Главная страница | Русская классика | Hekayələr

Hekayələr
Anton Pavloviç Çexov
Hekayə ustaları
Bu kitabda dünya ədəbiyyatının klassiklərindən Anton Çexovun öz dövrünün real səhnələrini, ictimai həyatın səciyyəvi tərəflərini əks etdirən seçmə hekayələri toplanıb.

Anton Çexov
Hekayələr

MƏMURUN ÖLÜMÜ
Bir gün axşam ekzekutor[1 - Ekzekutor – idarədə təsərrüfat işlərinə baxan xırda məmur] İvan Dmitriç Çervyakov ikinci sıradakı kresloda oturub durbin ilə “Kornevil zəngləri”[2 - Kornevil zəngləri – Fransız bəstəkarı Rober Plankettin operettası] operasına baxır və özünü son dərəcə xoşbəxt hiss edirdi. Lakin birdən…
Hekayələrdə “lakin birdən” ifadəsinə tez-tez təsadüf olunur. Müəllifləri qınamaq olmaz: həyat gözlənilmədən baş verən hadisələrlə doludur!
Bəli, birdən onun üz-gözü qırışdı, gözləri qıyıldı, nəfəsi bir anlıq kəsildi… O, durbini gözündən uzaqlaşdırıb əyildi və… asqırdı. Asqırmaq heç kimə heç yerdə qüsur tutulmur. Kəndlilər də, polis rəisləri də, hətta məxfi müşavirlər də asqırırlar. Hamı asqırır. Çervyakov heç pərt olmadı, cib dəsmalı ilə ağız-burnunu sildi və asqırması ilə bir kimsəni narahat edib-etmədiyini bilmək üçün nəzakətli bir adam kimi ətrafına baxdı. Lakin bu zaman ona utanc gətirən bir səhnənin şahidi oldu; qabaqda, birinci sırada oturan bir qoca öz əlcəyi ilə daz başını və boynunu bərk-bərk silir və yavaşcadan deyinirdi. Çervyakov qocanı tanıdı; o, yollar idarəsində işləyən statski general Brizjalov idi.
Çervyakov düşündü: “Asqıranda tüpürcəyim üstünə sıçrayıb! Mənim rəisim olmasa da, hər halda, yaxşı olmadı. Üzr istəmək lazımdır”.
Çervyakov öskürdü və özünü qabağa verib generalın qulağına pıçıldadı:
– Bağışlayın, zati-aliləri, asqıranda üstünüzə sıçrayıb… qəfildən oldu…
– Eybi yoxdur, eybi yoxdur…
– Allah eşqinə bağışlayın. Mən bunu… bilə-bilə eləmədim!
– Eh, oturun yerinizdə, xahiş edirəm! Qoyun qulaq asaq!
Çervyakov pərt olub mənasız bir halda gülümsədi və səhnəyə tamaşa etməyə başladı. O, tamaşa edirdi, ancaq əvvəlki həzzi duymurdu. Çox narahat idi. Tənəffüsdə Brizjalova yaxınlaşdı və onunla yanaşı gedə-gedə astadan dedi:
– Zati-aliləri, mən asqıranda sizin üstünüzə sıçradı… Bağışlayın… Axı mən…
General:
– Ah, bəsdir də… Mən bunu unutmuşam, sizsə yenə də bu barədə danışırsınız, – dedi. Bunu söyləyərkən o, alt dodağını əsəbi halda tərpətdi.
Çervyakov şübhəli-şübhəli generala baxaraq düşünürdü: “Unudubdur, ancaq üzündən zəhrimar yağır, heç danışmaq da istəmir. Onu başa salmalıyam ki, mən bunu bilə-bilə eləməmişəm, bu, təbiətin qanunudur, yoxsa elə güman edər ki, mən onun üstünə tüpürmək istəmişəm. İndi belə düşünməsə də, sonra bu cür düşünə bilər!”
Çervyakov evə gəldikdən sonra öz nəzakətsizliyini arvadına danışdı.
Onun fikrincə, arvadı bu hadisəyə çox ağılsızcasına yanaşdı; o, əvvəl qorxdu, lakin Brizjalovun “başqa” rəis olduğunu bildikdən sonra sakitləşərək dedi:
– Hər halda sən get, üzr istə. Yoxsa elə güman edər ki, sən ictimaiyyət arasında özünü apara bilmirsən!
– Elə də eləmişəm! Üzr istədim, ancaq o, qəribə adamdır… Heç əməlli-başlı bir söz demədi. Danışmağa da vaxt yox idi.
Ertəsi gün Çervyakov təzə vismundirini geydi, üzünü qırxdırdı və izahat vermək üçün Btizjalovun yanına getdi… Generalın qəbul otağına girəndə orada öz işindən ötrü gələn çoxlu adam gördü. General gələnləri yenicə qəbul etməyə başlamışdı. Bir neçə nəfərdən nə üçün gəldiyini soruşduqdan sonra Çervyakova da baxdı.
– Zati-aliləri, dünən, əgər yadınızdadırsa, “Arkadi”də, – deyə ekzekutor izahat verməyə başladı, – mən asqırdım və… sizin üstünüzə sıçradı… Bağış…
– Xataya düşmədik?! Heç dəxli var?! – General o biri adama müraciət etdi. – Sizə nə lazımdır?
Çervyakov rəngi ağarmış halda fikirləşdi: “Heç danışmaq istəmir! Deməli, acığı tutub… Yox, bu məsələni belə qoymaq olmaz… Mən ona izah etməliyəm…”
General axırıncı adamla söhbəti qurtardıqdan sonra içəriyə girmək istəyirdi ki, Çervyakov onun ardınca gedərək mızıldandı:
– Zati-aliləri! Cənabınızın rahatlığını pozmağa cəsarət edirəmsə, bunu məhz peşmançılığımı bildirmək üzündən edirəm!… Özünüz bilirsiniz ki, mən bunu bilə-bilə etməmişəm!
General ağlamsınmış kimi üz-gözünü qırışdıraraq əlini yellədi:
– Cənab, siz məni ələ salırsınız?! – deyərək içəri girdi.
Çervyakov ürəyində düşündü: “Ələ salmaq nədir? Burada heç bir ələ salmaq-filan yoxdur! Özü generaldır, ancaq başa düşmür! İş ki belə oldu, mən daha bu yalançı pəhləvandan üzr istəməyəcəyəm! Qoy cəhənnəm olsun! Ona məktub yazacağam, amma yanına getməyəcəyəm! Vallah getməyəcəyəm!”
Çervyakov evə gedərkən belə düşünürdü. Amma o, generala məktub yazmadı. Uzun-uzadı fikirləşsə də, məktubu necə yazmaq haqqında heç bir qərara gələ bilmədi. Ertəsi gün yenə də özü getməli oldu.
General başını qaldırıb sualedici bir nəzərlə ona baxarkən Çervyakov belə dedi:
– Zati-aliləri, mən dünən sizi narahat edərkən heç də, siz buyurduğunuz kimi, sizi ələ salmaq fikrində deyildim. Mən asqırarkən sizin üstünüzü buladığım üçün üzr istəməyə gəlmişdim, sizi ələ salmaq mənim heç ağlıma da gəlməzdi. Mən sizi ələ salmağa heç cəsarət edərəmmi? Biz başqalarını ələ salırıqsa, belə çıxır ki, böyüklərə heç hörmətimiz yoxdur…
General qəzəbindən göyərərək titrəyirdi. O, birdən:
– Rədd ol buradan! – deyə çığırdı.
Dəhşətdən yerində donub qalmış Çervyakov pıçıltı ilə soruşdu:
– Nə?
General ayağını yerə vuraraq təkrar etdi:
– Rədd ol buradan!
Çervyakovun, elə bil, ürəyi qopdu. O, heç bir şey görmədi. Heç bir şey eşitmədi, yavaş-yavaş qapıya tərəf getdi və küçəyə çıxıb səndələyə-səndələyə yeridi… Evə necə gəldiyini özü də hiss etmədi. Vismundirini çıxarmadan divanda uzandı və… öldü.

    Tərcümə edəni: Qılman Musayev

ZARAFAT
Aydın bir qış günortası… İliyə işləyən sərt şaxtadan qoluma girmiş Nadenkanın gicgahlarındakı qıvrım tellər və üst dodağı üzərindəki zərif tüklər gümüşü qırovla örtülür. Biz uca bir dağın başında dayanmışıq. Durduğumuz yerdən dağın ətəyinə qədər günəşi güzgü kimi əks etdirən hamar eniş uzanır. Qıpqırmızı kətan örtüklü balaca xizək də yanımızdadır. Mən:
– Gəlin, Nadejda Petrovna! – deyə yalvarıram. – Tək bircə dəfə! İnandırıram ki, başımızdan bir tük də əskik olmayacaq.
Nadenka isə qorxur. Kiçik qaloşlarından başlayıb buz dağının ətəyinə qədər uzanan yol ona dəhşətli, ağlasığmaz dərəcədə dərin bir uçurum kimi görünür. Aşağı baxanda, mən onu sürüşməyə çağıranda az qalır ki, Nadenkanın ürəyi düşsün, nəfəsi kəsilsin. Görəsən, uçuruma atılsa, nə olar? Yəqin ki, ya ölər, ya da dəli olar.
– Yalvarıram. Çəkinmək lazım deyil. Başa düşün ki, bu, qorxaqlıqdır, ağciyərlikdir.
Nadenka, nəhayət, yola gəlir, mən onun üz-gözündən görürəm ki, bu razılığın özündə ölüm qorxusu var. Rəngi qaçmış, tir-tir əsən qızı xizəyə oturdub qucaqlayıram və biz birlikdə uçuruma atılırıq.
Xizək güllə kimi uçur. Külək adamın üzünə çırpılır, vıyıldayır, hikkəsindən sanki bizi bərk çimdikləyir, elə bil, başımızı bədənimizdən qoparmaq istəyir. Külək elə möhkəm əsir ki, nəfəs almaq olmur. Sanki, iblis bizi caynağına alıb nəriltiylə cəhənnəmə sürükləyir. Yan-yörəmizdəki əşyalar uzun, sürətlə qaçan bir zolağa bənzəyir… Bax elə bircə an da keçəcək və sanki biz məhv olacağıq!
– Mən sizi sevirəm, Nadya! – astadan deyirəm.
Sürət getdikcə azalır, küləyin hayqırtısı və xizəyin səsi artıq o qədər də vahiməli deyil, nəfəs almaq asanlaşır və axır ki, biz dağın ətəyinə çatırıq.
Nadenka yarımcan haldadır. Rəngi qaçıb, zorla nəfəs alır… Mən onun qalxmasına kömək edirəm.
– Qurtardı! Bir də heç vaxt sürüşmərəm, – deyə o, geniş açılmış, qorxu dolu gözlərini mənə dikir. – Qətiyyən! Az qala, ölmüşdüm!
Bir azdan o özünə gəlir və sual dolu nəzərlərlə gözlərimə baxır: o dörd sözü mənmi demişəm, yoxsa küləyin vıyıltısımı? Mənsə onun yanında durub siqaret çəkirəm, diqqətlə əlcəklərimə baxıram.
O mənim qoluma girir və biz dağın ətrafında bir xeyli gəzişirik. Sirr, deyəsən, ona rahatlıq vermir: o dörd söz deyilmişdi, ya yox? Bu, heysiyyət, şərəf, həyat, xoşbəxtlik məsələsidir, çox vacib, hətta dünyada ən vacib məsələdir. Nadenka səbirsiz, kədərli, nüfuzedici nəzərlərlə üzümə baxır, suallara çaşqın cavab verir, mənim söz açmağımı gözləyir. Ah, bu qəşəng çöhrə necə də dəyişir, haldan-hala düşür! Aydınca görünür ki, Nadenka özüylə mübarizə aparır, nə isə demək, nə isə soruşmaq istəyir, lakin söz tapmır, utanır, qorxur, sevinc ona mane olur…
– Bilirsiniz, nə var? – deyə o mənə baxmadan dillənir.
– Nə var? – soruşuram.
– Gəlin bir də… sürüşək.
Biz pillələrlə çıxırıq. Mən yenə də rəngi qaçmış, tir-tir əsən Nadenkanı xizəyə oturduram, yenə də biz dəhşətli uçuruma atılırıq, yenə də külək hayqırır, xizəyin xışıltısı eşidilir, yenə də enişin ən sürətli və küylü yerində mən pıçıldayıram:
– Mən sizi sevirəm, Nadenka!
Xizək dayananda Nadenka dönüb indicə endiyimiz dağa nəzər salır, sonra diqqətlə mənim üzümə baxır, laqeyd, ehtirassız səsimə qulaq asır və onun bütün varlığı, hətta əlcəyi və papağı belə böyük bir çaşqınlıq ifadə edir. Üz-gözündən sual yağır: “Bu nə işdir? O dörd sözü kim deyirdi? Sən, yoxsa, qulağım səsə düşüb?…”
Bu sirr onu narahat edir, özündən çıxardır. Yazıq qızcığaz suallara cavab vermir, qaşlarını düyünləyir, gözləri dolur. Mən:
– Bəlkə, evə gedək? – deyə soruşuram.
Nadenka:
– Mənimsə… mənim sürüşmək xoşuma gəlir, – deyir və qızarır. – Bəlkə, bir də sürüşək.
Sürüşmək onun “xoşuna gəlir”, bununla belə, xizəyə oturarkən yenə onun rəngi qaçır, nəfəsi qorxudan tutulur, tir-tir əsir.
Biz üçüncü dəfə sürüşürük və mən görürəm ki, o, diqqətlə mənim üzümə baxır, gözlərini dodaqlarımdan çəkmir. Lakin mən dəsmalı ağzıma tuturam, öskürürəm və dağın ortasına çatanda tələsik pıçıldayıram:
– Mən sizi sevirəm, Nadya!
Sirr yenə sirliyində qalır, Nadenka susur, nə haqdasa fikirləşir. Mən onu evə ötürürəm, o, asta-asta getməyə çalışır, addımlarını yavaşıdır, gözləyir, gözləyir ki, mən o dörd sözü deyəcəyəm, ya yox. Mən onun qəlbən iztirab çəkdiyini, “O sözləri külək deyə bilməzdi. Heç istəmirəm də ki, onları külək demiş olsun”, – deməkdən özünü zorla saxladığını görürəm.
Ertəsi gün Nadyadan məktub alıram: “Bu gün xizəklə sürüşməyə getsəniz, məni də aparın. N.” Həmin gündən başlayaraq mən hər gün Nadenka ilə sürüşməyə gedirəm və hər dəfə pıçıltı ilə o dörd sözü təkrar edirəm: “Mən sizi sevirəm, Nadya!”
Tezliklə Nadenka bu cümləyə şəraba, tiryəkə öyrəşən kimi adət edir. Bunsuz yaşaya bilmir. Dağda sürüşmək yenə ona dəhşətli görünür. Lakin indi qorxu və təhlükə hissi sevgi haqqındakı sözlərə, hələ də sirli qalan və qızın ürəyini üzən o dörd sözə xüsusi məlahət verir. Nadenka yenə də ikimizdən – məndən və küləkdən şübhələnir… Ona eşq elan edənin kim olduğunu Nadenka hələ də bilmir, deyəsən, heç bunun fərqinə varmaq da istəmir; hansı qabdan içirsən iç, təki sərxoş olasan.
Bir dəfə sürüşməyə tək getdim. Nadya da burada idi. Gözləri ilə məni arayırdı. Sonra o, ürkək addımlarla yuxarı qalxmağa başladı. Tək-tənha sürüşmək dəhşətlidir, lap dəhşətli. Nadya ağappaq ağarmışdı, tir-tir titrəyirdi, elə gedirdi ki, sanki, bu yol onu edama aparırdı, amma bununla belə o, arxaya baxmadan qətiyyətlə irəliləyirdi. Görünür, qət edibmiş ki, bir də sınaqdan keçirsin. Nağıl kimi şipşirin sözlər mən olmayanda da eşidiləcəkmi? Mən qorxudan rəngi qaçmış qızın xizəyə oturduğunu, gözlərini yumub, həyatla həmişəlik vidalaşıb, yerindən tərpəndiyini görürdüm… “J-j-jj” … xizəyin xışıltısı eşidilir. Nadenka o dörd sözü eşidirdimi, bilmirəm. Yalnız onu görürdüm ki, qız xizəkdən taqətsiz, heysiz halda qalxdı. Amma sifətindən aydın görünürdü ki, Nadenkanın özü də bir şey eşidib-eşitmədiyini bilmirdi. Sürüşən vaxt varlığını bürümüş qorxu onun eşitmək, səsləri seçmək, dərk etmək qabiliyyətini əlindən almışdı.
Budur, baharın ilk ayı – mart gəlir. Günəş daha da ilıqlaşır. Dağın buzu yavaş-yavaş qaralır, öz parlaqlığını itirir və nəhayət, əriyir. Biz daha sürüşməyə getmirik. Yazıq Nadenka daha o sözləri eşitmir, bir də axı kim deyəcəkdi o dörd sözü, artıq külək əsmir, mənsə Peterburqa getməyə hazırlaşıram – uzun müddətə, bəlkə də, həmişəlik.
Bir dəfə, yola düşməyimə iki gün qalmış, axşamüstü bağçada oturmuşdum. Nadenkanın yaşadığı qonşu həyətlə bu bağça arasında hündür hasar vardı… Hava hələ soyuq idi, qar da ki əriməmişdi, ağaclar qış yuxusunda idi, amma baharın ətri aydın duyulurdu, zağcalar da axşamüstü səs-səsə vermişdilər. Mən hasara yaxınlaşıb yarıqdan baxdım. Gördüm ki, Nadenka eyvanda kədərli, intizarlı baxışlarını göyə dikmiş halda dayanıb. Bahar küləyi onun solğun, qəmli çöhrəsini oxşayırdı. Bu külək, bəlkə də, ona buz dağındakı güclü küləyi, o dörd sözü xatırladırdı və onun sifətini sonsuz kədər bürümüşdü, yanağından yaş axırdı. Yazıq qızcığaz əllərini irəli uzatmışdı, sanki küləkdən o sözləri bir dəfə də deməyi xahiş edirdi. Mən küləyin bir azca bərkiməsini gözləyib pıçıltı ilə dedim:
– Mən sizi sevirəm, Nadya!
İlahi, Nadenka necə də dəyişdi! O qışqırdı, güldü, əllərini küləyə sarı uzatdı, o an elə şən, xoşbəxt, elə gözəl göründü ki…
Mən isə yola hazırlaşmaq üçün evə yollandım.
Bu hadisə lap çoxdan olub. İndi Nadenka ərdədir; özümü gedib, yoxsa veriblərmi – bunun əhəmiyyəti yoxdur – artıq onun üç uşağı var. Lakin bizim nə vaxtsa birlikdə sürüşməyə getməyimiz, küləyin ona: “Mən sizi sevirəm, Nadenka!” – kəlmələrini pıçıldaması yəqin ki, unudulmayıb. Bəlkə də, bu onun üçün həyatının ən xoşbəxt, ən zərif, ən gözəl xatirəsidir.
Mən isə artıq yaşa dolmuşam, amma indinin özündə də heç cür başa düşə bilmirəm ki, o sözləri nə üçün deyirdim, niyə belə zarafat edirdim?!

    Tərcümə edəni: Dilrüba Rzayeva

ROTŞİLDİN SKRİPKASI
Qəsəbə balaca, kənddən də pis idi. Burada, demək olar ki, ancaq qocalar yaşayırdılar. Onlar da elə gec ölürdülər ki, adamın buna acığı tuturdu. Həbsxanada və xəstəxanada tabut çox az tələb olunurdu. Xülasə, işlər xarab idi. Əgər Yakov İvanov quberniya şəhərində tabutqayıran olsaydı, yəqin ki, onun öz evi olardı və ona Yakov Matveiç deyərdilər. Qəsəbədə isə ona eləcə Yakov deyirdilər. Küçə təxəllüsü də, nədənsə, Bronza idi. O, kiçik, köhnə bir daxmada, adi kəndli kimi, yoxsul bir həyat yaşayırdı. Daxma təkcə bir otaqdan ibarət idi. Otaqda da o özü, arvadı Marfa, soba, ikiadamlıq çarpayı, tabut, dəzgah və bütün avadanlıq yerləşmişdi.
Yakov yaxşı və möhkəm tabut düzəldirdi. O, kəndlilər və meşşanlar üçün tabutları öz boyuna görə hazırlayırdı və heç də yanılmırdı, çünki yetmiş yaşı olsa da, heç yerdə, hətta həbsxanada da ondan hündür və cüssəli adam yox idi. Kübarlara və qadınlara tabutu ölçüb düzəldərdi, ölçüsü də dəmir arşın idi. Uşaq tabutlarının sifarişini çox könülsüz qəbul edər, onları ölçüsüz və nifrətlə düzəldərdi, hər dəfə də bunun üçün pul aldıqda deyirdi:
– Açıq deyirəm, boş şeylərlə məşğul olmağı xoşlamıram.
Sənətindən başqa, skripka çalmaqdan da az-maz qazancı olurdu. Qəsəbənin toylarında, adətən, yəhudi orkestri çalırdı. Orkestri gəlirin yarıdan çoxunu özünə götürən qalayçı Moisey İliç Şaxkes idarə edirdi. Yakov skripkada xüsusilə rus mahnılarını çox yaxşı çaldığı üçün Şaxkes onu hərdənbir, qonaqların bəxşişini hesaba almadan, günü əlli qəpiyə orkestrdə çalmağa dəvət edirdi. Bronza orkestrdə oturub çaldıqda hər şeydən əvvəl sifəti tərləyir və pörtürdü. İsti idi, sarımsaq iyindən nəfəs tutulurdu, skripka vızıldayır, sağ qulağının dibində kontrabas xırıldayır, sol qulağında isə fleyta inildəyirdi. Fleytanı məşhur milyonçu Rotşildin familiyasını daşıyan, sifətinin qırmızı və göy damarları çıxmış, arıq, kürən bir yəhudi çalırdı. Bu məlun yəhudi hətta ən şən havaları belə çox yanıqlı çalmağa çalışırdı. Yakov heç bir səbəb olmadan yavaş-yavaş yəhudilərə, xüsusilə Rotşildə nifrət və kin bəsləməyə başladı. Hər şeyi söz eləyir, Rotşildi pis-pis söyürdü. Hətta bir dəfə onu döymək də istəmişdi… Rotşild də incimiş, qəzəblə ona baxaraq demişdi:
– Əgər istedadınıza hörmət etməsəydim, sizi çoxdan bu pəncərədən bayıra atmışdım.
Sonra da ağlamışdı. Buna görə Bronzanı orkestrə gec-gec, lap çarəsiz qalanda, yəhudilərdən biri çatmayanda çağırırdılar.
Yakovun ovqatı həmişə təlx idi, çünki həmişə zərərləri haqqında düşünürdü. Məsələn, bazar və bayram günlərində işləmək günahdır, bazar ertəsi – ağır gündür; beləliklə, o, istər-istəməz ildə üst-üstə iki yüz gün heç bir iş görmürdü. Gör bu nə boyda zərərdir! Əgər şəhərdə biri musiqisiz toy edərdisə, ya da Şaxkes Yakovu çağırmazdısa, bu da bir zərər! Polis nəzarətçisi iki il idi ki, xəstə idi və getdikcə zəifləyirdi. Yakov onun ölümünü səbirsizliklə gözləyirdi. Lakin nəzarətçi müalicə üçün quberniya şəhərinə getdi, işə bax ki, elə orada da öldü. Buyurun, bu da bir zərər, özü də azından on manat! Çünki onun tabutunu bahalı ipək parçaya tutmaq lazım idi. Bu zərərlərin fikri xüsusilə, gecələr Yakovu çox narahat edirdi; skripkanı yatağa, öz yanına qoyur, xəyalat onu basanda simini dartır, skripka qaranlıqda səslənirdi. Bundan da o, bir yüngüllük hiss edirdi.
Keçən il mayın altısında Marfa birdən-birə xəstələndi. Qarı ağır nəfəs alır, çoxlu su içir və səndələyirdi. Buna baxmayaraq, səhər yenə sobanı özü yandırdı, hətta suya da getdi. Axşamüstü yenə yatağa düşdü. Yakov bütün günü skripka çaldı. Hava qaraldıqda hər gün zərərlərini qeyd etdiyi dəftərini götürdü, darıxdığından illik zərərə yekun vurmağa başladı. Min manatdan çox çıxdı. Bu, onu elə sarsıtdı ki, sayğacı yerə çırpıb tapdaladı. Sonra yenə qaldırdı, onu xeyli şaqqıldatdı və dərindən ah çəkdi. Sifəti qızarmış və tərdən islanmışdı. O fikirləşirdi ki, əlindən çıxmış bu pulu banka qoysaydı, ildə üstünə azı qırx manat faiz gələrdi. Demək, buradan da ona qırx manat zərər dəyirdi. Bir sözlə, hara baxsa, zərərdən başqa bir şey görmürdü.
Birdən Marfa onu çağırdı:
– Yakov! Mən ölürəm!
O, arvadına baxdı. Marfanın üzü hərarətdən çəhrayı rəng almışdı. Eyni zamanda çox aydın və fərəhli idi. Arvadının üzünü həmişə solğun və qəmli görməyə alışmış Bronza özünü itirdi. Elə bil, arvad, doğrudan da, ölürdü və sevinirdi ki, nəhayət, həmişəlik olaraq bu daxmanın, tabutların və Yakovun əlindən canını qurtarır… Gözlərini tavana zilləmişdi, dodaqları tərpənirdi, sifətində xoşbəxtlik ifadəsi vardı, elə bil ki, xilaskarı olan ölümü görür və onunla pıçıldaşırdı.
Səhər açılır, pəncərədən dan yerinin söküldüyü görünürdü. Yakov qarıya baxarkən yadına, nədənsə, bəzi şeylər düşdü: bütün ömrü boyu bir dəfə də olsun, ona mehribanlıq eləməmişdi, ona acımamışdı, bir dəfə də olsun, ona yaylıq almaq, yaxud toydan ona şirin bir şey gətirmək ağlına gəlməmişdi, əksinə, ancaq üstünə çığırmış, zərərlərinə görə onu söymüş, yumruqla üstünə cummuşdu. Doğrudur, onu heç vaxt döyməmişdi, lakin qorxutmuşdu, o da hər dəfə qorxudan yerində quruyub qalmışdı. Bəli, ona tapşırmışdı ki, çay içməsin, çünki onsuz da xərc çox idi. O da ancaq isti su içirdi. Bronza başa düşürdü ki, nə üçün indi arvadının üzü belə qəribə və fərəhlidir. Onu qorxu bürüdü.
Səhər açılandan sonra qonşusundan at arabası alıb Marfanı xəstəxanaya apardı. Orada xəstə az idi. Ona görə də çox yox, ancaq üçcə saat gözləməli oldu. Bu dəfə xəstələri həkim özü deyil, feldşer Maksim Nikolaiç qəbul edirdi. Yakov buna çox sevindi. Həkim xəstə idi. Şəhərdə hamı qoca Maksim Nikolaiç haqqında deyirdi ki, doğrudur, o içəndir, dalaşqandır, ancaq həkimdən çox bilir.
Yakov qarını qəbul otağına gətirdi.
– Salam, – dedi. – Bağışlayın, Maksim Nikolaiç, sizi boş-boş işlərlə həmişə narahat edirik. Özünüz görürsünüz ki, mənim bu övrətim, necə deyərlər, mənim rəfiqəm, belə dediyim üçün üzr istəyirəm, xəstələnmişdir…
Feldşer çal qaşlarını çatdı. Bakenbardlarını tumarlaya-tumarlaya qarını nəzərdən keçirməyə başladı; arıq, sivriburunlu, ağzı açıla qalmış qarı kətilin üstündə oturub belini bükmüşdü, o, yan tərəfdən su içmək istəyən quşa oxşayırdı.
Feldşer ağır-ağır:
– Hm… Belə… – deyərək köksünü ötürdü. – İnfluentsadır, bəlkə də, isitmədir. İndi şəhərdə yatalaq da var. Hə, neyləyək? Şükür Allaha, qarı dövranını sürüb… Neçə yaşı var?
– Yetmişinə bir il qalıb, Maksim Nikolaiç.
– Neyləyək? Dövranını sürüb…
Yakov nəzakət xatirinə gülümsədi:
– Maksim Nikolaiç, cənabınız, əlbəttə, doğru buyurur. Xoş rəftarınıza görə sizə çox minnətdarıq! Ancaq icazə verin deyim ki, nəinki insan, hətta hər bir həşərat da yaşamaq istəyir.
– Çox da ki istəyir! – Feldşer bu sözü elə tərzdə dedi ki, sanki, qarının yaşaması, ya ölməsi ondan asılı idi. – Belə, əzizim, alnına soyuq kompres qoyarsan, bu dərman tozundan da gündə iki dəfə ona verərsən. Hə, xudahafiz, bonjur[3 - Bonjur – xoş gördük (fransızca)].
Yakov feldşerin üzündəki ifadədən gördü ki, iş xarabdır, heç bir dərman tozu da kömək etməyəcək. İndi onun üçün aydın idi ki, Marfa tezliklə, bu gün də olmasa, sabah öləcək. O, yavaşca feldşerin dirsəyinə toxundu, göz vurdu və astadan dedi:
– Maksim Nikolaiç, ona küpə qoymaq lazımdır.
– Əzizim, vaxtım yoxdur, vaxtım yoxdur. Sən Allah, qarını da götürüb get. Xudahafiz.
Yakov yalvarmağa başladı:
– Bizə yazığınız gəlsin! Özünüz bilirsiniz ki, əgər onun, fərz eləyək, qarnı ağrısa, ya başqa bir xəstəliyi olsa, onda dərman tozu və damcı dərman kömək edər, axı ona soyuq dəyib. Soyuq dəyəndə birinci, gərək, qan alasan, Maksim Nikolaiç!
Feldşer başqa xəstəni çağırmışdı. Qəbul otağına qoca arvadla bir oğlan uşağı girdi.
Feldşer qaşqabağını tökərək dedi:
– Get, get!… Özündən hoqqa çıxarma!
– Onda, heç olmasa, zəli qoyun! Qoy həmişə sizə duaçı olsun.
Feldşer özündən çıxıb qışqırdı:
– Bir də ağzını açsan!.. Səfeh…
Yakov da hirsləndi, qıpqırmızı qızardı. Ancaq bir söz demədi, Marfanın qoluna girib qəbul otağından çıxartdı. Ancaq arabaya minəndə xəstəxanaya acıqlı-acıqlı və istehza ilə baxaraq dedi:
– Sizin kimi bic-haramzadaları qoyublar ora! Dövlətli adam olsaydı, küpə qoyardın, kasıb üçün bir zəliyə də heyfin gəldi. Əclaflar!
Evə çatdıqda Marfa daxmaya girib sobaya söykəndi və on dəqiqə beləcə durdu. Ona elə gəlirdi ki, əgər uzansa, Yakov zərərləri haqqında danışmağa başlayacaq və onu həmişə uzandığı üçün, işləmək istəmədiyi üçün danlayacaqdı. Yakov isə qüssəli halda ona baxır və düşünürdü ki, sabah İoanna Boqoslov, bir gün sonra isə Nikolay Çudotvorets bayramıdır, sonra bazar günüdür, daha sonra da bazar ertəsidir ki, bu da ağır gündür. Dörd gün iş olmayacaq. Marfa da, yəqin ki, bu günlərin birində öləcək. O, öz dəmir arşınını götürüb qarıya yaxınlaşdı və onun boyunu ölçdü. Sonra Marfa uzandı. Yakov da xaç vurub tabut düzəltməyə başladı.
İşini qurtardıqdan sonra gözlüyünü taxdı və dəftərinə bu sözləri yazdı:
“Marfa İvanovna üçün tabut – 2 m. 40 q.”
Bunu yazıb dərindən ah çəkdi. Qarı gözləri yumulu halda, sakitcə uzanmışdı. Lakin hava qaralanda o, birdən qocanı çağırdı:
– Yadındadırmı, Yakov, – deyə fərəhlə ona baxaraq soruşdu, – yadındadırmı, əlli il bundan qabaq Allah bizə sarışın saçlı bir övlad vermişdi. Biz onda səninlə çayın qırağında oturub mahnı oxuyardıq… söyüdün altında… – Sonra o, acı-acı gülümsəyərək əlavə etdi, – qızcığaz öldü.
Yakov bütün yaddaşını topladı, lakin nə uşağı, nə də söyüdü yadına sala bildi.
– Bu, sənin gözünə görünür, – dedi.
Keşiş gəldi, dua oxudu. Sonra Marfa sayıqlamağa başladı və səhərə yaxın öldü.
Qonşuluqda yaşayan qarılar onu yudular, geyindirib tabuta qoydular. Keşişə artıq pul verməmək üçün Yakov özü dua oxudu. Qəbir üçün ondan bir qəpik də almadılar, çünki qəbiristan keşikçisi onun xaç atalığı idi. Dörd nəfər kəndli tabutu pulla deyil, Yakova hörmət etdikləri üçün qəbiristana apardı. Tabutun dalınca qoca arvadlar, dilənçilər və iki nəfər qələndər gedirdi. Qabaqlarına çıxan adamlar xaç vururdular… Yakov da çox razı idi ki, hər şey öz qaydası ilə, şərəflə, həm ucuz, həm də heç kəs incimədən başa çatdı. O, son dəfə Marfa ilə vidalaşarkən əlini tabuta vurub fikirləşdi ki, yaxşı düzəldib.
Lakin qəbiristandan qayıtdıqdan sonra bərk qüssələndi. O, özünü pis hiss edirdi: boğazı yanır, ağır-ağır nəfəs alırdı, ayaqları süstləşmişdi, su içmək istəyirdi. Başına da cürbəcür fikirlər gəldi. Yenə də yadına düşdü ki, bütün ömrü boyu bir dəfə də olsun Marfaya acımamışdı, ona mehribanlıq etməmişdi. Bir daxmada yaşadıqları əlli iki il çox uzun sürmüşdü. Ancaq necə olmuşdusa, bu müddət ərzində o, bircə dəfə də Marfa haqqında düşünməmişdi, ona fikir verməmişdi, sanki, o, adam deyil, bir pişik, ya da it idi. Lakin Marfa hər gün sobanı yandırırdı, xörək bişirirdi, çörək bişirirdi, suya gedirdi, odun yarırdı, onunla bir çarpayıda yatırdı, toylardan sərxoş qayıtdıqda həmişə onun skripkasını hörmətlə divardan asırdı, özünü də yatağa uzandırırdı. Bunları da dinməzcə, qorxa-qorxa və qayğıkeşliklə edirdi.
Yakov bu fikirlərlə məşğul ikən Rotşild gülümsəyə-gülümsəyə və baş əyə-əyə ona tərəf gəlirdi.
– Mən sizi axtarıram, əmican, – dedi. – Moisey İliç sizə salam göndərdi və tapşırdı ki, bu saat onun yanına gələsiniz.
Lakin Yakovu məşğul edən bu deyildi. O, ağlamaq istəyirdi. “Əl çək!” – deyərək yoluna davam etdi. Rotşild yenə qabağa qaçaraq həyəcanla dedi:
– Heç belə şey olarmı? Moisey İliç inciyər! O tapşırdı ki, bu saat gələsiniz.
Yəhudinin tövşüməsi, tez-tez göz qırpması və sifətində çilin çox olması Yakova iyrənc görünürdü. Onun qara yamaqlı yaşıl pencəyinə də, zəif və sısqa bədəninə də baxmaq iyrənc idi.
Yakov çığırdı:
– Nə istəyirsən, zibil? Əl çək!
Yəhudi də qəzəblənib çığırdı:
– Xahiş edirəm, səsini ucaltma, yoxsa səni götürüb hasardan aşıraram!
Yakov çığırdı və yumruqlarını sıxaraq onun üstünə cumdu.
– Rədd ol gözümdən! İtil! Bu zir-zibildən göz açmaq olmur.
Qorxudan Rotşildin rəngi ağappaq ağardı, yerə çökdü və özünü zərbədən müdafiə edirmiş kimi əllərini yuxarı qaldırdı. Sonra yerindən qalxıb gücü yetdikcə qaçmağa başladı. Qaçarkən atılıb-düşür, heyrətlə əlini əlinə vururdu və onun uzun, arıq kürəyinin titrədiyi görünürdü. Küçədəki uşaqlar onun bu halına çox sevindilər, onun dalınca düşüb: “Cuhud! Cuhud!” – deyə çığırmağa başladılar. İtlər də hürüşə-hürüşə onun ardınca tökülmüşdü. Kim isə bərkdən qəhqəhə ilə güldü, sonra fit verdi, itlər də daha bərkdən hürüşdü… Sonra, yəqin ki, Rotşildi it tutdu, çünki o, bərk çığırdı.
Yakov örüşdə gəzirdi, sonra o, şəhərin kənarı ilə baş alıb getdi, uşaqlar da onun dalınca çığıra-çığıra deyirdilər “Bronza gəlir! Bronza gəlir!” O gəlib çaya çatdı. Burada cüllütlər civilti ilə uçuşur, ördəklər qaqqıldaşırdı. Günəş adamı yandırırdı, suyun üzü elə parıldayırdı ki, adamın gözünü qamaşdırırdı. Yakov çay qırağındakı cığırla getdi və bu zaman çay hamamından dolubədənli, qırmızıyanaqlı bir qadının çıxdığını görüb öz-özünə dedi: “Bir ona bax, su samuruna oxşayır!” Hamamın yaxınlığında uşaqlar tilovun ucuna ət bağlayıb xərçəng tuturdular. Onu görən kimi: “Bronza!” – deyə çığırmağa başladılar. Bu da böyük koğuşlu qoca söyüd ağacı! Onun başında qarğa yuvaları vardı… Birdən Yakovun təsəvvüründə sarışın saçlı körpə uşaq və Marfanın dediyi söyüd ağacı canlandı. Bəli, bu, həmin yaşıl, sakit, kədərli söyüd ağacı idi… Zavallı necə qocalmışdı!
O, söyüd ağacının altında oturdu və keçmişi xatırlamağa başladı. Çayın o biri tərəfində, indi çaybasar çəməni olan yerdə o zaman böyük ağcaqayın meşəsi, üfüqdə görünən o boz dağda isə köhnə şam meşəsi vardı. Çayda gəmilər üzərdi. İndi hər yer dümdüzdür, çayın o biri tayında qız kimi cavan və boy-buxunlu təkcə bir qayınağacı görünür. Çayda isə ancaq ördək və qaz üzür, heç kəs deyə bilməz ki, vaxtilə burada gəmilər üzərdi. Elə bil, əvvəlkinə nisbətən qazların da sayı azalmışdı. Yakov gözlərini yumdu və onun xəyalından bir-birinin ardınca uçuşan böyük ağ qaz dəstələri gəlib keçdi…
O, bir şeyə təəccüb edirdi. Necə olmuşdu ki, keçib gedən bu qırx ildə, əlli ildə bir dəfə də olsun, çay qırağına gəlməmişdi? Gəlmişdisə də, çaya diqqət etməmişdi? Axı çay kiçik çay deyildi. Onda balıq tutmaq olardı, balıqları tacirlərə, məmurlara və stansiyada bufetçiyə satmaq, sonra da pulları banka qoymaq olardı. Qayıqda bir yerdən o biri yerə üzə bilərdi, skripka çalardı, camaat da ona pul verərdi. Bəlkə, yenə də çayda qayıq sürmək olardı, hər halda, bu, tabut düzəltməkdən yaxşıdır. Nəhayət, qaz saxlamaq, onları qışda kəsib Moskvaya göndərmək, təkcə tüklərindən ildə on manat pul yığmaq olardı. Ancaq o, bunları nəzərdən qaçırmışdı! Gör ona necə ziyanlar dəyib! Ah, necə ziyanlar dəyib! Əgər balıq tutmağı, skripka çalmağı, qayıq işlətməyi, qaz kəsməyi bir araya toplasan, gör nə böyük dövlət olardı! Lakin bunu heç yuxusunda da görmədi! Həyatı çox səmərəsiz, ləzzətsiz, boş yerə keçmişdi. Qabaqda isə heç bir şey görünmürdü. Geriyə baxanda da zərərdən başqa bir şey yox idi, elə zərərlər ki, yada düşəndə adamı dəhşətə salır! Nə üçün adam itkisiz və zərərsiz yaşaya bilmir? Nə üçün cavan ağcaqayın və şam ağaclarını qırıblar? Nə üçün örüş boş-boşuna qalıb? Nə üçün insanlar həmişə ancaq lazım olmayan şeyləri edirlər? Nə üçün Yakov bütün həyatı boyu savaşmış, dalaşmış, yumruqlarını sıxıb başqalarına hücum eləmiş, arvadını təhqir etmişdi? Hansı səbəbə görə bir az bundan qabaq yəhudini qorxudub təhqir etmişdi? Nə üçün insanlar, ümumiyyətlə, bir-birinin yaşamasına mane olurlar? Axı bunun nəticəsində böyük zərərlər olur! Dəhşətli zərərlər olur! Əgər nifrət və ədavət olmasaydı, insanlar bir-birindən böyük mənfəət görərdilər.
Çağa, söyüd ağacı, balıq, kəsilmiş qazlar, yan tərəfdən su içmək istəyən quşa oxşayan Marfa, Rotşildin solğun, zavallı sifəti axşam da, gecə də onun gözləri önündən çəkilmədi. Heyvan sifətinə bənzəyən başqa sifətlər də hər tərəfdən onun üzərinə hücum edir, mızıldaya-mızıldaya onun zərərlərindən danışırdılar. O, yerində qurdalanırdı, o yan-bu yana çevrilirdi, skripka çalmaq üçün beş dəfə yatağından qalxmışdı.
Səhər güclə yerindən qalxdı. Xəstəxanaya getdi. Həmin Maksim Nikolaiç ona dedi ki, başına soyuq kompres qoysun, dərman tozu da verdi. Yakov feldşerin üzündəki ifadədən və danışığından başa düşdü ki, iş xarabdır və daha heç bir dərman tozu ona kömək edə bilməz. Sonra evə gedərkən düşündü ki, ölümdən ancaq bir xeyir olacaqdır: bu da ondan ibarətdir ki, daha yemək, içmək, vergi vermək, insanları təhqir etmək lazım gəlməyəcəkdi. Belə ki, insan qəbirdə bir il deyil, yüz illərlə, min illərlə yatıb qalır, bundan gələn xeyri hesablasan böyük bir məbləğ olar. Yaşamaqdan insana zərər, ölməkdənsə mənfəət gəlir. Belə bir fikir əlbəttə, doğrudur, lakin hər halda, acı və ağırdır. Nə üçün dünyada elə bir qayda var ki, insana ancaq bir dəfə verilən həyat səmərəsiz keçir?
Ölməyinə heyfislənmirdi, lakin evdə skripkasını görən kimi ürəyi sıxıldı və öləcəyinə təəssüfləndi. Skripkanı özü ilə qəbrə apara bilməyəcəkdi: o, yetim qalacaqdı, çayın və şam ağacı meşələrinin başına gələnlər onun da başına gələcəkdi. Bu dünyada olan hər şey məhv olurmuş və məhv olacaqdır. Yakov daxmadan çıxıb astanada oturdu, skripkanı sinəsinə basdı. Əldən getmiş, zərərlə dolu həyatını düşünərək, heç özü də bilmədən bir hava çaldı. Lakin bu hava çox təsirli və yanıqlı çıxdı. Yakovun yanaqlarından yaş axırdı. Düşündükcə skripkası daha kədərlə inildəyirdi.
Həyət qapısının cəftəsi bir-iki dəfə səsləndi. Rotşild qapıda göründü. Həyətin yarısına kimi cəsarətlə gəldi. Lakin Yakovu görən kimi dayandı, büzüşdü və yəqin, qorxudan əlləri ilə elə işarələr etdi ki, sanki, barmaqları ilə saatın neçə olduğunu göstərmək istəyirdi.
Yakov mehribancasına:
– Gəl, eybi yoxdur, gəl – dedi və onu yanına çağırdı.
Rotşild şübhə ilə və qorxa-qorxa yaxınlaşdı, qocadan bir sajen aralı durdu. Sonra çömələrək dedi:
– Mənə rəhm eləyin, məni döyməyin! Məni yenə də Moisey İliç göndərdi. “Qorxma, – dedi, – get Yakova de ki, onsuz iş keçmir”. Çərşənbə günü toydur… Bəli! Cənab Şapovalov öz qızını yaxşı bir adama ərə verir… Toy çox yaxşı olacaqdır! Çox! – deyə əlavə etdi və bir gözünü qıydı.
Yakov ağır-ağır nəfəs alaraq dedi:
– Gedə bilməyəcəyəm… Xəstələnmişəm, qardaş.
Yenə də skripkanı çalmağa başladı, gözlərindən süzülən yaş damlaları skripkanın üstünə tökülürdü. Rotşild qollarını sinəsində çarpazlayaraq, yanakı oturub diqqətlə qulaq asırdı. Üzündəki ürkək, şübhəli ifadə yavaş-yavaş kədərli və iztirablı bir ifadə ilə əvəz olunurdu, əzabverici bir zövq duyurmuş kimi gözləri axdı və dərindən ah çəkdi. Göz yaşları yavaş-yavaş onun da yanaqlarından süzülür, yaşıl pencəyinin üstünə damcılayırdı.
Sonra Yakov bütün günü yatağında uzandı və ürəyi sıxıldı. Axşam keşiş onun yanına gələndə soruşdu: “Böyük bir günah elədiyin yadına gəlirmi?” Yakov zəifləyən yaddaşını toplayaraq, yenə də Marfanın kədərli üzünü, it tutarkən yəhudinin çığırdığını xatırladı və güclə eşidilən bir səslə dedi:
– Skripkanı Rotşildə verin.
Keşiş də:
– Yaxşı, – dedi.
İndi şəhərdə hamı soruşur ki, bu yaxşı skripka Rotşildin əlinə haradan düşüb? Onu satın alıbmı, oğurlayıbmı, ya, bəlkə də, girov saxlayıb?! Rotşild, çoxdandır, fleytanı buraxıb, ancaq skripka çalırdı. Qabaqlar fleytanı çox yanıqlı çalardı, indi də skripkadan elə yanıqlı səslər çıxırdı. Lakin o, Yakovun astanada oturub çaldığı havanı təkrar etməyə çalışdıqda elə həzin, elə kədərli bir hava çıxırdı ki, bütün qulaq asanlar ağlayırdı, özünün isə axırda gözləri axır və ah çəkirdi. Bu təzə hava şəhərdə hamının çox xoşuna gəlirdi, belə ki, tacirlər və məmurlar tez-tez Rotşildi öz yanına çağırır, bu havanı dəfələrlə ona çaldırırdılar.

    Tərcümə edəni: Qılman Musayev

QILAFLI ADAM
Mironositski kəndinin lap kənarında, yüzbaşı Prokofinin mərəyində iki gecikmiş ovçu gecələmək üçün qaldı. Bunların biri baytar İvan İvanıç idi, o biri isə gimnaziya müəllimi Burkin. İvan İvanıçın qəribə, ikimərtəbəli familiyası vardı – Çimşa-Himalayski, bu familiya ona qətiyyən, yaraşmırdı, ona görə də bütün quberniyada onu, sadəcə, adı və atasının adı ilə çağırırdılar. O, şəhərin yaxınlığında yerləşən at zavodunda yaşayırdı, indi təmiz hava udmaq üçün ova çıxmışdı. Gimnaziya müəllimi Burkin isə hər yay qraf P. -gilə qonaq gələrdi, ona görə də bu yerlərdə çoxdan bəri tanınmışdı.
Yatmamışdılar. Ucaboylu, arıq, uzunbığlı bir qoca olan İvan İvanıç mərəyin qapısı ağzında oturub çubuq çəkirdi, onun üstünə ay işığı düşmüşdü. Burkin isə içəridə ot üzərində uzanmışdı, qaranlıqda görünmürdü. Cürbəcür əhvalatlar danışırdılar. Söhbət əsnasında yüzbaşının arvadı Mavra haqqında da danışdılar: bu, sağlam və ağıllı-kamallı bir qadın olduğu halda ömrü boyu öz doğma kəndindən kənara çıxmamış, hələ bu vaxta qədər nə şəhər, nə də dəmiryolu görmüşdü, son on il ərzində isə o, gününü sobanın yanında keçirir, yalnız gecələr küçəyə çıxırdı.
Burkin:
– Burada təəccüb ediləcək nə var? – dedi. – Öz təbiətinə görə tənhalığa meyil göstərən, xərçəng və ya ilbiz kimi çəkilib öz qınına girməyə çalışan adamlar bu dünyada az deyil. Bəlkə, burada atavizm hadisəsi baş verir, əcdadlarımız kimi, hələ ictimai varlıq olmayıb təkbaşına mağarada yaşadığı dövrə qayıtma meyilləri vardır. Bəlkə də, bu, sadəcə, insan xarakterinin müxtəlif növlərindən biridir, kim bilir? Mən psixoloq deyiləm, ona görə bu cür məsələlərə toxunmaq mənim işim deyil, mən ancaq onu demək istəyirəm ki, Mavra kimi adamlar heç də az deyil. Uzağa getmək nəyə lazım, bir-iki ay bundan əvvəl şəhərimizdə yunan dili müəllimi olan Belikov adlı bir iş yoldaşım vəfat etmişdi. Bu adam haqqında, əlbəttə, eşitmiş olarsınız. Onun ən qəribə cəhətlərindən biri bu idi ki, həmişə, hətta çox xoş havada belə qaloş və çətir ilə küçəyə çıxardı, özü də əyninə, hökmən, pambıq astarlı palto geyinərdi. Çətirinin də, saatının da qabı vardı, saatınınkı boz rəngli zamşadandı, karandaş çərtmək üçün çıxardığı cib bıçağının belə balaca bir qabı vardı, deyəsən, Belikovun üzünün də qabı vardı, çünki həmişə üzünü yaxalığının içində gizlədərdi. Tünd şüşəli gözlük taxardı, yun köynəyi əynindən çıxmazdı, qulaqlarına pambıq tıxardı, faytona minəndə də faytonun üstünü qaldırmağı əmr edərdi. Xülasə, bu adamda daima özünü qabıqla, necə deyərlər, onu istənilən kənar təsirdən qoruyan və ayıran bir qılafla örtmək təşəbbüsü vardı. Həqiqi həyat onu acıqlandırır, qorxudur, daimi narahatlıq içərisində saxlayırdı və bəlkə, o, qorxusuna və həqiqətə qarşı olan nifrətinə bəraət qazandırmaq üçün həmişə keçmişi və heç vaxt olmayan şeyləri təriflərdi, dərs verdiyi qədim dillər də onun üçün, mahiyyət etibarilə, həqiqi həyatdan gizlənmək üçün qaloş və çətir rolunu oynayırdı. O, şirin bir ifadə ilə deyirdi:
– Ah, yunan dili nə ahəngdar və gözəl bir dildir! – O, sanki, öz sözlərini sübut etmək üçün gözlərini qıyaraq və barmağını qaldıraraq:
– Antropos[4 - Antropos – insan]! – sözünü tələffüz edərdi.
Belikov, hətta öz fikrini də qılaf içində gizlətməyə çalışırdı. Ondan ötrü yalnız bir para şeylərin qadağan edilməsinə dair yazılan sərəncamlar və qəzet məqalələri aydındı. Sərəncamda məktəblilərə axşam saat doqquzdan sonra küçəyə çıxmaq qadağan edildikdə və ya hər hansı bir məqalədə şəhvani məhəbbətə qadağa qoyulduqda bu ondan ötrü tamamilə aydın bir şeydi: qadağan edilmişdir – vəssalam. İcazə və ya imkan verməkdə isə ondan ötrü həmişə şübhəli, bir növ natamam və tutqun bir şey gizlənirdi. Məsələn, şəhərdə dram dərnəyinə, ya qiraətxanaya, yaxud da çayxanaya icazə verildikdə başını yırğalayıb yavaşca deyərdi:
– Əlbəttə, bunlar gözəl işdir, ancaq içindən əngəl çıxmaya!
Qanun-qaydanı, hər hansı şəkildə olursa olsun, pozmaq, ona əməl etməmək, qanundan geri çəkilmək Belikovu kədərləndirirdi, hərçənd ki, bunların ona heç bir dəxli yox idi. Yoldaşlarımızdan biri kilsəyə gecikdikdə, ya gimnazistlərin dəcəlliyi barədə xəbər yayıldıqda və ya müəllimələrdən birinin gecə bivaxt bir zabitlə gəzdiyini görən olanda o özündən çıxır və: “İşin içindən bir əngəl çıxmaya”, – deyərdi. Pedaqoji şuralarda isə o öz vasvasılığı və xalis qılaflı mülahizələrilə bizi zara gətirərdi; məsələn, “Oğlan və qız gimnaziyalarında gənclər özlərini yaxşı aparmır, siniflərdə səs-küy salırlar, müdiriyyətin bu vəziyyətdən xəbəri olsa, qorxuram, işin içindən bir əngəl çıxa, ikinci sinifdən Petrov, dördüncü sinifdən Yeqorov məktəbdən çıxarılsa nə yaxşı olardı!” Xülasə, o öz ah-vayı ilə, sızıldaması ilə xırdaca, solğun üzündəki tündrəngli gözlüyü ilə hamımıza təzyiq göstərirdi, biz də ona güzəştə gedirdik; Petrovun, Yeqorovun əxlaq üzrə qiymətini kəsirdik, həbsə salırdıq və nəhayət, məktəbdən xaric edirdik. Onun bizim evlərimizi gəzmək kimi qəribə adəti vardı. Bir də görürdün, bir müəllimin evinə gəlib oturur və hey susur, sanki nəyi isə diqqətlə gözdən keçirməyə çalışırdı. Bu cür bir neçə saat dinməz-söyləməz oturduqdan sonra çıxıb gedirdi. O, buna “yoldaşlarla yaxşı əlaqə saxlamaq” deyirdi, yəqin, bizə gəlib oturmaq onun üçün ağır bir işdi, ancaq bunu özü üçün yoldaşlıq vəzifəsi hesab edirdi. Biz müəllimlər ondan qorxardıq, hətta müdir də ondan qorxardı. Məsələn, bizim müəllimlər hamısı düşüncəli, ədəbli, Turgenev və Şedrinlərlə tərbiyə olunmuş adamlardı, həmişə qaloş və çətirlə gəzən bu adamcığaz isə bütün gimnaziyanı tam on beş il öz əlində saxlamışdı! Nəinki gimnaziyanı, hətta bütün şəhəri! Xanımlarımız onun xəbər tutmasından qorxaraq, şənbə günləri ev tamaşaları düzəltmirdilər, ruhanilər onun yanında pəhrizi pozmaqdan və kart oynamaqdan çəkinirdilər. Belikov kimi adamların təsiri altında son on-on beş il ərzində şəhərimizdə hər şeydən qorxmağa başlamışdılar. Ucadan danışmaqdan, məktub göndərməkdən, tanış olmaqdan, kitab oxumaqdan, yoxsullara kömək etməkdən, onlara savad öyrətməkdən… qorxardılar.
İvan İvanıç bir söz demək istəyərək öskürdü, ancaq əvvəlcə çubuğunu çəkdi, aya baxdı və sonra kəlmə-kəlmə danışmağa başladı:
– Bəli. Düşüncəli, təfəkkürlü adamlar Şedrini, Turgenevi, nə bilim, Boklini[5 - Bokli – ingilis sosioloqu] və sairəni oxuyurlar, ancaq belə şeylərə tabe olurlar, dözürlər… Hə, məsələ məhz bundan ibarətdir.
Burkin sözünə davam etdi:
– Belikov mənimlə bir binada, bir mərtəbədə yaşayırdı, hətta mənzilimizin qapısı da üzbəüzdü, ona görə də tez-tez görüşürdük, mən onun yaşayışına bələd idim. Evdə də eyni hal: xalat, təsək[6 - Təsək – adətən gecələr yatarkən başa qoyulan araqçın tipli papaq], pəncərə qapıları, cəftələr, bir sıra qadağan edilmiş şeylər, məhdudiyyətlər… “Aman Allah, birdən işin içindən bir əngəl çıxar ha!” Ona pəhriz saxlamaq olmazdı, amma yağlı da yemirdi, çünki birdən deyərlər, Belikov pəhriz saxlamır, ona görə sufbalığını kərə yağında qızardıb yeyərdi. Bu, pəhriz yeməyi deyildi, lakin buna pəhrizi pozmaq da demək olmazdı. Haqqında bədgüman olmasınlar deyə, evdə xidmətçi qız saxlamazdı. Xidmətçi əvəzinə, 60 yaşlı Afanasi adlı bir aşpazı vardı. Bu, vaxtilə denşiklik etmiş, bəzi xörəkləri birtəhər bişirməyi bacaran, sərxoş və ağılsız bir adamdı. Afanasi, adətən, əllərini çarpazlamış halda qapı ağzında durar və içini çəkərək həmişə:
– Bunlar indi yaman çoxalıblar, – deyə eyni sözləri təkrar edərdi.
Belikovun yataq otağı qutu kimi kiçikdi, çarpayısı miçətkənlə örtülü idi. Yatanda yorğanı başına çəkərdi; otaq isti və bürkülü olurdu, külək bağlı qapını döyür, soba vıyıldayırdı və mətbəxdən qorxunc inilti səsləri eşidilirdi… O isə yorğanın altında da qorxardı. Qorxardı ki, birdən bir iş çıxar, ya Afanasi onu öldürər və ya evə oğru gələr. Sonra o, bütün gecəni qorxulu yuxular görərdi, səhəri isə mənimlə bərabər gimnaziyaya gedəndə kədərli və solğun olardı, görünürdü ki, izdihamlı gimnaziya onun bütün varlığı üçün dəhşətli və mənfurdur. Təbiətcə yalqız olan bu adama mənimlə yanaşı getmək ağır gəlirdi.
O öz ağır xasiyyətinə haqq qazandırmağa çalışaraq deyirdi:
– Siniflərdə çox səs-küy salırlar, belə iş olar?
Bax həmin bu yunan dili müəllimi, bu qılaflı adam, inanırsınızmı, az qalmışdı evlənsin.
İvan İvanıç birdən mərəyə baxıb dedi:
– Zarafat eləyirsiniz!
– Bəli, qəribə də olsa, az qalmışdı evlənsin. Bizim gimnaziyaya ukraynalı Mixail Savviç Kovalenko adlı bir tarix və coğrafiya müəllimi təyin etmişdilər. Kovalenko bacısı Varenka ilə gəlmişdi. Mixail Savviç gənc, ucaboylu, qarayanız, əlləri iri bir adamdı. Üzündən səsinin yoğunluğu bəlli idi, doğrudan da, səsi çəlləkdən çıxan kimi guruldayırdı: bu-bu-bu… Bacısı isə artıq gənc deyildi, otuz yaşı olardı, lakin o da ucaboy, biçimli, qaraqaş, qırmızıyanaq – bir sözlə, qız deyil, marmeladdı, özü də diribaş, səs-küylü idi, hey maloross[7 - Maloross – Ukrayna nəzərdə tutulur. Maloross dili – şərqi slavyan şivələri əsasında yaranmış dil, müasir Ukrayna dili.] romansları oxuyur və qəhqəhə ilə gülürdü. Bir şey olan kimi qəhqəhəsi aləmi tuturdu: ha-ha-ha! Yadımdadır ki, Kovalenkolarla ilk əsaslı tanışlığımız direktorgildə – ad günündə oldu. Bir də gördük ki, ad gününə vəzifə borcu kimi gələn acıqlı, olduqca darıxdırıcı pedaqoqlar arasında yeni bir Afrodita peyda oldu; o, əllərini belinə qoyub gəzir, qəhqəhə ilə gülür, oxuyur, oynayırdı. Böyük həssaslıqla “Viyut vitri”[8 - “Viyut vitri” – “Küləklər vıyıldayır”.] romansını oxudu, sonra başqa romanslar da oxuyub bizim hamımızı, hətta Belikovu da valeh etdi. Belikov onun yanında oturub şirin bir təbəssümlə dedi:
– Maloross dili öz zərifliyi və ahəngdarlığı ilə qədim yunan dilini xatırladır.
Bu sözlər Varenkanın xoşuna gəldiyi üçün o, böyük bir həvəs və inandırıcılıqla Qadyaçski qəzasında bir xutorları olduğunu, anasının bu xutorda yaşadığını, orada nə qədər dadlı armud, qovun və balqabaq olduğunu danışmağa başladı. O deyirdi ki, “Ukraynada balqabaq və kududan elə ləzzətli borş bişirirlər ki, dadı adamın damağından getmir!”
Varenkanın Belikovla danışdığı söhbəti xeyli dinlədik, birdən hamımızın başına eyni fikir gəldi. Bu fikri direktorun arvadı səsləndirdi, o, yavaşcadan mənə dedi:
– Onları evləndirsək, yaxşı olar.
Hamımız, nədənsə, Belikovun evli olmadığını xatırladıq, bu, indi bizim hamımıza qəribə gəlirdi; necə olmuşdu ki, bu vaxta qədər onun həyatının bu diqqətəlayiq təfsilatını müşahidə etməmiş, nəzərdən qaçırmışdıq. Görəsən, qadınlara qarşı onun münasibəti nə cürdür, o bu ciddi məsələ haqqında nə fikirdədir? Əvvəllər də bu məsələ bizi əsla maraqlandırmazdı; biz heç təsəvvür edə bilməzdik ki, hər cür havada qaloş geyən və miçətkən altında yatan bir adam sevə də bilər.
– Onun yaşı qırxı çoxdan ötüb, qız isə otuz yaşındadır, – deyə direktorun arvadı öz sözünü izah etdi. – Mənə elə gəlir ki, qız ona ərə gedər.
Bizim əyalətdə can sıxıntısından qurtulmaq üçün nə oyunlardan çıxmırlar, nə qədər lüzumsuz, mənasız hərəkətlər edirlər; bunların hamısı əsl lazım olan işləri görməməkdən irəli gəlir. Məsələn, bu Belikovu birdən-birə evləndirmək bizim nəyimizə lazımdı, axı bu adamı evli təsəvvür etmək belə mümkün deyildi. Direktorun, inspektorun arvadları və bizim gimnaziya xanımlarının hamısı hərəkətə gəldilər, hətta qəşəngləşdilər də, elə bil ki, artıq həyatın qayəsini kəşf etmişdilər. Direktorun arvadı teatrda loja tutur, bir də görürdük ki, əlində yekə bir yelpik tutmuş gülərüz, xoşbəxt Varenka lojada əyləşmişdir. Onunla yanaşı Belikov beli bükülü halda elə oturub ki, elə bil, onu evdən kəlbətinlə dartıb qopardıblar. Mən evimdə qonaqlıq gecəsi düzəldirəm, xanımlar mütləq Belikov ilə Varenkanı da çağırmağı tələb edirlər. Bir sözlə, aranı qızışdırdıq. Məlum oldu ki, Varenkanın da ərə getməyə könlü varmış. Onun həyatı qardaşının evində çox da şən keçmirdi. Həmişə söyüşüb-dalaşırdılar. Bunların həyatından bir səhnə: ucaboy, sağlam vücudlu Kovalenko naxışlı köynəkdə küçə ilə gedir, şapkasının altından kəkili çıxıb alnına tökülmüşdür. Bir əlində bir yığın kitab, o biri əlində isə yoğun bir əlağacı tutmuşdur. Bacısı da onun dalınca gedir, onun da əlində bir yığın kitab var.
Varenka uca səslə danışaraq qardaşıyla höcətləşir:
– Sən ki bunu oxumamısan, Mixaylik! Mən sənə deyirəm ki, vallah, bu kitabı oxumamısan!
Kovalenko əl ağacını səkiyə çırpa-çırpa onun üstünə qışqırır:
– Amma mən sənə deyirəm ki, oxumuşam!
– Ah, aman Allah, mənim Minçikim, nə üçün acıqlanırsan, axı bizim söhbətimiz prinsipialdır.
Kovalenko:
– Mən sənə deyirəm ki, oxumuşam! – deyə daha ucadan bağırır.
Evdə, kənar bir adam olanda vur-çatlasın başlardı. Bu cür həyat, yəqin ki, onu bezikdirmişdi, özünəməxsus bir bucaq axtarırdı. Bir də, yaşı nəzərə almaq lazımdır; belə bir vəziyyətdə adaxlı seçməyə vaxt yoxdur, adam hər kəsə olsa, hətta yunan dili müəlliminə belə ərə gedər. Bir də, bizim qızlarımızın çoxu istəyirlər ki, kimə olursa olsun, təki ərə getsinlər. Hər halda, nə cür oldusa, Varenka bizim Belikova açıq-aşkar meyil göstərməyə başladı.
Bəs Belikov? O, bizə gəldiyi kimi Kovalenkogilə də gedirdi. Onlara da gedər oturar və danışmazdı. O, sükut içində oturur, Varenka isə “Viyut vitri” romansını oxuyur, ya qara gözlərilə dalğın-dalğın ona baxır, ya da ki birdən qəhqəhə çəkib gülürdü.
Məhəbbət aləmində, xüsusən evlənməkdə təlqin böyük rol oynayır. Hamı – yoldaşları da, xanımlar da Belikovu inandırmağa başladılar ki, o mütləq evlənməlidir, həyatda ona evlənməkdən başqa heç bir şey qalmamışdır. Biz hamımız onu təbrik edirdik, üzümüzü ciddiləşdirərək cürbəcür cəfəngiyyat söyləyirdik, guya, evlənmə həyatda ən ciddi addımdır; bundan başqa, Varenka da pis qız deyildi, yaraşıqlı idi, mülki müşavirin qızı idi və özünün xutoru vardı, ən başlıcası da o idi ki, bu qadın Belikova nəvazişli, səmimi münasibət bəsləyən birinci qadındı. Odur ki Belikovun ağlı başından çıxdı və doğrudan da, evlənmək fikrinə düşdü.
İvan İvanıç dedi:
– Bax belə bir vaxtda qaloşla çətiri onun əlindən almaq lazım idi.
– Təsəvvür edin ki, mümkün olmadı. O, Varenkanın şəklini stolun üstünə qoymuşdu və hey mənim yanıma gəlib, Varenkadan, ailə həyatından və evlənməyin ciddi bir addım olduğundan söhbət açırdı, tez-tez Kovalenkogilə gedirdi, ancaq həyat tərzini heç dəyişmirdi. Hətta, əksinə, evlənmək qərarı ilə onda xəstəlik əlamətləri baş qaldırdı: arıqladı, rəngi solğunlaşdı və daha dərindən öz qılafına girdi.
O, zəif, çəpəki bir təbəssümlə gülərək mənə deyirdi:
– Varvara Savviçna mənim xoşuma gəlir, orasını da bilirəm ki, evlənmək hər adama vacibdir, ancaq… Bilirsiniz, bu vəziyyət birdən-birə baş verdi… Bir az düşünmək lazımdır.
Mən ona:
– Düşünmək nə üçün? – deyirdim. – Evlənin, qurtarsın getsin.
– Yox, evlənmək ciddi addımdır, əvvəlcə işin mahiyyətini və gələcəyini götür-qoy eləmək lazımdır… yoxsa əngəl çıxar. Bu məsələ məni o qədər narahat edir ki, gecələr səhərə kimi yata bilmirəm. Sözün düzü, bir az ehtiyat edirəm. Varenka ilə qardaşının təfəkkür tərzi qəribədir, onlar, bilirsinizmi, qəribə mühakimələr yürüdürlər, xasiyyətləri də çox ötkəmdir. Adam evlənməyinə evlənər, ancaq qorxuram ki, sabahı bir xata çıxar.
Odur ki evlənmək üçün qıza təklif etmir və məsələni hey təxirə salırdı. Bu hal direktorun arvadının və bütün bizim xanımlarımızın böyük təəssüfünə səbəb olurdu. Belikov qarşıdakı vəzifələri, məsuliyyəti götür-qoy eləyir və buna baxmayaraq, hər gün Varenka ilə gəzirdi. Sonra o, yenə ailə həyatından söhbət etmək üçün mənim yanıma gəlirdi. Çox ehtimal ki, axırda evlənməyi təklif edəcəkdi və bizlərdə can sıxıntısından və bekarçılıqdan baş verən minlərcə gərəksiz, sarsaq izdivacdan biri də baş verəcəkdi. Ancaq birdən-birə kolossalische scandal[9 - Kolossalische scandal – böyük qalmaqal (almanca).] baş verdi. Burasını da qeyd etməliyəm ki, Varenkanın qardaşı Kovalenkonun tanışlığının ilk günündən Belikovdan zəhləsi gedirdi və onu görən gözü yox idi.
Kovalenko çiyinlərini çəkərək bizə deyirdi:
– Anlamıram, baş açmıram ki, siz belə çuğulçu, üz-gözündən zəhrimar tökülən adamla necə oturub-durursunuz? Eh, ağalar, siz belə yerdə necə yaşayırsınız? Sizin buradakı mühitiniz boğucudur, olduqca iyrəncdir. Siz məgər pedaqoqsunuz, müəllimsiniz? Siz rütbə dalınca qaçanlardansınız, məktəbiniz elm ocağı deyil, ədəb, namus divanxanasıdır və polis köşkü kimi turşumuş iy verir. Yox, əzizlərim, sizinlə bir qədər də yaşayıb öz xutoruma gedəcəyəm, orada xərçəng tutmaq və kəndli balalarına dərs vermək min dəfə bundan yaxşıdır. Mən çıxıb gedirəm. Siz isə öz İudanızla yaşayın, cəhənnəm olsun.
Ya da gözündən yaş gələnəcən gülür və qollarını ölçərək məndən soruşurdu:
– O, nə üçün gəlib mənim evimdə oturur axı? Ona nə lazımdır? Elə hey, oturur, baxır.
Kovalenko, hətta Belikova ləqəb də qoymuşdu, ona “Kirpi-biçim” deyirdi. Məlum şeydi ki, bunun üstündən biz ona bacısı Varenkanın “Kirpi-biçim”ə ərə getməyə hazırlaşdığını deməkdən çəkinirdik. Bir dəfə direktorun arvadı ona işarə etmişdi ki, bacısını Belikov kimi ləyaqətli, hər kəsin hörmətini qazanmış bir adama ərə versəydik, yaxşı iş görmüş olardıq. O bu məsləhətdən bərk pərt olub donquldanmışdı:
– Mənə nə. İstər lap ilana ərə getsin, mən özgənin işinə qarışmağı sevmirəm.
İndi qulaq asın, görün sonra nə oldu! Dələduzun biri karikatura çəkmişdi. Belikov, ayağında qaloş, şalvarının balağı çırmanmış, çətir altında Varenka ilə qol-qola gedir; karikaturanın altında “Aşiq Antropos” sözü yazılmışdı. Bilirsinizmi, nə qəribə oxşatmışdılar! Rəssam, yəqin, şəklin üzərində bir neçə gecə çalışmışdı; çünki bütün oğlan və qız gimnaziyalarının müəllimləri, məmurları – hamısı bu karikaturadan bir nüsxə almışdılar. Hətta Belikov özü də almışdı. Karikatura onda son dərəcə ağır təsir buraxmışdı.
Bir dəfə mayın birində, bazar günü, hamımız – müəllimlər də, gimnazistlər də gimnaziya binasına toplaşıb piyada şəhər kənarındakı balaca meşəyə getməyi qərara almışdıq. Belikov ilə bir yerdə ora getmək üçün evdən çıxdıq. Onun rəngi gömgöy göyərmişdi, qaşqabağı yerlə sürünürdü. O:
– Dünyada nə qədər pis, nə qədər yaramaz adamlar varmış, – dedi və dodaqları əsdi.
Mənim hətta ona yazığım gəldi. Gedirdik, bir də nə gördük! Kovalenko velosipedlə bizə yaxınlaşır, onun ardınca gələn yanaqları alma kimi qızarmış, şən və fərəhli Varenka da velosipedə minmişdi.
Varenka bağırdı:
– Biz irəli gedirik! Belə də gözəl hava olar? Gör nə qiyamət havadır.
Sonra hər ikisi gözdən itdi. Belikovun göyərmiş rəngi birdən-birə ağardı və o, sanki, yerində donub qaldı… Ayaq saxlayıb mənə baxdı.
– Bağışlayın, bu nə olan şeydir? – deyə məndən soruşdu. – Bəlkə, mənim gözüm yanlış görür? Gimnaziya müəllimlərinə və qadınlara velosipeddə gəzmək eyib deyilmi?
Mən:
– Eyib niyə olsun? – deyə cavab verdim. – Qoy gəzib kef eləsinlər.
O, mənim sakitliyimə heyrət edərək çığırdı:
– Necə eyib deyil? Nə danışırsınız?
O bu hadisədən o qədər sarsıldı ki, yoluna davam etmək istəməyib evinə qayıtdı.
Ertəsi gün hey əllərini əsəbiliklə ovuşdurur və diksinirdi, əhvalının pis olduğunu üzündən sezmək olurdu. Hətta ömründə birinci dəfə olaraq dərsdən də çıxıb getdi. Nahar da eləmədi. Axşamüstü isə bayırda tamamilə yay havası olduğuna baxmayaraq, daha qalın paltar geyib Kovalenkogilə yollandı. Varenka evdə yox idi, qardaşı tək idi.
Kovalenko soyuq bir tərzdə:
– Oturun, acizanə rica edirəm, – dedi və qaşqabağını salladı; gözləri yuxulu idi, nahardan sonra dincəlmək üçün azacıq yatmışdı, ovqatı bərk təlxdi.
Belikov bir on dəqiqəyə qədər dinməz oturub sonra sözə başladı:
– Mən sizin yanınıza dərdimi dağıtmaq üçün gəlmişəm. Mənimçün çox ağırdır. Bir karikaturaçı məni və bizim hər ikimizə yaxın olan bir qadını gülünc bir şəkildə çəkmişdir. Bunda mənim, qətiyyən, təqsirim olmadığına sizi inandırmağı özümə borc bilirəm… Mən belə bir istehzaya imkan verməmişəm, əksinə, həmişə özümü abırlı bir adam kimi aparmışam.
Kovalenko qaşqabağını sallamış halda dinməz-söyləməz oturmuşdu. Belikov bir qədər gözlədikdən sonra yavaşca və həzin bir səslə dedi:
– Sizə bir deyəcəyim də var. Mən çoxdan qulluq edirəm, siz isə qulluğa hələ təzəcə başlamısınız. Mən böyük bir yoldaş kimi sizi xəbərdar etməyi özümə borc bilirəm. Siz velosipeddə gəzirsiniz, bu əyləncə isə heç də gəncləri tərbiyə edən bir adama yaraşan sifətlərdən deyil.
Kovalenko yoğun bir səslə soruşdu:
– Niyə?
– Bunu izah etməyə ehtiyac varmı, Mixail Savviç, məgər aydın deyilmi? Müəllim velosipedlə gəzəndə tələbə neyləyər? Onda tələbə lap adamların başında gəzər! Madam ki, buna sərəncamla icazə verilməyib, demək, yaramaz. Məni dünən dəhşət bürüdü! Sizin bacınızı da velosipeddə gördükdə gözlərimə lap qaranlıq çökdü, qadının və ya qızın velosipeddə gəzməyi rüsvayçılıqdır!
– Bircə söyləyin görüm sizə nə lazımdır?
– Mənə yalnız sizi xəbərdar etmək lazımdır, Mixail Savviç. Siz cavansınız, gələcəyiniz var, özünüzü mümkün qədər ehtiyatlı aparmalısınız, halbuki siz öz mövqeyinizə etinasız baxırsınız. Əyninizdə tikili köynək, əlinizdə də bir neçə kitab daim küçələri dolaşırsınız. İndi də velosiped. Sizin və bacınızın velosipeddə gəzdiyinizi direktor bilsə, sonra da gedib hamimizə yetişsə, yaxşı olmayacaq.
Kovalenko:
– Mənimlə bacımın velosipeddə gəzməyimizin heç kəsə dəxli yoxdur! – dedi və pul kimi qızardı. – Kim bizim ev və ailə işimizə qarışırsa, lap qələt eləyir!
Belikovun rəngi qaçdı, o, ayağa qalxdı və dedi:
– Madam ki, mənimlə bu cür danışırsınız, mən sözümə davam edə bilmərəm, rica edirəm, mənim hüzurumda müdiriyyət haqqında bu cür fikirdə olmayasınız. Hökumət adamlarına hörmət bəsləməlisiniz.
Kovalenko ona acıqla baxaraq soruşdu:
– Məgər mən burada hökumət adamlarının dalınca bir pis söz dedim? Rica edirəm, məni rahat buraxın. Mən namuslu bir adamam və sizin kimi bir cənabla heç danışmaq istəmirəm. Sizin kimi tipləri sevmirəm.
Belikov əsəbi halda əl-ayağa düşdü və üzündə dəhşət ifadəsi, cəld geyinməyə başladı. Axı belə qaba sözləri o, ömründə birinci dəfə idi, eşidirdi. Dəhlizdən pilləkənin artırmasına çıxaraq dedi:
– Kefiniz nə istəyirsə, deyin. Mən yalnız sizi xəbərdar etməliyəm. Bəlkə, bizim söhbətimizi dinləyən olmuşdur, sözümüzdən bir məna çıxarmasınlar və işin içindən əngəl çıxmasın deyə, söhbətimizin əsas məzmununu cənab müdirə bildirməliyəm. Bunu eləməyə borcluyam.
– Bildirmək? Get, bildir! – deyə Kovalenko daldan onun yaxalığından yapışıb itələdi.
Belikov qaloşlarını tappıldadaraq, pilləkəndən aşağı yumbalandı. Pilləkən uca və dikdi, ancaq Belikov pilləkənin ayağınacan sağ-salamat yumbalandı. Ayağa qalxıb əlini burnuna apardı ki, görsün, gözlüyü sınmayıb. Belikovun gurultu ilə aşağı yumbalandığı əsnada Varenka iki xanımla gəlirdi, hər üçü durub, bu mənzərəyə baxırdılar. Belikov üçün bundan dəhşətli şey ola bilməzdi. Adam bu cür rüsvayçılıqdansa, boynunu, qıçlarını sındırsaydı, daha yaxşı olardı, axı indi bütün şəhər bu əhvalatı biləcək, xəbər direktora da, hamiyə də yetişəcək, “Ah, kaş işin içindən bir əngəl çıxmayaydı”, karikatura çəkəcəklər və axırda iş o yerə çatacaq ki, onu istefaya çıxmağa məcbur edəcəklər…
Ayağa qalxdıqda Varenka onu tanıdı və gülünc üzünə, əzilmiş paltosuna, qaloşlarına baxaraq işin nə yerdə olduğunu anlamadan, onun ehtiyatsızlıqdan yıxıldığını güman edərək özünü saxlaya bilməyib qəhqəhə çəkdi.
– Ha-ha-ha!
Bu şaqqıltılı “ha-ha-ha” ilə hər şey – adaxlı olmaq da, Belikovun bu dünyadakı həyatı da bitdi. Artıq o, Varenkanın nə danışdığını eşitmir və heç bir şey görmürdü. Evə qayıtdıqda hər şeydən əvvəl Varenkanın şəklini stolun üstündən götürdü, sonra yatağına uzandı və oradan bir daha qalxmadı.
Üç gündən sonra Afanasi yanıma gəlib dedi ki, ağanın, deyəsən, əhvalı xarabdır, həkim üçün adam göndərsək, yaxşı olmazmı?
Mən Belikovun yanına getdim. O, yorğana bürünmüş halda dinməz-söyləməz miçətkən altında uzanmışdı; bir söz soruşanda hə-yoxdan başqa bir kəlmə cavab vermirdi. Afanasi də ovqatı təlx və qaşqabaqlı halda onun yanında dolaşır və dərindən ah çəkirdi; ağzından isə meyxanadakı kimi araq iyi gəlirdi.
Bir aydan sonra Belikov öldü. Biz hamımız, yəni hər iki gimnaziya və darülmüəlliminin pedaqoqları onu dəfn etdik. İndi tabutda uzanmış Belikovun üzündə həlim, xoş, hətta şən bir ifadə vardı. Sanki artıq heç vaxt çıxmayacağı bir qılafa qoyulduğuna şad idi. Bəli, o öz idealına nail olmuşdu. Sanki qəsdən, onun şərəfinə dəfn günü hava tutqun və yağışlı idi, ona görə hamımız qaloş geymiş və başımıza da çətir tutmuşduq. Varenka da dəfn mərasimində idi, tabutu qəbrə endirdikdə ağlamsındı da. Mən müşahidə etmişəm ki, ukraynalı qızlar yalnız ağlayır və ya qəhqəhə ilə gülürlər, onların əhvalında orta dərəcə olmur.
Etiraf edirəm ki, Belikov kimi adamları dəfn etmək böyük həzz verir. Qəbiristanlıqdan qayıdanda bizim sakit və təvazökar görkəmimiz vardı, heç kəs bu həzzi aşkara çıxarmaq istəmirdi. Bu duyğu çox əvvəllər, hələ uşaq çağlarımızda hiss etdiyimiz həzzi andırırdı; ailənin yaşlı adamları evdən çıxıb gedirdi və biz bir-iki saat tam azadlıqdan zövq alaraq, bağda o yana-bu yana qaçışır, azad nəfəs alırdıq, ah, azadlıq, azadlıq! Hətta azadlığa dair kiçik bir işarə, zəif bir ümid adama qol-qanad verir, elə deyilmi?
Qəbiristanlıqdan kefikök qayıtdıq. Lakin bir həftə keçməmiş həyat qabaqkı kimi sərt, yorucu və mənasız bir tərzdə keçməyə başladı, belə bir həyat sərəncam ilə qadağan edilməsə də, buna aydın şəkildə icazə də verilməmişdi. Artıq bu həyatda yaxşılığa doğru heç bir dəyişiklik olmadı. Doğrudur, Belikovu dəfn etdik, ancaq bu cür qılaflı adamlar nə qədər desən vardır və olacaqdır da.
İvan İvanıç:
– Hə, bax, məsələ də burasındadır, – dedi və çubuğunu çəkməyə başladı.
– Hələ belələri nə qədər olacaqdır! – Burkin sözlərini təkrar etdi.
Gimnaziya müəllimi mərəkdən çıxdı. Bu, alçaqboylu, yoğun, başı tamamilə daz, qara saqqalı az qala, qurşağına qədər sallanmış bir adamdı; onunla bərabər bayıra iki it də çıxdı. O, göyə baxaraq dedi:
– Yaxşı ay işığıdır.
Artıq gecəyarısı idi. Sağ tərəfdən bütün kənd görünürdü, küçə beş verstə qədər uzanıb gedirdi. Hər şey sakit, dərin bir yuxuya dalmışdı; nə bir hərəkət vardı, nə də bir səs. Hətta təbiətdə bu cür sakitlik ola biləcəyinə adam heç inana bilmirdi. Aydın bir gecədə daxmalara, ot tayalarına, yuxulu söyüd ağaclarına, geniş kənd küçəsinə baxdıqca adamın qəlbi sakitləşirdi. Bu kölgələrlə dolu, sakit, yuxuya dalmış, zəhmət, qayğı və dərddən gizlənmiş tənha küçə, olduqca həlim, məhzun və gözəl görünürdü; sanki ulduzlar da ona nəvaziş və riqqətlə baxırdılar. Adama elə gəlirdi ki, artıq heç bir pis iş yoxdur və hər şey öz qaydası ilə gedir. Solda kəndin kənarından tarla başlayır, üfüqə qədər uzanıb gedirdi, ay işığına qərq olmuş tarlada da nə bir hərəkət vardı, nə də bir hənirti.
İvan İvanıç:
– Hə, məsələ də burasındadır, – deyə təkrar etdi. – Məgər bizim şəhərin boğanağında, darısqallığında yaşamağımız, lazımsız şeylər yazmağımız, qumar oynamağımız qılaf deyilmi? Məgər bütün həyatımızı avara, hərzə adamlar arasında, sarsaq, yelbeyin qadınlar içərisində keçirməyimiz, cürbəcür mənasız sözlər danışmağımız və dinləməyimiz qılaf deyilmi? İstəyirsinizsə, sizə ibrətamiz bir əhvalat danışım.
Burkin:
– Yox artıq yatmaq vaxtıdır, − dedi, − sabaha qalsın!
Hər ikisi mərəyə girib ot üstündə uzandılar. Gözlərinə yuxu təzəcə getmişdi ki, birdən yüngülcə ayaq səsləri eşidildi, sanki kimsə bir az gedib dayanırdı, bir dəqiqədən sonra yenidən tup, tup… ayaq səsləri eşidildi. İtlər mırıldandılar.
Burkin:
– Bu gəzən Mavradır, − dedi. Ayaq səsləri kəsildi.
İvan İvanıç böyrüüstə çevrilərək dedi:
– Ətrafdakıların necə yalan danışdıqlarını görmək və dinləmək, bu yalana dözdüyün üçün axmaq adını almaq, təhqirə, alçalmaya tab gətirmək, namuslu, azad adamların tərəfində olduğunu açıq surətdə deməyə cəsarət etməmək, yalan danışmaq, yalandan gülümsəmək nəyə lazımdır? Hamısı bir parça çörək, isti bir bucaq, bir quruşluq rütbə üçündürmü? Yox, bu cür yaşamaq artıq mümkün deyil!
Müəllim:
– Siz, deyəsən, daha ayrı mətləbə keçdiniz, İvan İvanıç, − dedi. − Gəl, yataq.
Burkin on dəqiqə keçməmiş yuxuya getdi. Amma İvan İvanıç gah bu böyrü, gah o böyrüüstə çevrilib ah çəkdi, sonra yenidən durub bayıra çıxdı və qapı ağzında oturub çubuq çəkməyə başladı.

    Tərcümə edəni: İsgəndər Nəfisi

İT GƏZDİRƏN XANIM

I
Söhbət gəzirdi ki, sahildə təzə adam peyda olub: it gəzdirən xanım. Yaltada yaşamasının iki həftəsi tamam olmuş, üzü-gözü buralara alışmış Dmitri Dmitriç Qurov da təzə gələnlə maraqlanmağa başladı. Günlərin bir günü Verne pavilyonunda oturmuş Qurov bəstəboylu, başına beret qoymuş sarışın bir qadının sahildə gəzişdiyini və onun arxasınca ağ bir şpitsin[10 - Şpits – dikqulaqlı, qalıntüklü it.] qaçdığını gördü.
Sonra Qurov gündə bir neçə dəfə şəhər bağında ona rast gəldi. Qadın tək-tənha gəzişirdi, bereti başında, ağ şpitsi yanında olurdu. Kimliyini-nəçiliyini bilən yoxdu, ona, sadəcə olaraq, “it gəzdirən xanım” deyirdilər.
Qurov öz-özünə fikirləşdi: “Əgər bura ərsiz gəlibsə, tanış-bilişi yoxdursa, onunla tanışlıq pis olmazdı”.
Qurovun yaşı qırxa çatmamışdı, amma artıq on iki yaşlı qızı, iki gimnazist oğlu vardı. Onu tez, ikinci kurs tələbəsi olanda evləndirmişdilər, indisə arvadı ondan xeyli yaşlı görünürdü. Arvadı hündürboylu, sözü üzə deyən, qaraqaşlı, ədalı, mötəbər, özü demişkən, təfəkkürlü qadın idi. O, çox mütaliə edirdi, məktublarında “ъ” hərfini[11 - Rus dilində “ъ” hərfi heç bir səs bildirmir, sadəcə, özündən əvvəl gələn samitin qalın səsləndiyinə işarə edir.] yazmırdı, ərinə Dmitri yox, Dimitri deyirdi, Qurovsa onu dayaz, məhdud, kobud qadın sayırdı, ondan qorxurdu, buna görə də evdə olmağı xoşlamırdı. Arvadına çoxdan xəyanət eləməyə başlamışdı, özü də tez-tez xəyanət edirdi, bəlkə də, elə buna görə qadınlar haqqında həmişə pis fikir söyləyirdi, onlardan söhbət düşəndə deyirdi:
– Alçaq irqdir.
Ona elə gəlirdi ki, qadınlar haqqında ürəyindən keçənləri deməyə kifayət qədər acı təcrübəsi var, bununla belə “alçaq irq”siz ikicə gün də yaşaya bilmirdi. Kişi məclisində darıxırdı, özündə-sözündə olmurdu, ağzına su alıb otururdu, onlara qanı qaynamırdı. Qadın məclisinə düşəndə isə özünü azad hiss edirdi, onlarla nə danışmaq, özünü necə aparmaq lazım gəldiyini yaxşı bilirdi; hətta qadınlarla susmaq da onun üçün asan idi. Qurovun görkəmində, xasiyyətində, bütün təbiətində onu qadınlara sevdirən, onları yoldan çıxaran sezilməz bir cazibədarlıq vardı; o, bunu bilirdi və onun özünü də hansı bir qüvvəsə qadınlara tərəf çəkirdi.
Zəngin, həqiqətən, acı təcrübə çoxdan ona bir dərs vermişdi: əvvəl həyata xoş bir rəngarənglik gətirən, şirin və yüngül sərgüzəşt kimi görünən hər cür yaxınlıq sonradan istər-istəməz son dərəcə mürəkkəb məsələyə çevrilir və vəziyyət əvvəl-axır ağırlaşır; bu, ilk növbədə hörmətli adamlara, xüsusən süst, qətiyyətsiz moskvalılara aiddir. Amma maraqlı bir qadınla hər yeni görüşdə necə olurdusa, bu təcrübə yaddan çıxırdı və o yaşamaq istəyirdi, hər şey ona çox sadə və əyləncəli görünürdü.
Nəhayət, günlərin bir günü Qurov bağda oturub nahar edirdi, elə bu vaxt beretli xanım oturmaq üçün tələsmədən qonşu stola yaxınlaşdı. Üzünün ifadəsi, yerişi, paltarı, saçının düzümü, elə bil, Qurova deyirdi ki, nəcib cəmiyyətdəndir, ərdədir, Yaltaya birinci dəfə gəlib və təkdir, həm də darıxır… Yerli adət-ənənələrin çirkinliyi haqqındakı söhbətlərdə yalan az deyildir, o bu söhbətlərə nifrət edirdi və bilirdi ki, bu söhbətləri əksər hallarda qadınlarla günaha batmağa hazır olan, lakin bunu bacarmayan adamlar uydururlar. Qadın üç addımlığındakı stolun arxasında oturanda asan qələbələrlə, dağlarda gəzintilərlə bağlı söhbətlər yadına düşdü, adını-familiyasını bilmədiyi naməlum bir qadınla tələsik, ötəri yaxınlığın şirnikdirici fikri qəflətən onu həvəsə saldı.
O, mehribanlıqla muşqurdu, şpits yaxın gələndə barmağıyla onu hədələdi. Şpits mırıldandı. Qurov yenidən barmağını silkələdi.
Qadın ona baxdı, tez də gözlərini yerə dikdi.
– Qapan deyil, – deyə qadın dilləndi və qızardı.
– Sümük vermək olar?
Qadın başını razılıqla tərpədəndə Qurov gülərüzlə soruşdu:
– Yaltaya çoxdan təşrif gətirmisiniz?
– Beş gün olar.
– Mənsə ikinci həftəmi başa vururam.
Bir az susdular.
Qadın ona baxmadan dilləndi:
– Vaxt yaman tez gedir, bununla belə, buralar olduqca darıxdırıcıdır.
– Buraların darıxdırıcı olmasından şikayətlənmək dəbə çevrilib. Bir də görürsən ki, kənd əhlindən biri ya Belevdə, ya da Jizdrada özü üçün yaşayır, darıxıb eləmir, bura gələn kimi başlayır: “Ah, darıxdırıcıdır. Ah, istidir”. Fikirləşirsən ki, yəqin, Qrenadadan gəlib.
Qadın gülümsədi. Sonra yad adamlar kimi sakitcə yeməklərini davam etdirdilər; nahardan sonra yanaşı yola düzəldilər – sərbəst, məmnun, hara getdiklərinin, nədən danışdıqlarının fərqinə varmayan adamların zarafatyana, yüngül söhbətləri başladı. Onlar gəzişir, gəzişdikcə dənizin qəribə işıqlanmasından danışırdılar. Dəniz həlim və isti idi, yasəməni rəngə çalırdı, suyun üzərində ay işığının qızılı zolağı uzanırdı. İsti gündən sonra havanın boğanaq olmağından söhbət etdilər. Qurov özündən danışdı, dedi ki, moskvalıdır, təhsilinə görə filoloqdur, amma bankda işləyir; nə vaxtsa şəxsi operada oxumaq arzusundaymış, sonra daşını atıb, Moskvada iki evi var… Qadından isə öyrəndi ki, Peterburqda böyüyüb, amma S. şəhərində ərdədir, iki ildir orada yaşayır, hələ bir ay da Yaltada qalacaq, bəlkə, dincəlmək arzusunda olan əri dalınca gəldi. Qadın ərinin harada – quberniya heyətindəmi, yoxsa quberniya torpaq idarəsindəmi işlədiyini tapıb deyə bilmədi və bu, özünə də gülməli gəldi. Qurov bir də onu öyrəndi ki, qadının adı Anna Sergeyevnadır.
Qurov sonra qaldığı nömrədə qadın haqqında düşündü, fikirləşdi ki, sabah onunla görüşəcək. Belə də olmalıdır, hökmən, görüşməlidir. Yatmağa uzananda yadına düşdü ki, Anna Sergeyevna da bu yaxınlara qədər institut tələbəsi olub, qızı kimi oxuyub, onun gülüşündə, yad kişiylə söhbətində hələ nə qədər cəsarətsizlik, yöndəmsizlik olduğunu xatırladı. Qadın ömründə, bəlkə də, birinci dəfə idi ki, tək qalırdı, elə şəraitə düşmüşdü ki, mənasını özünün də anlamadığı sirli bir məqsədlə onun dalınca düşürdülər, ona nəzər salırdılar, onunla söhbət edirdilər. O, qadının incə, zərif boynunu, qəşəng, boz gözlərini xatırladı.
“Hər halda, onda nəsə fağırlıq var” – Qurov fikirləşə-fikirləşə yuxuya getdi.
II
Tanışlıqdan bir həftə keçdi. Bayram idi. Otaqlar boğanaqdı, küçəni isə toz bürümüşdü. Susuzluğu yatırmaq çətindi, Qurov tez-tez pavilyona girir, Anna Sergeyevnaya gah şirəli su, gah da dondurma təklif edirdi. Getməyə yer yox idi.
Axşamtərəfi hava sakitləşəndə onlar gəminin gəlməsinə tamaşa etmək üçün bəndə yollandılar. Körpü gəzişənlərlə dolu idi; qarşılamağa çıxmışdılar, əllərdə gül dəstələri var idi. Bəzəkli-düzəkli Yalta əhalisinin iki cəhəti qabarıq nəzərə çarpırdı: yaşlı qadınlar cavanlar kimi geyinmişdilər və çoxlu general vardı. Fırtınaya görə gəmi gec, gün batana yaxın gəldi, bəndə yan alana qədər uzun müddət dövrə vurdu. Anna Sergeyevna lornetlə gəmiyə və sərnişinlərə elə baxırdı ki, elə bil, tanış adam axtarırdı, Qurova sarı üz çevirəndə gözləri par-par parıldayırdı. Qadın ara vermədən danışır, qırıq-qırıq suallar verirdi və verdiyi sualları həmin andaca unudurdu; basabasda lornetini itirdi.
Bərbəzəkli kütlə dağılmışdı, heç kəs gözə dəymirdi, külək tamam yatmışdı, Qurovla Anna Sergeyevna hələ də durub gözləyirdilər, elə bil, gəmidən yenə də sərnişin düşüb-düşməyəcəyini bilmək istəyirdilər. Anna Sergeyevna artıq susurdu, Qurova baxmadan gülləri qoxulayırdı.
Qurov dilləndi:
– Axşamtərəfi hava yaxşılaşıb. İndi hara gedəcəyik? Bir yana getməyək?
Qadın cavab vermədi. Bu vaxt Qurov sınayıcı nəzərlərlə ona baxdı və qəflətən qucaqlayıb dodaqlarından öpdü, güllərin ətri və şehi onu bürüdü, həmin andaca ürkək-ürkək yan-yörəsinə baxdı: görən olmadı ki?
Sonra sakitcə:
– Gedək sizə… – dedi.
Onlar tələsik yola düzəldilər. Qadının nömrəsi boğanaqdı, yapon mağazasından alınmış ətir iyi otağı bürümüşdü. Qurov ona baxıb yenidən fikrə getdi: “Həyat müxtəlif görüşlərlə doludur”. Keçmişdə Qurovun yadında müxtəlif qadınlarla bağlı xatirələr qalmışdı: qayğısız, mərhəmətli, sevildiklərinə görə sevinən, ani xoşbəxtlik üçün minnətdarlığını gizləməyən qadınlar, arvadı kimi artıq söz-söhbətlə, ədayla, haray-qışqırıqla sevən qeyri-səmimi qadınlar, yaşadığı anın sevgi, ehtiras yox, daha əhəmiyyətli nəsə olduğunu üz-gözünün ifadəsi ilə büruzə verən qadınlar və bir də olduqca gözəl, soyuq, üzlərində həyatdan onun verə biləcəyindən çox almaq, qoparmaq kimi vəhşi, inadkar bir arzu ilə yaşayan qadınlar; bunların hamısı cavanlığı keçmiş, höcət, düşüncəsiz, hökmlü, ağılsız qadınlardı. Qurov onlardan soyuyanda bu qadınların gözəllikləri onda nifrət oyadırdı və bu zaman ona elə gəlirdi ki, qadınların alt paltarlarındakı haşiyələr xalıya bənzəyir.
Yenə həmin cəsarətsizlik, təcrübəsiz gəncliyin yenə həmin yöndəmsiz, yenə həmin narahat duyğuları; qəribə bir çaşqınlıq əhval-ruhiyyəsi vardı, sanki kimsə qəflətən qapını döymüşdü. Anna Sergeyevna, bu “it gəzdirən xanım” baş verənlərə nəsə qeyri-adi, olduqca ciddi yanaşırdı. Elə bil, bu hadisədə özünün məhvini görürdü, bu isə həm qəribə idi, həm də yerinə düşmürdü. Onun üzü ifadəliliyini itirmişdi, saralıb-solmuşdu, uzun, pərişan saçları üzünə dağılmışdı; o, qədim şəkillərdəki günahkarlar kimi oturub fikrə getmişdi.
Qadın dilləndi:
– Heç yaxşı olmadı. İndi mənə hörmət eləməyənlərdən birincisi elə siz olacaqsınız.
Nömrədəki stolun üstündə qarpız vardı. Qurov bir dilim kəsib, tələsmədən yeməyə başladı. Sükut ən azı yarım saata qədər uzandı.
Anna Sergeyevna zərifdir, ondan təmiz, sadəlövh, görüb-götürməmiş qadın ətri gəlirdi; stolun üstündə yanan tək şamın işığı onun sifətini zorla işıqlandırırdı, amma hiss olunurdu ki, Anna Sergeyevna əzab çəkir.
Qurov soruşdu:
– Mən sənə niyə hörmət eləməməliyəm? Nə danışdığını heç özün də bilmirsən.
O:
– Qoy Allah günahımdan keçsin! – dedi və gözləri doldu. – Dəhşətdir.
– Sən, elə bil, özünü təmizə çıxarmağa çalışırsan.
– Nəylə özümü təmizə çıxarım? Mən ağılsız, rəzil qadınam, özüm özümə nifrət edirəm və bəraət haqqında fikirləşmirəm. Mən ərimi aldatmadım, mən özümü aldatdım. Özü də indi yox, xeyli vaxtdı aldadıram. Ərim, bəlkə də, yaxşı, namuslu adamdır, amma, di gəl, lakeydir. Bilmirəm, orada nəylə məşğuldur, necə qulluq edir, bircə onu bilirəm ki, lakeydi! Ərə gedəndə iyirmi yaşım vardı, maraq məni haldan salmışdı, daha yaxşı ömür arzusunda idim; özüm-özümə: “axı var, başqa bir həyat var”, deyirdim. Yaşamaq istəyirdim! Yaşamaq və yaşamaq… Maraq məni yandırıb-yaxırdı… Siz bunu başa düşməzsiniz, amma Allaha and olsun ki, mən özümü ələ ala bilmirdim, içimdə nəsə dəyişirdi, qarşımı almaq çətindi. Ərimə xəstələndiyimi dedim və bura gəldim… Buradasa məstlik içərisində, dəli kimi gəzib-dolanırdım. İndisə budur, hər bir adamın nifrət edə biləcəyi iyrənc, murdar bir qadına çevrildim.
Söhbət Qurovu darıxdırırdı, qadının sadəlövh tonu, gözlənilməz və yersiz tövbəsi onu əsəbiləşdirirdi; gözlərindəki yaş olmasaydı, güman etmək olardı ki, qadın ya zarafat edir, ya da rola girir.
– Başa düşə bilmirəm? – deyə o soruşdu. – Sən nə istəyirsən?
Qadın üzünü onun sinəsində gizlədi, ona sıxılıb dedi:
– İnanın, inanın mənə, yalvarıram… Mən təmiz, namuslu həyatı sevirəm, günah işlər məni iyrəndirir, nə elədiyimi heç özüm də bilmirəm. El arasında deyirlər ki, şeytan yoldan çıxarıb. İndi özüm haqqında da deyə bilərəm ki, məni şeytan yolumdan azdırıb.
– Bəsdir, bəsdir, – deyə o mızıldandı.
Qurov onun hərəkətsiz, qorxaq gözlərinə baxdı, onu öpdü, astadan, mehriban-mehriban söhbətə başladı, tədricən qadın sakitləşdi və şənləndi; hər ikisi gülüşməyə başladılar.
Sonra onlar gəzməyə çıxdılar, sahildə kimsə gözə dəymirdi, şəhər sərv ağaclarıyla ölü görkəmi almışdı, amma dəniz hələ də səsli-küylü idi, hələ də sahilə çırpılırdı; dalğalar qoynunda bir barkas yırğalanırdı və barkasın yuxulu fənəri dörd tərəfə titrək işıq salırdı.
Fayton tutub Oreandaya getdilər.
– Mən bayaq giriş qapısına diqqət yetirəndə bildim ki, sənin familiyan fon Dideritsdir. Ərin almandır? – deyə Qurov soruşdu.
– Yox, deyəsən, onun babası alman olub, özü isə pravoslavdır.
Oreandada, kilsənin yaxınlığındakı skamyada oturub sakitcə dənizə baxırdılar. Səhər dumanında Yalta zorla görünürdü, dağların zirvəsində ağappaq buludlar donub qalmışdı. Ağacların yarpaqları tərpəşirdi, cırcıramalar cırıldaşırdı. Dənizin dərədən eşidilən yeknəsəq, küt gurultusu qabaqda bizi gözləyən rahatlıqdan, əbədi yuxudan söhbət açırdı. Yalta, Oreanda olmayanda da dəniz bu cür gurultu salıb, indi də salır, biz olmayanda da beləcə laqeyd-laqeyd, küt-küt guruldayacaqdır. Bu sabitlikdə, hər birimizin həyatımıza və ölümümüzə qarşı olan bu laqeydlikdə, bəlkə də, bizim əbədi xilasımızın, həyatın işıqlı dünyada fasiləsiz davamının və fasiləsiz kamilləşməsinin rəhni gizlənir. Səhər ala-toranında olduqca nəhəng görünən və sehrli aləmdən – dənizdən, dağdan, buludlardan, geniş səmadan sakitləşmiş, vəcdə gəlmiş cavan qadınla yanaşı oturan Qurov fikirləşdi ki, əslində, dərinə gedəndə, işıqlı dünyada hər şey, mövcudluğun ali məqsədini, özümüzün insanlıq ləyaqətimizi unudaraq fikirləşdiyimiz və gördüyümüz işlərdən başqa, hər şey gözəldir.
Bir qaraltı yaxınlaşdı – deyəsən, keşikçi idi, – onlara baxıb uzaqlaşdı. Qaraltının gəlməsində, onlara baxıb uzaqlaşmasında da sehr vardı, gözəllik vardı. Feodosiyadan gələn, fənərləri söndürülmüş, səhər şəfəqinin işıqlandırdığı gəminin bəndə yan alması aydın görünürdü.
Sükutdan sonra Anna Sergeyevna:
– Otlara şeh düşüb, – dedi.
– Elədir. Tərpənmək vaxtıdı.
Onlar şəhərə qayıtdılar.
Beləliklə, onlar hər günorta sahildə görüşür, birlikdə yemək yeyir, nahar edir, gəzir, dənizin gözəlliyindən ləzzət alırdılar. Qadın gecələr pis yatmasından, ürəyinin şıltaqlığından şikayətlənirdi, həmişə eyni suallar verirdi – qısqanclığındanmı, qorxusundanmı həyəcanlanaraq Qurovun ona hörmət edib-etməməsi ilə maraqlanırdı. Ətrafda adam olmayanda Qurov tez-tez onu qucaqlayır və ehtirasla öpürdü. Bayram əhvali-ruhiyyəsi, günün günorta çağı ehtiraslı və gizli öpüşlər, isti, dənizin iyi, geyimli-kecimli, tox adamların orda-burda görünməsi sanki onu yenidən həyata qaytarırdı; o, Anna Sergeyevnaya qəşəng, şirin qadın olduğunu deyirdi. Dözümsüz dərəcədə ehtiraslı idi, yanından bir addım uzaqlaşmırdı, qadınsa tez-tez fikrə gedir və Qurovdan xahiş edirdi ki, etiraf eləsin, etiraf eləsin ki, ona hörmət eləmir, onu qətiyyən sevmir, onu pozğun sayır. Demək olar, hər gecə şəhərdən çıxır, ya Oreandaya gedir, ya da şəlaləyə baş çəkirdilər; gəzintiyə söz ola bilməzdi, təəssürat, bir qayda olaraq, həmişə qəşəng, həmişə yüksək olurdu.
Anna Sergeyevnanın ərinin gəlməsini gözləyirdilər. Amma ondan məktub gəldi, o, gözünün ağrıdığını yazır və yalvarırdı ki, arvadı tez evə qayıtsın. Anna Sergeyevna əl-ayağa düşmüşdü, Qurova deyirdi:
– Yaxşı oldu, getməyim çox yaxşıdı. Bu, taleyin özüdür.
Qadın vağzala qədər atla getdi və Qurov onu yola saldı. Bütün günü yol getdilər. Anna Sergeyevna kuryer qatarının vaqonuna keçib oturanda və ikinci zəng vurulanda dedi:
– Dayanın, qoyun sizə bir də baxım… Bir də baxım. Bax, belə.
O ağlamadı, amma kədərli idi, elə bil, xəstələnmişdi, üzü əsim-əsim əsirdi.
– Sizin haqqınızda fikirləşəcəyəm… sizi xatırlayacağam, – deyə qadın dilləndi. – Allah sizə yar olsun, siz qalın. Haqqımda pis fikirləşməyin. Biz həmişəlik vidalaşırıq, belə lazımdır, çünki biz heç görüşməməliydik. Di yaxşı, Allah amanatı.
Qatar tərpəndi, bir azdan onun işıqları gözdən itdi və taqqıltı tamam kəsildi, sanki qəsdən danışılmışdı ki, bu şirin unutqanlığa, bu ağılsızlığa tələsik son qoyulsun. Platformada tək qalan Qurov cırcıramaların harayına və telefon məftillərinin uğultusuna elə qulaq asırdı ki, sanki yuxudan indicə durub. O fikirləşdi ki, budur, həyatında yeni bir sərgüzəşt, yeni bir macəra da başa çatdı, qalan ancaq xatirələr oldu. Qurov riqqətə gəlmişdi, kədərli idi və yüngül bir peşmançılıq keçirirdi; axı bir daha görüşməyəcəyi bu cavan qadın onunla xoşbəxt deyildi; o, qadına qarşı mehribandı, səmimi idi, amma bununla belə qadınla münasibətində, tonunda və əzizləmələrində yüngül kinayə, iki dəfə yaşlı bir kişinin kobud yekəxanalığı nəzərə çarpırdı. Anna Sergeyevna isə onu bütün tanışlıq vaxtı mərhəmətli, qeyri-adi, nəcib adlandırırdı; ehtimal ki, o, qadına əslində olduğu kimi görünmürdü, deməli, istər-istəməz onu aldadırmış…
Stansiyadan artıq payız ətri gəlirdi, sərin axşam idi.
“Şimala getmək vaxtıdır, – Qurov platformadan uzaqlaşaraq fikirləşdi. – Vaxtıdır”.
III
Moskvadakı evdə hər şey qış qaydasında idi, sobanı qalayırdılar, səhərlər uşaqlar gimnaziyaya hazırlaşanda və çay içəndə hava qaranlıq olurdu və dayə qısa müddətə işığı yandırırdı. Artıq soyuqlar düşmüşdü. İlk qar yağan vaxt birinci dəfə kirşəyə minib yola çıxarkən ağappaq torpağı, ağappaq damları görməyin ayrı ləzzəti var, bu zaman nəfəs almaq da asanlaşır və yeniyetməlik çağları da elə bu zaman yada düşür. Qırovdan ağappaq ağarmış qədim cökə və tozağacında doğmalıq, mehribanlıq daha çoxdur, sərv ağacından, palmadan onlar daha yaxındılar ürəyə, bunların yanında dağlar haqqında, dəniz haqqında düşünmək istəmirsən.
Qurov moskvalı idi, Moskvaya da xoş, şaxtalı bir gündə qayıtmışdı. Şubasını geyib, isti əlcəklərini taxıb Petrovkada gəzişdikdən, şənbə axşamı kilsə zənglərini eşitdikdən sonra bu yaxınlardakı səfəri və gördüyü yerlər ondan ötrü bütün gözəlliyini itirdi. Yavaş-yavaş Moskva həyatına alışırdı, artıq acgözlüklə gündə üç qəzet oxuyurdu və deyirdi ki, Moskva qəzetlərini prinsipə görə mütaliə etmir. Onu indi restoranlar, klublar, ziyafətlər çəkirdi, məşhur vəkillərin, artistlərin onunla əlaqə saxlamasından, həkimlər klubunda professorla kart oynamasından fərəhlənirdi. O, artıq bir qab selyankanı axıra kimi iştahla yeyə bilirdi…
Ona elə gəlirdi ki, bir aymı, iki aymı keçəcək və Anna Sergeyevna yaddaşının dumanına qərq olacaq, özünün riqqətli təbəssümüylə başqaları kimi arabir yuxusuna girəcək. Amma aradan bir ay keçsə də, yaddaşında aydınlıqdı, Anna Sergeyevnadan, elə bil, dünən ayrılmışdı. Xatirələr isə uyumaq bilmirdi. Dərs hazırlayan uşaqlarının səs-küyü kabinetinə dolanda da, restoranda romansa, ya orqana qulaq asanda da, buxarıda çovğun ulayanda da qəflətən olub-keçənlərin hamısı xatirəsində canlanırdı: bənddə olanlar da, dumanlı dağlardakı ala-toran da, Feodosiyadan gələn gəmi də, öpüşlər də. O, uzun müddət otaqda gəzişir, xatirələri yadına salır, gülümsəyirdi; sonra xatirələr arzuya çevrilir və olmuşlar təsəvvürdə olacaqlara qarışırdı. Anna Sergeyevna onun yuxusuna girmirdi. Anna Sergeyevna kölgə kimi onun arxasınca gəzirdi, onu izləyirdi. Gözünü yumanda onu diri kimi görürdü və Anna Sergeyevna əvvəl olduğundan da daha qəşəng, daha cavan, daha zərif təsir bağışlayırdı. Özünü isə Yaltadakından daha yaxşı hiss edirdi. Axşamlar Anna Sergeyevna kitab şkafından, buxarıdan, küncdən ona baxırdı, Qurov onun nəfəsini duyurdu, onun paltarının xoş xışıltısını eşidirdi. Küçədə qadınlara göz qoyurdu, ona oxşar qadın axtarırdı… Xatirələrini kiminləsə bölüşmək istəyi onu üzürdü. Sevgisini evdə aça bilməzdi, evdən qıraqda isə ürək qızdırdığı adam yox idi. Qonşularamı, bankdamı? Nədən danışmalı? Məgər onda sevirdimi? Məgər onun Anna Sergeyevnaya münasibətində qəşəng, poetik, ibrətli, yaxud da, sadəcə olaraq, maraqlı nəsə vardımı? Belə hallarda məhəbbətdən və qadınlardan ümumi sözlər danışırdı ki, heç kəsin baş vermişlərdən xəbəri olmasın. Yalnız arvadı qara qaşlarını tərpədərək deyirdi:
– Dimitri, ədabazlıq sənə, qətiyyən, yaraşmır.
Bir dəfə gecə həkimlər klubundan məmur yoldaşıyla çıxarkən özünü saxlaya bilməyib dedi:
– Heç bilirsiniz, Yaltada necə füsunkar bir qadınla tanış olmuşam.
Məmur kirşəyə oturub yola düzəldi, lakin qəflətən qanrılıb səslədi:
– Dmitri Dmitriç.
– Nədir?
– Bayaq siz haqlı idiniz: nərə balığı iylənmişdi.
Bu adi sözlər, nədənsə, birdən-birə Qurovu hiddətləndirdi, bu sözlər ona çirkin, həqarətli göründü. Belə də vəhşi adətlər olar, belə də sifətlər olar?!. Belə də mənasız gecələr, maraqsız günlər olar?! Azğın qumar oyunları, qarınqululuq, sərxoşluq, eyni məsələlər haqqında eyni söhbətlər. Lazımsız işlər və boşboğazlıq ömrün ən yaxşı anlarını, gücün çoxunu alır və axırda sənə qalan yarımçıq, qanadsız həyat olur. Uzaqlaşmaq və qaçmaq isə mümkün deyil, sanki dəlixanadasan, ya da cəza alayında.
Qurov bütün gecəni yatmır, hiddətlənir, səhərisi bütün günü başı ağrıyırdı. Ertəsi gecəni də o baş-bu başa var-gəl edirdi. Uşaqlar onu bezdirmişdi, bank onu bezdirmişdi, bir yana getməyə, nəsə danışmağa həvəs qalmamışdı.
Dekabr bayramında səfərə hazırlaşdı və arvadına dedi ki, bir cavana himayədarlıq etmək üçün Peterburqa gedir, amma S. şəhərinə yola düşdü. Niyə? Niyəsini heç özü də əməlli-başlı bilmirdi, Anna Sergeyevnanı görmək, onunla danışmaq, mümkün olsa, təklikdə görüşmək istəyirdi.
S. şəhərinə səhər çatdı və mehmanxananın ən yaxşı nömrəsinə düşdü; mehmanxananın döşəməsinə boydan-boya əsgər mahudu döşənmişdi, stolun üstünə tozdan bozarmış mürəkkəbqabı qoyulmuşdu; mürəkkəbqabı başı kəsik atlıya oxşayırdı, atlı şlyapa tutduğu əlini yuxarı qaldırmışdı. Qapıçı ona gərəkli məlumatlar verdi: fon Diderits Staro-Qonçarnı küçəsindəki şəxsi mülkündə yaşayır, mülk mehmanxanadan çox uzaq deyil, yaxşı yaşayır, varlı-hallı yaşayır, özünün atları var, onu şəhərdə hamı tanıyır. Qapıçı elə belə də dedi: Dridrits.
Qurov tələsmədən Staro-Qonçarnı küçəsinə getdi, evi tapdı. Evin qapısına boz, uzun, mismarlı hasar çəkilmişdi. Qurov gah pəncərəyə, gah da hasara baxaraq fikirləşdi: “Belə hasarı aşa bildin ha”.
Onun ağlına gəldi ki, bu gün iş günü deyil, yəqin, əri evdədir. Amma nə fərqi var, evə girib, onu karıxdırmaq mərifətsizlik olardı. Məktub yazıb göndərsə, güman ki, ərinin əlinə keçəcək, onda bütün işlər korlanacaq. Ən yaxşısı təsadüfə bel bağlamaqdır. Qurov küçədə hasar boyu gəzişir və təsadüf gözləyirdi. O, həyətə dilənçinin gəldiyini, itlərin onun üstünə cumduğunu gördü, bir saatdan sonra royalda çalınan havanı, zəif, anlaşılmaz səsləri eşitdi. Yəqin, Anna Sergeyevna çalırdı. Birdən dəhlizin qapısı açıldı, bayıra qoca bir qarı çıxdı, arxasınca tanış ağ şpits qaçırdı. Qurov şpitsi çağırmaq istədi, qəflətən ürəyi elə döyündü ki, həyəcanından şpitsin adını yadına sala bilmədi.
O gəzişir, gəzişdikcə boz hasara nifrəti daha da artırdı, əsəbiliklə fikirləşirdi ki, Anna Sergeyevna onu unudub, başqasına könül verib, səhərdən axşama qədər boz hasar gözünü döyənək eləmiş cavan bir qadının vəziyyətində isə bu, çox təbiidir. O, nömrəyə qayıtdı, uzun müddət divanda oturdu, nə eləyəcəyini bilmirdi. Nahar elədi, sonra isə möhkəm yuxuya getdi.
“Bütün bunlar nə qədər axmaq, nə qədər narahat işlərdir. – O oyanıb fikirli-fikirli qaranlıq pəncərəyə baxdı; artıq axşam düşürdü. – Bax, indi niyə yatdım. Bəs gecə nə edəcəyəm?
O, ucuz, boz, xəstəxana adyalına oxşayan örtük çəkilmiş yataqda oturub özünə acıq verirdi:
“Bu da sənə it gəzdirən xanım… Bu da sənə macəra… Otur indi burada”.
Hələ səhər-səhər vağzalda iri hərflərlə yazılmış bir afişanı xatırladı və durub teatra getdi. Fikirləşdi: “Çox güman ki, Anna Sergeyevna birinci tamaşalara gəlir”.
Teatr tamaşaçılarla dolu idi. Bütün quberniya teatrlarında olduğu kimi, burada da çilçıraqdan yuxarı dumanlıq idi, üst yarusları səsli-küylü narahatçılıq bürümüşdü; tamaşadan əvvəl yerli ədabazlar əllərini arxalarında daraqlayıb birinci cərgədə durmuşdular; qubernator lojasının ilk sırasında qubernatorun boa[12 - Boa – xəz şərf, yaxalıq] geymiş qızı oturmuşdu; qubernatorun özü isə porteryerin arxasında gizlənmişdi, onun ancaq əlləri görünürdü. Pərdə yırğalandı, orkestr uzun müddət hazırlaşdı. Tamaşaçılar gəlib yerlərinə keçdikləri müddətdə Qurovun gözləri həris-həris axtarıb-arayırdı.
Anna Sergeyevna da salona daxil oldu və keçib üçüncü cərgədə əyləşdi. Qurov ona baxanda ürəyi sıxıldı və aydınca başa düşdü ki, işıqlı dünyada ondan ötrü bu qadından yaxın, qiymətli və əhəmiyyətli adam yoxdur; əyalət camaatının arasında itib-batmış, heç nəyilə fərqlənməyən, əlində vulqar lornet tutmuş bu balaca qadın indi onun ömrünün mənasıydı, dərdiydi, sevinciydi, özünün özünə arzuladığı yeganə xoşbəxtliyiydi. Bu pis çalan orkestrin, bu zəhlətökən obivatel skripkalarının sədası altında Qurov fikirləşdi ki, Anna Sergeyevna necə də qəşəngdir. O fikirləşir və fikirləşdikcə xəyala dalırdı.
Anna Sergeyevna ilə birlikdə kiçik bakenbardlı, ucaboylu, donqar bir cavan da gəldi və onun yanında oturdu; o, tez-tez başını yırğalayırdı, sanki həmişə kiməsə baş əyirdi. Yəqin, bu, Anna Sergeyevnanın Yaltada acı hislərin coşqunluğu vaxtı lakey adlandırdığı əri idi. Həqiqətən, onun uzun boy-buxununda, bakenbardında, balaca təpəsində nəsə lakey cılızlığı vardı, şirin-şirin gülürdü və paltarının döşündə lakey nömrəsinə oxşayan hansısa alimlik nişanı parıldayırdı.
Birinci fasilədə ər siqaret çəkməyə çıxdı, qadın tək qaldı. Parterdə oturan Qurov ona yaxınlaşdı, zorla gülümsəyib titrək səslə dedi:
– Salam.
Anna Sergeyevna ona baxdı, ağappaq ağardı, sonra dəhşət içində bir də baxdı, gözlərinə inanmadı, huşunu itirməsin deyə, yelpiyi ilə lornetini ovcunda möhkəm-möhkəm sıxdı. Heç biri dinmirdi. Anna Sergeyevna oturmuşdu, Qurov onun sıxılmasından qorxuya düşdüyü üçün oturmağa cəsarət etmirdi. Köklənmiş skripkaların və fleytaların səsi eşidilirdi. Birdən dəhşət onları bürüdü: elə bil, bütün lojalardan onlara baxırdılar. Anna Sergeyevna ayağa qalxıb, tələsik çıxışa sarı yönəldi. Qurov da onun dalınca getdi, onlar məqsədsiz şəkildə dəhlizdə gəzişir, pilləkənlə gah yuxarı qalxır, gah da aşağı düşürdülər. Onların gözləri qarşısında hakim, müəllim, udel mundirli və nişanlı adamlar ora-bura gəzişirdi; xanımlar da, asılqandakı şubalar da gözə dəyirdi, tənbəki iyi verən külək əsirdi. Ürəyi möhkəm döyünən Qurov fikirləşdi:
“İlahi! Bu adamlar, bu orkestr nəyə lazımdır…”
Həmin andaca, qəflətən, o vaxt stansiyada Anna Sergeyevnanı yola saldığı gecə öz-özünə dediyi sözlər yadına düşdü; hər şey qurtardı, vəssalam, onlar bir daha görüşməyəcəklər. Amma qurtarmağa gör nə qədər qalırmış…
Anna Sergeyevna “Amfiteatra giriş” yazılmış ensiz, qaranlıq pilləkəndə dayandı.
– Siz məni necə də qorxutdunuz! – Sarsılmış, rəngi hələ də özünə gəlməmiş Anna Sergeyevna ağır-ağır nəfəs alaraq təkrar etdi. – Siz məni necə də qorxutdunuz! Yarımcan oldum. Niyə gəlmisiniz? Niyə?
O, alçaq səslə tələsik dedi:
– Başa düşün, Anna, başa düşün… Yalvarıram, başa düşün…
Anna Sergeyevna qorxu içində, yalvarış, sevgi dolu nəzərlərlə ona baxdı, diqqətlə baxdı ki, onun cizgilərini uzun müddət yadında saxlasın.
– Mən elə əzab çəkirəm, elə əzab çəkirəm! – Qadın ona qulaq asmadan sözünə davam elədi. – Bütün vaxtı ancaq sizi fikirləşmişəm, sizin xatirələrinizlə yaşamışam. Həmişə unutmağa çalışmışam, axı niyə gəldiniz, niyə?
Pilləkənin başındakı meydançada iki gimnazist siqaret çəkir və aşağı baxırdılar, dünya Qurovun vecinə deyildi, o, Anna Sergeyevnanı qucaqlayıb üzünü, yanaqlarını, əllərini öpməyə başladı.
– Siz nə edirsiniz, siz nə edirsiniz! – qadın onu özündən aralayaraq dəhşət içində dilləndi. – Bizim ikimiz də dəli olmuşuq. Günü bu gün çıxıb gedin, elə indi gedin… And verirəm bütün müqəddəslərə, yalvarıram… Gələn var!
Pilləkənlərlə kimsə yuxarı qalxırdı.
– Siz getməlisiniz… – Anna Sergeyevna pıçıltıyla sözünə davam elədi. – Eşidirsiniz, Dmitri Dmitriç? Mən Moskvaya, sizin yanınıza gələcəyəm. Mən heç vaxt xoşbəxt olmamışam, indi də bədbəxtəm, heç vaxt, heç vaxt da xoşbəxt olmayacağam! Əzabımı artırmayın! And içirəm ki, Moskvaya gələcəyəm. İndisə ayrılaq! Mənim əzizim, mehribanım, doğmam, ayrılaq!
Anna Sergeyevna onun əllərini sıxdı, sürətlə aşağı düşməyə başladı, tez-tez dönüb ona baxırdı, gözlərindən görünürdü ki, o, həqiqətən, xoşbəxt deyil. Qurov bir az dayandı, ətrafı dinlədi, dörd bir yana sükut çökəndən sonra asılqanını tapdı və teatrdan çıxıb getdi.
IV
Anna Sergeyevna Moskvaya, onun yanına gəlməyə başladı. İki-üç aydan bir o, S. şəhərindən çıxır və ərinə deyirdi ki, qadın xəstəliyi ilə əlaqədar olaraq professorlarla məsləhətləşməyə gedir, əri də inanırdı. Moskvaya gələndə “Slavyan bazarı”nda qalırdı, Qurova xəbərə qırmızı papaqlı adam göndərirdi. Qurov onun yanına gəlirdi və Moskvada heç kəs bundan xəbər tutmurdu.
Bir qış səhəri Qurov onun yanına görməzə-bilməzə gedirdi (göndərilən adam dünən gəlibmiş, onu evdə tapmayıb). Qızı da yanında idi, yolüstü onu gimnaziyaya ötürmək istəyirdi. İri, sulu qar yağırdı.
– Üç dərəcə isti var, amma qar yağır, – Qurov qızına deyirdi. – Amma bu isti ancaq yerin üstündədi, havanın yuxarı qatlarında isə tamam başqadır.
– Ata, niyə bəs qışda ildırım çaxmır?
O, bunu da izah elədi. O danışır və danışdıqca fikirləşirdi ki, budur, görüşə gedir, heç bir canlının xəbəri yoxdur, yəqin ki, heç vaxt da olmayacaq. Onun iki həyatı vardı: biri üzdə idi, hamı görürdü, hamı bilirdi, şərti həqiqətlər və şərti yalanlarla dolu olan, tanışlarının və dostlarının həyatına bənzəyən həyatı idi, o biri isə gizli keçən həyatı idi. Qəribə, bəlkə də, adi təsadüfə görə onun üçün əhəmiyyətli, maraqlı və zəruri olan hər şey, həyatının mənasını təşkil etdiyi üçün səmimi və özünü aldatmadığı bütün işlər başqalarından gizlində keçirdi. Onun yalanları, həqiqəti gizlətməyə lazım gələn örtükləri, məsələn, bankda qulluq etməsi, klubdakı mübahisələri, onun “aşağı təbəqə” fikri, arvadıyla yubileylərə getməsi bütün bunlar üzdə idi. Başqalarını da özüylə müqayisə edirdi, gördüyünə inanmırdı və həmişə güman edirdi ki, hər bir adamın həqiqi, ən maraqlı həyatı gecə örtüyünə oxşayan sirlər örtüyünün arxasında keçir. Hər bir şəxsi mövcudluq gizli saxlanılır, bəlkə də, elə buna görə mədəni adam bütün varlığı ilə çalışır ki, şəxsi sirrə hörmət olunsun.
Qızını gimnaziyaya ötürüb, Qurov “Slavyan bazarı”na yollandı. Şubasını aşağıda soyundu, yuxarı qalxdı və yavaşca qapını döydü. Qurovun xoşuna gələn boz paltarı geymiş, yol və həsrət yorğunu Anna Sergeyevna onu dünən axşamdan gözləyirdi; rəngi ağappaqdı, ona baxırdı və gülümsəmirdi, Qurov içəri girən kimi onun sinəsinə sığındı. Elə bil, iki ildir, görüşməmişdilər, öpüşləri uzun və çox oldu. Qurov soruşdu:
– Hə, orada necə yaşayırsan? Təzə nə var, nə yox?
– Dayan, indi danışaram… Bacarmıram.
Ağladığından danışa bilmirdi. Ondan aralandı, cib dəsmalını gözünə sıxdı.
“Qoy bir az ağlayıb ürəyini boşaltsın, mənsə hələlik oturum”, – Qurov fikirləşib kresloda əyləşdi.
Sonra zəng eləyib çay gətirməyi tapşırdı. O, çayını içəndə də Anna Sergeyevna üzü pəncərəyə sarı durmağında idi… Anna Sergeyevna həyəcandan ağlayırdı, ömürlərinin belə kədərli alınmasını bütün ağrısıyla dərk etdiyindən ağlayırdı; onlar ancaq gizli görüşürlər, oğrular kimi camaatdan gizlənirlər. Məgər onların həyatı dağılmayıbmı?
– Di yaxşı, bəsdir! – Qurov dilləndi.
Qurov hiss edirdi ki, sevgilərinin ömrü uzundu, nə vaxt bu sevdaya son qoyulacağı məlum deyildi. Anna Sergeyevna Qurova daha möhkəm bağlanırdı və pərəstiş edirdi, bütün bunların nə vaxtsa qurtaracağını ona demək ağlasığmaz iş idi; o buna inanmazdı da.
Qurov əzizləmək, zarafat etmək məqsədilə yaxınlaşıb onu qucaqladı, elə bu vaxt özünü güzgüdə gördü. Saçı ağarmağa başlamışdı. Son illər belə qocalması, belə düşməsi ona qəribə göründü. Anna Sergeyevnanın çiyni isti idi və titrəyirdi. Bu isti, bu gözəl, amma, güman ki, özünün həyatı kimi artıq saralmağa, sönməyə doğru gedən həyata yazığı gəldi. Anna Sergeyevna onun nəyini sevir? O, qadınlara həmişə olduğu kimi görünmürdü. Qadınlar onda onun özünü yox, öz təsəvvürlərində yaratdıqları və ömürləri boyu axtardıqları adamı sevirdilər; yanıldıqlarını biləndən sonra da sevgilərinə sadiq qalırdılar. Qadınlardan heç biri onunla xoşbəxt olmamışdı. Vaxt keçirdi, o, yeni qadınlarla tanış olurdu, onlarla görüşürdü, onlardan ayrılırdı, amma bir dəfə də olsun, sevməmişdi, orada məhəbbətdən başqa nə desən, vardı.
Ancaq indi, saçının çallaşdığı vaxtda ürəkdən və həqiqətən sevirdi – ömründə birinci dəfə sevirdi. Onlar bir-birini yaxın, doğma adamlar kimi, ər-arvad kimi, mehriban dostlar kimi sevirdilər, onlara elə gəlirdi bir-biriləri üçün yaranıblar və başa düşmək olmurdu ki, Qurov niyə evlidir, Anna Sergeyevna niyə ərdədir və onlar, sanki tutulub qəfəsə salınmış dişi və erkək köçəri quş idilər. Keçmişlərində nədən utanırdılarsa, bir-birilərinə keçirdilər, hazırkı ömürlərində xoşagəlməz nə vardısa, bağışlayırdılar, hiss edirdilər ki, onları dəyişdirən sevgiləridir. Əvvəllər kədərlənəndə ağlına gələn hər cür fikirlə özünə təskinlik verirdi, indisə fikirləşməyə halı yoxdur, əzab çəkir, səmimi, mehriban olmaq istəyir…
Qurov dilləndi:
– Yetər, əzizim… Ağladın, bəsdir… Gəl indi söhbət edək, bir şey fikirləşək.
Sonra onlar uzun müddət məsləhətləşdilər: necə eləsinlər ki, gizlənməkdən, yalan danışmaqdan, müxtəlif şəhərlərdə yaşamaqdan, uzun müddət görüşməməkdən can qurtarsınlar. Bu dözülməz buxovdan necə xilas olsunlar?
– Necə? Necə? – Qurov başından yapışaraq soruşdu. – Necə?
Və onlara elə gəlirdi ki, bir az da düşünüb-daşınsalar, çıxış yolu tapacaqlar, onda yeni və qəşəng bir həyat başlayacaq; onların hər ikisi yaxşı bilirdi ki, sona hələ çox qalır, ən mürəkkəbi, ən çətini indi-indi başlayır.

    Tərcümə edəni: Arif Məmmədov

6 №-li PALATA

I
Xəstəxananın həyətində ayıpəncəsi, gicitkən və çətənə kolluqları ilə bürünmüş kiçik bir fligel[13 - Fligel – əsas evə bitişik və ya onun yanında olan tikili, yandamı.] vardı. Fligelin dəmir damı paslanmışdı; su novçası yarıyadək sınıb tökülmüşdü, artırmasının pillələri çürümüş və qıraq-bucağında ot bitmişdi, evin suvağından təkcə iz qalmışdı. Fligelin qabaq tərəfi xəstəxanaya, dal tərəfi isə çölə baxırdı. Fligeli çöldən, üstünə çoxlu mıx çalınmış xəstəxana hasarı ayırırdı. Bu ucları yuxarı çalınmış mıxlar, hasarın və fligelin özü, yalnız xəstəxana və həbsxana tikililərinə məxsus kədərli və çox pis görünüşdə idi.
Əgər gicitkənin dalamasından qorxmursunuzsa, gəlin dar cığırla gedib fligelin içərisinə tamaşa edək. Birinci qapını açıb dəhlizə giririk. Burada divarın və sobanın dibinə bir yığın xəstəxana tör-töküntüsü atılmışdır. Döşəklər, köhnə, cırıq xalatlar, tumanlar, heç nəyə yaramayan göy zolaqlı köynəklər, yırtıq ayaqqabılar bir yerə tökülmüş, əzilmiş, qarışdırılmışdır. Bu şeylər çürüyür və ətrafa pis qoxu yayırdı.
Gözətçi Nikita, damağında çubuq, həmişə bu tör-töküntünün üstünə uzanırdı. Bu, istefaya çıxmış köhnə bir əsgər idi; paltarına tikilmiş baftaları belə saralmışdı. Üzü sərt və arıqdı, sallaq qaşları sifətini qoyun itinə oxşadırdı, burnu pul kimi qırmızı idi; boyu alçaq, lakin gövdəsi zəhmli, yumruqları saz idi. O, dünyada qayda-qanunu hər şeydən üstün tutan və ona görə də onları pozanları döyməyin zəruri olduğuna inanan sadədil, icraçı və küt adamlar zümrəsinə mənsub idi. Nikita adamların üzünə, döşünə, kürəyinə, hər yerinə vururdu və əmin idi ki, bunsuz qayda-qanun yaratmaq mümkün deyil.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/anton-chehov/hekay-l-r-68289370/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Ekzekutor – idarədə təsərrüfat işlərinə baxan xırda məmur

2
Kornevil zəngləri – Fransız bəstəkarı Rober Plankettin operettası

3
Bonjur – xoş gördük (fransızca)

4
Antropos – insan

5
Bokli – ingilis sosioloqu

6
Təsək – adətən gecələr yatarkən başa qoyulan araqçın tipli papaq

7
Maloross – Ukrayna nəzərdə tutulur. Maloross dili – şərqi slavyan şivələri əsasında yaranmış dil, müasir Ukrayna dili.

8
“Viyut vitri” – “Küləklər vıyıldayır”.

9
Kolossalische scandal – böyük qalmaqal (almanca).

10
Şpits – dikqulaqlı, qalıntüklü it.

11
Rus dilində “ъ” hərfi heç bir səs bildirmir, sadəcə, özündən əvvəl gələn samitin qalın səsləndiyinə işarə edir.

12
Boa – xəz şərf, yaxalıq

13
Fligel – əsas evə bitişik və ya onun yanında olan tikili, yandamı.