Azərbaycan romantizmini araşdırarkən… Romantizm və romantika
Azərbaycan romantizmini araşdırarkən… Romantizm və romantika
Vurğun Əyyub
Kitaba müəllifin “Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında vətəndaşlıq lirikası (1905-1920-ci illər)” adlı tədqiqatı, ədəbiyyatımızda romantizm və romantikanın problemlərinə işıq salan müxtəlif illərdə yazılmış məqalələri daxil edilmişdir. Burada toplanan əsərlər sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığımızda romantizm və romantikanın taleyi ilə bağlı gedən bəzi mübahisələrə aydınlıq gətirmək, Azərbaycan romantizminin həqiqi qiymətini vermək cəhdi baxımından bu günün ədəbiyyatşünasları, tələbə və doktorantları üçün maraqlı görünə bilər.
Vurğun Əyyub
Romantizm və romantika
© Vurğun Əyyub
Müəllifdən
Sayğıdəyər oxucu!
Bu mənim ilk kitabımdır. 40 ilə yaxındır elmi-ədəbi, siyasi-publisistik yaradıcılıqla məşğul olmağıma, onlarla elmi, yüzlərlə publisistik məqalə yazmağıma baxmayaraq indiyə qədər onları, hətta 30 il bundan öncə yazdığım və uğurla müdafiə etdiyim "Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci il lər)" adlı namizədlik dissertasiyamı belə bu günə qədər kitab şək lində çap etdirməmişəm. Azərbaycan romantizminin müxtəlif problemləri ətrafında sonralar yazdığım məqalələr də diqqətdən kənarda qalmışdır. Öz zamanında müzakirə edildiyi elmi dairə lərdə nəticələrinə görə yüksək qiymətləndirilən dissertasiya işi min ayrı-ayrı tezisləri, ilk dəfə mənim tərəfimdən ortaya çıxarıl mış faktlar istinad edilmədən başqa müəlliflər tərəfindən elmi dövriyyəyə çıxarılmış, ortada geniş yayılmış çap materialı olma dığından, bir növ plagiatlıq baş alıb getmişdir. Bunu görən elm aləmdə olan dostlarım bir neçə dəfə dissertasiyamın kitab şəklin də çapının vacib olduğunu təkidlə söyləsələr də, kitab nəşr etdir məyə nə həvəsim, nə də vaxtım və marağım olmuşdur. Son za manlar romantizm problemi ətrafında yazdığım tədqiqat işini və ayrı-ayrı məqalələri yenidən nəzərdən keçirərkən oradakı bir çox fikirlərin, çıxarılan elmi nəticələrin bu gün də aktuallığını saxla dığının şahidi oldum. Ona görə də onları kitab şəklində diqqəti nizə çatdırmağı özümə borc bildim.
Bu kitab üç bölmədən ibarətdir. Birinci bölməyə daxil etdi yim "Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci illər)" adlı namizədlik dissertasiyam sovet senzurasının və so vet hakimiyyətinin hələ mövcud olduğu bir dövrdə yazılmışdır. Buna baxmayaraq, hesab edirəm ki, o zamanın elmi mühitinə yad, qəlibləşmiş ideoloji-elmi qənaətlərinə zidd olan xeyli fərqli yanaşmalar, cəsarətli mövqelər nümayiş etdirmişəm. Kimlərlə, hansı elmi avtoritetlərlə, daşlaşmış hakim elmi şablonlarla müba hisəyə girişmişəm… indi baxanda özümə də qəribə gəlir. O cür elmi avtoritetlərin bircə kəlmə mənfi rəyi bəs edərdi ki, disserta siya işinin müdafiəsi baş tutmasın. (Amma uzun əziyyətdən son ra uğurla müdafiə etdim. Necə, hansı şəraitdə? Bu maraqlı tarixçə ayrıca söhbətin mövzusudur.)
Sözsüz ki, bu tədqiqat işində o dövrün məlum şablonlarından, hakim və yayğın elmi qəliblərindən tam qaça bilməmişəm, bu heç mümkün də deyildi. Dissertasiya işimi çapa hazırlarkən o zaman yazdığım heç bir fikrə toxunmamaq qərarına gəldim: qoy oxucu yanlışımı da, doğrumu da özü oxuyub qiymətləndirsin, indi mət nə nələrsə əlavə edib hələ o zamanlar özümün nə qədər ağıllı və cəsarətli olmağımı iddia etməyə nə gərək var… Ona görə də dis sertasiya işində bəzi texniki məsələlər nəzərə alınmasa, heç nəyə əl vurmadım, heç bir fikrimə redaktə, düzəliş etmədən çap olun masını istədim.
Kitabın ikinci bölümünə müxtəlif illərdə romantizm və romantika problemi ilə bağlı yazdığım məqalələri də daxil etdim. Hesab etdim ki, o məqalələrdə qaldırılan məsələlər, gəlinmiş elmi qənaətlər indi də aktuallığını itirməyib.
Üçüncü bölümdə isə Azərbaycan romantizminin problemləri və ədəbi şəxsiyyətləri ilə bağlı nəşr olunmuş kitablara yazdığım və çap olunmuş rəylər verilib. Bu məqalələr müdafiədən əvvəl-aspirant olduğum illərdə yazılmışdır.
Hesab edirəm ki, diqqətinizə təqdim olunan bu kitabdakı ma teriallar ali məktəb tələbələri, magistr və doktorantlar, elmi tədqi qat aparmaq istəyən insanlar üçün gəraəkli ola bilər. Təqdim et mək məndən, dəyərləndirmək sizdən.
I bölüm (Monoqrafiya)
Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci illər)
Giriş
Hər bir insanın cəmiyyətdə yeri və mövqeyi həm də onun və təndaşlıq dəyərlərinə bağlılğı ilə ölçülür. Bir çoxları əsl vətənpər vərliklə fəal vətəndaşdıq mövqeyini eyniləşdirmişdir. Bu tədqiqa tın aparıldığı sovet dövründə kommunist partiyası rəsmi sənəd lərində vətəndaşlarda fəal mövqe formalaşdırmağı ("fəal mövqe" anlayışı altında kommunistlərin nə nəzərdə tutduqları başqa söh bətin mövzusudur) bir vəzifə olaraq qarşıya qoyur, fəal həyat mövqeyinin formalaşdırılmasında ictimai elmlərlə bərabər, ədə biyyat və incəsənətin, estetik tərbiyənin də roluna böyük əhəmiy yət verirdi. Təsadüfi deyil ki, hələ 1986-ci ilin dekabr ayında ali məktəblərin ictimai elmlər müəllimlərinin Bakı şəhərində təşkil edilmiş respublika müşavirəsi də "Fəal vətəndaşlıq mövqeyi for malaşdırmalı" devizi altında keçirilmişdi. Azərbaycan insanında fəal vətəndaşlıq mövqeyinin tərbiyəsi bu gün də aktual bir məsə lə olaraq qarşımızda dayanmaqdadır. Bunun üçün ədəbiyyat və incəsənətin əvəzedilməz təsiredici gücü öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.
Klassika xəzinəsinə daxil olmuş Azərbaycan romantik lirikası da Azərbaycan insanının fəal vətəndaş mövqeyinin formalaşdırıl-masında zəngin bir irs olaraq öz töhfəsini verə bilər. Çünki bu li rikanın meydana gəldiyi dövr ədəbiyyatın vətəndaşlıq mövqeyi ni şərtləndirən, ön plana çıxaran ictimai-siyasi hadisələrlə zəngin bir dövrdür. Bu dövrə qısaca bir nəzər salaq. O zamankı rus im periyası daxilində baş verən birinci rus inqilabı (1905) bu imperi yanın ən ucqar hüdudlarında belə cəmiyyəti aşaqıdan yuxarıya qədər hərəkətə gətirib müxtəlif təbəqələri fəal mübarizəyə qoşdu. Sosial-ictimai həyatın bütün istiqamətlərində qüvvətli intibah dalğası yaratdı. XX əsrin inqilablar dövrünün (1905–1920) "oyan mış Asiyanın" ədəbiyyat tarixinə bəxş etdiyi ədəbi-bədii sərvətlər içərisində tənqidi realizmlə yanaşı Azərbaycan romantizminin də özünəməxsus çəkisi vardır. Bu sərvətin qiymətləndirilməsində Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı ideloji diktələrdən irəli gə lən sapmalara yol versə, estetik meyarlara ikinci dərəcəli məsələ kimi baxsa da, ümumən, romantik lirikanın vətəndaşlıq mövqeyi ni düzgün müəyyənləşdirə bilmişdir.
Axtarışlar göstərir ki, dünya və milli romantizm haqqında Azərbaycan sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığında ilk tədqiqat mər hum Mir Cəlalın adı ilə bağlıdır. O, "Ədəbiyyatda romantizm" adlı məqaləsində Azərbayçan romantizmi ilə bərabər alman, fransız, türk romantizmlərinin də spesifik xüsusiyyətlərindən söz açmışdır. Proletkultçuluqun, realizmi yeganə yaradıcılıq metodu kimi qəbul və təsdiq edən zərərli bir nəzəriyyələrin hökm sürdü yü dövrdə yazılmış həmin məqalə müəllifin elmi cəsarətini, mə dəni irsə obyektiv münasibətini əyani şəkildə göstərirdi. Mir Cə lalın sonrakı dövrlərdə romantik sənətkarlar haqqında yazılmış bir neçə məqaləsi də onun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi məktəblər" (1945) adlı doktorluq dissertasiyyasının roman tizm bölməsi üçün bünövrə rolunu oynamışdır. Bu dissertasiyada Azərbaycan romantizmi ədəbi məktəb səviyyəsində araşdırılmış dır.
Azərbaycan romantizminin öyrənilməsi 50-ci illərin ortaların dan başlayaraq ayrı-ayrı romantik şairlər haqqında yazılan mo noqrafik tədqiqatlar istiqamətində davam etmişdir. Eyni dövrdə bir-birinin ardınca K.Talıbzadənin "Abbas Səhhət" (1955), A.Zamanovun "Abdulla Şaiq" (1956), Ə.Mirəhmədovun "Abdulla Şa iq" (1956) və "Məhəmməd Hadi" (1962), M.Cəfərin "Hüseyn Cavid" (1960), Y.İsmayılovun "Abdulla Şaiqin həyatı və yaradı cılığı" (1962) kitabları çap olunur. Bu kitablarda Azərbaycan ro mantizmi XX əsr ədəbiyyatımızın tərkib hissəsi olaraq, milli ədəbi-bədii irs baxımından araşdırılmışdır. Müəlliflər Azərbay can romantizminin və eləcə də romantik lirikanın, onun ayrı-ayrı nümayəndələrinin ədəbiyyatımızda tutduqları mövqeyi, bədii ideyaların inkişafında rollarını aydınlaşdırmağa çalışmışlar. On lar belə bir qənaətə gəlmişlər ki, A.Səhhətin, M.Hadinin, H.Cavidin, A.Şaiqin lirikası ziddiyyətli, nahamar inkişafına baxmaya raq, əsasən, xalq həyatı ilə nəfəs almış, zamanın irəli sürdüyü problemlərin bədii əksinə çevrilə bilmişdir. Muəlliflər romantik lərimizin lirikasında geniş əksini tapan "vətəndaşlıq kədəri" nin, nikbinliklə bədbinliyin əvəzlənməsini gələcəyə münasibətlərinin mahiyyəti, meydana çıxma səbəbləri ətrafında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Ədəbiyyatşünaslar romantik sənətkarlarımızın (A. Səhhət, M.Hadi, A.Şaiq, H.Cavid) metod və üslubunu "fəal", "mütərəqqi", "mücadiləçi", «aktiv» romantizm kimi səciyyələn dirmişlər. Məhz bu əsərlər Azərbaycan romantizmi haqqında sonrakı tədqiqat əsərlərinin meydana çıxması üçün möhkəm zə min rolunu oynamışdır. Bütün müsbət cəhətlərilə yanaşı həmin əsərlərdə ciddi bir nöqsan da nəzərə çarpır. Tədqiqatçılar roman tik şairlərin bədii yaradıcılıqlarının təhlilində daha çox çılpaq dünyagörüşündən çıxış edərək sosioloji təhlilə üstünlük vermiş lər. Bu da onunla nəticələnmişdir ki, romantik bədii irsdə tez-tez ziddiyyət və məhdudluq axtarılmışdır. Romantizmi büllur bir dünyagörüşü mövqeyindən, tənqidi realizmin ölçüləri ilə qiymət ləndirmək olmaz. Romantik əsərlərin bədii spesifikasına, estetik struktur və sisteminə əsaslanmayan hər cür təhlil subyektiv və birtərəfli görünür. Azərbaycan romantizminin estetikasınnın, fəl səfi-nəzəri əsaslarının, ideya-məzmun qaynaqlarının işlənib ha-zırlanmaması yuxarıdakı tədqiqat əsərlərində bəzi yanlış nəticə lərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.[1 - Qeyd: Ə.Mirəhmədovun, K.Talıbzadənin sonralar yazdıqları bir çox məqalə lərdə, davam edən tədqiqlərinin nəticəsi kimi meydana gəlmiş "Məhəmməd Hadi" (1985), "Abbas Səhhət" (1986) kitablarında həmin qüsurların bir çoxu aradan qaldırılmışdır.]
Həmin nəzəri vəzifəni M.Cəfərin 1963-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm" adlı monoqrafiyası yeri nə yetirir. Əsər romantizmin tədqiqi sahəsində o zamankı ədəbiy yatşünaslığımızın nailiyyəti idi. Monoqrafiyada Azərbaycan ro mantizmi xüsusi ideya məzmununa malik yaradıcılıq metodu, özünəməxsus mövzu aləmi, problemləri, bədii ifadə vasitələri olan bir ədəbi cərəyan kimi alınır, əsaslandırılır və xarakterizə edilir. Tədqiqatçı qarşısına qoyduğu problemlərin elmi şərhində romantiklərimizin lirikasına da sıx-sıx müraciət etmiş, vətən mə həbbəti, humanizm, gələcəkçilik, inqilablara münasibət məsələlə rinin romantizmdə bədii əksinə xüsusi diqqət vermiş, həmin mövzu və ideyaların qabarıq olmasına təkan verən ictimai-siyasi amillərin izahına çalışmışdır. Müəllif Azərbaycan romantizminin nəzəri-estetik prinsiplərini də xüsusi bölmədə araşdırmış, roman tiklərimizin epiqonçuluğa qarşı mübarizəsini, onların ictimai hə yatda və tərbiyədə ədəbiyyatın roluna verdikləri əhəmiyyəti diq qət mərkəzində saxlamışdır.
Növbəti onillikdə, yəni 70-ci illərdə Azərbaycan romantizmi nin tədqiqi vulqar-sosioloji tənqidin qalıqlarından xilas olmaq cəhdləri baxımından maraqlıdır. 1974-cü ildə Zaqafqaziya alimlə rinin romantizm problemlərinə həsr olunmuş Tbilisi müavirəsin-dən sonra ədəbiyyatşünas Y.Qarayevin "Romantizmin hüdud ları" məqaləsi çap olunur. Ədəbiyyatşünas Azərbaycan romantiz minin mürtəce və mütərəqqi qollara ayrılmaması fikrini irəli sü rür. Elə həmin ildə Ə.Mirəhmədovun polemik ruhlu "Romantiz min hüdudlarını realistcəsinə müəyyənləşdirməli" və Y.Qarayevin öz opponentinin iradlarına cavab olaraq yazdığı "Mübahisə nin davamı" məqalələrindən sonra Azərbaycan romantizminin tədqiqində yeni bir canlanma əmələ gəlir. Y.Qarayevin roman tizmə qiymət verərkən onun öz poetika sistemindən, daxili qanu nauyğunluqlarından çıxış etmək haqqında çağırışları, "Hadidə irtica əleyhinə yox", "Hadi uğrunda və Hadi ilə birlikdə irticaya qarşı!" devizi romantik sənətkarlar haqqında yazılmış sonrakı əsərlərdə öz əks-sədasını tapır. M.Əlioğlunun "Hüseyn Cavidin romantizmi" (1975), M.Məmmədovun "Acı fəryadlar, şirin arzu lar" (1983), Ə.İsmayılovun "Dünya romantizm ənənələri və Hü seyn Cavid" (1983) kitablarında, M.Cəfərin, Y.Qarayevin, R.Zəka nın, Ə.İbadoğlunun və başqalarının məqalələrində şairin roman tizminin bədii xüsusiyyətləri, romantik qəhrəman axtarışları, ro mantik sənətin təbiətindən doğan ideya və mövzular aləmi mü asir elmi-metodoloji səviyyədə öyrənilməyə təşəbbüs göstəril mişdir.
M.Əlioğlu H.Cavidin lirikasına ayrıca bölmə həsr etmiş, təh lillərini "xəyal və həqiqət", "lirik qəhrəman və həyat", "ideal və varlıq" problemləri ətrafında cəmləmişdir. Tədqiqatçı Cavidin li rikasını ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırmağa təşəb büs göstərmiş, lakin elmi cəhətdən tam formula etməmişdir. Belə ki, birinci qismi fəlsəfi, ikinci qismi məhəbbət lirikası adlandır mış, üçüncü qismi isə qeyri-müəyyən ad altında birləşdirmişdir. O, şairin lirikasını daha çox fəlsəfi istiqamətdə təhlil etmiş, kon kret nümunələrə bəzən sxemlərlə yanaşmışdır. Ədəbiyyatşünasın "Öksüz Ənvər", "Qız məktəbində", "Vərəmli qız" şeirlərindən məhəbbət lirikasının nümunələri kimi danışması özünü doğrulda bilmir. Çünki həmin şeirlərində də H.Cavid poeziyasının vətən daşlıq səciyyəsinə sadiq qalaraq özünün humanizm, mənəvi-əx laqi gözəlliyə çağırış ideyalarını təbliğ etmişdir.
Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşlərinin tədqiqi də romantizmin öyrənilməsi miqyasını genişləndirmişdir. K.Ta-lıbzadənin "XX əsr Azərbaycan ədəbn tənqidi (1905–1917-ci illər)" (1966) tədqiqatının müəyyən hissəsi, K.Əliyevin "XX əsr Azər baycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşləri" (1985) monoqrafi yası romantik şairlərimiznn estetik-ədəbi prinsiplərinin öyrənil məsi cəhətdən diqqətə layiqdir.
K.Talıbzadə göstərdiyimiz tədqaqatının "Demokratik tənqid" bölməsində romantiklərimizin də ədəbi mülahizələrindən danış mışdır. O, ədəbiyyatın həyatla əlaqəsi, ictimai vəzifəsi, "köhnə" və "təzə" şeir problemi ilə bağlı məsələlərin izahında romantik tənqidin realist tənqidlə oxşar və fərqli cəhətləri üzərində da yanmış, bəzi istisnalar nəzərə alınmazsa, hər ikisinin eyni ədəbi mövqedən çıxış etdiklərini söyləmişdir. Lakin tədqiqatçı nə ro mantiklərin ədəbi-nəzəri görüşlərini xüsusi fəsildə tədqiq etmiş, nə də onların yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi barədə fikirlərini ay rıca problem kimi öyrənmişdir.
K.Əliyev ilk dəfə olaraq romantiklərimizin ədəbi-nəzəri gö rüşlərinə tədqiqat həsr etmişdir. Romantik şairlərin ədəbi-estetik görüşlərinin formalaşmasında rol oynayan amilləri, gerçəkliyin bədii ədəbiyyatda inikası probleminə münasibətlərini, sənətkar taleyi və yaradıcılıq azadlığı barədə düşüncələrini zəngin faktik material əsasında izah edən müəllif sələflərinin ayrı-ayrı roman tik sənətkarların nəzəri görüşləri barədə söylədikləri fikirləri elmi şəkildə ümumiləşdirmişdir. Ancaq müəllif "sənətkarın vətəndaş lıq borcu" məsələsini "ilk dəfə olaraq problem səviyyəsində həll etməyə çalışdığını" (43,8) iddia etsə də, müəyyən fikir və abzas lardan başqa, məsələnin problem səviyyəsində öyrənilməsi ilə rastlaşmadıq.
Ə.İbadoğlunun romantik şairlərin ədəbi-estetik görüşlərində yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi məsələsi ilə səsləşən "A. Səhhət vətəndaş şair haqqında" məqaləsi də məlumdur. Lakin müəllif qarşısına qoyduğu vəzifənin öhdəsindən tam gələ bilməmiş, de-yilmişlərə yeni bir fikir əlavə etməmişdir.
Yuxarıda adını çəkdiyimiz tədqiqatlarda Azərbaycan roman tizmi əsasən iki istiqamətdə – ədəbi-tarixi və nəzəri planda öyrə nilmişdir. Həmin sahələrdə qazanılan uğurlar Azərbaycan ro mantizminin poetikasının işlənməsi zəruriyyətini yaratmışdır. V.Osmanlmm "Azərbaycan romantikləri" (1985) kitabında və
K.Əliyevin bəzi məqalələrində romantizm ədəbi təcrübədə, bədii duyğu və düşüncələrdə, ifadə vasitələrində araşdırılmışdır.
Ədəbiyyatşünaslığımızda İsa Həbibov ilk dəfə olaraq "Ro mantik lirikanın imkanları" (1984) monoqrafiyasında romantiz min estetik prinsipləri mövqeyindən romantik lirikanın mövzu əlvanlığını və ideya istiqamətini, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini, ro mantik şairlərin fərdi poetik üslublarını bütöv şəkildə tədqiqat obyekti kimi seçmişdir. O, romantik lirikanın mövzu və ideya zənginliyini ayrıca fəsildə aşkara çıxarmış, bir sıra maraqlı müla hizələr söyləmişdir. Sözsüz ki, fəslin verdiyi imkanları nəzərə alan tədqiqatçı romantik lirikada ən qabarıq işlənən mövzu və ideya motivlərini nəzərə çarpdırmaqla kifayətlənmiş, onların ge niş elmi təhlilinə nail ola bilməsə də, gələcəkdə tədqiqi üçün bü növrə yaratmışdır. Müəllif romantik lirikanı mövzu dairəsinə və ideyalar aləminə görə üç qismə (sosial-fəlsəfi; əxlaqi-tərbiyəvi, yaxud maarifçi; aşiqanə-məhəbbət lirikası) bölərək təhlil etmşdir. Müəllifin təqdim etdiyi bölgü tamamilə şərti xarakter daşıyır. Çünki romantik lirikanın bəlli mövzuları arasında qəti sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Məsələn, tədqiqatçının sosial-fəlsəfi lirika bölməsinə daxil etdiyi şeirlərin bir çoxunda əxlaqi-tərbiyəvi məqsədlər izlənilmiş, maarifçi ideyalar bədii əksini tapmışdır. La kin aydın şəkildə görünür ki, tədqiqatçının istər sosial-fəlsəfi, is tərsə də əxlaqi-tərbiyəvi, yaxud maarifçi lirika adı altında qrup laşdırdığı nümunələrdə vətəndaşlıq idealları qabarıq surətdə əks olunmuşdur. Ona görə də, Azərbaycan romantik lirikasını möv zu və ideyalar aləminə, poetika xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif etməyi məqsədəuyğun hesab edirik:
a) vətəndaşlıq lirikası;
b) fəlsəfi lirika;
c) məhəbbət lirikası.
Romantik lirikanın görkəmli nümayəndələri A.Səhhətin (1974), M.Hadinin (1979), A.Şaiqin (1981), H.Cavidin (1982) ana dan olmalarının 100 illiyi münasibətilə M.İbrahimovun, M.Cəfərin, M.Məmmədovun, A.Zamanovun, İ.Bəktaşinin, Z.Əkbərovun, R.Zəkanın, Ə.İbadoğlunun və başqalarının çap etdirdikləri məqa lələrdə romantik şairlərimizin vətəndaşlığı ön plana çəkilmiş, on ların ictimai həyatdakı vətəndaşlıq fəaliyyətləri bədii yaradıcılıq-larındakı vətəndaşlıq idealları ilə üzvi surətdə əlaqələndirilmiş dir.
Azərbaycan romantizmini vətəndaşlıq xarakterinə və miqya sına görə rus ədəbiyyatının dekabrist romantizmi ilə müqayisə etmək olar. Maraqlıdır ki, rus ədəbiyyatında da "vətəndaşlıq", "vətəndaş" sözləri ilk dekabrist sayılan romantik şair V. F.Rayevskinin leksikonunda işlənmişdir. Rus sovet ədəbiyyatşünaslığın da dekabrist poeziyası Q. A.Qukovski tərəfindən "vətəndaşlıq ro mantizmi" (95,176) kimi səciyyələndirilmişdir. Bizim milli ədə biyyatşünaslıqda isə professor Y.Qarayev həmin termini Azər baycan romantizminə aid etmişdir. (55) Azərbaycan romantik li rikasının tədqiq tarixinə etdiyimiz müxtəsər ekskursdan aydın olur ki, müxtəlif münasibətlərlə təhlil olunsa da, müəyyən fikir və mülahizələr söylənsə də, indiyə qədər heç bir tədqiqatçı ro mantiklərimizin vətəndaşlıq lirikasının xüsusiyyətlərini ayrıca el mi problem kimi öyrənməyi qarşısına məqsəd olaraq qoymamış dır. İndi vəzifə bu vətəndaşlığın hansı konkret mövzu və prob lemlərdə, üslub xüsusiyyətlərində, bədii ifadə vasitələrində, qəh rəmanlar qalereyasında, qoyulmuş problemin bədii-estetik həlli nə yanaşmada və sairədə necə əksini tapmasını meydana çıxar maqdır.
Bu tədqiqatın aktuallığını şərtləndirən aşağıdakılar olmuşdur. Azərbaycan romaltiklərinin lirikasında geniş əksini tapan vətən pərvərlik və humanizm, azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq ideyala rı, mövcud quruluşa amansız nifrət, utopik gələcəyin qızğın tə rənnümü, qadın azadlığı, maariflənmək çağırışları bu lirikanı və təndaşlıq lirikası kimi səciyyələndirməyə əsas verir. Biz tədqiqata cəlb etdiyimiz elimi əsərlərdən gördük ki, ədəbiyyatşünaslığımız da Azərbaycan romantizmi və onun tərkib hissəsi olan romantik lirikanın tədqiqinin müəyyən tarixi vardır. Onilliklər ərzində müxtəlif fikir mübadilələrinin yekunlarından biri kimi ədəbiyyat şünaslarımız belə bir yekdil qənaətə gəlmişlər ki, Azərbaycan ro mantik lirikasını xarakterizə edən ən əsas cəhət onda vətəndaşlıq ideallarının güclü olmasıdır. Məhz həmin cəhət ədəbiyyatımızın klassika xəzinəsinə daxil olmuş romantik lirikanın müasirliyə xidmətini şərtləndirir. Azərbaycan gəncliyinin fəal vətəndaş ola raq tərbiyə edilməsində Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikasının bədii-estetik gücü, bağlı olduğu ideallar, əsaslandığı dəyərlər vətəndaşlıq mövqeyinin fomalaşdırılmasına səfərbər olunmalıdır.
Tədqiqatımızın əsas məqsədi, 20-ci əsr Azərbaycan romantik lirikasının vətəndaşlıq məzmununu konkret problemlərdə, qəh rəman axtarışlarında bədii inikas xüsusiyyətlərini elmi təhlilə cəlb etməkdir.
Tədqiqat ədəbiyyatşünaslığımıza aşağıdakı elmi yenilikləri təqdim etməkdədir. Tədqiqat işi bütövlükdə elmi-nəzəri xarakter daşıyır. İndiyə qədər Azərbaycan romantiklərinin lirikası haqqın da söylənilmiş ayrı-ayrı fikir və mülahizələr, yazılmış tədqiqatlar bu araşdaırma üçün zəmin rolunu oynamışdır. Lakin indiyə qədər Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası ayrıca problem kimi işlənilməmişdir. Problemin qoyuluşu və işlənmə tərzi bu araşdırmanın yenilikləri sırasındadır. Biz burada romantik liraka-nın vətəndaşlıq xarakterini təyin edən ən əsas motivləri və on ların ətrafında deyilmiş fikirləri elmi-nəzəri səviyyədə ümumiləş dirməyə təşəbbüs göstərmişik. 20-ci əsrin əvvəllərinin mətbuatın dan toplanmış bəzi faktlar müxtəlif problemlərin elmi şərhində köməkçi vasitə rolunu oynamışdır. Bu tədqiqat əsəri yazılarkən M.Hadinin elmi-publisistik məqalələri toplu şəkildə əlimizdə yox idi. Ayrı-ayrı məsələlərin izahı ilə əlaqədar həmin məqalələr üçün 20-ci əsrin ilk iki onilliyinə məxsus mətbuata müraciət edi lərək, yeni faktlar üzə çıxarılmışdır.
Romantiklərimizin təsiri ilə yazıb-yaradan Ə. Q.Bakuyi, A.Qa-ibzadə, Ə.Səbur, A.Mərəndi, Ə. M.Sərabi kimi şairlərin əsərləri həmin dövrə məxsus mətbuat orqanları və kitablardan üzə çıxa rılaraq tədqiqata cəlb edilmişdir. İndiyədək məlum olmayıb ilk dəfə bizim tərəfimizdən haqqında danışılan faktlar sırasında M. Cəlalın "Ədəbiyyatda romantizm" adlı məqaləsini də qeyd etmək istərdik.
Tədqiqat işinin üçüncü fəslində problemin qoyuluşu bizim ədəbiyyatşünaslıq üçün yeni hesab olunmalıdır. Ədəbiyyat şünaslığımızda, ümumiyyətlə, romantik qəhrəman haqqında söh bət getsə də, romantik lirikada müsbət qəhrəman axtarışlarından danışılmamış və ya çox az bəhs edilmişdir. Azərbaycan roman tizminin müxtəlif məsələləri, bəzi şeirlərin janrı və metodu və s. ilə bağlı aparılan elmi mübahisələr, ədəbiyyatşünaslığımızın uğurları əsasında çıxarılan nəticələr də tədqiqatımızın elmi yenilikləri sırasına daxil edilməlidir.
Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikası haqqında el mi təsəvvürləri genişləndirən bu əsər ayrılıqda götürülmüş bir romantikin vətəndaşlıq lirikası haqqında tədqiqat işi yazılmasına imkan açır, fakt, problem zənginliyinin mövcudluğunu sübut edir. Bundan başqa tədqiqatımızın nəticələrindən orta məktəblər də, texnikum və universitetlərdə romantik şairlərin yaradıcılığı nın öyrənilməsinə xidmət edib, şagird və tələbələrin vətəndaşlıq tərbiyəsində müəyyən rol oynaya bilər.
I fəsil
Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-estetik görüşlərində yaziçinin vətəndaşliq mövqeyi məsələsi
Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikasının elmi təd qiqinə onların ədəbi-estetik görüşlərində yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi məsələsinin hansı şəkildə qoyulduğunu öyrənilməsin dən başlamaq vacib və zəruridir. Çünki romantik lirikanın vətən daşlıq məzmunu və keyfiyyətini meydana çıxarmaq üçün yazıçı nın vətəndaşlıq mövqeyi və bu barədə nəzəri mülahizələri bir fon təşkil edir. 20-ci əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri gö rüşlərinə həsr olunmuş tədqiqlərin (75,127–261; 43) elmi dəyərini azaltmadan, deməliyik ki, həmin araşdırmalarda romantiklərimi zin yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi barədə fikirləri xüsusi prob lem kimi öyrənilməmişdir. Əslində bu bəzi çətinliklərlə də bağlı olmuşdur. Azərbaycan romantikləri Avropa və rus romantikləri kimi bədii yaradıcılıq aləminə mükəmməl, ardıcıl ədəbi manifest-lə gəlməmişdilər. Onların ədəbi-nəzəri görüşləri bədii yaradıcılıq prosesində, ədəbi mübarizələrdə yaranır, formalaşır, elan olunur du. Onların bədii yaradıcılıqları bu ədəbi döyüşlərdə möhkəm lənir, yeni keyfiyyətlər qazanırdı. Elə buradan irəli gələrək ro mantiklərimizin ədəbi-nəzəri görüşləri onların bədii əsərlərində, yoldaşlıq məktublarında, xüsusi ədəbi gecələrdə, müsamirələrdə, müxtəlif mövzulara həsr edilmiş məqalələrində, kitablarına yaz dıqları müqəddimələrdə şərh edilmişdir. Göründüyü kimi ro mantiklərimizin nəzəri görüşlərinin təbliği yolları və vasitələri məhdud və azdır. Lakin bunların da hamısı bizə gəlib çatmamış dır. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, K.Talıbzadənin göstərdiyinə görə, XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatşünas F. Köçərli A. Səh hətdən 27, A.Şaiqdən 24, H.Caviddən 4 məktub almışdır. (75,142) Hal-hazırda bu məktubların müəyyən qisminin əldə olmaması onların haqqında ətrafli və dəqiq fikir söyləməyə imkan vermir. Lakin aydın həqiqətdir ki, adlarını qeyd etdiyimiz romantikləri miz F.Köçərli ilə yazışmalarında daha çox ədəbi məsələlərdən da nışmış, fikir mübadiləsi etmişlər. Həmin məktublar bu gün əldə olsa idi, şübhəsiz, romantiklərimizin ədəbi görüşlərinin bir sıra prinsipləri haqqında daha inamla danışmaq olardı. Buna baxma yaraq əldə olan materiallar əsasında romantik şairlərimizin ədə bi-nəzəri görüşləri haqqında qənaət yaratmaq olur. Fəal həyat mövqeyi, sosial məsələlərə müdaxilə meyli, ümumiyyətlə, dərin vətəndaşlıq duyğusu romantik sənətkarlarda qabarıq surətdə nə zərə çarpır. Bu onların dünyagörüşündən, sənətkar idealından doğan bir keyfiyyət idi.
20-ci əsr Azərbaycan romantiklərinin istər bədii yaradıcılığın da, istərsə də ədəbi-nəzəri görüşlərində vətəndaşlıq vəzifəsi ən mühüm keyfiyyət kimi fəaliyyətlərində təzahür edirdi. K.Əliyev çox doğru olaraq yazır ki: "…XX əsr Azərbaycan romantik tənqi dinin vətəndaşlıq xarakteri güclü idi. Romantiklərin əksər müla hizələrinin bir tərəfi məhz vətəndaşlığa gəlib çıxır və milli özünə məxsusluqla tamamlanırdı. Onlar ədəbi hərəkatın inkişafına da bu meyarla yanaşır, sənətkar qayğılarını da eyni tələblə şərh edir dilər.” (43,10)
Romantik şairlərin ədəbi-nəzəri görüşlərində vətəndaşlıq key fiyyətinin formalaşması və inkişafına 20-ci əsr Azərbaycan ədəbi-elmi fikrinin görkəmli simaları F.Köçərli, N.Nərimanov, S.Hüseyn, M. Ə.Sabir və başqaları ilə onların yaxın dostluq və yara dıcılıq əlaqələri, rus və Avropa ədəbi fikri, türk ədəbiyyatı tarixi ilə tanışlıqları böyük rol oynasa da, onun əsl mənbəyi birinci xalq inqilabından (1905) sonra yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan real Azərbaycan varlığı olmuşdur. Bu vətəndaşlıq keyfiyyətləri özünü birinci növbədə epiqon poeziyaya qarşı mübarizədə göstə rirdi. 19-cu əsrin sonları, 20-ci əsrin əvvəllərində poeziyamızın vəziyyətini göz önünə gətirək. Azərbaycan poeziyası, o cümlədən romantik lirika yeni əsrin ərəfəsində gərgin və təzadlı bir axtarış dövrü keçirirdi. O, artıq ictimai və bədii funksiyasını itirib texniki bir vəzifəni yerinə yetirirdi. Epiqon poeziya məzmun və forması na görə xalqın vəziyyətindən doqan ürək ağrılarını şeirin atəşin və həyəcanlı dili ilə deyə bilmədiyinə görə, yeni dövrün qabaqcıl sənətkarlarını, eyni zamanda romantik şairləri təmin etmirdi. On lar birinci rus inqilabının əmələ gətirdiyi "nəfəs genliyindən” (C.Məmmədquluzadə) vətənin dərdlərini müzakirəyə qoymaq, "biçarə vətəndaşlarına” tərəqqi və həqiqi yaşayış yollarını nişan vermək üçün əlverişli fürsət kimi istifadə etmək istəyirdilər. Ro mantiklər epiqon şeirdəki kif basmış fikirlərə, mədhiyyəçiliyə, qəzəlxanlığa, millətin taleyi əvəzinə nimdaş bir eşqin uğursuzlu ğu üçün tökülən göz yaşlarına qarşı vətəndaşlıq ehtirasları ilə zəngin ədəbi-nəzəri ideyalarla çıxış edirdilər. Buna görə də epi-qonçuluğa qarşı aparılan ədəbi mübarizə böyük ədəbi və məfku rəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. M. F.Axundov və "Əkinçi" nin zərbə sindən sonra epiqon poeziya nüfuzunu müəyyən qədər itirsə də, hələ 20-ci əsrin əvvəlində kif iyi verərək yaşayırdı. Əsrimizin baş lanğıcında H.Zərdabi "Bizim nəğmələrimiz" adlı məqaləsində "Əkinçi" müəlliflərinin epiqon şeirə qarşı mübarizələrinin etina sızlıqla qarşılanmasından bəhs edərək yazırdı: "Keçmişdə "Əkin çi" qəzeti çıxanda, o vaxtın şairlərindən yazıb təvəqqe etmişdim ki, bülbülü və gülü tərif və bir-birilərini həcv etməkdən əl çəkib, elm, təhsil etməyin nəflərindən (faydalarından-V.Ə) və biz mü səlmanlara olan zülmlərin barəsində şeirlər yazıb, onları bizim aşıqlara sövt ilə oxumağı öyrətsinlər ki, aşıqlar onları toylarda oxuyub əhalini oyatmağa səbəb olsunlar. Onlardan bircə Seyid Əzim Şirvani elm təhsil etmək nəflərindən bir neçə şeir yazmışdı ki, "Əkinçi" də çap olunmuşdur." (80) "Əkinçi" nin çapa başlama sından otuz illik bir müddətin ötüb keçməsinə baxmayaraq və ziyyət əsaslı surətdə dəyişilməmişdi. Yeni əsrdə də epiqonçuluğa qarşı mübarizə zəruri bir ehtiyac olaraq qalmışdı. Artıq bu vətən daşlıq vəzifəsinin komponentlərindən birinə çevrilmişdi. Çünki epiqonçuluq ədəbiyyatımıza yeni ideyaların, formaların və bədii obrazların gəlməsi yolunda bir səddə çevrilmişdi. Ədəbiyyatşü naslığımızda bu mübarizə mütərəqqi və mürtəce romantizm ara sında gedən mübarizə kimi qiymətləndirilsə də, əslində yenilik və köhnəliklə, fəal mövqe və passivlik arasında gedən mübarizə idi. Epiqonçuluqla mürtəce romantizm arasında ideya baqlılığı müşahidə edən ədəbiyyatşünas K.Talıbzadə yazırdı: "Epiqonçu-lar mürtəce romantiklərin sələfləri idi. Epiqonçulara məxsus fər diyyətçilik, həyatdan, siyasətdən uzaqlıq, sənətin formal cəhətlə rinə uymaq və s. mürtəce romantiklərə qida verən amillər idi. Odur ki, 1905-ci ildən sonra ayrı-ayrı məqamlarda mürtəce ro mantizm ilə epiqonçuluğu birləşmiş şəkildə görürük." (76,95) Ədəbiyyatşünasın epiqonçuluğun mahiyyəti barədə dedikləri ilə qismən razılaşmaq mümkün olsa da, onun mürtəce romantiklər barədə söylədikləri ədəbi faktlarla özünün təsdiqini tapmır. Azərbaycan romantizminin mürtəce qolu haqqında söhbət açmaq üçün əlimizdə yetərli bədii material, ədəbi mülahizələr yoxdur.
Azərbaycan romantizmi və onun nümayəndələri haqqında ilk fikir söyləyən S.Hüseyn, A.Şaiq, C.Cabbarlıdan başlamış müasir tədqiqatçılara qədər hamının şərik olduğu bir fikir var: əski ədə biyyatla yeni ədəbiyyat arasında uçurum yaradan, epiqon poezi yanı kökündən yıxan, şeiri "Füzuli tilsimi" ndən ilk silkinib çıxa ran Sabirlə birlikdə Hadi və Səhhət oldu. Bu o deməkdir ki, epi-qonçuluğa qarşı mübarizədə, təzə şeirin ideya-estetik prinsipləri nin müəyyənləşməsində Azərbaycan romantizmi bir çox məsələ lərdə olduğu kimi tənqidi realistlərlə eyni mövqedən çıxış etmiş dir. 19-cu əsrin sonunda "təzə şeir" problemi ətrafında mübarizə lər məktəb və tərbiyəyə aid ədəbi nümunələrin meydana çıxmağı ilə nəticələndikdə "Həyat" qəzetində Abbas Səhhətin "Təzə şeir necə olmalıdır?" (1905) məqaləsi göründü. A.Səhhətin məqaləsi nin belə bir şəraitdə meydana çıxması yaranmış poetik nümunə lərə etiraz əlaməti, onlarla qənaətlənməməyin ifadəsi idi. Görü nür, şeirin inkişaf istiqaməti gənc şairi razı salmamışdı. O, deyi lənlərdən və yazılanlardan fərqli olaraq, şeirə yeni bir istiqamət vermək istəyirdi. Lakin məqalədə müəllifin nəzəri konsepsiyası aydın və konkret şəkildə ifadəsini tapmamışdır. Yəqin ki, şairin o zamankı dünyagörüşü, hələ yeni-yeni formalaşan ədəbi zövqü buna imkan verməmişdir. Lakin bütünlükdə məqalənin ruhun dan, məqsədindən ("ədəbiyyatımızın islahatı") aydın hiss olunur ki, şair epiqon poeziyaya düşmən münasibət bəsləyir. Bu da ora dan irəli gəlir ki, bədii sənətin həmin istiqaməti özünün real hə yati məzmununu itirmiş, saxta bir şeyə çevrilmişdi. Təsadüfi de yildir ki, şair məqalədə fikirlərinin ağırlıq nöqtəsini bu məsələ üzərinə salırdı. Müəllif yazırdı: "Şüəarayi-sabiqəmizin əşar və ədəbiyyatının təbii əhvala müğayir olduğundan oxuyan kəslərə kəsalət və nifrət gətirməyi və heç bir surətdə insan üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədiyi məlumdur. Məsələn: qəd din sərv ağacına oxşadılması, ya məhbubun üzünü bədr aya bən zətdikləri kimi və yainki qaşları yaya və kirpikləri oxa təşbih tutduqları qəbil." (28, II, 7)
Göründüyü kimi A.Səhhət "köhnə şeirin" əsas qüsurunu "in san üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədi" yində gör müşdür. Aydın görünən budur ki, şair şeirdən mərifət və ibrət dərsi verə bilməsini tələb edir. Şairi bağlı olduğu ənənədən qopa ran nə idi? Nə baş vermişdi ki, şair birdən-birə üzərində pərvəriş tapdığı köhnə şeirdən üz çevirmiş, ona qarşı hücuma keçmişdi? Axı, dünənə kimi o özü də zamanın ab-havasından uzaq şeirlər yazırdı. Səhhət 1905-ci ilə qədərki vəziyyətini 1911-ci ildə F.Köçərliyə yazdığı mənzum məktubunda belə təsvir etmişdi:
Bir zaman Nasehü Tərrah ilə Sabir bəndə,
Yaşayırdıq hamımız qəflət ilə fəxrəndə.
Birimiz mərsiyəguluqda böyük şair idi,
Birimiz sağərə mail, birimiz cananə.
Birimiz həcvdə Yəğma kimi çox mahir idi,
Laübali keçinirdi günümüz rindanə. (28, I, 161)
Səhhətin qarşı çıxdığı məsələlər aydın və konkretdir: mərsiyə-çiliyə, həcvə, həyati problemlərdən üz çevirib canana, meyə dair nəzm parçaları yazmağa etiraz! Bir zamanlar həvəslə qoşulduğu ənənəyə bu ədəbi "dönüklüyün", özünü inkarın (yaxşı mənada) başlıca səbəbkarı, əlbəttə, zaman özü, orta əsrlərin hələ də hökm sürən mənəvi-ideoloji, ictimai-siyasi mənzərəsini çilik-çilik edən qüdrətli 1905-ci il inqilabının gətirdiyi yeniliklər idi. Birinci rus inqilabının astanasında Abbas Səhhətin müzakirəyə qoyduğu bu məsələ tədriclə inkişaf edib xüsusi bir ədəbi konsepsiyaya çevri lir. Sənətkarın vətəndaşlıq mövqeyi məsələsi onun ədəbi görüşlə rinin təməlində dayanır. Şairin bütün yaradıcılığı bu ideyanı aşı lamağa çalışır. A.Səhhətin nəzəri mülahizələri bir çox qabaqcıl ro mantik şairlərin ədəbi manafestinə çevrilir. O, müxtəlif şairlər tə rəfindən daha da inkişaf etdirilir. Məhəmməd Hadi də A.Səhhə tin mövqeyində dayanaraq yazırdı: "İndi əsri cədiddir. Fikirlər, xəyallar da əski fikirlər, köhnə, qədim hisslər deyildir, tazə və ye ni fikirlərdir." (13) Eynilə Abdulla Şaiq də şairlərdən yazdıqları əsərlərlə "camaatımızın əhvali-ruhiyyəsində başqalıqlar törətmə yə müvəffəq" olmadıqları üçün şikayətlənirdi. (30, I, 123)
A.Səhhətin ədəbi görüşlərində diqqət yetirilməli bir incə cəhət də vardır. O da şairimizin "şüərayi-sabiqəmizin əşar və əbyatına" hörmətlə yanaşmasıdır. Diqqət etdikdə məlum olur ki, o heç də bütövlükdə klassik ədəbi irsimizə arxa çevirmir, onu inkar etmək mövqeyində dayanmırdı. A.Səhhətin, eləcə də bütün romantiklə rimizin klassik irsə bağlılığı, klassik şairlərimizə olan məhəbbət ləri onlar haqqında yazılmış az qala hər bir əsərdə göstərildiyin dən burada onları təkrar etməyə lüzum yoxdur. Bu, 20-ci əsrin qarşıya qoyduqu vəzifələr ilə şair arasında uçurum yaradan, sə nətkarları bir-birinin kölgəsinə döndərən qanun-qaydalara, bas-maqəlib ifadələrə, şablon bənzətmələrə etirazdır. 1905-ci il inqila bının oyatdığı yeni hisslər, yeni dünyagörüşü müqabilində "əski ədəbiyyatın" poetikasına, insanı darıxdıran, bezdirən, nəm qoxu yan hiss və fikirlərinə qarşı üsyandır. Hələ 19-cu əsrdə Avropa və rus romantikləri də ədəbiyyatda köhnə məzmun, darıxdırıcı hiss lər, poetik ştamplar əleyhinə çıxırdılar. Ədəbiyyatşünas N.Tomaşevski yazırdı: "Teatrın təsirli, fail olması üçün, madam dö Stal deyirdi ki, ağlağan sentimental pyesləri səhnəyə yaxın qoyma maq və ona yeni, mövzusuna görə vətəndaş qayəli repertuar ver mək gərəkdir." (133, 3)
1820-ci illərdə rus şairi Kyuxelbeker ironiya ilə poeziyada duy-ğusuzluqdan, eyni həyat lövhələrinin əsərlərdən əsərlərə keçmə sindən yazırdı. (125, 14)
1859-cu ildə Fet də Tutçevin fikrinə şərik çıxaraq poetik dur-ğunluqdan şikayətlənirdi: "Ay, arzu, qız! Cır-cındır! Hə, doğru dan da, onlar təkcə tənbəllərin ora-bura dürtüşdürmədiyi cır-cın dıra çevrilirdilər." (135, 148)
Yuxarıda gətirdiyimiz misallardan göründüyü kimi sənətdə köhnəliyə qarşı mübarizə bütün milli ədəbiyyatlarda olmuşdur. Bizim ədəbiyyatda M. F.Axundov tərəfindən epiqonçuluğa qarşı elan edilmiş "müharibə" 20-ci əsrin əvvəllərində tənqidi realistlər və romantiklər tərəfindən qalibiyyətlə başa çatdırıldı.
A.Səhhətin ədəbi-nəzəri görüşlərinin bədii ifadəsi olan əsərlər içərisində öz yaxın dostu, sabiq qələm yoldaşı Ağaəli bəy Nasehə yazdığı mənzum məktub mühüm yer tutur. Həmin məktubda "köhnə" və "tazə şeirə" münasibət, şairin vətən və xalq qarşısın da borcu, vətəndaşlıq mövqeyi kimi məsələlər aydınlaşdırılmış dır. Ədəbiyyatşünaslığımızda indiyə qədər bu şeirə nisbətən az fikir verilmiş, şairin nəzəri görüşlərinin tədqiqi baxımından geniş təhlildən kənarda qalmışdır. Halbuki "Tazə şeir necə olmalıdır?" məqaləsində hələ qısa tezis şəklində deyilən fikirlər bu mənzum məktubda bir az da əhatəli və sistemli şərhini tapa bilmişdir. Məktub göstərir ki, Səhhətin nəzəri görüşləri bir yerdə donub qalmamış, illər keçdikcə inkişaf edərək mükəmməlləşmiş, büllur laşmışdır.
"Naseh" mənzum məktubunun ümumiləşdirilmiş iki qəhrə manı var: "köhnə" şeirin nümayəndəsi Naseh və "tazə" şeirin ilk carçılarından sayılan Abbas Səhhət. Sənətə, onun idrakı və tərbi yəvi əhəmiyyətinə münasibətdə bir-birinə zidd mövqe tutan bu iki şairin mubahisəsi əslində köhnə şeirlə yeni şeir, epiqonçu şa irlə novator şair arasında gedən mübarizənin əksidir. Ədəbiyyat şünas K.Talıbzadə də bu fikirdədir ki: "Bu iki müxtəlif ədəbi cəb həyə məxsus şairin mübahisəsidir. Elə bil Şamaxı ədəbi məclisi dir, Nasehlə Səhhət – "köhnə şeirlə" "yeni şeir" in nümayəndəsi üz-üzə dayanıb mübahisə edirlər, hərə öz möqeyini elan edir, təs diqləyir, ancaq mübahisə çox qəti və prinsipialdır, Səhhət heç nə yə güzəşt etmədən, ustadına hörmət dairəsində "köhnə şeir" in məhdudluqlarını bir-bir sayır, "yeni şeir" in məqsəd və vəzifələ rini aydınlaşdırır." (74, 249–250)
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/vurgun-yyub/romantizm-v-romantika/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Примечания
1
Qeyd: Ə.Mirəhmədovun, K.Talıbzadənin sonralar yazdıqları bir çox məqalə lərdə, davam edən tədqiqlərinin nəticəsi kimi meydana gəlmiş "Məhəmməd Hadi" (1985), "Abbas Səhhət" (1986) kitablarında həmin qüsurların bir çoxu aradan qaldırılmışdır.
Vurğun Əyyub
Kitaba müəllifin “Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında vətəndaşlıq lirikası (1905-1920-ci illər)” adlı tədqiqatı, ədəbiyyatımızda romantizm və romantikanın problemlərinə işıq salan müxtəlif illərdə yazılmış məqalələri daxil edilmişdir. Burada toplanan əsərlər sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığımızda romantizm və romantikanın taleyi ilə bağlı gedən bəzi mübahisələrə aydınlıq gətirmək, Azərbaycan romantizminin həqiqi qiymətini vermək cəhdi baxımından bu günün ədəbiyyatşünasları, tələbə və doktorantları üçün maraqlı görünə bilər.
Vurğun Əyyub
Romantizm və romantika
© Vurğun Əyyub
Müəllifdən
Sayğıdəyər oxucu!
Bu mənim ilk kitabımdır. 40 ilə yaxındır elmi-ədəbi, siyasi-publisistik yaradıcılıqla məşğul olmağıma, onlarla elmi, yüzlərlə publisistik məqalə yazmağıma baxmayaraq indiyə qədər onları, hətta 30 il bundan öncə yazdığım və uğurla müdafiə etdiyim "Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci il lər)" adlı namizədlik dissertasiyamı belə bu günə qədər kitab şək lində çap etdirməmişəm. Azərbaycan romantizminin müxtəlif problemləri ətrafında sonralar yazdığım məqalələr də diqqətdən kənarda qalmışdır. Öz zamanında müzakirə edildiyi elmi dairə lərdə nəticələrinə görə yüksək qiymətləndirilən dissertasiya işi min ayrı-ayrı tezisləri, ilk dəfə mənim tərəfimdən ortaya çıxarıl mış faktlar istinad edilmədən başqa müəlliflər tərəfindən elmi dövriyyəyə çıxarılmış, ortada geniş yayılmış çap materialı olma dığından, bir növ plagiatlıq baş alıb getmişdir. Bunu görən elm aləmdə olan dostlarım bir neçə dəfə dissertasiyamın kitab şəklin də çapının vacib olduğunu təkidlə söyləsələr də, kitab nəşr etdir məyə nə həvəsim, nə də vaxtım və marağım olmuşdur. Son za manlar romantizm problemi ətrafında yazdığım tədqiqat işini və ayrı-ayrı məqalələri yenidən nəzərdən keçirərkən oradakı bir çox fikirlərin, çıxarılan elmi nəticələrin bu gün də aktuallığını saxla dığının şahidi oldum. Ona görə də onları kitab şəklində diqqəti nizə çatdırmağı özümə borc bildim.
Bu kitab üç bölmədən ibarətdir. Birinci bölməyə daxil etdi yim "Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci illər)" adlı namizədlik dissertasiyam sovet senzurasının və so vet hakimiyyətinin hələ mövcud olduğu bir dövrdə yazılmışdır. Buna baxmayaraq, hesab edirəm ki, o zamanın elmi mühitinə yad, qəlibləşmiş ideoloji-elmi qənaətlərinə zidd olan xeyli fərqli yanaşmalar, cəsarətli mövqelər nümayiş etdirmişəm. Kimlərlə, hansı elmi avtoritetlərlə, daşlaşmış hakim elmi şablonlarla müba hisəyə girişmişəm… indi baxanda özümə də qəribə gəlir. O cür elmi avtoritetlərin bircə kəlmə mənfi rəyi bəs edərdi ki, disserta siya işinin müdafiəsi baş tutmasın. (Amma uzun əziyyətdən son ra uğurla müdafiə etdim. Necə, hansı şəraitdə? Bu maraqlı tarixçə ayrıca söhbətin mövzusudur.)
Sözsüz ki, bu tədqiqat işində o dövrün məlum şablonlarından, hakim və yayğın elmi qəliblərindən tam qaça bilməmişəm, bu heç mümkün də deyildi. Dissertasiya işimi çapa hazırlarkən o zaman yazdığım heç bir fikrə toxunmamaq qərarına gəldim: qoy oxucu yanlışımı da, doğrumu da özü oxuyub qiymətləndirsin, indi mət nə nələrsə əlavə edib hələ o zamanlar özümün nə qədər ağıllı və cəsarətli olmağımı iddia etməyə nə gərək var… Ona görə də dis sertasiya işində bəzi texniki məsələlər nəzərə alınmasa, heç nəyə əl vurmadım, heç bir fikrimə redaktə, düzəliş etmədən çap olun masını istədim.
Kitabın ikinci bölümünə müxtəlif illərdə romantizm və romantika problemi ilə bağlı yazdığım məqalələri də daxil etdim. Hesab etdim ki, o məqalələrdə qaldırılan məsələlər, gəlinmiş elmi qənaətlər indi də aktuallığını itirməyib.
Üçüncü bölümdə isə Azərbaycan romantizminin problemləri və ədəbi şəxsiyyətləri ilə bağlı nəşr olunmuş kitablara yazdığım və çap olunmuş rəylər verilib. Bu məqalələr müdafiədən əvvəl-aspirant olduğum illərdə yazılmışdır.
Hesab edirəm ki, diqqətinizə təqdim olunan bu kitabdakı ma teriallar ali məktəb tələbələri, magistr və doktorantlar, elmi tədqi qat aparmaq istəyən insanlar üçün gəraəkli ola bilər. Təqdim et mək məndən, dəyərləndirmək sizdən.
I bölüm (Monoqrafiya)
Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında vətəndaşlıq lirikası (1905–1920-ci illər)
Giriş
Hər bir insanın cəmiyyətdə yeri və mövqeyi həm də onun və təndaşlıq dəyərlərinə bağlılğı ilə ölçülür. Bir çoxları əsl vətənpər vərliklə fəal vətəndaşdıq mövqeyini eyniləşdirmişdir. Bu tədqiqa tın aparıldığı sovet dövründə kommunist partiyası rəsmi sənəd lərində vətəndaşlarda fəal mövqe formalaşdırmağı ("fəal mövqe" anlayışı altında kommunistlərin nə nəzərdə tutduqları başqa söh bətin mövzusudur) bir vəzifə olaraq qarşıya qoyur, fəal həyat mövqeyinin formalaşdırılmasında ictimai elmlərlə bərabər, ədə biyyat və incəsənətin, estetik tərbiyənin də roluna böyük əhəmiy yət verirdi. Təsadüfi deyil ki, hələ 1986-ci ilin dekabr ayında ali məktəblərin ictimai elmlər müəllimlərinin Bakı şəhərində təşkil edilmiş respublika müşavirəsi də "Fəal vətəndaşlıq mövqeyi for malaşdırmalı" devizi altında keçirilmişdi. Azərbaycan insanında fəal vətəndaşlıq mövqeyinin tərbiyəsi bu gün də aktual bir məsə lə olaraq qarşımızda dayanmaqdadır. Bunun üçün ədəbiyyat və incəsənətin əvəzedilməz təsiredici gücü öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.
Klassika xəzinəsinə daxil olmuş Azərbaycan romantik lirikası da Azərbaycan insanının fəal vətəndaş mövqeyinin formalaşdırıl-masında zəngin bir irs olaraq öz töhfəsini verə bilər. Çünki bu li rikanın meydana gəldiyi dövr ədəbiyyatın vətəndaşlıq mövqeyi ni şərtləndirən, ön plana çıxaran ictimai-siyasi hadisələrlə zəngin bir dövrdür. Bu dövrə qısaca bir nəzər salaq. O zamankı rus im periyası daxilində baş verən birinci rus inqilabı (1905) bu imperi yanın ən ucqar hüdudlarında belə cəmiyyəti aşaqıdan yuxarıya qədər hərəkətə gətirib müxtəlif təbəqələri fəal mübarizəyə qoşdu. Sosial-ictimai həyatın bütün istiqamətlərində qüvvətli intibah dalğası yaratdı. XX əsrin inqilablar dövrünün (1905–1920) "oyan mış Asiyanın" ədəbiyyat tarixinə bəxş etdiyi ədəbi-bədii sərvətlər içərisində tənqidi realizmlə yanaşı Azərbaycan romantizminin də özünəməxsus çəkisi vardır. Bu sərvətin qiymətləndirilməsində Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı ideloji diktələrdən irəli gə lən sapmalara yol versə, estetik meyarlara ikinci dərəcəli məsələ kimi baxsa da, ümumən, romantik lirikanın vətəndaşlıq mövqeyi ni düzgün müəyyənləşdirə bilmişdir.
Axtarışlar göstərir ki, dünya və milli romantizm haqqında Azərbaycan sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığında ilk tədqiqat mər hum Mir Cəlalın adı ilə bağlıdır. O, "Ədəbiyyatda romantizm" adlı məqaləsində Azərbayçan romantizmi ilə bərabər alman, fransız, türk romantizmlərinin də spesifik xüsusiyyətlərindən söz açmışdır. Proletkultçuluqun, realizmi yeganə yaradıcılıq metodu kimi qəbul və təsdiq edən zərərli bir nəzəriyyələrin hökm sürdü yü dövrdə yazılmış həmin məqalə müəllifin elmi cəsarətini, mə dəni irsə obyektiv münasibətini əyani şəkildə göstərirdi. Mir Cə lalın sonrakı dövrlərdə romantik sənətkarlar haqqında yazılmış bir neçə məqaləsi də onun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi məktəblər" (1945) adlı doktorluq dissertasiyyasının roman tizm bölməsi üçün bünövrə rolunu oynamışdır. Bu dissertasiyada Azərbaycan romantizmi ədəbi məktəb səviyyəsində araşdırılmış dır.
Azərbaycan romantizminin öyrənilməsi 50-ci illərin ortaların dan başlayaraq ayrı-ayrı romantik şairlər haqqında yazılan mo noqrafik tədqiqatlar istiqamətində davam etmişdir. Eyni dövrdə bir-birinin ardınca K.Talıbzadənin "Abbas Səhhət" (1955), A.Zamanovun "Abdulla Şaiq" (1956), Ə.Mirəhmədovun "Abdulla Şa iq" (1956) və "Məhəmməd Hadi" (1962), M.Cəfərin "Hüseyn Cavid" (1960), Y.İsmayılovun "Abdulla Şaiqin həyatı və yaradı cılığı" (1962) kitabları çap olunur. Bu kitablarda Azərbaycan ro mantizmi XX əsr ədəbiyyatımızın tərkib hissəsi olaraq, milli ədəbi-bədii irs baxımından araşdırılmışdır. Müəlliflər Azərbay can romantizminin və eləcə də romantik lirikanın, onun ayrı-ayrı nümayəndələrinin ədəbiyyatımızda tutduqları mövqeyi, bədii ideyaların inkişafında rollarını aydınlaşdırmağa çalışmışlar. On lar belə bir qənaətə gəlmişlər ki, A.Səhhətin, M.Hadinin, H.Cavidin, A.Şaiqin lirikası ziddiyyətli, nahamar inkişafına baxmaya raq, əsasən, xalq həyatı ilə nəfəs almış, zamanın irəli sürdüyü problemlərin bədii əksinə çevrilə bilmişdir. Muəlliflər romantik lərimizin lirikasında geniş əksini tapan "vətəndaşlıq kədəri" nin, nikbinliklə bədbinliyin əvəzlənməsini gələcəyə münasibətlərinin mahiyyəti, meydana çıxma səbəbləri ətrafında maraqlı fikirlər söyləmişlər. Ədəbiyyatşünaslar romantik sənətkarlarımızın (A. Səhhət, M.Hadi, A.Şaiq, H.Cavid) metod və üslubunu "fəal", "mütərəqqi", "mücadiləçi", «aktiv» romantizm kimi səciyyələn dirmişlər. Məhz bu əsərlər Azərbaycan romantizmi haqqında sonrakı tədqiqat əsərlərinin meydana çıxması üçün möhkəm zə min rolunu oynamışdır. Bütün müsbət cəhətlərilə yanaşı həmin əsərlərdə ciddi bir nöqsan da nəzərə çarpır. Tədqiqatçılar roman tik şairlərin bədii yaradıcılıqlarının təhlilində daha çox çılpaq dünyagörüşündən çıxış edərək sosioloji təhlilə üstünlük vermiş lər. Bu da onunla nəticələnmişdir ki, romantik bədii irsdə tez-tez ziddiyyət və məhdudluq axtarılmışdır. Romantizmi büllur bir dünyagörüşü mövqeyindən, tənqidi realizmin ölçüləri ilə qiymət ləndirmək olmaz. Romantik əsərlərin bədii spesifikasına, estetik struktur və sisteminə əsaslanmayan hər cür təhlil subyektiv və birtərəfli görünür. Azərbaycan romantizminin estetikasınnın, fəl səfi-nəzəri əsaslarının, ideya-məzmun qaynaqlarının işlənib ha-zırlanmaması yuxarıdakı tədqiqat əsərlərində bəzi yanlış nəticə lərin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.[1 - Qeyd: Ə.Mirəhmədovun, K.Talıbzadənin sonralar yazdıqları bir çox məqalə lərdə, davam edən tədqiqlərinin nəticəsi kimi meydana gəlmiş "Məhəmməd Hadi" (1985), "Abbas Səhhət" (1986) kitablarında həmin qüsurların bir çoxu aradan qaldırılmışdır.]
Həmin nəzəri vəzifəni M.Cəfərin 1963-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm" adlı monoqrafiyası yeri nə yetirir. Əsər romantizmin tədqiqi sahəsində o zamankı ədəbiy yatşünaslığımızın nailiyyəti idi. Monoqrafiyada Azərbaycan ro mantizmi xüsusi ideya məzmununa malik yaradıcılıq metodu, özünəməxsus mövzu aləmi, problemləri, bədii ifadə vasitələri olan bir ədəbi cərəyan kimi alınır, əsaslandırılır və xarakterizə edilir. Tədqiqatçı qarşısına qoyduğu problemlərin elmi şərhində romantiklərimizin lirikasına da sıx-sıx müraciət etmiş, vətən mə həbbəti, humanizm, gələcəkçilik, inqilablara münasibət məsələlə rinin romantizmdə bədii əksinə xüsusi diqqət vermiş, həmin mövzu və ideyaların qabarıq olmasına təkan verən ictimai-siyasi amillərin izahına çalışmışdır. Müəllif Azərbaycan romantizminin nəzəri-estetik prinsiplərini də xüsusi bölmədə araşdırmış, roman tiklərimizin epiqonçuluğa qarşı mübarizəsini, onların ictimai hə yatda və tərbiyədə ədəbiyyatın roluna verdikləri əhəmiyyəti diq qət mərkəzində saxlamışdır.
Növbəti onillikdə, yəni 70-ci illərdə Azərbaycan romantizmi nin tədqiqi vulqar-sosioloji tənqidin qalıqlarından xilas olmaq cəhdləri baxımından maraqlıdır. 1974-cü ildə Zaqafqaziya alimlə rinin romantizm problemlərinə həsr olunmuş Tbilisi müavirəsin-dən sonra ədəbiyyatşünas Y.Qarayevin "Romantizmin hüdud ları" məqaləsi çap olunur. Ədəbiyyatşünas Azərbaycan romantiz minin mürtəce və mütərəqqi qollara ayrılmaması fikrini irəli sü rür. Elə həmin ildə Ə.Mirəhmədovun polemik ruhlu "Romantiz min hüdudlarını realistcəsinə müəyyənləşdirməli" və Y.Qarayevin öz opponentinin iradlarına cavab olaraq yazdığı "Mübahisə nin davamı" məqalələrindən sonra Azərbaycan romantizminin tədqiqində yeni bir canlanma əmələ gəlir. Y.Qarayevin roman tizmə qiymət verərkən onun öz poetika sistemindən, daxili qanu nauyğunluqlarından çıxış etmək haqqında çağırışları, "Hadidə irtica əleyhinə yox", "Hadi uğrunda və Hadi ilə birlikdə irticaya qarşı!" devizi romantik sənətkarlar haqqında yazılmış sonrakı əsərlərdə öz əks-sədasını tapır. M.Əlioğlunun "Hüseyn Cavidin romantizmi" (1975), M.Məmmədovun "Acı fəryadlar, şirin arzu lar" (1983), Ə.İsmayılovun "Dünya romantizm ənənələri və Hü seyn Cavid" (1983) kitablarında, M.Cəfərin, Y.Qarayevin, R.Zəka nın, Ə.İbadoğlunun və başqalarının məqalələrində şairin roman tizminin bədii xüsusiyyətləri, romantik qəhrəman axtarışları, ro mantik sənətin təbiətindən doğan ideya və mövzular aləmi mü asir elmi-metodoloji səviyyədə öyrənilməyə təşəbbüs göstəril mişdir.
M.Əlioğlu H.Cavidin lirikasına ayrıca bölmə həsr etmiş, təh lillərini "xəyal və həqiqət", "lirik qəhrəman və həyat", "ideal və varlıq" problemləri ətrafında cəmləmişdir. Tədqiqatçı Cavidin li rikasını ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırmağa təşəb büs göstərmiş, lakin elmi cəhətdən tam formula etməmişdir. Belə ki, birinci qismi fəlsəfi, ikinci qismi məhəbbət lirikası adlandır mış, üçüncü qismi isə qeyri-müəyyən ad altında birləşdirmişdir. O, şairin lirikasını daha çox fəlsəfi istiqamətdə təhlil etmiş, kon kret nümunələrə bəzən sxemlərlə yanaşmışdır. Ədəbiyyatşünasın "Öksüz Ənvər", "Qız məktəbində", "Vərəmli qız" şeirlərindən məhəbbət lirikasının nümunələri kimi danışması özünü doğrulda bilmir. Çünki həmin şeirlərində də H.Cavid poeziyasının vətən daşlıq səciyyəsinə sadiq qalaraq özünün humanizm, mənəvi-əx laqi gözəlliyə çağırış ideyalarını təbliğ etmişdir.
Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşlərinin tədqiqi də romantizmin öyrənilməsi miqyasını genişləndirmişdir. K.Ta-lıbzadənin "XX əsr Azərbaycan ədəbn tənqidi (1905–1917-ci illər)" (1966) tədqiqatının müəyyən hissəsi, K.Əliyevin "XX əsr Azər baycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşləri" (1985) monoqrafi yası romantik şairlərimiznn estetik-ədəbi prinsiplərinin öyrənil məsi cəhətdən diqqətə layiqdir.
K.Talıbzadə göstərdiyimiz tədqaqatının "Demokratik tənqid" bölməsində romantiklərimizin də ədəbi mülahizələrindən danış mışdır. O, ədəbiyyatın həyatla əlaqəsi, ictimai vəzifəsi, "köhnə" və "təzə" şeir problemi ilə bağlı məsələlərin izahında romantik tənqidin realist tənqidlə oxşar və fərqli cəhətləri üzərində da yanmış, bəzi istisnalar nəzərə alınmazsa, hər ikisinin eyni ədəbi mövqedən çıxış etdiklərini söyləmişdir. Lakin tədqiqatçı nə ro mantiklərin ədəbi-nəzəri görüşlərini xüsusi fəsildə tədqiq etmiş, nə də onların yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi barədə fikirlərini ay rıca problem kimi öyrənmişdir.
K.Əliyev ilk dəfə olaraq romantiklərimizin ədəbi-nəzəri gö rüşlərinə tədqiqat həsr etmişdir. Romantik şairlərin ədəbi-estetik görüşlərinin formalaşmasında rol oynayan amilləri, gerçəkliyin bədii ədəbiyyatda inikası probleminə münasibətlərini, sənətkar taleyi və yaradıcılıq azadlığı barədə düşüncələrini zəngin faktik material əsasında izah edən müəllif sələflərinin ayrı-ayrı roman tik sənətkarların nəzəri görüşləri barədə söylədikləri fikirləri elmi şəkildə ümumiləşdirmişdir. Ancaq müəllif "sənətkarın vətəndaş lıq borcu" məsələsini "ilk dəfə olaraq problem səviyyəsində həll etməyə çalışdığını" (43,8) iddia etsə də, müəyyən fikir və abzas lardan başqa, məsələnin problem səviyyəsində öyrənilməsi ilə rastlaşmadıq.
Ə.İbadoğlunun romantik şairlərin ədəbi-estetik görüşlərində yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi məsələsi ilə səsləşən "A. Səhhət vətəndaş şair haqqında" məqaləsi də məlumdur. Lakin müəllif qarşısına qoyduğu vəzifənin öhdəsindən tam gələ bilməmiş, de-yilmişlərə yeni bir fikir əlavə etməmişdir.
Yuxarıda adını çəkdiyimiz tədqiqatlarda Azərbaycan roman tizmi əsasən iki istiqamətdə – ədəbi-tarixi və nəzəri planda öyrə nilmişdir. Həmin sahələrdə qazanılan uğurlar Azərbaycan ro mantizminin poetikasının işlənməsi zəruriyyətini yaratmışdır. V.Osmanlmm "Azərbaycan romantikləri" (1985) kitabında və
K.Əliyevin bəzi məqalələrində romantizm ədəbi təcrübədə, bədii duyğu və düşüncələrdə, ifadə vasitələrində araşdırılmışdır.
Ədəbiyyatşünaslığımızda İsa Həbibov ilk dəfə olaraq "Ro mantik lirikanın imkanları" (1984) monoqrafiyasında romantiz min estetik prinsipləri mövqeyindən romantik lirikanın mövzu əlvanlığını və ideya istiqamətini, sənətkarlıq xüsusiyyətlərini, ro mantik şairlərin fərdi poetik üslublarını bütöv şəkildə tədqiqat obyekti kimi seçmişdir. O, romantik lirikanın mövzu və ideya zənginliyini ayrıca fəsildə aşkara çıxarmış, bir sıra maraqlı müla hizələr söyləmişdir. Sözsüz ki, fəslin verdiyi imkanları nəzərə alan tədqiqatçı romantik lirikada ən qabarıq işlənən mövzu və ideya motivlərini nəzərə çarpdırmaqla kifayətlənmiş, onların ge niş elmi təhlilinə nail ola bilməsə də, gələcəkdə tədqiqi üçün bü növrə yaratmışdır. Müəllif romantik lirikanı mövzu dairəsinə və ideyalar aləminə görə üç qismə (sosial-fəlsəfi; əxlaqi-tərbiyəvi, yaxud maarifçi; aşiqanə-məhəbbət lirikası) bölərək təhlil etmşdir. Müəllifin təqdim etdiyi bölgü tamamilə şərti xarakter daşıyır. Çünki romantik lirikanın bəlli mövzuları arasında qəti sərhəd qoymaq mümkün deyildir. Məsələn, tədqiqatçının sosial-fəlsəfi lirika bölməsinə daxil etdiyi şeirlərin bir çoxunda əxlaqi-tərbiyəvi məqsədlər izlənilmiş, maarifçi ideyalar bədii əksini tapmışdır. La kin aydın şəkildə görünür ki, tədqiqatçının istər sosial-fəlsəfi, is tərsə də əxlaqi-tərbiyəvi, yaxud maarifçi lirika adı altında qrup laşdırdığı nümunələrdə vətəndaşlıq idealları qabarıq surətdə əks olunmuşdur. Ona görə də, Azərbaycan romantik lirikasını möv zu və ideyalar aləminə, poetika xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi təsnif etməyi məqsədəuyğun hesab edirik:
a) vətəndaşlıq lirikası;
b) fəlsəfi lirika;
c) məhəbbət lirikası.
Romantik lirikanın görkəmli nümayəndələri A.Səhhətin (1974), M.Hadinin (1979), A.Şaiqin (1981), H.Cavidin (1982) ana dan olmalarının 100 illiyi münasibətilə M.İbrahimovun, M.Cəfərin, M.Məmmədovun, A.Zamanovun, İ.Bəktaşinin, Z.Əkbərovun, R.Zəkanın, Ə.İbadoğlunun və başqalarının çap etdirdikləri məqa lələrdə romantik şairlərimizin vətəndaşlığı ön plana çəkilmiş, on ların ictimai həyatdakı vətəndaşlıq fəaliyyətləri bədii yaradıcılıq-larındakı vətəndaşlıq idealları ilə üzvi surətdə əlaqələndirilmiş dir.
Azərbaycan romantizmini vətəndaşlıq xarakterinə və miqya sına görə rus ədəbiyyatının dekabrist romantizmi ilə müqayisə etmək olar. Maraqlıdır ki, rus ədəbiyyatında da "vətəndaşlıq", "vətəndaş" sözləri ilk dekabrist sayılan romantik şair V. F.Rayevskinin leksikonunda işlənmişdir. Rus sovet ədəbiyyatşünaslığın da dekabrist poeziyası Q. A.Qukovski tərəfindən "vətəndaşlıq ro mantizmi" (95,176) kimi səciyyələndirilmişdir. Bizim milli ədə biyyatşünaslıqda isə professor Y.Qarayev həmin termini Azər baycan romantizminə aid etmişdir. (55) Azərbaycan romantik li rikasının tədqiq tarixinə etdiyimiz müxtəsər ekskursdan aydın olur ki, müxtəlif münasibətlərlə təhlil olunsa da, müəyyən fikir və mülahizələr söylənsə də, indiyə qədər heç bir tədqiqatçı ro mantiklərimizin vətəndaşlıq lirikasının xüsusiyyətlərini ayrıca el mi problem kimi öyrənməyi qarşısına məqsəd olaraq qoymamış dır. İndi vəzifə bu vətəndaşlığın hansı konkret mövzu və prob lemlərdə, üslub xüsusiyyətlərində, bədii ifadə vasitələrində, qəh rəmanlar qalereyasında, qoyulmuş problemin bədii-estetik həlli nə yanaşmada və sairədə necə əksini tapmasını meydana çıxar maqdır.
Bu tədqiqatın aktuallığını şərtləndirən aşağıdakılar olmuşdur. Azərbaycan romaltiklərinin lirikasında geniş əksini tapan vətən pərvərlik və humanizm, azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq ideyala rı, mövcud quruluşa amansız nifrət, utopik gələcəyin qızğın tə rənnümü, qadın azadlığı, maariflənmək çağırışları bu lirikanı və təndaşlıq lirikası kimi səciyyələndirməyə əsas verir. Biz tədqiqata cəlb etdiyimiz elimi əsərlərdən gördük ki, ədəbiyyatşünaslığımız da Azərbaycan romantizmi və onun tərkib hissəsi olan romantik lirikanın tədqiqinin müəyyən tarixi vardır. Onilliklər ərzində müxtəlif fikir mübadilələrinin yekunlarından biri kimi ədəbiyyat şünaslarımız belə bir yekdil qənaətə gəlmişlər ki, Azərbaycan ro mantik lirikasını xarakterizə edən ən əsas cəhət onda vətəndaşlıq ideallarının güclü olmasıdır. Məhz həmin cəhət ədəbiyyatımızın klassika xəzinəsinə daxil olmuş romantik lirikanın müasirliyə xidmətini şərtləndirir. Azərbaycan gəncliyinin fəal vətəndaş ola raq tərbiyə edilməsində Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikasının bədii-estetik gücü, bağlı olduğu ideallar, əsaslandığı dəyərlər vətəndaşlıq mövqeyinin fomalaşdırılmasına səfərbər olunmalıdır.
Tədqiqatımızın əsas məqsədi, 20-ci əsr Azərbaycan romantik lirikasının vətəndaşlıq məzmununu konkret problemlərdə, qəh rəman axtarışlarında bədii inikas xüsusiyyətlərini elmi təhlilə cəlb etməkdir.
Tədqiqat ədəbiyyatşünaslığımıza aşağıdakı elmi yenilikləri təqdim etməkdədir. Tədqiqat işi bütövlükdə elmi-nəzəri xarakter daşıyır. İndiyə qədər Azərbaycan romantiklərinin lirikası haqqın da söylənilmiş ayrı-ayrı fikir və mülahizələr, yazılmış tədqiqatlar bu araşdaırma üçün zəmin rolunu oynamışdır. Lakin indiyə qədər Azərbaycan romantizmində vətəndaşlıq lirikası ayrıca problem kimi işlənilməmişdir. Problemin qoyuluşu və işlənmə tərzi bu araşdırmanın yenilikləri sırasındadır. Biz burada romantik liraka-nın vətəndaşlıq xarakterini təyin edən ən əsas motivləri və on ların ətrafında deyilmiş fikirləri elmi-nəzəri səviyyədə ümumiləş dirməyə təşəbbüs göstərmişik. 20-ci əsrin əvvəllərinin mətbuatın dan toplanmış bəzi faktlar müxtəlif problemlərin elmi şərhində köməkçi vasitə rolunu oynamışdır. Bu tədqiqat əsəri yazılarkən M.Hadinin elmi-publisistik məqalələri toplu şəkildə əlimizdə yox idi. Ayrı-ayrı məsələlərin izahı ilə əlaqədar həmin məqalələr üçün 20-ci əsrin ilk iki onilliyinə məxsus mətbuata müraciət edi lərək, yeni faktlar üzə çıxarılmışdır.
Romantiklərimizin təsiri ilə yazıb-yaradan Ə. Q.Bakuyi, A.Qa-ibzadə, Ə.Səbur, A.Mərəndi, Ə. M.Sərabi kimi şairlərin əsərləri həmin dövrə məxsus mətbuat orqanları və kitablardan üzə çıxa rılaraq tədqiqata cəlb edilmişdir. İndiyədək məlum olmayıb ilk dəfə bizim tərəfimizdən haqqında danışılan faktlar sırasında M. Cəlalın "Ədəbiyyatda romantizm" adlı məqaləsini də qeyd etmək istərdik.
Tədqiqat işinin üçüncü fəslində problemin qoyuluşu bizim ədəbiyyatşünaslıq üçün yeni hesab olunmalıdır. Ədəbiyyat şünaslığımızda, ümumiyyətlə, romantik qəhrəman haqqında söh bət getsə də, romantik lirikada müsbət qəhrəman axtarışlarından danışılmamış və ya çox az bəhs edilmişdir. Azərbaycan roman tizminin müxtəlif məsələləri, bəzi şeirlərin janrı və metodu və s. ilə bağlı aparılan elmi mübahisələr, ədəbiyyatşünaslığımızın uğurları əsasında çıxarılan nəticələr də tədqiqatımızın elmi yenilikləri sırasına daxil edilməlidir.
Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikası haqqında el mi təsəvvürləri genişləndirən bu əsər ayrılıqda götürülmüş bir romantikin vətəndaşlıq lirikası haqqında tədqiqat işi yazılmasına imkan açır, fakt, problem zənginliyinin mövcudluğunu sübut edir. Bundan başqa tədqiqatımızın nəticələrindən orta məktəblər də, texnikum və universitetlərdə romantik şairlərin yaradıcılığı nın öyrənilməsinə xidmət edib, şagird və tələbələrin vətəndaşlıq tərbiyəsində müəyyən rol oynaya bilər.
I fəsil
Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-estetik görüşlərində yaziçinin vətəndaşliq mövqeyi məsələsi
Azərbaycan romantiklərinin vətəndaşlıq lirikasının elmi təd qiqinə onların ədəbi-estetik görüşlərində yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi məsələsinin hansı şəkildə qoyulduğunu öyrənilməsin dən başlamaq vacib və zəruridir. Çünki romantik lirikanın vətən daşlıq məzmunu və keyfiyyətini meydana çıxarmaq üçün yazıçı nın vətəndaşlıq mövqeyi və bu barədə nəzəri mülahizələri bir fon təşkil edir. 20-ci əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri gö rüşlərinə həsr olunmuş tədqiqlərin (75,127–261; 43) elmi dəyərini azaltmadan, deməliyik ki, həmin araşdırmalarda romantiklərimi zin yazıçının vətəndaşlıq mövqeyi barədə fikirləri xüsusi prob lem kimi öyrənilməmişdir. Əslində bu bəzi çətinliklərlə də bağlı olmuşdur. Azərbaycan romantikləri Avropa və rus romantikləri kimi bədii yaradıcılıq aləminə mükəmməl, ardıcıl ədəbi manifest-lə gəlməmişdilər. Onların ədəbi-nəzəri görüşləri bədii yaradıcılıq prosesində, ədəbi mübarizələrdə yaranır, formalaşır, elan olunur du. Onların bədii yaradıcılıqları bu ədəbi döyüşlərdə möhkəm lənir, yeni keyfiyyətlər qazanırdı. Elə buradan irəli gələrək ro mantiklərimizin ədəbi-nəzəri görüşləri onların bədii əsərlərində, yoldaşlıq məktublarında, xüsusi ədəbi gecələrdə, müsamirələrdə, müxtəlif mövzulara həsr edilmiş məqalələrində, kitablarına yaz dıqları müqəddimələrdə şərh edilmişdir. Göründüyü kimi ro mantiklərimizin nəzəri görüşlərinin təbliği yolları və vasitələri məhdud və azdır. Lakin bunların da hamısı bizə gəlib çatmamış dır. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, K.Talıbzadənin göstərdiyinə görə, XX əsrin əvvəllərində ədəbiyyatşünas F. Köçərli A. Səh hətdən 27, A.Şaiqdən 24, H.Caviddən 4 məktub almışdır. (75,142) Hal-hazırda bu məktubların müəyyən qisminin əldə olmaması onların haqqında ətrafli və dəqiq fikir söyləməyə imkan vermir. Lakin aydın həqiqətdir ki, adlarını qeyd etdiyimiz romantikləri miz F.Köçərli ilə yazışmalarında daha çox ədəbi məsələlərdən da nışmış, fikir mübadiləsi etmişlər. Həmin məktublar bu gün əldə olsa idi, şübhəsiz, romantiklərimizin ədəbi görüşlərinin bir sıra prinsipləri haqqında daha inamla danışmaq olardı. Buna baxma yaraq əldə olan materiallar əsasında romantik şairlərimizin ədə bi-nəzəri görüşləri haqqında qənaət yaratmaq olur. Fəal həyat mövqeyi, sosial məsələlərə müdaxilə meyli, ümumiyyətlə, dərin vətəndaşlıq duyğusu romantik sənətkarlarda qabarıq surətdə nə zərə çarpır. Bu onların dünyagörüşündən, sənətkar idealından doğan bir keyfiyyət idi.
20-ci əsr Azərbaycan romantiklərinin istər bədii yaradıcılığın da, istərsə də ədəbi-nəzəri görüşlərində vətəndaşlıq vəzifəsi ən mühüm keyfiyyət kimi fəaliyyətlərində təzahür edirdi. K.Əliyev çox doğru olaraq yazır ki: "…XX əsr Azərbaycan romantik tənqi dinin vətəndaşlıq xarakteri güclü idi. Romantiklərin əksər müla hizələrinin bir tərəfi məhz vətəndaşlığa gəlib çıxır və milli özünə məxsusluqla tamamlanırdı. Onlar ədəbi hərəkatın inkişafına da bu meyarla yanaşır, sənətkar qayğılarını da eyni tələblə şərh edir dilər.” (43,10)
Romantik şairlərin ədəbi-nəzəri görüşlərində vətəndaşlıq key fiyyətinin formalaşması və inkişafına 20-ci əsr Azərbaycan ədəbi-elmi fikrinin görkəmli simaları F.Köçərli, N.Nərimanov, S.Hüseyn, M. Ə.Sabir və başqaları ilə onların yaxın dostluq və yara dıcılıq əlaqələri, rus və Avropa ədəbi fikri, türk ədəbiyyatı tarixi ilə tanışlıqları böyük rol oynasa da, onun əsl mənbəyi birinci xalq inqilabından (1905) sonra yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan real Azərbaycan varlığı olmuşdur. Bu vətəndaşlıq keyfiyyətləri özünü birinci növbədə epiqon poeziyaya qarşı mübarizədə göstə rirdi. 19-cu əsrin sonları, 20-ci əsrin əvvəllərində poeziyamızın vəziyyətini göz önünə gətirək. Azərbaycan poeziyası, o cümlədən romantik lirika yeni əsrin ərəfəsində gərgin və təzadlı bir axtarış dövrü keçirirdi. O, artıq ictimai və bədii funksiyasını itirib texniki bir vəzifəni yerinə yetirirdi. Epiqon poeziya məzmun və forması na görə xalqın vəziyyətindən doqan ürək ağrılarını şeirin atəşin və həyəcanlı dili ilə deyə bilmədiyinə görə, yeni dövrün qabaqcıl sənətkarlarını, eyni zamanda romantik şairləri təmin etmirdi. On lar birinci rus inqilabının əmələ gətirdiyi "nəfəs genliyindən” (C.Məmmədquluzadə) vətənin dərdlərini müzakirəyə qoymaq, "biçarə vətəndaşlarına” tərəqqi və həqiqi yaşayış yollarını nişan vermək üçün əlverişli fürsət kimi istifadə etmək istəyirdilər. Ro mantiklər epiqon şeirdəki kif basmış fikirlərə, mədhiyyəçiliyə, qəzəlxanlığa, millətin taleyi əvəzinə nimdaş bir eşqin uğursuzlu ğu üçün tökülən göz yaşlarına qarşı vətəndaşlıq ehtirasları ilə zəngin ədəbi-nəzəri ideyalarla çıxış edirdilər. Buna görə də epi-qonçuluğa qarşı aparılan ədəbi mübarizə böyük ədəbi və məfku rəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. M. F.Axundov və "Əkinçi" nin zərbə sindən sonra epiqon poeziya nüfuzunu müəyyən qədər itirsə də, hələ 20-ci əsrin əvvəlində kif iyi verərək yaşayırdı. Əsrimizin baş lanğıcında H.Zərdabi "Bizim nəğmələrimiz" adlı məqaləsində "Əkinçi" müəlliflərinin epiqon şeirə qarşı mübarizələrinin etina sızlıqla qarşılanmasından bəhs edərək yazırdı: "Keçmişdə "Əkin çi" qəzeti çıxanda, o vaxtın şairlərindən yazıb təvəqqe etmişdim ki, bülbülü və gülü tərif və bir-birilərini həcv etməkdən əl çəkib, elm, təhsil etməyin nəflərindən (faydalarından-V.Ə) və biz mü səlmanlara olan zülmlərin barəsində şeirlər yazıb, onları bizim aşıqlara sövt ilə oxumağı öyrətsinlər ki, aşıqlar onları toylarda oxuyub əhalini oyatmağa səbəb olsunlar. Onlardan bircə Seyid Əzim Şirvani elm təhsil etmək nəflərindən bir neçə şeir yazmışdı ki, "Əkinçi" də çap olunmuşdur." (80) "Əkinçi" nin çapa başlama sından otuz illik bir müddətin ötüb keçməsinə baxmayaraq və ziyyət əsaslı surətdə dəyişilməmişdi. Yeni əsrdə də epiqonçuluğa qarşı mübarizə zəruri bir ehtiyac olaraq qalmışdı. Artıq bu vətən daşlıq vəzifəsinin komponentlərindən birinə çevrilmişdi. Çünki epiqonçuluq ədəbiyyatımıza yeni ideyaların, formaların və bədii obrazların gəlməsi yolunda bir səddə çevrilmişdi. Ədəbiyyatşü naslığımızda bu mübarizə mütərəqqi və mürtəce romantizm ara sında gedən mübarizə kimi qiymətləndirilsə də, əslində yenilik və köhnəliklə, fəal mövqe və passivlik arasında gedən mübarizə idi. Epiqonçuluqla mürtəce romantizm arasında ideya baqlılığı müşahidə edən ədəbiyyatşünas K.Talıbzadə yazırdı: "Epiqonçu-lar mürtəce romantiklərin sələfləri idi. Epiqonçulara məxsus fər diyyətçilik, həyatdan, siyasətdən uzaqlıq, sənətin formal cəhətlə rinə uymaq və s. mürtəce romantiklərə qida verən amillər idi. Odur ki, 1905-ci ildən sonra ayrı-ayrı məqamlarda mürtəce ro mantizm ilə epiqonçuluğu birləşmiş şəkildə görürük." (76,95) Ədəbiyyatşünasın epiqonçuluğun mahiyyəti barədə dedikləri ilə qismən razılaşmaq mümkün olsa da, onun mürtəce romantiklər barədə söylədikləri ədəbi faktlarla özünün təsdiqini tapmır. Azərbaycan romantizminin mürtəce qolu haqqında söhbət açmaq üçün əlimizdə yetərli bədii material, ədəbi mülahizələr yoxdur.
Azərbaycan romantizmi və onun nümayəndələri haqqında ilk fikir söyləyən S.Hüseyn, A.Şaiq, C.Cabbarlıdan başlamış müasir tədqiqatçılara qədər hamının şərik olduğu bir fikir var: əski ədə biyyatla yeni ədəbiyyat arasında uçurum yaradan, epiqon poezi yanı kökündən yıxan, şeiri "Füzuli tilsimi" ndən ilk silkinib çıxa ran Sabirlə birlikdə Hadi və Səhhət oldu. Bu o deməkdir ki, epi-qonçuluğa qarşı mübarizədə, təzə şeirin ideya-estetik prinsipləri nin müəyyənləşməsində Azərbaycan romantizmi bir çox məsələ lərdə olduğu kimi tənqidi realistlərlə eyni mövqedən çıxış etmiş dir. 19-cu əsrin sonunda "təzə şeir" problemi ətrafında mübarizə lər məktəb və tərbiyəyə aid ədəbi nümunələrin meydana çıxmağı ilə nəticələndikdə "Həyat" qəzetində Abbas Səhhətin "Təzə şeir necə olmalıdır?" (1905) məqaləsi göründü. A.Səhhətin məqaləsi nin belə bir şəraitdə meydana çıxması yaranmış poetik nümunə lərə etiraz əlaməti, onlarla qənaətlənməməyin ifadəsi idi. Görü nür, şeirin inkişaf istiqaməti gənc şairi razı salmamışdı. O, deyi lənlərdən və yazılanlardan fərqli olaraq, şeirə yeni bir istiqamət vermək istəyirdi. Lakin məqalədə müəllifin nəzəri konsepsiyası aydın və konkret şəkildə ifadəsini tapmamışdır. Yəqin ki, şairin o zamankı dünyagörüşü, hələ yeni-yeni formalaşan ədəbi zövqü buna imkan verməmişdir. Lakin bütünlükdə məqalənin ruhun dan, məqsədindən ("ədəbiyyatımızın islahatı") aydın hiss olunur ki, şair epiqon poeziyaya düşmən münasibət bəsləyir. Bu da ora dan irəli gəlir ki, bədii sənətin həmin istiqaməti özünün real hə yati məzmununu itirmiş, saxta bir şeyə çevrilmişdi. Təsadüfi de yildir ki, şair məqalədə fikirlərinin ağırlıq nöqtəsini bu məsələ üzərinə salırdı. Müəllif yazırdı: "Şüəarayi-sabiqəmizin əşar və ədəbiyyatının təbii əhvala müğayir olduğundan oxuyan kəslərə kəsalət və nifrət gətirməyi və heç bir surətdə insan üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədiyi məlumdur. Məsələn: qəd din sərv ağacına oxşadılması, ya məhbubun üzünü bədr aya bən zətdikləri kimi və yainki qaşları yaya və kirpikləri oxa təşbih tutduqları qəbil." (28, II, 7)
Göründüyü kimi A.Səhhət "köhnə şeirin" əsas qüsurunu "in san üçün mərifət və ibrət dərsi ondan hüsula gəlmədi" yində gör müşdür. Aydın görünən budur ki, şair şeirdən mərifət və ibrət dərsi verə bilməsini tələb edir. Şairi bağlı olduğu ənənədən qopa ran nə idi? Nə baş vermişdi ki, şair birdən-birə üzərində pərvəriş tapdığı köhnə şeirdən üz çevirmiş, ona qarşı hücuma keçmişdi? Axı, dünənə kimi o özü də zamanın ab-havasından uzaq şeirlər yazırdı. Səhhət 1905-ci ilə qədərki vəziyyətini 1911-ci ildə F.Köçərliyə yazdığı mənzum məktubunda belə təsvir etmişdi:
Bir zaman Nasehü Tərrah ilə Sabir bəndə,
Yaşayırdıq hamımız qəflət ilə fəxrəndə.
Birimiz mərsiyəguluqda böyük şair idi,
Birimiz sağərə mail, birimiz cananə.
Birimiz həcvdə Yəğma kimi çox mahir idi,
Laübali keçinirdi günümüz rindanə. (28, I, 161)
Səhhətin qarşı çıxdığı məsələlər aydın və konkretdir: mərsiyə-çiliyə, həcvə, həyati problemlərdən üz çevirib canana, meyə dair nəzm parçaları yazmağa etiraz! Bir zamanlar həvəslə qoşulduğu ənənəyə bu ədəbi "dönüklüyün", özünü inkarın (yaxşı mənada) başlıca səbəbkarı, əlbəttə, zaman özü, orta əsrlərin hələ də hökm sürən mənəvi-ideoloji, ictimai-siyasi mənzərəsini çilik-çilik edən qüdrətli 1905-ci il inqilabının gətirdiyi yeniliklər idi. Birinci rus inqilabının astanasında Abbas Səhhətin müzakirəyə qoyduğu bu məsələ tədriclə inkişaf edib xüsusi bir ədəbi konsepsiyaya çevri lir. Sənətkarın vətəndaşlıq mövqeyi məsələsi onun ədəbi görüşlə rinin təməlində dayanır. Şairin bütün yaradıcılığı bu ideyanı aşı lamağa çalışır. A.Səhhətin nəzəri mülahizələri bir çox qabaqcıl ro mantik şairlərin ədəbi manafestinə çevrilir. O, müxtəlif şairlər tə rəfindən daha da inkişaf etdirilir. Məhəmməd Hadi də A.Səhhə tin mövqeyində dayanaraq yazırdı: "İndi əsri cədiddir. Fikirlər, xəyallar da əski fikirlər, köhnə, qədim hisslər deyildir, tazə və ye ni fikirlərdir." (13) Eynilə Abdulla Şaiq də şairlərdən yazdıqları əsərlərlə "camaatımızın əhvali-ruhiyyəsində başqalıqlar törətmə yə müvəffəq" olmadıqları üçün şikayətlənirdi. (30, I, 123)
A.Səhhətin ədəbi görüşlərində diqqət yetirilməli bir incə cəhət də vardır. O da şairimizin "şüərayi-sabiqəmizin əşar və əbyatına" hörmətlə yanaşmasıdır. Diqqət etdikdə məlum olur ki, o heç də bütövlükdə klassik ədəbi irsimizə arxa çevirmir, onu inkar etmək mövqeyində dayanmırdı. A.Səhhətin, eləcə də bütün romantiklə rimizin klassik irsə bağlılığı, klassik şairlərimizə olan məhəbbət ləri onlar haqqında yazılmış az qala hər bir əsərdə göstərildiyin dən burada onları təkrar etməyə lüzum yoxdur. Bu, 20-ci əsrin qarşıya qoyduqu vəzifələr ilə şair arasında uçurum yaradan, sə nətkarları bir-birinin kölgəsinə döndərən qanun-qaydalara, bas-maqəlib ifadələrə, şablon bənzətmələrə etirazdır. 1905-ci il inqila bının oyatdığı yeni hisslər, yeni dünyagörüşü müqabilində "əski ədəbiyyatın" poetikasına, insanı darıxdıran, bezdirən, nəm qoxu yan hiss və fikirlərinə qarşı üsyandır. Hələ 19-cu əsrdə Avropa və rus romantikləri də ədəbiyyatda köhnə məzmun, darıxdırıcı hiss lər, poetik ştamplar əleyhinə çıxırdılar. Ədəbiyyatşünas N.Tomaşevski yazırdı: "Teatrın təsirli, fail olması üçün, madam dö Stal deyirdi ki, ağlağan sentimental pyesləri səhnəyə yaxın qoyma maq və ona yeni, mövzusuna görə vətəndaş qayəli repertuar ver mək gərəkdir." (133, 3)
1820-ci illərdə rus şairi Kyuxelbeker ironiya ilə poeziyada duy-ğusuzluqdan, eyni həyat lövhələrinin əsərlərdən əsərlərə keçmə sindən yazırdı. (125, 14)
1859-cu ildə Fet də Tutçevin fikrinə şərik çıxaraq poetik dur-ğunluqdan şikayətlənirdi: "Ay, arzu, qız! Cır-cındır! Hə, doğru dan da, onlar təkcə tənbəllərin ora-bura dürtüşdürmədiyi cır-cın dıra çevrilirdilər." (135, 148)
Yuxarıda gətirdiyimiz misallardan göründüyü kimi sənətdə köhnəliyə qarşı mübarizə bütün milli ədəbiyyatlarda olmuşdur. Bizim ədəbiyyatda M. F.Axundov tərəfindən epiqonçuluğa qarşı elan edilmiş "müharibə" 20-ci əsrin əvvəllərində tənqidi realistlər və romantiklər tərəfindən qalibiyyətlə başa çatdırıldı.
A.Səhhətin ədəbi-nəzəri görüşlərinin bədii ifadəsi olan əsərlər içərisində öz yaxın dostu, sabiq qələm yoldaşı Ağaəli bəy Nasehə yazdığı mənzum məktub mühüm yer tutur. Həmin məktubda "köhnə" və "tazə şeirə" münasibət, şairin vətən və xalq qarşısın da borcu, vətəndaşlıq mövqeyi kimi məsələlər aydınlaşdırılmış dır. Ədəbiyyatşünaslığımızda indiyə qədər bu şeirə nisbətən az fikir verilmiş, şairin nəzəri görüşlərinin tədqiqi baxımından geniş təhlildən kənarda qalmışdır. Halbuki "Tazə şeir necə olmalıdır?" məqaləsində hələ qısa tezis şəklində deyilən fikirlər bu mənzum məktubda bir az da əhatəli və sistemli şərhini tapa bilmişdir. Məktub göstərir ki, Səhhətin nəzəri görüşləri bir yerdə donub qalmamış, illər keçdikcə inkişaf edərək mükəmməlləşmiş, büllur laşmışdır.
"Naseh" mənzum məktubunun ümumiləşdirilmiş iki qəhrə manı var: "köhnə" şeirin nümayəndəsi Naseh və "tazə" şeirin ilk carçılarından sayılan Abbas Səhhət. Sənətə, onun idrakı və tərbi yəvi əhəmiyyətinə münasibətdə bir-birinə zidd mövqe tutan bu iki şairin mubahisəsi əslində köhnə şeirlə yeni şeir, epiqonçu şa irlə novator şair arasında gedən mübarizənin əksidir. Ədəbiyyat şünas K.Talıbzadə də bu fikirdədir ki: "Bu iki müxtəlif ədəbi cəb həyə məxsus şairin mübahisəsidir. Elə bil Şamaxı ədəbi məclisi dir, Nasehlə Səhhət – "köhnə şeirlə" "yeni şeir" in nümayəndəsi üz-üzə dayanıb mübahisə edirlər, hərə öz möqeyini elan edir, təs diqləyir, ancaq mübahisə çox qəti və prinsipialdır, Səhhət heç nə yə güzəşt etmədən, ustadına hörmət dairəsində "köhnə şeir" in məhdudluqlarını bir-bir sayır, "yeni şeir" in məqsəd və vəzifələ rini aydınlaşdırır." (74, 249–250)
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/vurgun-yyub/romantizm-v-romantika/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Примечания
1
Qeyd: Ə.Mirəhmədovun, K.Talıbzadənin sonralar yazdıqları bir çox məqalə lərdə, davam edən tədqiqlərinin nəticəsi kimi meydana gəlmiş "Məhəmməd Hadi" (1985), "Abbas Səhhət" (1986) kitablarında həmin qüsurların bir çoxu aradan qaldırılmışdır.
Vurğun Əyyub
Тип: электронная книга
Жанр: Литературоведение
Язык: на азербайджанском языке
Дата публикации: 17.04.2024
Отзывы: Пока нет Добавить отзыв
О книге: Azərbaycan romantizmini araşdırarkən… Romantizm və romantika, электронная книга автора Vurğun Əyyub на азербайджанском языке, в жанре литературоведение