Bir az o tərəfdə isə iki cavan oturmuşdu. Biri mütəkkəyə dirsəklənib qəlyan çəkir, o biri isə ara vermədən danışırdı. Qulağının dibində çeçələ barmağın yarısı boyda şiş vardı.
O biri qəlyan çəkən isə qara saqqallı, nazik qara bığlı bir cavan idi. Alnı qırışlarla dolu idi. Gözləri gah ani sevinclə parlayır, gah da tutqunlaşırdı.
Naci onların nə barədə söhbət etdiklərini öyrənmək istədi. Ancaq ayrı-ayrı sözlərdən başqa heç nə eşitmək olmurdu.
– Bura bax, deyəsən içməmiş xumarsan…
Naci gözlərini cavanlardan ayırdı. Bayaq dediklərini unudaraq həvəslə dikəlib, kuzələri Cavaddan ala-ala dedi:
– Eşitməyibsən şair nə deyib:
…Tərk edib meyxanəni meysiz xumaram indi mən.
– Bəh, bəh.
Cavad qəlyan dalınca getdi.
Birdən-birə meyxanada bərk qəhqəhə qopdu. Naci başını qaldırdı. Həmin iki cavan idi. Onlardan böyrü Naciyə tərəf olanı bərkdən gülürdü. Qəhqəhəsi bütün meyxananı başına götürmüşdü.
Cavad hər əlində bir qəlyan qayıtdı. Ancaq o, qəlyanları Naciyə vermədi. Dayanıb qəzəbli nəzərlərlə gülənləri seyr etdi. Deyəsən cavanların bu saymazyana gülüşü onun xoşuna gəlmirdi. Cavadın xasiyyətinə bələd olan Naci:
– Əşi, otur görək, – dedi, – bənd olma. Bura kef yeridir, qoy gülsünlər.
Yastısifətli Cavad heç bir söz deməyib oturdu. Naci qədəhlərə şərab süzdü.
– İçək ki, sabahkı ovumuz…
– Xa-xa, xa-xa…
Qəhqəhənin qopmasıyla Cavadın əlindəki qədəhi yerə çırpması bir oldu. Xəncərini çəkib ayağa sıçradı.
– Adə, köpəy oğlu, camaatı adam-zad saymırsan?
Bütün meyxana bir-birinə dəydi. Çığır-bağır, adə, qoyma, sədaları meyxananı bürüdü. Cavadın gümüş xəncəri havada parıldayırdı.
Qəhqəhə çəkən cavan isə rəngi ağarmış halda donub qalmışdı. Naci Cavadı buraxıb, özünü oğlana yetirdi. Qolundan tutub çölə dartdı.
– Qardaşoğlu, tez ol, tez ol, çölə çıx.
Cavanın yanındakı şişpapaqlı da Nacinin sözlərinə qüvvət verdi.
– Gedək, Cəmaləddin, gedək.
Naci də mütəəssir olmuş halda onlarla birlikdə çölə çıxdı. Cavad hələ də içəridə nərildəyirdi.
Naci şişpapaqlı cavanın qolundan tutdu.
– Bağışlayın, adınızı da bilmirəm, yaxşı düşmədi, sən allah bağışlayın. İnşallah görüşsək, hökmən bunun xəcalətindən çıxaram. Hələlik…
Cavanlar uzaqlaşdı. Naci onları seyr edir, düşünürdü: – Harda görmüşəm bu şişpapaqlını, harda görmüşəm?
O, başını silkələyib içəri girdi. İndi də içəridə tar-qaval çalınırdı. Cavad isə heç bir hadisə baş verməmiş kimi meyxana sahibi ilə birlikdə əl çalırdı.
Bir azdan iki dost – Cavadla Naci mütəkkələrə dirsəklənib içir, qəlyan çəkir, söhbət edirdilər. Ancaq Naci şişpapaqlı cavanı, onun gözlərindəki ifadəni unuda bilmirdi. Cavad əlini yelləyib çığırdı:
– Gördün də, həriflər arvad kimi qaçdılar.
Artıq keflənmiş Naci birdən-birə nəsə xatırladı, əlini uzadıb Cavadın çiyninə qoydu:
– Sən onları tanıyırdın?
Cavad neypuşu ağzından çıxartdı:
– Necə tanımırdım? Biri, o yekəbaşlısı, Murtuza oğlu Cəmaləddindi, o biri də…
– Hə, o biri, o biri kimdi?
– O biri? Kərbəlayı Sadıq vardı ha, yəni ölüb ha, bənna Sadıq, onun oğlu Şəfi.
– Şəfi?
– Hə, şair Şəfi, Mirzə Şəfi, deyirəm axı harda görmüşəm, kiminlə görmüşəm? Gorbagor Hacı Abdullanın dost-aşnası. Eşitməmisən, gör bir nə deyib:
…Nə qədər kim fələyin sabiti səyyarəsi var,
Ol qədər sinədə qəmzən oxunun yarəsi var.
Heyrətdən Nacinin ağzı açıla qalmışdı…
4
Şəfi həyətə girəndə Züleyxa qardaşı Əbülfəzlə qaçdı-tutdu oynayırdı. Oğlan qaçır, bacısı qovurdu. Səsləri bütün həyəti başına götürmüşdü.
Zeynəb xanım iri sırğagülünün kölgəsində oturub uşaqlara tamaşa edirdi. Onlar isə hey gül kolluqlarının, hovuzun, meyvə ağaclarının başına fırlanırdılar. İkisi də tövşüyür, ikisinin də üzü od tutub yanırdı…
Şəfi yerindəcə donub heyran-heyran baxırdı. O, ilk dəfə idi ki, qız qamətinin gözəlliyini, belinin incəliyini bu qədər yaxından görürdü.
– Yaxşı, bəsdirin.
Zeynəb xanım ayağa qalxdı. Eyvanın o başında kəniz göründü.
– Xanım, xəmir acıyıb.
Zeynəb xanım:
– Üstünün yükünü azalt, – dedi. Sonra Əbülfəzə sarı döndü.
– Tez ol qaç Fatma nənəgilə. Deyinən gəlsin, xəmir acıyıb, onu gözləyirik.
Xanım darvazaya boylandı:
– Bu Mirzə harda qaldı? Əlimərdan, bir darvazaya çıx bax, gör gəlirmi?
Nökər yerindən tərpənməmiş, azca pörtmüş Şəfi göründü.
– Aha, gəldi ki…
Əvvəlcə xanım, sonra da yanındakılar şaqqanaq çəkib güldülər. Birdən-birə necə oldusa, Şəfi də gülümsədi. Yəqin ona görə ki, Züleyxa da səndəli tutub, başını azca yana əymiş halda gülümsəyirdi. Şəfi qızın üzünü görən kimi bütün kədərinin dağıldığını hiss etdi.
Xanım, nəhayət, qaqqıltısını kəsib, başını silkələdi:
– Ay səni salamat olasan, elə bil bizi gözləyirmişsən. – Sonra əli ilə eyvanı göstərdi: – Keçin otağa, biz də indi qıznan gəlirik.
Qabaqda Əlimərdan, dalınca da Şəfi uzun eyvanla yeriyirdilər. Şəfi hələ də başının ağrıdığını hiss edirdi. Yəqin ki, dünənki şərabın təsiri idi. Dünən meyxanadakı hadisələr, Cəmaləddinin vəcdlə, ara vermədən Züleyxadan danışması, Şəfinin lətifəsindən sonra qəhqəhə ilə gülməsi, sonrakı dava-dalaşlar, şamların işığında parıldayan xəncər, bütün bunların hamısı xəyal kimi uzaqlaşır, haraya isə gedirdi. Dünən gecəki hadisələr ona bu qədər təsir etdiyi halda, onu düşündürdüyü halda, indi ömrün adicə bir səhifəsi idi, örtüldü getdi. İndi təzə bir səhifə açılırdı, burada Şəfinin otuzillik həyatına xoş bir baharın novruzgüllərini gətirən Züleyxanın gözəl çöhrəsi həkk olunmuşdu.
Şəfiyə elə gəldi ki, o, ayağa durmuş ayıya oxşayan nökərin deyil, həyat adlanan bu əsrarəngiz və gözəl qüvvənin dalınca gedir.
Əlimərdan qapıların birini açıb:
– Buyurun, – dedi.
Şəfi otağa keçdi. İçəridə açıq, mavi ipək pərdəli pəncərə; önündə üç səndəl, bir miz qoyulmuşdu. Miz üstə bir qalaq ağ kağız, iki qələmdan var idi.
Şəfi əlindəki kitabı mizin üstə qoyub pəncərəyə yanaşdı. Hündür bir çinar öz sıx yaşıl-gümüşü yarpaqlarıyla günün qabağını tutmuşdu. Budaqlar ağır-ağır tərpənir, yarpaqlar otağı xışıltıyla, al-əlvan şəfəqlərlə doldururdu.
İçəri otaqlarda addım səsləri eşidildi, qapı açıldı. Kişvər və Zeynəb xanım idi. Züleyxa da dallarınca gəlirdi.
– Hə, Mirzə, otaq necədir?
– Lap yaxşı.
Şəfi öz sakitliyinə təəccüb etdi.
Şəfi başını qaldırıb xanıma baxdı. Zeynəb xanımın üzü öz-özlüyündə hələ təravətli və gözəl idi. Amma həmişə gülümsəməyə hazır kimi görünən qəşəng, badamı gözlərinin altı azca çuxurlamışdı. Bəlkə də sürməni elə buna görə çəkmişdi.
Kişvər xanım:
– Mirzə, siz dərsizə başlayın, biz də bir az qulaq asmaq istəyirik, – dedi. Sonra gizli bir təbəssümlə dodaqlarını bir-birinə sıxıb dayanan Züleyxaya sarı döndü:
– Gəl otur.
Züleyxa xoş əda ilə gəlib oturdu. Qızın hərəkətlərinin bu qədər məlahətli olması Şəfini heyrətləndirdi.
Bunu hardan, kimdən öyrənib? Nə anası Zeynəbdə, nə də analığında belə şey yoxdur.
Şəfi uşaqlıqda Gəncə çayı sahilində neçə dəfə seyr elədiyi bir hadisəni xatırladı:
…Yumurtadan təzəcə çıxmış ördək balaları analarını arxada buraxıb bir-birlərini basa-basa şən, coşqun çağırışla ömürlərində ilk dəfə gördükləri çaya doğru axışırdılar. Axı onlara hələ heç kim deməmiş və deyə də bilməzdi ki, su sizin sevimli yerinizdir. Orda yemək də tapmaq olur, üzmək də, oynamaq da. İndi Züleyxa da eləcə…
Şəfi dərhal hiss etdi ki, qız onun xoşuna gəlmək istəyir. Yoxsa bu gözəl yeriməyin nə mənası vardı?
O, Zeynəb xanımla Kişvər xanımın üzünə baxdı. Zeynəb sanki gülümsəyirdi. Olmaya o da Şəfinin düşündüklərini düşünmüşdü?
Bir azdan müəllimlə şagird qızğın məşğələdə idilər.
Bu hərflər, yazılar aləmi Züleyxa üçün təzə bir şey idi. Amma qızın coşqun həvəs və marağını, üzündə, gözlərində bərq vuran xoşbəxtliyi bununla izah etmək olmazdı. Qız on altı yaşında – gözəllik və cazibəliyinin zirvəsində idi. Dünya onun üçün məsud, həyəcanlı bir varlıq kimi idi. Lakin bu dəqiqə qıza elə gəlirdi ki, onu nəsə dadlı, doğma, həm də azca qorxulu bir şey gözləyir.
Axı uca hasarlı həyət, bu həyətin içərisindəki hər gün eyni hadisələrin təkrarından ibarət olan həyat, qızı daha darıxdırırdı.
Kişvərlə Zeynəb yavaş-yavaş söhbət edir, əslində isə – xüsusilə Kişvər – bütün diqqətləriylə Şəfini izləyirdilər.
Cavan bunu hiss edirdi. Buna görə də bütün iradəsini toplayıb, qıza başqa nəzərlə baxmaqdan özünü saxlayırdı.
– Bax, belə… «Əlif»in burasın belə yazmaq lazımdır. Bax, burda yaxşı yazmısan, burda da yaxşıdır. Həmişə belə yaz.
Züleyxa balaca, ağ əlini uzatdı, üç barmağı ilə lələyi sıxıb, əslinə çox az oxşayan hərfləri kağız üstə qaralamağa başladı. Şəfi gülümsədi:
– Ay sağ ol…
Bu tərifdən qızın zərif yanaqlarına qızartı gəldi, məxmər gözləri bərq vurdu, qabarıq sinəsi sakitcə enib-qalxdı. Elə gözəlləşdi ki, Şəfinin bütün varlığı titrədi.
Şəfi hərfləri, onların müxtəlif yazılış və birləşmələrini izah etdikcə, qəlbində sanki nəyinsə oyandığını hiss etdi. Ona elə gəldi ki, ürəyinin başında nəsə sökülüb dağılır, parça-parça olur. Bu, ələm qayaları, ümidsizliyin buz qayaları idi.
Züleyxa səsləri, sözləri uşaq kimi tələffüz etdikcə Şəfinin daxilindəki həsrət də get-gedə böyüyür, böyüdükcə, ağrı da dözülməz olurdu. Şəfi bu dəli xilqəti tanıyırdı. Onun qəlbində yaranan bu qüdrətli varlıq, həyat eşqi, gözəllik və məhəbbət həsrəti idi.
Nəhayət, Züleyxa lələyi mizin üstə qoyub yerində dincəldi, dərindən nəfəs aldı, məsumcasına gülümsədi.
– Yoruldum…
Kişvər xanımla Zeynəb xanım ayağa qalxıb mizə yaxınlaşdılar.
– Göstər görüm nə yaza bildin?
Onlar Züleyxanın qaraladığı vərəqləri nəzərdən keçirib razılıqla başlarını yırğaladılar.
– Yaxşı, Mirzə, qız bu iki günü neyləyəcək?
– Tapşırmışam, keçdiyimiz hərflərin hərəsindən bir səhifə yazacaq… Sağ olun.
– Xoş gəldin.
Şəfi çıxdı. Qəlbində iki hiss – qəzəb və riqqət bir-birinə qarışmışdı. Bir tərəfdən, Züleyxa ilə yaxınlığı, onun gözəl üzünü, gözlərini, saçlarını, əllərini yaxından görməyin sevinci, bir yandan isə xanımların nəzarəti…
«Eh, niyə də nəzarət etməsinlər?..»
Ancaq daxilindəki işıq o qədər qüdrətli idi ki, hüzn və şikayətlər yalnız darvazaya qədər fikrini məşğul edə bildi, sonra hiss etdi ki, bu ümidlərin hamısı Züleyxanın baxışları, əlləri, telləri, gözləri, yerişi idi.
«İki gün nə vaxt keçib gedəcək? İki günü necə başa vuracağam?»
Şəfi gedir, hara getdiyini də bilmirdi… Yanından faytonlar, arabalar ötüb keçirdi. Uzaqda məscid görünürdü.
…Bu günbəz nə qədər böyük, nə qədər gözəlmiş.
Şəfəqlərdən elə bil üstünə qalay çəkilib. Kərpic rəngli minarələr zirehli nizələr kimi elə bil maviliyə sancılıb.
Əlini cibinə saldı, pul kisəsini çıxarıb baxdı: hələ xırda-xuruş vardı.
– Gedib iki-üç girvənkə üzüm alım. Yaqubdan da bir çörək alsam, günortayla axşama bəs elər.
5
Şəfi Gəncə çayı sahilində oturub suya tamaşa edirdi. Axşam günəş Kəpəzlə Qoşqarın zirvələrinə sanki qızıl tac qoymuşdu. Dünya nə qədər gözəl idi. Ağaclar, evlər, bərəylə keçən adamlar, dəstəylə üzən qazlar – hər şey qürubda çimirdi.
Şəfi gözlərini çaya zilləmişdi. Su hər an bir rəngə çalır, şırıltıyla axır, axırdı. Zaman da belədirmi? Bütün bunların bir mənası varmı?
…Otlar, böcəklər, çiçəklər, heyvanlar, nəsil-nəsil gəlib gedir…
Bütün ömrünü ələm paltarına bürün – gedəcəksən… Bütün ömrünü toy-bayram içində yaşa – gedəcəksən… Bu nə gəliş, bu nə gediş, bu nə oyun, bu nə qanundur?
Otuz il gedib… Uşaqlıq günləri, almacıq sümükləri qabarmış mehriban simalı anasının, ciddi baxışlı atasının üzləri zaman arxasında, sanki hardasa, bilinməz, dumanlı, sirli bir aləmdə yenə yaşayır, həyatları eyni ilə təkrar olunurdu…
Axı niyə mənimki heç vaxt gətirmir, niyə?
Şəfinin dodaqlarını yandıran bu suala qədim Gəncə çayı eyni şırıltı ilə cavab verdi.
…Bəxt nədir?
Beş-altı il bundan əvvəl olmuş bir əhvalat yadına düşdü.
…Yay günüdür… Hacı Abdullagilin qonşuluğundakı uca binada bir qız görünürdü. Qız hər gün həyətə düşür. Hacı Abdullanın qardaşı qızları ilə saatlarla lingi-lingi oynayırlar.
Yenə başları oyuna elə qarışıb ki, hətta sakitcə gəlib yaxınlıqdakı oturacaqda əyləşən oğlanı belə görmürlər. Oğlan kitab oxuyur, arabir başını qaldırıb gözaltı qızlara baxır.
Oğlan hiss edirdi ki, qız da onunla maraqlanır. O, səbir və təmkinlə qızı izləyir. Qız yavaş-yavaş ona yaxınlaşmağa başlayır.
Günlər keçir… Budur, deyəsən yenə atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan yorulub. Girdə, ağ üzündə zərrəciklər düzülüb. Uzaqdan dönə-dönə oğlana baxır. Oğlanı etinasız görüb, gəlib oturacağın lap o başında oturur. Guya yorğunluğunu alır.
Və günlərin bir günü qəfildən oğlanın yanında dayanır. Onun lap çiyni üstündən əyilib kitaba sarı boylanır. Ətirli nəfəsi oğlana toxunur. Gəncin elə bil qəlbi közərir. O, qızın parlayan iri qara gözlərini lap yaxınlığında duyur. Ürəyi yerindən oynayır. Ancaq qızı ürkütməkdən qorxub yenə susur.
Nəhayət, bir gün qız o biri qızlarla birgə oğlanın yanında əyləşir.
Cavan illər və xatirələr dumanı arxasında qalanları xatırlayıb gülümsədi. İlk söhbətləri yadına düşdü:
– Əsmər, sənin neçə yaşın var? (Əsmər Hacı Abdullanın qardaşı qızı idi.)
Əsmər rəqəmlərin sayını barmaqlarıyla göstərib.
– On iki. Bəs sənin? – deyir.
– İyirmi üç.
Sükut. Oğlan qıza baxır.
– Əsmər, bəs bacılığının neçə yaşı var?
– Neçə olar?
– On dörd.
Əsmər əl çalır:
– Eh, bilmədin, on beş.
Qız məlahətlə yırğalanaraq:
– Mənim yaşımın neçə olmasının kimə nə dəxli var?
Oğlan gözlərini qızın çəhrayı tül kimi zərif üzünə zilləyir.
Bəlkə birinə dəxli var, – deyir.
Zümrüd qızarır:
– On altı, – deyir, sanki söhbətin gerisindən qorxub qızlarla birgə qaçıb gedir.
Üç-dörd gün daha belə… Oğlan səadət yağışı altındadır. Xoşbəxtlik lap ovcundadır, ancaq bir gün birdən-birə qız yox olur. Oğlan səhərdən axşama kimi oturacaqda əyləşib gözəl Zümrüdü gözləyir. Ancaq məlum olur ki, Zümrüd daha yoxdur, olmayacaq da…
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386285) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Seyid Səttar, bağdadlı dərviş.
Əlisa Nicat
Kitab böyük mütəfəkkir, dahi Azərbaycan şairi və tarixi-mizin önəmli şəxsiyyətlərindən olan Mirzə Şəfi Vazehin həyatı və həyat mübarizəsi haqqındadır.
Əlisa Nicat
Gəncəli müdrik
MÜƏLLİFDƏN
Qədim hind fəlsəfi traktatlarının birində belə bir kəlam var: «Dahilər üçün üç şeydən biri labüddür: Ya gənc yaşında ölmək, ya sonsuz olmaq, ya da ehtiyac içində yaşamaq.»
Çox doğru həqiqətdir. Amma heyif ki, qədim mütəfəkkir bu yazılmamış qəribə qanunun səbəbini izah etmir. Bəs axı niyə belə olur? Özü də cüzi fərq və tək-tək istisnalar nəzərə alınmasa dünyanın hər yerində. Axı niyə olmazın ehtiyac və müsibətlər içində ömürlərini başa vuran fransız impressionistlərinin heç kim tərəfindən ən ucuz qiymətə də alınmayan əsərlərinin yüz minlərlə qiymətə satılması üçün mütləq onların ölməsi vacibdir?
Niyə dahilərə qarşı kor olan ataların səhvlərini düzəltmək mütləq oğulların öhdəsinə düşür? Həmin oğulların ki, özləri də öz həmyaşıdları, müasirləri olan adsız-sansız istedadlara qarşı kor olurlar? Niyə bu qanun bu qədər universal, dəyişməz və əbədidir?
Bütün bunlar, əlbəttə, uzun bir tədqiqatın mövzusudur. Çünki burada səbəb bir deyil, saysız-hesabsızdır.
Kütlə böyüklüyü görmür, görə bilmir. Görə bilənlər isə görmək istəmir, görmək istəmədiyindən guya heç nə yoxdur. Çünki «görunməzlərin» görünməsi onlara sərf eləmir və onlar instinktiv olaraq əllərində olan bütün vasitələrlə çalışırlar ki, həmin görünməyən dahilər beləcə, həmişəlik görünməz olaraq qalsınlar.
Bu belə olub, belə də olub qalacaq.
Mirzə Şəfi də belə «görünməzlərdən» biri olub və onun taleyi otuz il əvvəl məhz buna görə məni məftun elədi.
Mirzə Şəfinin ömrü boyu bacardığı şeir yazmaq və sevmək olub. Öz liliput həmvətənləri və müasirləri içində Qulliver kimi gəzən belə bir şəxsin həyatını təsvir etməkdən maraqlı nə ola bilər?
Avropa və Amerika ədəbiyyatında bioqrafik roman janrı böyük inkişaf yolu keçib. Onun Andre Morua, Lion Fextvanger, Henrix Mann, İrvinq Stoun kimi böyük nümayəndələri var.
Bioqrafik romanı tarixi romanla eyniləşdirmək olmaz. Tarixi romandakı imkan və sərbəstliklərə burada meydan azdır.
Bioqrafik romanın əsas meydanı qəhrəmanın daxili dünyası, onun ehtiraslarının analizidir. Bunun isə təsviri çox çətin və mürəkkəbdir.
Məni ilk bioqrafik romanımızı yazmağa həvəsləndirən və yazı vaxtı köməyimə gələn iki şey oldu. Biri Bodenştedtin xatirələrinin bir çox parlaq səhifələri, bir də özümlə Mirzə Şəfi arasında duyduğum mənəvi doğmalıq, yaxınlıq və anlaşıqlıq. Mirzə Şəfi poeziyasının o dövrdə rus dilində N. Qrebnevin yeni misilsiz tərcüməsində nəşri mənimçün göydəndüşmə oldu.
Ancaq bir çox səbəblər ucundan əsəri birbaşa yazıb başa çatdıra bilmədim. Yalnız 1988-ci ildə 62-63-cü illərdə başlanan roman sona çatdı.
Əsərin ilk adı «Nəğməyə dönmüş ömür», sonrakı daha bir natamam çapına isə «Mirzə Şəfi» adını qoydum. Nəhayət belə qərara gəldim ki, onu Bodenştedtin Mirzə Şəfini adlandırdığı kimi «Gəncəli müdrik» adlandırım.
Həyatda «gözəgörünməz» və ya bədbəxt olmaq üçün sadəcə həssas olmaq və ya hər hansı gözəlliyə heyran olmaq kifayətdir. Qaldı ki, minlərlə, yüz minlərlə adamlardan seçilmək kimi qeyri-adi doğulmaq ola…
Hələ iki əsr bundan əvvəl Şopenhauer yazanda ki, «mənəvi yoxsulluq ən gözəl zəmanətdir», aydındır ki, bu cür mənəvi yoxsulluqdan və həyat üçün bu qədər vacib olan kütlük və kobudluqdan məhrum olan mirzəşəfilərə yaşamaq çətin olacaq.
Əgər belə şəxslərin həyatında haçansa az müddətə də olsa günəş doğursa, bunu yalnız taleyin qeyri-adi töhfəsi kimi qiymətləndirmək olar.
Keçən əsrin görkəmli filosofu Joli «Böyük insanların psixologiyası» əsərində dahiliyin genetik və psixoloji səbəblərini açıb, dahilərin taleyinin faciəviliyinin səbəblərini onların mühitə, şəraitə uyğunlaşa bilməmələrində görür.
Əslində onlar istəsələr də şəraitə uyğunlaşa bilməzlər (Mirzə Şəfinin həyatının sonlarında etmək istədiyi kimi). Onların ruhi aləmlər üçün yaranmış qüdrətli beyinlərində bununçün vacib olan xüsusi mexanizm yoxdur.
Çox təəssüf ki, bizim müasir, az-çox istedadlı şəxsiyyətlərimiz həyatda məharətli olmaqda bir-birləriylə yarışıb başa düşmək istəmirlər ki, bununla qazandıqları hədsiz rifah əvəzində nələr itirirlər.
Mahirlik – istedad üçün bədbəxtlikdir.
Və bir şeyi də təkrarən qeyd edim ki, bütün tarixiliyinə və faktoloji xüsusiyyətlərinə baxmayaraq Mirzə Şəfinin həyatını təsvir etməklə əsl sənətkar taleyinin bir növ modelini yaratmağa çalışmışam.
I HİSSƏ
ZÜLEYXA
1
1831-ci ilin payız günlərinin biri idi…
Qəbiristanlığın dəmir darvazası örtülmüşdü. Əli Quranlı sonuncu adam da darvazanı aralayıb çıxdı. O, Şəmkir yolu üstündəki kiçik təpəlikdən geri baxdı. Orda, qəbiristanlıqda bir cavan dayanmışdı. Başı köksünə əyilmişdi. Onun qarşısında kiçik bir təpə qaralırdı… Torpağı qaralan təzə bir qəbir və bu qəbirdə Gəncənin ədaləti, müdrikliyi və onun yeganə dayağı yatırdı.
– Allah sənə lənət eləsin…
Qapıdan çıxan qoca bir daha qəbiristanlıqda dayanan cavana dodaqaltı mızıldandı, yoluna davam edib bir azdan şəhər kənarındakı ağaclıqlar arasında gözdən itdi.
Qəbiristanlıqda dayanmış cavan isə qəhərdən boğula-boğula pıçıldayırdı:
«Rahat yat, Hacı. Sən ömrünü qəhrəman kimi yaşadın. Sənin varlığın əsl möcüzə idi. Sən tək-tənha bir yığın molla, üləma, şarlatan, cahil, nadanla çarpışdın. Sənin varlığında nə böyük qüdrət var imiş».
O xırıldayaraq, başını solğun səmaya sarı qaldırdı. Dişləri bir-birinə sıxılıb xırçıldadı:
«Ey allah, ver Hacının qüdrətini mənə. Fikrimə, ağlıma, iradəmə qüvvət ver. Qoy büdrəmədən, yıxılmadan, inildəmədən Hacının mənə əxz elədiyi yolu başa vurum».
O, dərindən köks ötürüb qəbir üstə əyildi.
«Hacı, həyatımdan bir günəş kimi qopub getdin. Məni zülmət içində, vəhşilər içində qoyub getdin. Nə yurdum var, nə qohum-qardaşım, nə də dost-aşnam…»
Cavan düşdüyü vəziyyətin dəhşətini sanki indi dərk etdi. Daş kimi quruyub qaldı… Sonra ağır-ağır qalxıb əbasının düymələrini bağladı.
«Əlvida, müəllimim, sirdaşım, qardaşım, əlvida. Allah sənə rəhmət eləsin. Ruhun şad, məzarın qu tükü kimi yumşaq olsun.
Gözlərimə torpaq tökülüncəyə qədər səni unutmayacağam, Hacı. …Hər cümə axşamı gəlib məzarın üstə sənin çox sevdiyin Seyid Səttarın[1 - Seyid Səttar, bağdadlı dərviş.] qəsidələrini oxuyacağam. Sən dünyada mənim sevdiyim yeganə hacıydın… Əlvida, ustadım, əlvida…»
Göz yaşları yavaş-yavaş kirpiklərinin ucunda ağırlaşdı, sonra qopub saqqalına yuvarlandı. Cavan qəbirlər arası ilə yeriməyə başladı. Axırı ki, qəbiristanlıqdan çıxdı.
«Deməli, bundan sonra Hacının təmkinli səsini eşitməyəcəyəm, mehriban üzünü, ağıllı gözlərini görməyəcəyəm. Dünən var idi, bu gün yoxdur. Yüz il qabaq da yox idi… Haradan gəlmişdi, hara getdi? Bu nə oyundur? Həyat addımlayıb gedir. Ömürlərin, talelərin, sevinc və kədərlərin üstündən addımlayıb hara isə gedir, gedir…»
O, başını qaldırdı. Ətraf göz işlədikcə kələ-kötür düzənlik idi. Bir az o yanda Şıx düzü uzanırdı. Orda da müqəddəs bir qəbir var idi. Orda, qəbirdəki adam yeddi yüz il idi ki, öz doğma şəhərinin bəla və müsibətlərini allahlara xas olan sükut və laqeydliklə seyr edirdi.
Dönüb şəhərə baxdı. Qurumuş dodaqları yavaş-yavaş tərpəndi: «Hara gedəcəyəm?.. Məscidə».
O, birdən-birə acı-acı gülməyə başladı.
…«Harda söhbət düşsə, Şah Abbası zülmkar adlandırıb ona lənət oxuyuram, axşamlar isə gedib yenə onun tikdirdiyi evdə yatıram. Bütün günü şəriət kitablarında yazılanların əfsanə olduğunu iddia eləyirəm, özüm də həmin kitabların üzünü köçürüb dolanıram…»
Onun çiyinləri yüngülcə titrədi. Ancaq bilmək olmurdu ki, gülür, yoxsa ağlayır.
«Allah sənə rəhmət eləsin, Hacı. Öləndə də məni yadından çıxartmayıbsan. Sənin 400 dinarın olmasaydı, neyləyəcəkdim?.. Nə qədər borcum var… Hacı Fətullaya, Kəblə Zeynəddinə, başmaqçı Mustafaya, daha kimə? Hə, baqqal Aşota… Azı yüz qızıl eləyir».
O, kiçik bir təpəlikdə dayanıb, irəliyə – Gəncəyə baxdı: hamam və məscidlərin minarələri, saraylar, qala divarları, yastı-yapalaq evlər… Canlı ölülərin nəhəng qəbiristanlığı. Haçandan-haçana cavanın dodaqları ağır-ağır pıçıldadı:
– Gəlir, Hacı Abdullanın dostu Mirzə Şəfi gəlir.
* * *
…Günortaya az qalırdı. İbrahim xanın ikimərtəbəli qırmızı kirəmitli evində yemək hazırlığı görülürdü. Xan geniş, hündür eyvanın gündoğan tərəfində üst-üstə qalanmış yumşaq balışlara dirsəklənib, ikinci arvadı Zeynəb xanımdan olan oğlu Əbülfəzlə nərd oynayırdı.
Xan gümüş xətli zərləri ağ, ətli ovcunda sıxıb atdı. Ata ilə oğlun gözləri taxta üstə diyirlənən zərlərə zilləndi.
Şeş-beş… Şeş-beş.
Xan qəhqəhə çəkdi:
– A bala, a bala, sən mənimlə oynaya bilməzsən.
Xanın kök, göyçək, sarışın oğlu qəzəblə zərləri götürdü, bir-birinin üstə qoyub atdı. Zərlər xeyli fırlandıqdan sonra oğlana acıq verirmiş kimi yenə eyni xallar üstə dayandı.
– Dü-bir…
Oğlanın göyçək üzü eybəcərləşdi. Xan isə daha bərkdən qəhqəhə çəkdi. Xan gülür, oğlu hirslənirdi. Nəhayət, Əbülfəz yad adamla danışırmış kimi atasına: – Zərləri at, – dedi.
Xan, oğlunun hirslənməyindən ləzzət alıb doyandan sonra yaşarmış gözlərini yaylıqla sildi.
– Bax ha, qoşalamaq istəyirsən, dü-bir atırsan, mən halalca atıram, allah da mənə verir.
Həyətdə o yan-bu yana gedən nökərlər xanın kefinin kök olmağından sevinmiş halda gülümsəyir, bir-birlərinə göz vururdular. Küçədən ötüb-keçən faytonların cırıltısı, atların fınxırtısı eşidilir, faytonçuların – yoldan keç, yoldan keç, – səsləri gəlirdi.
İbrahim xan yenə zərləri atmaq istəyəndə nəsə xatırladı, əlini həyətə sarı yelləyib səsləndi:
– Ay uşaq, ay uşaq…
Nökər əlindəki dolu kuzəni yerə qoyub eyvana sarı boylandı.
– Bəli, ağa.
– Zeynəbi çağır.
Nökər kuzəni götürüb getmək istəyirdi ki, xanın acıqlı səsi eşidildi.
– Hara gedirsən?
Nökər yenə kuzəni yerə qoyub geriyə döndü. Xan nökərə baxmadan soruşdu:
– Əjdər xanın evini tanıyırsanmı?
Uzunsov sifətli, nazik burunlu nökər eyvana yaxınlaşdı.
Xan bayaqdan bəri, – ata, oyna, ata, oyna, – deyib ağlamsınan oğlunun üzünə baxdı. Gülümsədi. Nökəri unudub, zərləri ovcuna aldı, əlini hərlətməyə başladı:
– Yaxşı, ala, bu da sənə bir şeş qoşa, – dedi.
Bər ikisinin intizarlı nəzərləri altında fırlanan zərlər doğrudan da cüt şeş üstə dayandı. Xan yenə qəhqəhə çəkdi. Həyətin o başından nazik, hədələyici səs eşidildi.
– Ay Hüseyn, ay Hüseyn.
Nökər xanımın qəzəbli səsini eşidib diksindi. Xan gülməkdən dayandı, nökərə baxdı.
– Hə… dünən Aslan xanın təsbehi yadından çıxıb məndə qalıb. Al, bu saat qaç onlara. Bir də «Açıqbazar»ın dalında papaqçı Baxşəli var, gör araqçın hazırdı, ya yox? Get.
Xan yenə oğluna sarı döndü, onun daha da qızarmış təmiz, girdə üzünə, sarışın saçlarına, iri, ala gözlərinə baxdı. «Gör necə bacısına oxşayır. Elə bil qızdır».
Əbülfəz:
– Düz atmırsan, cütlüyürsən, – dedi. – Özün də o qədər onnan-bunnan danışırsan ki, oyunun da ləzzəti qaçır.
Xan, oğluna cavab vermək istəyirdi ki, ikinci arvadı Zeynəb xanım eyvanın o başından göründü.
Zeynəb gözəl, sarışın qadın idi. Tərpənişindən məlum olurdu ki, təsərrüfat işlərinə o qədər qarışmasa da, evdə xanım odur. Evin gəlir-çıxarına isə xanın birinci arvadı Kişvər xanım baxırdı. Övladı olmadığına görə xan ikinci dəfə evlənib Zeynəb xanımı almışdı. Kişvər xanım həmişə ciddi, qaşqabaqlı idi. Zeynəbin isə dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu.
Xanım gəlib əri ilə oğlunun yanında dayandı. Oğluna baxıb gülümsədi:
– Hə, kim udur?
Əbülfəz əlini atasına uzadaraq:
– Düz oynayır bəyəm, – dedi.
Zeynəb xanım ərinə baxıb nazla acıqlanaraq:
– Qoyar ki, uşaq bir yol udsun, – dedi.
Xan birdən-birə qaşqabağını tökdü:
– Yeri arxalığımın döş cibində sarı təsbeh var, ver gədəyə. Dünən məclisdə aldım, yadımdan çıxıb qaytarmamışam. Tez ol, kişi narahat olar…
Xanım sallana-sallana getdi.
Həyət qapısı döyüldü. Nökər Əlimərdanın girdə sifəti göründü.
– Xan, Hacı Qafur gəlib.
İbrahim xan atmağa hazırladığı zərləri yavaşca taxta üstə buraxıb, ayağa qalxdı.
– Gəlsin, bu tərəfdən gəlsin.
Xan pərt olmuş oğluna baxdı. Əlini onun başına çəkdi:
– Yaxşı, sonra oynayarıq, – dedi, – get qızı göndər gəlib yığışdırsın.
Darvaza tərəfdən Hacı Qafurun gümrah səsi eşidildi.
Xan dodaqaltı:
– Zalım oğlu gurultuyla gəlir, – dedi.
Sonra gülümsəyib başını bulaya-bulaya otağa keçdi. Bu, geniş hündürtavanlı qonaq otağı idi. İri, üstünə atlaz örtük sərilmiş mizin dövrəsində məxmər oturacaqlı səndəllər düzülmüşdü. Yuxarı pəncərələrin şüşələri rəngbərəng idi. Göy, qırmızı, sarı. Aşağıdakılar isə adi şüşələrdən idi. Görünür, yuxarıdakılar yaraşıq, aşağıdakılar isə işıq və hava üçündü.
Hacı Qafur Gəncənin ən işgüzar adamlarından biri idi. Kimin şəhərlə nəyə ehtiyacı olurdu, Hacı Qafuru tapırdı. Kimə cins at lazımdır, Hacı Qafura desin. Yaxşı ov iti, yaxud qızılquş istəyirsə, Hacı Qafurdan soruşsun. Əla Kaşan xalçası lazımdır, Hacı Qafuru gör, mülk satmaq, elçiliyə adam göndərmək istəyirsən, Hacı Qafur hazır. Hacı Qafur Gəncə məclislərinin də bəzəyi idi. Kefcil, zarafatcıl bir adam idi.
Sifətində nəzərə dəyən uzun, ortası azca əyilmiş burnu idi.
İbrahim xan pilləkəndə ayaq səsləri eşidib qapıya tərəf yeridi. Xörək iyini duymuş Hacı Qafur qırmızı gözlərini hərlədib içəri boylandı.
– A kişi, sən məni əldən saldın. Bu böyüklükdə mahalda kimi tapıb gətirirəm, bəyənmirsən. Hacı Nəsirin xəttini bəyənmədin, şair Fazilin özünü, Şəfi əfəndinin də xasiyyətini. Axır eləsini tapmışam ki, gündüz çıraqla axtarsan tapa bilməzsən. Bunun da eybi var, özü də hamısından böyükdür, amma bilirəm ki, bəyənəcəksən… Niyə? Çünki dəryayi-elmdir. Müdriklərin müdriki… Quranı Hafizdən yaxşı bilir, Hafizi Qurandan. Xətt, nə xətt. Bayraq kimi tut, dünyanı gəzdir.
İbrahim xan razılıq əlaməti olaraq gülümsədi:
– Sən allah, qurtar məni bu arvadların cəngindən, – dedi. – Səhərdən axşamacan baş-beynimi aparırlar…
Səndəliyə yastılanmış Hacı Qafur:
– Sənin canınçın, İbrahim, mirzə burda gözümüzün qabağında, biz də düşmüşük o dağa, bu dərəyə.
– A bala, axı o mirzə kim ola?
Nökər Əlimərdan daxil olub süfrə saldı. Sonra yanaşı otaqda dayanmış kənizdən dolu nimçələri alıb süfrəyə düzməyə başladı. Otağı plovun xoş iyi bürüdü.
Hacı Qafur səndəlini irəli çəkib yerini rahatladı. Nökərin gətirdiyi aftafa-ləyəndə əllərini yuduqdan sonra xanla yeməyə girişdi. Hacı Qafur çolpanın budlarını dişinə çəkir, yeyə-yeyə danışır, İbrahim xan isə asta-asta gülürdü.
Gəncənin bu iki məşhur adamının yeyib-içdiyi bir anda küçədə, darvaza ağzındakı taxta oturacaqda şişpapaqlı, qara əbalı, qara saqqallı bir gənc oturmuşdu.
O, hündür, daş hasara söykənib, dalğın nəzərlərlə qarşısından ötüb-keçənləri seyr edirdi.
…Bax, Ozan tərəfdən gələn faytondakı dolu, qara saqqallı, qəhvəyi papaqlı o adam müctəhid İsmayıl ağadır. Ozanda cah-calallı mülkü, behişt kimi həyəti var.
Panabad tərəfdən gələn faytondakı isə molla Zülfüqardır. Onun da qırmızı kirəmitli evi, meynələrlə dolu geniş həyəti var. Özü isə Quranı höccələyə-höccələyə oxuyur.
Fayton fayton ardınca ötüb-keçirdi. O gələn kimdir? Aha…
Gəncin üzünə acı təbəssüm qondu. Axund Sədrəddin…
Birdən başı üstə yüksələn zil səs onu xəyaldan ayırdı. Şəfi yana çevrildi. Bu, bir az aralıda göy günbəzli Şah Abbas məscidinin kərpic rəngli qoşa minarələrindən yüksələn azan səsi idi. Azançıların biri pinəçi Oruc idi. Şəfi onu yaxşı tanıyırdı. Yazıq, yoxsul bir dindar idi. Səhərdən axşama kimi ikiqat olub, iki arşınlıq dükanda əlləşir, çox vaxt işindən ayrılıb məscidə gəlirdi ki, savabın hamısını özü qazansın. Şəfi göyə baxmaqdan yaşarmış gözlərini minarədən ayırıb, yüngülcə ah çəkdi və istehza ilə gülümsədi:
Yazıq… Behiştə gedəcək… Axund Sədrəddinin heç behişt yadına düşmür. Çünki səhərdən axşama kimi behiştdədir…
Min ev yıxıb tikirsiniz bir boş minarə,
Ərşə çıxıb yetmək üçün pərvərdigarə.
Bəs bunlar necə oldu? Yəqin ki, başları yeməyə qarışıb, yoxsa həyətdən səs-küy kəsilməzdi.
Yoldan, belində dolu un kisəsi aparan bir hambal, yanınca da kisənin sahibi keçirdi. Kisənin sahibi rəhmətlik Hacı Abdullanın qohumlarından idi. O, nifrət və istehza ilə Şəfiyə baxır, arabir hambala nəsə deyirdi.
Şəfinin yadına düşdü ki, bu gün cümə axşamıdır. Hacı Abdullanın qəbri üstə getməlidir.
«…Hacı, Gəncənin şərəfi, mənim xoş günlərimi də özünlə apardın… Başım nələr çəkmir, Hacı. Axşam sənə şikayətə gələcəyəm. Günortanın bu istisində, dərisi beş quruşa dəyməyən iki zat məni neçə saatdır ki, qapıda oturdub gözlədirlər. Özləri də bilir ki, nahar eləməmişəm».
Balaca çinar kölgəsinin yerini dəyişdikcə Şəfi də taxta oturacaq üstə yerini dəyişirdi. Nəhayət, darvazanın balaca qapısı cırıldayıb açıldı. Nökərin başı göründü:
– Əyə, gəl, çağırırlar.
Şəfi ağır-ağır qalxdı. Faytonların, arabaların qaldırdığı toz üst-başını tamam bulamışdı. Paltarına əl gəzdirib çırpdı, sonra həyətə girib gördüyü mənzərədən qeyri-ixtiyari duruxdu, tutqun, qüssəli gözləri geniş açıldı.
Şəfinin qarşısında iri bir həyət dururdu. Otlar əlvan xalı kimi hər yana döşənmişdi. Yaşıllığın qoynunda naxış kimi uzanan və budaqlanan cığırlar adamı, həyəti kölgələmiş üzüm tənəklərinin altına, boyları balaca, meyvələri bol olan ağacların dibinə aparırdı. Hər tənək dibindəki kölgəlikdə taxta oturacaqlar qoyulmuşdu.
Həyətin lap ortasında yüksələn xan çinarın altında mərmər hovuz vardı. Hovuz o qədər ağ idi ki, Şəfinin gözləri qamaşırdı. Fəvvarədən hovuza tökülən su, yarpaqlar arasından süzülüb keçən qızılı şəfəqlər altında göy qurşağı kimi rəngdən-rəngə çalır, şırıldayıb oynaşırdı.
Həyət başdan-başa gül-çiçək, hər yan tərtəmizdi.
Nökərin dalınca gedən və qəlbində sonsuz bir qubar aparan Şəfi başını qaldırıb göyə baxdı. Həyətin üstündəki səma da aydın, təmiz idi.
«…Ey qadir allah, dünyaya nə qədər bol gözəllik, səadət səpələmisən. Amma gör kimlərin həyətinə, kimlərin həyatına…»
Şəfi üst-başına baxdı. Köhnə tozlu çuxa, sürtülüb yeyilmiş əba, köhnə papaq… Şəfiyə elə gəldi ki, o, bu həyətdə təzə paltarda köhnə yumaq kimidir.
– A kişi, gəl, sonra baxarsan…
Başını aşağı dikib, nökərin ardınca ağır-ağır pillələri çıxdı.
Nökər qapını açıb əliylə Şəfiyə işarə elədi. Şəfi məstlərini çıxarıb içəri keçdi. Salam verib dayandı.
Başında araqçın olan İbrahim xan yeməkdən doyub, yumşaq səndəl üstə yastıqlanmışdı. İri, girdə gözləri, istehza və maraqla içəri girən cavan mirzəyə dikilmişdi. Çənəsində iri düyü dənəsi yapışıb qalmışdı.
Şəfi düşündü.
«…Görəsən bunların yeməkdən başqa da düşündükləri bir şey varmı?» Hacı Qafur başını əyib hələ də yeyirdi. Şərab kuzəsi yarıya qədər boşaldılmışdı.
İbrahim xan bu cavan haqqında eşitmişdi. Qabaqlar, hətta gərək ki, onunla hansı bir məclisdə də olmuşdu. Xan gözlərini qıyaraq:
– Səni hardasa görmüşəm, – dedi.
Şəfi təbəssümə bənzər bir ifadəylə başını tərpətdi:
– Ola bilər.
Xan onun sözlərinə əhəmiyyət verməyərək:
– Hacı Əbdürrəhmanın anasının yasında vardınmı? Hacı Abdullaynan? – soruşdu.
– Bəli, – Şəfi bu dəfə tutqun halda cavab verdi. Ağzındakı son tikəni udan Hacı Qafur:
– Bəli, bəli, – dedi. – Mən də ordaydım. Amma yaman da mübahisə düşdü ha…
– Deməli, Hacı Abdullaynan aşnaydın?
Şəfinin dodaqları titrədi.
Xan dinmədən başını aşağı dikib dayanan Şəfini süzdü…
Nəhayət, içəri girən nökərə sarı döndü. Əllərini yudu, sildi. Hacı Qafur da əllərini yuyub siləndən sonra, nökər süfrəni yığışdırmağa başladı.
– Hə…
Hacı Qafur yerində rahatlanıb, Şəfiyə tərəf döndü:
– Hə, necəsən? Otur, otur…
Şəfi gözucu səndələ baxdı, amma oturmadı. Hacı Qafur bundan razı halda xana sarı döndü:
– Yaxşı, nə deyirsən?
Xan gözlərini Şəfidən ayırmadan:
– Pis oğlana oxşamır, – dedi.
Nökər iki qəlyan gətirdi. Xan qəlyanın birini alıb:
– Qələmdan gətir, – dedi.
Nökər getdi. Hər ikisi qəlyanı sormağa başladı. Bayırdan şən uşaq çığırtısı eşidildi. Kimsə tup-tupla qaçdı. Sonra ayaq səslərinin sayı çoxaldı. Kimisə hədələyən qadın səsi eşidildi. Nökər əlində qələm-kağız içəri girdi. Xan başıyla Şəfiyə işarə edərək:
– Otur, baxtını sına, – dedi.
Cavan rəngi azca qaçmış halda səndələ yanaşdı, oturdu. Ayaqlarına xoş bir dinclik axdı. O, belə imtahanlardan çox çıxmışdı. Ancaq nədənsə heç birində indiki qədər həyəcanlı olmamışdı. Barmaqları titrəyirdi. «Yəqin ki, aclıqdandı» – deyə düşündü, O, barmaqları arasındakı gözəl, iri qaz lələyinə baxdı. Nə yazsın? Çox fikirləşmədi. Lələk sürətlə ağ vərəq üstə sağdan sola tərpənməyə başladı. Otaqda lələk cırıltısı və xanın fısıltısından başqa səs eşidilmirdi. Gah bu, gah da o biri səs qalib gəlirdi. Şəfi yazını bitirib ayağa qalxdı. Vərəqi xana uzatdı. Nəzərləri ani olaraq xanın iri barmaqlarındakı zümrüdqaşlı üzüklərə sataşdı.
Xan vərəqi aldı, o yan-bu yana tutub xeyli baxdı. Ancaq nədənsə daha Şəfinin ürəyi bayaqkı kimi həyəcanlı döyünmürdü. Nəhayət, xan gülümsədi. Bunu görən Hacı Qafur yerindən qalxıb vərəqə sarı boylandı.
– Bəh, bəh, – dedi.
Xan yenidən Şəfiyə baxdı. Ancaq bu dəfə nəzərləri xeyli həlim idi.
– Bəli, xəttin də yaxşıdır, sözlərin də…
Şəfi təbəssümünü güclə boğdu. Beyt onunku deyil, Hafizin idi.
Xan qapıda dayanmış nökərə:
– Züleyxanı çağır, – dedi.
Nökər gedəndən sonra İbrahim xan qəlyana qullab vurub, yenə iti, sınayıcı nəzərlərini Şəfiyə zillədi.
– Bilirsənmi kimə dərs deyəcəksən?
Şəfi astaca:
– Xeyr, – dedi.
– Mənim qızıma.
Xan verdiyi xəbərin böyük təsirini gözləyərək, Şəfinin üzünə baxdı. Ancaq onun qarşısındakı yoxsul mirzənin yalnız qaşları azca çatılmışdı.
– Özün bilirsən ki, – xan ağır-ağır danışmağa başladı, – sənin haqqında şəhərdə çox da yaxşı söhbətlər getmir. Bütün Gəncədə çox az ağzıdualı mötəbər adam tapılar ki, sənin barəndə yaxşı sözlər danışsın. Amma bunların hamısı, necə deyərlər, bir saman çöpüdü. Lap kafir də olsan, mən sənin təmiz, doğruçu, namuslu adam olduğuna inanıram. O səbəbə ki, əvvələn, Hacı Qafur sənə inanmasaydı, heç vədə mənim evimə gətirməzdi, saniyən özüm də söhbətlərdən bəzi şeylər götürmüşəm.
Şəfi nəzərlərini aşağı dikib dayanmışdı. Yalnız hərdənbir, xan səsini ucaldanda başını qaldırıb ona baxırdı. Yanaşı otaqda yüngül ayaq səsləri eşidildi, qapı açıldı.
Otağa bəstəboy, gənc, gözəl bir qız daxil oldu. Başında qızıl saplarla haşiyələnmiş araqçın, əynində qırmızı xaradan çəpkən, naxışlı ipək don var idi. Ayaqlarına gümüş işləməli parça çəkilmiş başmaq geymişdi. Qız otaqda yad adam görüb qızardı.
İbrahim xan əlinin işarəsiylə onu çağırdı.
– Qızım, bu kişini sənə dərs deməyə çağırtdırmışam.
Xan hələ də ayaq üstə başını aşağı dikib dayanan Şəfini göstərdi. Şəfi o dəqiqə hiss etdi ki, xan «kişi» deməklə qıza müəllimiylə onun arasındakı yaş fərqini xatırlatmaq istəyir.
– Bu da xətti. Bax, gör bəyənirsənmi?
Qız məlahətli yerişlə atasına yanaşıb vərəqə sarı boylandı.
Şəfi başını qaldırdı. Qız dodaqlarında incə bir təbəssüm, başıyla xətti bəyəndiyini bildirdi. Sonra başını qaldırıb cavana baxdı.
Şəfi daha qıza sarı baxmadı. Amma yalnız indi düşündü ki, hələ xoşbəxtlikdən həmişəlik uzaq düşməmişdir. Tale hər an insanı xoşbəxt edə bilər.
– Yaxşı, sən də get, sabah səhər çörəyini yeyib gələrsən…
Şəfi qəlbində xana qarşı birdən-birə nifrət duydu. Çevrilib otaqdan çıxdı. Dəhşətli surətdə acdığını da elə bil indi hiss etdi.
Küçəyə çıxanda sevincli, qəmli hisslər qəlbini çulğalamışdı. Nə isə gizli bir ümid və bu ümidin yolunu kəsən ümidsizlik dağları…
Evdə də yeməyə heç bir şey yox idi. Evdə deyəndə yəni məsciddə… «Yenə Gülpəri xalagilə gedimmi?»
– Ehey, yatmısan, ya sərxoşsan?
Şəfi diksinib yoldan çəkildi. Fayton toz qoparıb keçdi.
Qabaqdan başqa bir fayton gəlirdi. Aha, faytondakı deyəsən Lətifdir.
Lətif Şəfinin uşaqlıq, gənclik dostu idi. Ucu haça qamışla Fatma arvadın həyətindən üzüm oğurluğuna getmələri yadına düşdü. Şıx düzündə yaranal Paskeviçlə Abbas Mirzənin qoşunları arasında dava vaxtı həmişəlik qardaş olacaqlarına and içmələri… İyirmi iki, iyirmi üç yaşlarında Bağmannar məhəlləsindəki daş körpü üstə oturduqları günlər… Cibləri boş, ürəkləri dolu günlər…
– Şəfi, bolluca pulun olsaydı, neylərdin?
Şəfi dostunun üzünə baxıb gülümsəyir:
– Bəs sən neyləyərdin?
– Mən?
Lətif xəyala gedib ah çəkdi:
– Yaxşı bir ev tikdirərdim, sonra da gözəl bir qız alardım. Sonra da, sonra bir dükan açıb yavaş-yavaş alverə başlayardım. Bəs sən? Sən necə eliyərdin?
– Mən də sənin kimi.
– Şəfi, and olsun allaha ki, pulum olsa, əvvəl bunların hamısını səninçün eliyərdim, sonra özümçün.
Şəfi dostunun üzünə, gözlərindəki səmimiyyətə baxır. Lətifin ürəkdən dediyinə heç bir şübhə eləmir…
İndi həmin Lətifdir ki, faytonda gəlir.
Şəfinin gözləri gülür, dostu Lətif gəlir.
Amma…
Fayton vıyıltıyla ötüb-keçir. Şəfi dərin ağrı və məyusluq içində başını aşağı endirdi.
«Belə… Gözlərimin içinə baxa-baxa ötdü. İndi mən hara gedim? Gülpəri xalagiləmi? Onun-bunun həyətini süpürüb pal-paltarını yumaqla ruzi qazanan qarının çörəyinə şərik olunca ac qalmaq yaxşı deyilmi?».
Şəfinin yeganə sığınacağı qədim Şah Abbas məscidi onun qabağında dayanmışdı. – «Gedib bir az soğan-çörək yeyim, sonrası allah kərimdir… Qarıdan bir-iki tümən də borc alaram».
Yadına düşdü ki, sabah İbrahim xangilə gedəcək, onun gözəl qızına dərs deyəcək. Eh… Qayğılarını qovurmuş kimi əlini yelləyib Çərçəvaza tərəf yollandı. Orda kiçik bir daxmada onun ən ümidsiz günlərində yeganə əl tutanı, bütün Gəncədə onun kimi yeganə, təktənha və kimsəsiz olan bir adam, bir qarı yaşayırdı. Hacı Abdullanın bibisi və Gəncədə yeganə yadigarı…
2
Gün doğmuşdu. Səmada ağ buludlar görünürdü.
Əyri-üyrü, ensiz küçələrdən keçən arabalardan, faytonlardan sonra atlı, eşşəkli yolçular bəzən toz içində görünməz olurdular.
Dördyol məhəlləsi boyunca düzülən saysız-hesabsız dükanlar yenicə açılmış, alış-veriş başlanmışdı. Əli təbərzinli dərvişlər dükanların qabağıyla gəzinib qəsidə deyir, təsbehli, göy qurşaqlı seyidlər isə içəri soxulub dükançılarla görüşür, səhər-səhər onları xərcə salırdılar.
Xırdavatçıların səsləri halva, saqqız satanların çığırtısına qarışmış, misgər və dəmirçixanalardan yayılan cingilti isə Ozan məhəlləsinə qədər gedib çıxırdı.
Şəfi qoltuğunda kitab məsciddən çıxanda səhərdən xeyli keçirdi. O, daş pilləkənləri düşüb dayandı. Başını qaldırıb çinarlar arasından görünən tünd-mavi səmaya baxdı. Külək əsməsə də, qocaman çinarlar xəfif-xəfif xışıldayırdı.
Əbalı, əsalı qocalar, qara çadra içində itmiş qarılar bir-birlərinin dalınca məscidin açıq darvazasından həyətə girirdilər. Vaxta hələ xeyli qalmasına baxmayaraq, indidən günorta namazına gəlirdilər. Şəfi hər gün gördüyü bu adamları addım səslərindən tanıyırdı. O, yavaş-yavaş yeriyib həmişəki kimi darvaza ağzında oturmuş Qulamhüseynə salam verdi. Bu kor qoca da Şəfini ayaq səsindən tanıyırdı. Onun quru sinəsində nə qədər hikmətlər yatırdı…
Bəli, deməli bu gündən xan qızına dərs deyəcək… Bu yeni ümid vadisində onu nə gözləyir? Belə vadilərdən nə qədər keçib gedib? Bir zaman Püstə xanıma da dərs dedi. Gəncə hakiminin qızı Püstə xanım o dərəcədə gözəl deyildi, amma xeyirxah, nəcib bir qız idi. Gözlənildiyi kimi o, Şəfini sevmədi. Şəfi də hisslərini boğdu. Qəlbində açılmaqda olan güllər qönçə kimi soldu.
Sonra Cavad xanın oğlu Uğurlu xan, Abbas Mirzə ruslara məğlub olanda İrana qaçdı. Püstə xanım Şəfiyə nə qədər yalvardı: «Gəl gedək, həmişəlik bizimlə yaşayarsan. Evlənərsən, yurdun-yuvan olar». Şəfi getmədi. Çünki o, İrana yaxşı bələd idi. Ora Şəfinin yeri deyildi. Bir də səadətini özün qazanmasan nə ləzzəti?
İstər fəlakət olsun, istər səadət olsun,
Nə qəm, gülmək, ağlamaq qoy sənə qismət olsun.
Sən özün qazanmasan səadətini hərgah,
Onu sənə verəmməz nə bir allah, nə bir şah.
– Şəfi bütün varlığıyla bu doğma şəhərə – Gəncəyə bağlı idi. O da böyük Nizami kimi, Gəncənin başqa böyük oğulları kimi burda doğulmuş, burda da dəfn olunacaqdı.
Görəsən o solğun, zərif Püstə indi haradadır? Şəfini yada salırmı?
Püstədən sonra neçəsinə dərs deyib? Axund Ələsgərin oğulluğu Fətəliyə, kababçı Əzizin oğlu maymaq Nurəddinə, misgər Xəlilin qızı, adı nəydi, hə, Şərafət.
Hamısı unudulmuşdu… Onlar Şəfini, Şəfi də onları unutmuşdu. Bircə Fətəli yaddan çıxmırdı.
«…Deyirlər, Tiflisdə qulluqdadır. Zəkalı uşaq idi. Yaman bədbəxt olacaqdı. Yaxşı ki, sözümə qulaq asdı. Kim bilir, bəlkə də bir vaxt böyük adam oldu. Necə olsa məni yada salar. Bəlkə də yox.
İllər tüstü kimi dağılıb gedir. Otuz ilim… Gəncə ömrümün otuz ilini oğurlayıb apardı. Otuz il… Bəs hanı səadət? Nə qədər gözləyərlər, nə qədər axtararlar, nə qədər, nə qədər»?
– Salam, Mirzə.
Şəfi dərindən köks ötürüb, səs gələn tərəfə baxdı.
Cəmaləddin? Bir zamanlar Şəfinin ən yaxın dostu, sonralar onu ələ salan, dalınca olmazın sözlər danışan, şayiələr yayan Cəmaləddin. Görəsən nə olub?
Cəmaləddin onun qoluna girdi.
– Gəl, gəl Əzizin dükanında kababdan-zaddan tapşırıb, bir az söhbət eləyək.
O, Şəfinin soyuq nəzərlərini görüb gülümsədi.
– Bilirəm, məndən incimisən. Hamısı yalandır. Dalımca sənə nə deyiblər, hamısı yalandır.
Cəmaləddin zorla onu çinarın kölgəsinə çəkdi:
– Nə olub axı? Sən allah, bircə kəlmə danış görək.
O, qolunu Şəfinin boynuna dolamaq istədi. Şəfi mane olarkən Cəmaləddinin əli onun papağına toxundu. Cəmaləddin papağı havada tutdu.
– Neçə vaxtdır ki, səni görmək istəyirəm, ancaq əlim çatmırdı. – Gözləri, hərəkətləri isə aşkar deyirdi ki, yalan danışır. – O gün gecə yerimdə fikirləşirəm ki, ay balam, axı bizə nə oldu? Hansı şeytan aramıza girdi? Niyə bir-birimizdən soyuduq? Əlbəttə, təqsirin çoxu məndədir, ancaq öz aramızdı, səndə də az deyil. O boyda ev tikdirdim, bütün mahal gəldi, sən gəlmədin.
Şəfi qızardığını hiss etdi, «Alçaqlığa bax, nökəri məni qapıdan qaytaranda elə bil özünü görməməzliyə vuran bu deyildi.. Görən məqsədi nədir?».
Nə isə, keçib gedər. Yenə dost olacağıq. Gəl, gəl, sən allah, keçək dükana.
Cəmaləddin bu sözləri o qədər səmimi dedi ki, Şəfinin ürəyi xeyli yumşaldı. Ancaq onu gözləyirdilər.
– İşim var, getməliyəm.
– Heç eybi yoxdur. De görüm nə işdir, yoxsa qulluğa giribsən?
Cəmaləddinin qısa qaşları birdən-birə dartıldı. Cəngləri qaçdı:
– Hə, eşitmişəm İbrahim xanın qızına dərs deyirsən.
Şəfi qızardığını hiss edərək, azca tutulmuş halda dilləndi:
– Elə onlara gedirəm.
Cəmaləddinin sifəti yastılandı. Gözləri parıldadı.
– Nə yaxşı oldu. Nə yaxşı oldu.
– Nə olub ki?
– Eşitməyibsən?.. Hı, mən axı onun qızını istəyirəm. Nə müddətdi ki, dəli-divanəyəm. İşimi allah gör nə yaxşı düzəltdi…
O, hey danışır, Şəfi isə qulaq asmırdı.
…«Bəli, allah sənin kimilərinin işlərini həmişə yaxşı yoluna qoyur. Bir dəfə evlənib talağını vermisən, indi də ikincisinə hazırlaşırsan. Özü də gör kimlə. Gör necə qıza göz dikibsən. Niyə də istəməyəsən? Mülk, dükan, bağ-bağça, qohum-əqrəba».
Şəfi elə bil indi başa düşdü ki, dünən gördüyü, indi yanına gedəcəyi qız nə qədər gözəldir. Ürəyi riqqətlə vurdu.
Şəfi Cəmaləddinin uzun söhbətindən başa düşdü ki, keçmiş dostu onu özüylə xan qızı arasında vasitəçi etmək istəyir. Bunu hiss edərkən, əvvəlcə özünün təhqir edildiyini düşünərək bərk kədərləndi, sonra bu sözləri deyənin kim olduğunu yadına salıb öz-özünə güldü.
Şəfi hər cür etirazın mənasız olacağını hiss edib canını qurtarmaq üçün:
– Yaxşı, baxarıq, – dedi.
Cəmaləddin isə əl çəkmək istəmirdi:
– Axşam səni harda gözləyim? Qonaq eləyəcəyəm.
Sonra arxadan qışqırdı:
– Narınqalada gözləyirəm.
Şəfi başıyla razılıq eləyib dükanların qabağı ilə uzaqlaşdı.
Səhərki ümidlər qəlbində tamam yoxa çıxmışdı. Özünün nə qədər miskin vəziyyətdə olduğunu elə bil indi dərk etmişdi. Əgər belə olmasaydı, Cəmaləddin kimi kütbeyinin biri onu özünə vasitəçi etmək istəməzdi.
«Deməli, belə. Artır mənimçin hər şey qurtarıb gedib».
Sağından, solundan çadraya bürünmüş qadınlar ötüb-keçir, bəzilərinin gözləri çadra arasından baxır, elə bil ona meydan oxuyurdular.
İbrahim xanın darvazası göründü. Darvaza ağzında iki fayton dayanmışdı.
«Yəqin qonaqları var. Elədir. Bizim yerin faytonlarına oxşamırlar. Bəlkə heç getməyim? Yox, yaxşı olmaz. Bəlkə məni gözləyirlər?»
Atlar tənbəl-tənbəl başlarına keçirilmiş torbadan arpa yeyir, arabir fınxırırdılar.
Şəfi faytonların arasından keçib tərəddüdlə darvazanın balaca qapısını açdı.
Qucağında qoyun qarın-bağırsağıyla dolu teşt aparan nökər Əlimərdan uzaqdan onu görüb hayladı:
– Gəl, xan səni gözləyir.
Sonra o, eyvanda dayanmış uzunsov sifətli nökəri səslədi. Nökər darvazaya sarı boylanıb otağa girdi. Sonra çıxıb əli ilə Şəfini çağırdı.
Şəfi kərpic ovuntusu tökülmüş yolla gedə-gedə həyətə göz gəzdirdi. Darvazadan bir az kənarda beş-altı qoyun bağlanmışdı. Deyəsən qonaqlar gətirmişdilər.
Üç nəfər qollarını çırmalayıb, mərmər hovuzda yuyunurdu, ətli, tüklü sinələri görünürdü. Bayaqkı uzunsov sifətli nökər qolu üstə bir neçə dəsmal hovuza tərəf gəlirdi. Qonaqlar bərkdən danışıb-gülür, zarafatlaşırdılar.
Həyətin o başında üzüm tənəkləri altında süfrə açılmışdı. Çünki qab-qacaqlar yaşıl yarpaqlar arasından süzülüb keçən şəfəqlərin altında bərq vururdu.
Şəfi nökər Əlimərdanın dalınca pilləkənləri çıxdı. Gedib eyvanın o başındakı otağın qapısında dayandılar. Əlimərdan qapını açıb içəri girdi. Az sonra başını qapıdan çıxarıb:
– Gəl, – dedi.
Şəfi içəri girdi. Otaqda kök bir qadın bardaş qurub oturmuşdu. Züleyxa isə qadının dizinə dirsəklənib nəzərlərini qapıya zilləmişdi. Gözəl, badamı gözlərində izaholunmaz bir məlahət, şıltaq, nazlı uşaq ədası əks olunmuşdu.
Şəfi salam verib, qapı ağzında dayandı. Xanım onun həyəcanlanmış üzünə baxıb, başıyla məxmər oturacaqlı səndəli göstərdi:
– Otur. Hə, danış görüm kimlərdənsən? İbrahim mənə heç bir söz deməyib.
– Atam Kərbəlayı Sadıq, anam Səlimə idi. Ömürlərini sizə bağışlayıblar.
– Hər ikisinə allah rəhmət eləsin.
– Xanım yəqin ki, tanımamış olmaz, atam Cavad xanın bənnası idi.
Şəfi danışdıqca Züleyxa qırpımsız və təəssüf ifadə edən nəzərləri ilə ona baxırdı. Şəfinin gözləri hər dəfə bu nəzərlərlə rastlaşanda ona elə gəlirdi ki, Züleyxanın üzündən, gözlərindən, tellərindən aramsız olaraq ətrafa ətir, gözəgörünməz xoşbəxtlik dalğaları yayılır.
– Evləriniz ha tərəfdədir?
Şəfi bu dəfə də gülümsədi. Ancaq onun gözlərində acı bir kədər vardı. Bəlkə onun yerinə başqası olsaydı, heç olmazsa burada yalan deməyi özünə rəva görərdi. Ancaq Şəfi:
– Atam yaxşı bənna olsa da, Gəncədəki evlərin çoxunu tiksə də, özüyçün siz deyən elə bir şey tikməmişdi.
Xanım, yəqin ki, xına qoyduğuna görə günbəzvarı bağlanmış başını yırğalayaraq:
– Aləmi bəzər, özü lüt gəzər, – dedi və Şəfinin ürəyinə sərinlik yayan bir təbəssümlə gülümsədi. Züleyxa da altdan-yuxarı anasına baxıb, təəssüf hissi ilə gələcək müəlliminə nəzər saldı.
Şəfi təsdiq elədi.
– Bəli, bir köhnə ev qalmışdı, onu da qardaşım satıb Mənsurluya, dayımın yanına köçdü.
Xanımın gözləri qıyıldı.
– Bəs indi harda qalırsan?
Şəfi ani olaraq Züleyxaya baxdı, sonra tutqun halda:
– Məsciddə, – dedi.
Aralığa uzun, cansıxıcı sükut çökdü. Şəfi başını aşağı dikib düşünürdü: görəsən indi Züleyxa onun barəsində nə fikirləşir?
Şabalıdı saçları dəstə ilə alnından yana dağılmış Züleyxa başını qaldırdı. Gözəl gözlərini yoxsul, kimsəsiz mirzənin üzündə, saqqalında, çənəsində, kitab tutan əlində, hətta əlinin damarlarında gəzdirdi. Şəfi başını qaldırarkən Züleyxanın mənalı baxışlarını sezdi.
– Yaxşı, Mirzə, qıza əlifbeyni nə müddətə öyrədə bilərsən?
– O, qızdan asılıdır. Əgər hafizəsi olsa, çox tez. İstəsəniz ərəb, fars dillərini də öyrədərəm.
Züleyxa şən hərəkətlə anasının dizini qucaqladı. Şəfi qızın süd kimi ağ, hamar və zərif boynunu gördü. Qızın belinin necə qıvrıldığını hiss etdi.
– Ana, nə yaxşı olar.
Birdən-birə isti bir axın Şəfinin bütün varlığını titrətdi. Ona elə gəldi ki, qəlbində şəfəq sökülür, bahar çiçəkləri yırğalanır, bülbüllər cəh-cəh vurur.
Xanım, qızın bu cazibədar coşqunluğundan xoşlanmayaraq qaşqabağını tökdü:
– Ərəb-fars dili nəyinə lazım? Oxuyub-yaza bilməyin kifayətdir, – dedi.
Sonra ürəyi gup-gupla döyünən Şəfiyə sarı döndü. Gözləri xanımın azca qaralmış dodaqlarında olan Şəfi, Züleyxanın anasına qətiyyən oxşamamasına təəccüb edə-edə düşündü ki, indi sanki xan arvadı deyil, onun taleyi danışacaq…
– Yaxşı, mən razı. Günaşırı gəlib elə bu otaqda məşğul olarsız. Hərdən mən, ya da Zeynəb gəlib qulaq asarıq. Bu gün get, başımız qonaqlara qarışıb, sabah bir az bundan tez gələrsən.
Şəfi ayağa qalxdı. Züleyxa yerə baxırdı. Elə bil gözlərini onun sonsuz həsrətindən gizlətmək istəyirdi. Şəfi eyvana çıxdı. Hiss etdi ki, qəlbinin sevinci tüğyan edir. Axı neçə müddət idi ki, gözəlliyə bu qədər yaxın olmamışdı. Dərs dediyi qızların heç biri Züleyxa ilə müqayisə oluna bilməzdi. Şəfi fikirlər içində pillələri düşdü.
İbrahim xan başında təzə araqçın həyətin o başında göründü.
Şəfi dayandı. Qonaqların biri həyəti, meyvə ağaclarını seyr edir, o biri iki nəfər isə Əlimərdanın tutub saxladığı atlara baxırdılar. İbrahim xan Şəfiyə yaxınlaşıb laqeydcəsinə:
– Hə, nə oldu? – dedi.
– Sabahdan dərsə başlayırıq.
Xan:
– Allaha şükür, allaha şükür, – dedi və yenə laqeyd halda uzaqlaşdı.
– Eldar xan, dediyim «Qızıl yal» bax odur. Sizin canınızçın, bir dəfə o məni Göycə göl tərəfdə güllə ağzından qurtardı. – Təriflədiyi atın yalını sığallamağa başladı.
– Siz allah, bura baxın, doğrudan da qızıldır. Beli görün necə yastıdır. – Adə, – nökərə sarı çığırdı: – Bəs Qəmər hanı?
Nökər gözlərini döydü:
– Tövlədədi.
– Bəs onu niyə gətirməmisən? Yeri, maymaq oğlu maymaq.
Qonaqlardan sarıbığlı birisi əliylə nökərə dayanmasını işarə edərək:
– İbrahim xan, – dedi, – bilirsənmi nə var? Baxmaqdan bir şey çıxmaz.
O, razılıqla gülümsəyən yoldaşına baxdı.
– Əgər atlarının filhəqiqət nadir şeylər olduğunu sübut eləmək istəyirsənsə, nökərə bica yerə əziyyət vermə. Nahardan sonra gedib Şıx düzündə yoxlarıq. Çünki at ki var, arvad kimi şeydir…
İbrahim xan pərt olsa da özünü sındırmadı:
– Mən razı, – deyib, başıyla nökərə atları aparmağı işarə etdi.
Əlimərdan atların cilovunu tövləyə sarı çəkdi. Şəfi onun yerişini seyr edib qeyri-ixtiyari gülümsədi. Nökər dal pəncələri üstə yeriyən ayıya oxşayırdı.
Çoxdan bəri minilməyən atlar yallarını silkələyir, fınxırırdılar. Qonaqlar və xan dayanıb tamaşa edirdilər.
– Ə, bir bəri döndər.
Nökər xanın əmrini eşidib atları dairə gəzdirib geriyə döndü. Atlar yeridikcə sinələrinin əzələləri oynayır, qızılı yalları, dəriləri bərq vurur, gur qara və boz quyruqları şəlalə kimi dalğalanırdı. İncə ayaqlarından tutmuş, ceyran kimi qaçmaq ehtirası ilə yanan gözlərinə qədər bütün əzaları qüvvətlə köpürüb daşırdı.
Nəhayət, atların quyruqları evin tinində yox olanda Şəfi də tamaşadan ayrılıb, yavaş-yavaş darvazaya sarı yeridi.
Yolla gedir və düşünürdü…
Hardadır yer cənnəti? – Bir sevdanın telində,
Gözəllərin gözündə, köhlənlərin belində…
«…Züleyxa, sultanım, sənin bu gənc, bu qüdrətli gözəlliyin məni hara çağırır? Səadətin qızmar çöllərinəmi? İztirabların solğun bağçalarınamı?»
O, bazarın yanıyla gedirdi. Baqqallar, dəmirçilər, misgərlər, dərzilər, papaqçılar alveri, işi şagirdlərinə tapşırıb günorta yeməyinə məşğul idilər. Piti və kababxanalar adamla ağzınacan dolu idi. Hamballar xanların, bəylərin, tacirlərin bazarlıqlarını evlərə daşıyırdılar.
3
Bir-birinin qoluna girib, oxuya-oxuya gələn iki cavan qapı ağzında dayandı. Onlardan Naci adlı birisi açıq qapıdan içəri boylandı.
Kabab, qəlyan, tiryək tüstüsü ilə dolmuş geniş otaqda o yan-bu yana tərpəşən saysız-hesabsız adamların ancaq başları görünürdü. Bir az keçdikdən sonra məlum oldu ki, içəridəkilər iki-iki, üç-üç mütəkkələrə söykənib qəlyan çəkir, nərd atır, şərab içirlər. Tüstü tütün iyinə, şərab qoxusuna qarışmışdı. İçəridə güclə nəfəs almaq olurdu.
Bura Narınqaladakı məşhur meyxana idi. Naci burnunu ovuşdurub narazı nəzərlərlə dostuna sarı döndü:
– Cavad, deyəsən axı yer yoxdur? Gəlsənə qayıdaq, bu gün içməyək, hə?
Cavad qaşqabaqlı halda meyxananı seyr edir, gözlərilə boş yer axtarırdı. Naci isə az qala yalvarırdı:
– Sən öl, gecə Ələddinə söz vermişəm. Bu gün içməyək, onsuz da…
Cavad əlinin hərəkəti ilə Nacinin sözünü kəsdi, qolundan tutub dalınca içəri çəkdi. Lap küncdə iki yer boş idi. Naci dartına-dartına deyirdi:
– Cavad, mən ölüm… Gecə içəndə yata bilmirəm. Cavad onu divara sarı itələdi.
– İçmirsən, içmə.
Naci yan-yörəsinə baxıb istər-istəməz oturmalı oldu. Cavad piştaxtaya sarı getdi. Arxası Naciyə tərəf oturmuş bir nəfər qəlyana qullab vurdu. Boğazına tüstü dolan Naci öskürməyə başladı, sonra yerini rahatlayıb içəridəkiləri seyr etdi. Nacinin qabağında bir qocayla bir cavan nərd oynayırdılar. Cavan əsəbiləşir, tez-tez zərləri söyürdü. Deyəsən uduzurdu. Qoca isə sakitcəsinə öz işində idi. Onlardan o tərəfdə iki ahıl kişi üç-dörd kuzəni divar dibinə yan-yana qoyub, dinib-danışmadan içirdilər. Onlarla üzbəüz yenə iki adam oturmuşdu. İkisi də qəlyan çəkirdi, tüstü arxasından sakitcə bir-birini seyr edirdilər. Hər ikisinin gözləri süzülürdü. Deyəsən içib dəmlənmişdilər…
Bir az o tərəfdə isə iki cavan oturmuşdu. Biri mütəkkəyə dirsəklənib qəlyan çəkir, o biri isə ara vermədən danışırdı. Qulağının dibində çeçələ barmağın yarısı boyda şiş vardı.
O biri qəlyan çəkən isə qara saqqallı, nazik qara bığlı bir cavan idi. Alnı qırışlarla dolu idi. Gözləri gah ani sevinclə parlayır, gah da tutqunlaşırdı.
Naci onların nə barədə söhbət etdiklərini öyrənmək istədi. Ancaq ayrı-ayrı sözlərdən başqa heç nə eşitmək olmurdu.
– Bura bax, deyəsən içməmiş xumarsan…
Naci gözlərini cavanlardan ayırdı. Bayaq dediklərini unudaraq həvəslə dikəlib, kuzələri Cavaddan ala-ala dedi:
– Eşitməyibsən şair nə deyib:
…Tərk edib meyxanəni meysiz xumaram indi mən.
– Bəh, bəh.
Cavad qəlyan dalınca getdi.
Birdən-birə meyxanada bərk qəhqəhə qopdu. Naci başını qaldırdı. Həmin iki cavan idi. Onlardan böyrü Naciyə tərəf olanı bərkdən gülürdü. Qəhqəhəsi bütün meyxananı başına götürmüşdü.
Cavad hər əlində bir qəlyan qayıtdı. Ancaq o, qəlyanları Naciyə vermədi. Dayanıb qəzəbli nəzərlərlə gülənləri seyr etdi. Deyəsən cavanların bu saymazyana gülüşü onun xoşuna gəlmirdi. Cavadın xasiyyətinə bələd olan Naci:
– Əşi, otur görək, – dedi, – bənd olma. Bura kef yeridir, qoy gülsünlər.
Yastısifətli Cavad heç bir söz deməyib oturdu. Naci qədəhlərə şərab süzdü.
– İçək ki, sabahkı ovumuz…
– Xa-xa, xa-xa…
Qəhqəhənin qopmasıyla Cavadın əlindəki qədəhi yerə çırpması bir oldu. Xəncərini çəkib ayağa sıçradı.
– Adə, köpəy oğlu, camaatı adam-zad saymırsan?
Bütün meyxana bir-birinə dəydi. Çığır-bağır, adə, qoyma, sədaları meyxananı bürüdü. Cavadın gümüş xəncəri havada parıldayırdı.
Qəhqəhə çəkən cavan isə rəngi ağarmış halda donub qalmışdı. Naci Cavadı buraxıb, özünü oğlana yetirdi. Qolundan tutub çölə dartdı.
– Qardaşoğlu, tez ol, tez ol, çölə çıx.
Cavanın yanındakı şişpapaqlı da Nacinin sözlərinə qüvvət verdi.
– Gedək, Cəmaləddin, gedək.
Naci də mütəəssir olmuş halda onlarla birlikdə çölə çıxdı. Cavad hələ də içəridə nərildəyirdi.
Naci şişpapaqlı cavanın qolundan tutdu.
– Bağışlayın, adınızı da bilmirəm, yaxşı düşmədi, sən allah bağışlayın. İnşallah görüşsək, hökmən bunun xəcalətindən çıxaram. Hələlik…
Cavanlar uzaqlaşdı. Naci onları seyr edir, düşünürdü: – Harda görmüşəm bu şişpapaqlını, harda görmüşəm?
O, başını silkələyib içəri girdi. İndi də içəridə tar-qaval çalınırdı. Cavad isə heç bir hadisə baş verməmiş kimi meyxana sahibi ilə birlikdə əl çalırdı.
Bir azdan iki dost – Cavadla Naci mütəkkələrə dirsəklənib içir, qəlyan çəkir, söhbət edirdilər. Ancaq Naci şişpapaqlı cavanı, onun gözlərindəki ifadəni unuda bilmirdi. Cavad əlini yelləyib çığırdı:
– Gördün də, həriflər arvad kimi qaçdılar.
Artıq keflənmiş Naci birdən-birə nəsə xatırladı, əlini uzadıb Cavadın çiyninə qoydu:
– Sən onları tanıyırdın?
Cavad neypuşu ağzından çıxartdı:
– Necə tanımırdım? Biri, o yekəbaşlısı, Murtuza oğlu Cəmaləddindi, o biri də…
– Hə, o biri, o biri kimdi?
– O biri? Kərbəlayı Sadıq vardı ha, yəni ölüb ha, bənna Sadıq, onun oğlu Şəfi.
– Şəfi?
– Hə, şair Şəfi, Mirzə Şəfi, deyirəm axı harda görmüşəm, kiminlə görmüşəm? Gorbagor Hacı Abdullanın dost-aşnası. Eşitməmisən, gör bir nə deyib:
…Nə qədər kim fələyin sabiti səyyarəsi var,
Ol qədər sinədə qəmzən oxunun yarəsi var.
Heyrətdən Nacinin ağzı açıla qalmışdı…
4
Şəfi həyətə girəndə Züleyxa qardaşı Əbülfəzlə qaçdı-tutdu oynayırdı. Oğlan qaçır, bacısı qovurdu. Səsləri bütün həyəti başına götürmüşdü.
Zeynəb xanım iri sırğagülünün kölgəsində oturub uşaqlara tamaşa edirdi. Onlar isə hey gül kolluqlarının, hovuzun, meyvə ağaclarının başına fırlanırdılar. İkisi də tövşüyür, ikisinin də üzü od tutub yanırdı…
Şəfi yerindəcə donub heyran-heyran baxırdı. O, ilk dəfə idi ki, qız qamətinin gözəlliyini, belinin incəliyini bu qədər yaxından görürdü.
– Yaxşı, bəsdirin.
Zeynəb xanım ayağa qalxdı. Eyvanın o başında kəniz göründü.
– Xanım, xəmir acıyıb.
Zeynəb xanım:
– Üstünün yükünü azalt, – dedi. Sonra Əbülfəzə sarı döndü.
– Tez ol qaç Fatma nənəgilə. Deyinən gəlsin, xəmir acıyıb, onu gözləyirik.
Xanım darvazaya boylandı:
– Bu Mirzə harda qaldı? Əlimərdan, bir darvazaya çıx bax, gör gəlirmi?
Nökər yerindən tərpənməmiş, azca pörtmüş Şəfi göründü.
– Aha, gəldi ki…
Əvvəlcə xanım, sonra da yanındakılar şaqqanaq çəkib güldülər. Birdən-birə necə oldusa, Şəfi də gülümsədi. Yəqin ona görə ki, Züleyxa da səndəli tutub, başını azca yana əymiş halda gülümsəyirdi. Şəfi qızın üzünü görən kimi bütün kədərinin dağıldığını hiss etdi.
Xanım, nəhayət, qaqqıltısını kəsib, başını silkələdi:
– Ay səni salamat olasan, elə bil bizi gözləyirmişsən. – Sonra əli ilə eyvanı göstərdi: – Keçin otağa, biz də indi qıznan gəlirik.
Qabaqda Əlimərdan, dalınca da Şəfi uzun eyvanla yeriyirdilər. Şəfi hələ də başının ağrıdığını hiss edirdi. Yəqin ki, dünənki şərabın təsiri idi. Dünən meyxanadakı hadisələr, Cəmaləddinin vəcdlə, ara vermədən Züleyxadan danışması, Şəfinin lətifəsindən sonra qəhqəhə ilə gülməsi, sonrakı dava-dalaşlar, şamların işığında parıldayan xəncər, bütün bunların hamısı xəyal kimi uzaqlaşır, haraya isə gedirdi. Dünən gecəki hadisələr ona bu qədər təsir etdiyi halda, onu düşündürdüyü halda, indi ömrün adicə bir səhifəsi idi, örtüldü getdi. İndi təzə bir səhifə açılırdı, burada Şəfinin otuzillik həyatına xoş bir baharın novruzgüllərini gətirən Züleyxanın gözəl çöhrəsi həkk olunmuşdu.
Şəfiyə elə gəldi ki, o, ayağa durmuş ayıya oxşayan nökərin deyil, həyat adlanan bu əsrarəngiz və gözəl qüvvənin dalınca gedir.
Əlimərdan qapıların birini açıb:
– Buyurun, – dedi.
Şəfi otağa keçdi. İçəridə açıq, mavi ipək pərdəli pəncərə; önündə üç səndəl, bir miz qoyulmuşdu. Miz üstə bir qalaq ağ kağız, iki qələmdan var idi.
Şəfi əlindəki kitabı mizin üstə qoyub pəncərəyə yanaşdı. Hündür bir çinar öz sıx yaşıl-gümüşü yarpaqlarıyla günün qabağını tutmuşdu. Budaqlar ağır-ağır tərpənir, yarpaqlar otağı xışıltıyla, al-əlvan şəfəqlərlə doldururdu.
İçəri otaqlarda addım səsləri eşidildi, qapı açıldı. Kişvər və Zeynəb xanım idi. Züleyxa da dallarınca gəlirdi.
– Hə, Mirzə, otaq necədir?
– Lap yaxşı.
Şəfi öz sakitliyinə təəccüb etdi.
Şəfi başını qaldırıb xanıma baxdı. Zeynəb xanımın üzü öz-özlüyündə hələ təravətli və gözəl idi. Amma həmişə gülümsəməyə hazır kimi görünən qəşəng, badamı gözlərinin altı azca çuxurlamışdı. Bəlkə də sürməni elə buna görə çəkmişdi.
Kişvər xanım:
– Mirzə, siz dərsizə başlayın, biz də bir az qulaq asmaq istəyirik, – dedi. Sonra gizli bir təbəssümlə dodaqlarını bir-birinə sıxıb dayanan Züleyxaya sarı döndü:
– Gəl otur.
Züleyxa xoş əda ilə gəlib oturdu. Qızın hərəkətlərinin bu qədər məlahətli olması Şəfini heyrətləndirdi.
Bunu hardan, kimdən öyrənib? Nə anası Zeynəbdə, nə də analığında belə şey yoxdur.
Şəfi uşaqlıqda Gəncə çayı sahilində neçə dəfə seyr elədiyi bir hadisəni xatırladı:
…Yumurtadan təzəcə çıxmış ördək balaları analarını arxada buraxıb bir-birlərini basa-basa şən, coşqun çağırışla ömürlərində ilk dəfə gördükləri çaya doğru axışırdılar. Axı onlara hələ heç kim deməmiş və deyə də bilməzdi ki, su sizin sevimli yerinizdir. Orda yemək də tapmaq olur, üzmək də, oynamaq da. İndi Züleyxa da eləcə…
Şəfi dərhal hiss etdi ki, qız onun xoşuna gəlmək istəyir. Yoxsa bu gözəl yeriməyin nə mənası vardı?
O, Zeynəb xanımla Kişvər xanımın üzünə baxdı. Zeynəb sanki gülümsəyirdi. Olmaya o da Şəfinin düşündüklərini düşünmüşdü?
Bir azdan müəllimlə şagird qızğın məşğələdə idilər.
Bu hərflər, yazılar aləmi Züleyxa üçün təzə bir şey idi. Amma qızın coşqun həvəs və marağını, üzündə, gözlərində bərq vuran xoşbəxtliyi bununla izah etmək olmazdı. Qız on altı yaşında – gözəllik və cazibəliyinin zirvəsində idi. Dünya onun üçün məsud, həyəcanlı bir varlıq kimi idi. Lakin bu dəqiqə qıza elə gəlirdi ki, onu nəsə dadlı, doğma, həm də azca qorxulu bir şey gözləyir.
Axı uca hasarlı həyət, bu həyətin içərisindəki hər gün eyni hadisələrin təkrarından ibarət olan həyat, qızı daha darıxdırırdı.
Kişvərlə Zeynəb yavaş-yavaş söhbət edir, əslində isə – xüsusilə Kişvər – bütün diqqətləriylə Şəfini izləyirdilər.
Cavan bunu hiss edirdi. Buna görə də bütün iradəsini toplayıb, qıza başqa nəzərlə baxmaqdan özünü saxlayırdı.
– Bax, belə… «Əlif»in burasın belə yazmaq lazımdır. Bax, burda yaxşı yazmısan, burda da yaxşıdır. Həmişə belə yaz.
Züleyxa balaca, ağ əlini uzatdı, üç barmağı ilə lələyi sıxıb, əslinə çox az oxşayan hərfləri kağız üstə qaralamağa başladı. Şəfi gülümsədi:
– Ay sağ ol…
Bu tərifdən qızın zərif yanaqlarına qızartı gəldi, məxmər gözləri bərq vurdu, qabarıq sinəsi sakitcə enib-qalxdı. Elə gözəlləşdi ki, Şəfinin bütün varlığı titrədi.
Şəfi hərfləri, onların müxtəlif yazılış və birləşmələrini izah etdikcə, qəlbində sanki nəyinsə oyandığını hiss etdi. Ona elə gəldi ki, ürəyinin başında nəsə sökülüb dağılır, parça-parça olur. Bu, ələm qayaları, ümidsizliyin buz qayaları idi.
Züleyxa səsləri, sözləri uşaq kimi tələffüz etdikcə Şəfinin daxilindəki həsrət də get-gedə böyüyür, böyüdükcə, ağrı da dözülməz olurdu. Şəfi bu dəli xilqəti tanıyırdı. Onun qəlbində yaranan bu qüdrətli varlıq, həyat eşqi, gözəllik və məhəbbət həsrəti idi.
Nəhayət, Züleyxa lələyi mizin üstə qoyub yerində dincəldi, dərindən nəfəs aldı, məsumcasına gülümsədi.
– Yoruldum…
Kişvər xanımla Zeynəb xanım ayağa qalxıb mizə yaxınlaşdılar.
– Göstər görüm nə yaza bildin?
Onlar Züleyxanın qaraladığı vərəqləri nəzərdən keçirib razılıqla başlarını yırğaladılar.
– Yaxşı, Mirzə, qız bu iki günü neyləyəcək?
– Tapşırmışam, keçdiyimiz hərflərin hərəsindən bir səhifə yazacaq… Sağ olun.
– Xoş gəldin.
Şəfi çıxdı. Qəlbində iki hiss – qəzəb və riqqət bir-birinə qarışmışdı. Bir tərəfdən, Züleyxa ilə yaxınlığı, onun gözəl üzünü, gözlərini, saçlarını, əllərini yaxından görməyin sevinci, bir yandan isə xanımların nəzarəti…
«Eh, niyə də nəzarət etməsinlər?..»
Ancaq daxilindəki işıq o qədər qüdrətli idi ki, hüzn və şikayətlər yalnız darvazaya qədər fikrini məşğul edə bildi, sonra hiss etdi ki, bu ümidlərin hamısı Züleyxanın baxışları, əlləri, telləri, gözləri, yerişi idi.
«İki gün nə vaxt keçib gedəcək? İki günü necə başa vuracağam?»
Şəfi gedir, hara getdiyini də bilmirdi… Yanından faytonlar, arabalar ötüb keçirdi. Uzaqda məscid görünürdü.
…Bu günbəz nə qədər böyük, nə qədər gözəlmiş.
Şəfəqlərdən elə bil üstünə qalay çəkilib. Kərpic rəngli minarələr zirehli nizələr kimi elə bil maviliyə sancılıb.
Əlini cibinə saldı, pul kisəsini çıxarıb baxdı: hələ xırda-xuruş vardı.
– Gedib iki-üç girvənkə üzüm alım. Yaqubdan da bir çörək alsam, günortayla axşama bəs elər.
5
Şəfi Gəncə çayı sahilində oturub suya tamaşa edirdi. Axşam günəş Kəpəzlə Qoşqarın zirvələrinə sanki qızıl tac qoymuşdu. Dünya nə qədər gözəl idi. Ağaclar, evlər, bərəylə keçən adamlar, dəstəylə üzən qazlar – hər şey qürubda çimirdi.
Şəfi gözlərini çaya zilləmişdi. Su hər an bir rəngə çalır, şırıltıyla axır, axırdı. Zaman da belədirmi? Bütün bunların bir mənası varmı?
…Otlar, böcəklər, çiçəklər, heyvanlar, nəsil-nəsil gəlib gedir…
Bütün ömrünü ələm paltarına bürün – gedəcəksən… Bütün ömrünü toy-bayram içində yaşa – gedəcəksən… Bu nə gəliş, bu nə gediş, bu nə oyun, bu nə qanundur?
Otuz il gedib… Uşaqlıq günləri, almacıq sümükləri qabarmış mehriban simalı anasının, ciddi baxışlı atasının üzləri zaman arxasında, sanki hardasa, bilinməz, dumanlı, sirli bir aləmdə yenə yaşayır, həyatları eyni ilə təkrar olunurdu…
Axı niyə mənimki heç vaxt gətirmir, niyə?
Şəfinin dodaqlarını yandıran bu suala qədim Gəncə çayı eyni şırıltı ilə cavab verdi.
…Bəxt nədir?
Beş-altı il bundan əvvəl olmuş bir əhvalat yadına düşdü.
…Yay günüdür… Hacı Abdullagilin qonşuluğundakı uca binada bir qız görünürdü. Qız hər gün həyətə düşür. Hacı Abdullanın qardaşı qızları ilə saatlarla lingi-lingi oynayırlar.
Yenə başları oyuna elə qarışıb ki, hətta sakitcə gəlib yaxınlıqdakı oturacaqda əyləşən oğlanı belə görmürlər. Oğlan kitab oxuyur, arabir başını qaldırıb gözaltı qızlara baxır.
Oğlan hiss edirdi ki, qız da onunla maraqlanır. O, səbir və təmkinlə qızı izləyir. Qız yavaş-yavaş ona yaxınlaşmağa başlayır.
Günlər keçir… Budur, deyəsən yenə atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan yorulub. Girdə, ağ üzündə zərrəciklər düzülüb. Uzaqdan dönə-dönə oğlana baxır. Oğlanı etinasız görüb, gəlib oturacağın lap o başında oturur. Guya yorğunluğunu alır.
Və günlərin bir günü qəfildən oğlanın yanında dayanır. Onun lap çiyni üstündən əyilib kitaba sarı boylanır. Ətirli nəfəsi oğlana toxunur. Gəncin elə bil qəlbi közərir. O, qızın parlayan iri qara gözlərini lap yaxınlığında duyur. Ürəyi yerindən oynayır. Ancaq qızı ürkütməkdən qorxub yenə susur.
Nəhayət, bir gün qız o biri qızlarla birgə oğlanın yanında əyləşir.
Cavan illər və xatirələr dumanı arxasında qalanları xatırlayıb gülümsədi. İlk söhbətləri yadına düşdü:
– Əsmər, sənin neçə yaşın var? (Əsmər Hacı Abdullanın qardaşı qızı idi.)
Əsmər rəqəmlərin sayını barmaqlarıyla göstərib.
– On iki. Bəs sənin? – deyir.
– İyirmi üç.
Sükut. Oğlan qıza baxır.
– Əsmər, bəs bacılığının neçə yaşı var?
– Neçə olar?
– On dörd.
Əsmər əl çalır:
– Eh, bilmədin, on beş.
Qız məlahətlə yırğalanaraq:
– Mənim yaşımın neçə olmasının kimə nə dəxli var?
Oğlan gözlərini qızın çəhrayı tül kimi zərif üzünə zilləyir.
Bəlkə birinə dəxli var, – deyir.
Zümrüd qızarır:
– On altı, – deyir, sanki söhbətin gerisindən qorxub qızlarla birgə qaçıb gedir.
Üç-dörd gün daha belə… Oğlan səadət yağışı altındadır. Xoşbəxtlik lap ovcundadır, ancaq bir gün birdən-birə qız yox olur. Oğlan səhərdən axşama kimi oturacaqda əyləşib gözəl Zümrüdü gözləyir. Ancaq məlum olur ki, Zümrüd daha yoxdur, olmayacaq da…
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68386285) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Seyid Səttar, bağdadlı dərviş.
Алиса Ниджат
Тип: электронная книга
Жанр: Современная зарубежная литература
Язык: на азербайджанском языке
Издательство: JekaPrint
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh, электронная книга автора Алиса Ниджат на азербайджанском языке, в жанре современная зарубежная литература