Главная страница | Русская классика | Hekayələr

Hekayələr
Çingiz Aytmatov
Hekayə ustaları
Bu kitaba böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun seçmə hekayələri toplanıb. Qəhrəmanları mənəvi cəhətdən güclü, mərhəmətli insanlar olan bu hekayələr oxucuda dərin təəsürat yaradır.

Çingiz Aytmatov
Hekayələr

BAYDAMTAL ÇAYINDA
Yenə coşub-daşdı Baydamtal çayı,
Yoxla yaxşı-yaxşı bəndi, bərəni.
Səni gözləyəcəm səhər olunca,
Sevgilim, gəlməsən, qəm üzər məni…
    (Talas vadisi qızlarının nəğməsi)
1
Qəfil leysan tökməyə başladı. Bir göz qırpımında əmələ gələn boz-bulanıq sular selə döndü və yamaclardan sürətlə axıb yarğanlara doldu, sel qoca küknarları kökündən qoparıb qabağına qatdı, iri daşları üzüaşağı diyirlədi. Nələrə qadir olduğunu göstərən sel suları axırda Baydamtal çayına qarışıb gözdən itdi. Dərəyə sığmayan çayın bulanıq və köpüklü suları vadidə coşub-daşırdı. Artıq şər qarışmaq üzrə idi, buna baxmayaraq bulanıq və qəzəbli dalğalarını sahilə çırpan çayın səviyyəsinin get-gedə qalxdığını görmək mümkün idi. Hayqıran dalğalar sahil daşlarına çırpılaraq parçalanır və nalə çəkib geri çəkilirdi. Sel-suların bir anın içində yerindən qopartdığı sal daşlar dərədə gurultu qoparırdı.
Uçurum dalğalara darısqallıq edirdi. Çayın gur axan yerində dalğalar bir-birinin belinə qalxır və yuxarı tullanırdı. Adama elə gəlirdi ki, dalğalar elə bu dəqiqə çayın üzərindəki kanata bənd olmuş yedəyi ağuşuna alıb aparacaq. Külək yedəyi yellədir, o isə yanıqlı-yanıqlı cırıldayırdı.
Coşan çayın üstünə doğru sallanmış nəhəng qara qayalar isə bütün bunların onlara heç bir dəxli yoxmuş kimi etinasızcasına lal-dinməz durub-dayanmışdı.
Balaca daxmanın həyətindəki it isə elə hey ulayırdı. Qaranlıq pəncərənin altında özünə yer eləmiş itin cansıxıcı “A-u-u-u…” ulartısı o qədər vahiməli səslənirdi ki, adam üşənirdi. Külək bu ulartını qabağına qatıb dərə boyunca yayırdı.
Asiyanın gözlərinə yuxu getmirdi. Şimşək çaxanda isə lap qorxurdu, elə bil kimsə pəncərənin ağzında kibrit alışdırırdı və bu zaman bulanıq yağış suyu axan pəncərədən ona boylanan buludlar qulyabanıya bənzəyirdi. Hətta ona elə gəlirdi ki, bu əcaib varlıq pəncərəni döyür. Asiya qorxusundan əlindəki açıq kitabı sinəsinə sıxdı və təlaş içində gözlərini yumdu. Nəfəsini qısaraq bayırı dinşədi.
Divarın o üzündə hidrotexnik Bektemirin ailəsi yaşayırdı. Oradan qırıq-qırıq sözlər və öskürək səsi eşidilirdi. Bu, Bektemirin atası – qoca Asılbay kişinin səsi idi. O, revmatizmdən əziyyət çəkirdi və görünür, bu gün onun sümükləri bir az da şiddətlə ağrıyırdı. Qoca artıq bir neçə dəfə ucadan səslənib iti söymüşdü:
– İtil, Baykuren, rədd ol burdan! Kəs səsini, lənətə gəlmiş, görüm ulartın öz başını yesin!
Sonra Asılbay Asiyanın pəncərəsinə yaxınlaşdı və öskürərək hirsli halda dilləndi:
– Sən yatmamısan, Asiya? Hələ də işığın yanır. Yaxşısı budur, dincəl, qızım. Kitab oxumağa sonra da vaxt taparsan. Yoxsa qorxursan, hə?
– Yox, atacan, narahat olmayın. Siz yatın, üstünüzü də qalın eləyin.
– Elə dərd budur ki, yata bilmirəm də… Hava çox tutqundur. Bu sümükləri sınmış it də ki bir yandan pis-pis ulayır, nəsə ürəyim narahatdır, görüm elə öz başında çatlasın…
Bu zaman içəridən gəlinin qəzəbli səsi eşidildi:
– Aman Allah, bircə bu qoca sakitcə uzanıb yatsaydı… İndi uşağı oyadacaq! Nə yapışmısınız bu itdən? Ulayıb-ulayıb kəsəcək də…
Ancaq Asılbay qulağı ağır eşitdiyindən öz işindəydi. O, yerini təzədən döşəyib uzandı və ucadan deyinməyə başladı:
– Allah, sən bizi xata-baladan qoru! Görəsən, nə vaxta qədər çəkəcək? Baydamtal da ki yenə aşıb-daşır… Bir də gördün yedəyi kanatdan qoparıb apardı… Sonra di get bunu axtar… Hamısı Allahın cəzasıdır… Ax, belim qırılır, belim qırılır!..
Dan yeri söküləndə dağların zirvəsinə təzəcə gün düşmüşdü ki, Bektemir atını yəhərləyib dərənin qayalı səmtinə doğru yola düzəldi. O tələsirdi… “Görəsən, qayalıqda vəhşi heyvanlar üçün qurduğu tələləri gecə ikən sel aparmayıb ki…”
Artıq yağış kəsmişdi, ancaq buludlar islaq keçə kimi yerin üzərindən, özü də lap aşağılardan asılıb qalmışdı. Zirvələrdəki və döşlərdəki qar örtüyü ağ-göyümtül rəngə çalırdı, qar gecə ikən hissediləcək dərəcədə aşağı yatmışdı. Qarlı yamaclardan üzüaşağı, dərə boyu zəhlətökən bərk külək əsirdi. Yerə yaprıxmış otlar və kollar sularını silkərək qamətlərini dikəldirdi.
Cığır çox sürüşkən idi. Ona görə də Bektemir atını asta sürürdü: at addım-addım irəliləyirdi. O, atın yüyənini buraxıb öz işləri haqqında düşünürdü. Birdən at sanki yerə mıxlanıb qaldı, sahibinin onu mahmızlamasına baxmayaraq, yerindən dəbərmədi. “Buna nə oldu belə, nədən ehtiyatlanır?” – Bektemir fikirləşdi və ətrafı gözdən keçirdi… Cığırdan bir neçə addım aralıda bir adam yerə sərilib qalmışdı. Bektemir heyrətindən atın belindəcə donub-qaldı. Daşlı enişdə üzüüstə yıxılmış adamın cırıq gödəkcəsinin altından çıxan çiynindən və başından qan axırdı.
“Görəsən, ölüb, yoxsa hələ sağdır?” – Bektemir atı onun yanına sürdü: “Kim ola bilər, görəsən?”
Baydamtalın ətrafında yaşayış yoxdur, bura ən yaxın kənd azından onlarca kilometr aralıdadır. Doğrudur, hərdən ovçular gəlib buralara çıxırlar, amma onların hamısı tanıdığı adamlardır, üstəlik, ovçuların hamısı, adətən, hidrotexniki məntəqədə dayanır, ovla bağlı Bektemirlə məsləhətləşirdi. Axı bu adam heç ovçuya da oxşamır. Saçlarını şəhərlilər kimi vurdurub, paltarında yağ ləkələri, qolunda da saat var.
Bektemir diqqətlə ətrafı nəzərdən keçirdi. Aydın məsələdir ki, bu adam bütün gecəni yağışın altında qalıb. Yarğandan axan gilli palçıq onun üzərini yarıyacan örtmüşdü. Özü də cavan adama oxşayırdı. Dirsəklərindən cırılmış gödəkcəsindən hiss olunurdu ki, yuxarı dırmaşmaq üçün o ki var əlləşib. O indi də elə uzanmışdı ki, sanki sürünürdü: sağ əli qabağa doğru uzanmışdı, barmaqları daşa pərçimlənib qalmışdı. Haradan, hansı tərəfdən gəlirmiş, görəsən? Yəqin etmək mümkün deyildi – yağış bütün izləri yuyub aparmışdı.
Birdən adam yerində qurcalanmağa və zarımağa başladı.
“O hələ sağdır!” – Bektemir sevincək atdan endi və onun əlindən tutdu:
– Ey, eşidirsən məni? Eşidirsən?..
Ondan cavab gəlmədi. Bektemir çətinliklə də olsa onu arxası üstə çevirdi, köynəyinin düymələrini açıb əlini onun sinəsinə qoydu. Ürəyi döyünürdü. Bektemir onun ciblərini axtardı, komsomol biletindən başqa bir şey yox idi. Biletin islanmış səhifələri bir-birinə yapışmış, yazıların mürəkkəbi yayılmışdı. O çətinliklə üç söz oxuya bildi: “…Aliyev Nurbek… 1930…”
– Çox maraqlıdır! – Bektemir başını buladı. Sonra Nurbeki yəhərə qaldırmaq üçün atını münasib yerə çəkdi.
2
“Penisillin qurtarır, nə edək?” – bu, Nurbekin eşitdiyi ilk sözlər oldu; çətinliklə qavradığı səslər sanki lap uzaqlardan gəlirdi. Ancaq o dərk edə bilmirdi ki, bunu deyən kimdir və söhbət kimdən gedir. Nurbek gözlərini açmağa çalışdı, ancaq bacarmadı, sadəcə, buna gücü yetmədi, ona elə gəldi ki, qaranlıq bir dərənin dibinə yuvarlandı.
Sonra Nurbek hiss etdi ki, kimsə onun ağzına su damızdırır. Soyuq su damcıları çənəsindən axıb sinəsinəcən getdi. Nurbek gözlərini açdı. Bu dəfə o, sinəsinə doğru əyilmiş adamın dediyi sözləri açıq-aydın eşitdi:
– Bax, Asılbay ata. O, gözlərini açdı!
Nurbek səsdən ayırd etdi ki, bunları deyən qız və ya gənc qadındır. Ancaq onun üzünü görə bilmədi. O hər şeyi dumanlı şəkildə görürdü. “Yəqin, yuxu görürəm”, – Nurbek fikirləşdi. Bu zaman ikinci bir səs eşidildi, bu, deyəsən, yaşlı bir adamın səsinə oxşayırdı:
– Hə, qızım, o, həyata qayıtdı! – və dərindən ah çəkdi. – Çox xeyirxah bir iş gördün, Asiya! O, Allahın qüdrəti və dərmanların köməyi ilə xilas oldu!..
Onlar yenə nə haqdasa pıçıldaşdılar və otaqdan çıxdılar. “Qoy dincəlsin!” – qoca bunu deyib qapını astaca örtdü.
Onun gözlərini örtən bulanıq pərdə yavaş-yavaş çəkildi və Nurbek səliqə ilə ağardılmış balaca otağı təəccüblə gözdən keçirdi. O, bura necə gəlib düşdüyünü anlaya bilmədi, ancaq hiss etdi ki, bura mədəni bir insanın yaşadığı evdir. Rəfdə səliqə ilə sıralanmış kitablar, stolun üstündə bir topa yazılı vərəq, küncdəki şkafda isə Nurbekə tanış olmayan cihazlar var idi. Divardan qoruyucu alpinist eynəyi asılmışdı. O ehtiyatla pəncərəyə tərəf boylandı; dolabçanın üstündəki güzgünün qarşısında böyük bir kollektiv fotoşəkil qoyulmuşdu. Fotoşəklin yuxarısındakı yazını asanlıqla oxumaq olurdu: “Coğrafiya fakültəsi”. Pəncərədən qarşı dağların zirvəsini, mavi səmanın bir hissənini aydınca görmək olurdu, haradasa lap yaxınlıqdan axan çayın şırıltısı eşidilirdi.
– Heç başa düşmədim! – Nurbek pıçıldadı. O, güzgüdən gözünü çəkə bilmirdi. Rəngi avazımış, uzunsov sifətini tük basmış, başı bintlə sarınmış birisi çarpayıda uzanıqlı halda güzgüdən ona baxırdı.
– A-a! – Nurbek qışqırdı və onun sifəti ağrıdan və qorxudan tamam dəyişdi. Ona elə gəldi ki, ordan zəhləsi gedən, nifrət etdiyi bir adam boylanır. Nurbek zarıdı, əllərini üzünə tutub çevrildi. Qapı açılanda isə qorxudan diksindi və əllərini üzündən çəkdi. Otağa əyninə xizəkçi kostyumu geyinmiş, ayağında qalın altlıqlı çəkmələri olan, uzun saçlarını səliqə ilə boynunun ardına yığmış bir qız daxil oldu.
– İndi yaxşısınız? – qız soruşdu və gülümsəyərək əlindəki çaydanı stolun üstünə qoydu. Nurbekin sifəti allandı: qız yanında çarpayıda uzandığına görə utandı. O qalxmağa cəhd elədi.
– Siz nə edirsiniz?! Uzanın, qalxmayın.
Nurbek istədi cavab versin, ancaq bu zaman qabırğalarının altından dəhşətli bir ağrı qopdu və onu nəfəsini kəsən bir öskürək tutdu. O, aşağı əyilib sinəsini tutdu və xırıldadı. Qız nə edəcəyini kəsdirə bilmədiyindən təlaşla otaqda oyan-buyana vurnuxmağa başladı. Nəhayət, o, əlini Nurbekin başının altına keçirdi. Xəstənin öskürəyi kəsəndən sonra qız rahat nəfəs aldı və onun alnını dəsmalla sildi.
– Sizin ciyərləriniz bərk soyuqlayıb. Siz özünüzü qorumalısınız. Dünəndən özünüzdə deyilsiniz. Hərarətiniz yüksəkdir. Bu gün də otuz doqquzdan düşməyib. Uzanın… Özünüzü evinizdəki kimi hiss edin… Mən isə bir qədər radioköşkdə olmalıyam.
Öskürək onu təntidəndən sonra hələ də özünə gələ bilməyən Nurbek, ümumiyyətlə, qıza nə cavab verəcəyini də bilmirdi, yalnız tərəddüdlə, çaşqın halda ona baxırdı. Oğlan kimi geyinmiş bu qız nədənsə get-gedə ona tanış gəlirdi, elə bil onu çoxdan tanıyırdı. O isə adi və qarayanız bir qırğız qızı idi. Onun enli sifətini, geniş və gözəl alnını dağ küləkləri codlaşdırmış, günəş yandırmışdı, qalın dodaqları həmişə aralı olurdu, sanki bu dəqiqə gülümsəyəcəkdi. Görkəmi xeyirxah və sadəlövh bir uşağı xatırladırdı. Yalnız gözləri çox ciddi təsir bağışlayırdı, baxışları fikirli idi. Qız çox da böyük olmayan, amma bərk və güclü olduğu hiss edilən əlləri ilə onun yastığını düzəltdi, ana qayğıkeşliyi ilə Nurbekin ayaqlarını adyalla bükdü.
– Çarpayı bir az gödəkdir, bəlkə, yastığınızı yuxarı qaldırım?
– Yox, narahat olmayın… Bağışlayın, bacıcan, mən indi haradayam?
Qız təəccüblə gözlərini ona dikdi:
– Bura hidroloji məntəqədir.
– Hidroloji məntəqə?
– Elədir ki var! Siz Baydamtal çayı haqqında eşitmisinizmi? Sizi Bektemir ağa tapıb. Siz onu tanıyırsınız?
– Yox… Xatırlamıram…
– O bizim hidrotexnikdir.
– Burada insanlar yaşayır?
– Bəli. Ancaq biz burda çox azıq – Bektemirin ailəsi və mən…
– Siz də burda işləyirsiniz?
– Bəli, hidroloqam.
– Xeyirxahlığınıza görə çox sağ olun, bacıcan, ancaq… – Nurbek sözünü tamamlaya bilmədi, dayandı. Sonra soruşdu: – Sizin adınız nədir?
– Asiya. Sizin adınızsa Nurbekdir, elə deyil? Siz, yəqin ki, Baydamtala hansısa vacib iş dalınca gəlmişdiniz?
Nurbek heç nə demədi. Yanı üstə çevrildi və adyalı üstünə çəkdi. Amma o dəqiqə də adyalı üstündən kənara atdı, qızın gözlərinin içinə baxdı və dedi:
– Mən cinayətkaram!
Asiya çaydanı yavaşca aşağı qoydu.
– Siz cinayətkarsınız? Necə, bu necə olub axı? Deməli, siz qaçmısınız, dağlarda gizlənirsiniz?
– Elədir, bacıcan! Yəqin, siz də fikirləşirsiniz ki, adam xilas etmisiniz… Bu belədir, mənim yerimə kim olsaydı, ömrünün sonuna qədər özünü sizə borclu hesab edərdi… Ancaq mən itkin düşsəydim, sümüklərim qurda-quşa yem olsaydı, taleyimdən daha razı qalardım.
Asiyanı dəhşət bürüdü, ancaq özündə güc tapıb xəstəni sakitləşdirməyə çalışdı:
– Siz nə danışırsınız? Sakit olun! Sizə həyəcanlanmaq olmaz. Qalxmayın!
– Getməyin, bacıcan! Sizdən xahiş edirəm, yalvarıram sizə, məni axıra kimi dinləyin! – sanki Nurbek hər şeydən çox, qızın onu dinləmədən çıxıb getməsindən qorxurdu. – Dayanın, Asiya, mən sizə hər şeyi danışacam, heç nəyi gizlətməyəcəm…
3
Yazın ilk günlərindən biri idi. Nurbek zavodun darvazasından çölə çıxdı, yun şərfini boynundan çıxarıb cibinə qoydu, enli kürəklərini gərib dərindən nəfəs aldı. O, fərəhli baxışlarla bütün ətrafı gözdən keçirdi: küçəyə, zavodun korpuslarına, səmaya, parka diqqət etdi…
Nurbek ucaboy, yaraşıqlı bir oğlan idi, elə indi də o, çənəsini azca irəli verib sərt dodaqlarını bərk-bərk bir-birinə sıxanda və qürurla ətrafına baxanda yoldan ötənlərin diqqətini özünə cəlb edirdi.
Yazın gəlişini bu gün Nurbek daha yaxından hiss edirdi. Baxmayaraq ki hava rütubətli və yapışqan idi, göyün üzünü boz-tutqun buludlar almışdı, günəş görünmürdü, amma asfaltın üstündəki qar örtüyü əriməyə başlamışdı, dərin gölməçələrə dolan qar suları şırıltıyla arxlara tökülürdü. Baharın ilk müjdəçisi olan ərik ağacının budaqları gillə hörülmüş divardan aşıb küçəyə çıxırdı, şişmiş tumurcuqlar ətrafa xoş ətir yayırdı.
Nurbek trolleybusa mindi. Bahar düşüncələri onu tərk etmirdi. Qarşıda Nurbeki gözəl və maraqlı günlər gözləyirdi. O, uzaq dağ kəndlərinin birində, xam torpaqlarda təşkil olunmuş sovxozda mexanik kimi işə başlayacaqdı. O, həmin sovxoza ilk gedənlərdən olacaqdı. Xasiyyətnaməsində zavodun partiya təşkilat katibi onun təcrübəli mütəxəssis, bacarıqlı mexanik olduğunu yazmış və tamamilə əmin olduğunu bildirmişdi ki, o, zavodun etimadını doğruldacaq.
Vilayət komsomol komitəsinin göndərişi artıq əlindəydi və bu günlərdə şəhər klubunda yolasalma mərasimi keçiriləcəkdi: çoxlu xoş sözlər, yaxşı arzular eşidəcəkdi, musiqiyə qulaq asacaq, rəqs eləyəcəkdi, gülüş səsləri bir-birini əvəz edəcəkdi, bərk-bərk əlini sıxıb ona yaxşı yol arzulayacaqdılar… Nurbek təsəvvüründə canlandırdıqlarının hamısını ifadə etməkdə çətinlik çəkirdi… Bir sözlə: yeni həyat tərzi, yeni iş, yeni dostlar hələ qarşıdaydı!..
Nurbek xam torpaqları ilk fəth edənlərdən biri olacaqdı. Əsrlərlə insan əli toxunmamış torpaqlarda buğda əkiləcək, yollar salınacaq və xalq deyəcəkdi: “Bu bizim kəndimizdir, bu bizim məktəbimizdir, bu bizim emalatxanamızdır!..” Bəyəm bu, böyük xoşbəxtlik deyildimi? Bütün bunlar haqda fikirləşdikcə Nurbekin qollarına yeni güc gəlir, elə bu saat işə girişmək, qurub-yaratmaq istəyirdi.
4
Dağlara yaz gec gəlmişdi. Sovxozda şumdan əlavə, işlər başdan aşırdı. Texnikanı işə salmaq, yanacaq gətirmək, təmir işləri görülən emalatxananı avadanlıqla təchiz etmək, ev, yeməkxana, hamam tikmək lazım idi… İndiyəcən yaşayış olmamış bir yerdə hər şey vacib və hər şey lazım idi… Amma mexanizatorlar, əlbəttə ki, əkin-səpin işlərini daha vacib sayırdılar.
Doğrudan da, indiyəcən insan ayağı dəyməmiş, yalnız vəhşilərin gəzib-dolaşdığı bu dağların arasında həyat qurmaq asan və sadə bir iş deyildi. Ancaq bu cür çətinliklərlə qarşılaşan Nurbek ruhdan düşmədi. O, yenə də əvvəlki kimi tələskən, çılğın, inadkar olaraq qalırdı. İndi onun bu xüsusiyyətlərinə daha bir cəhət əlavə edilmişdi – Nurbek daha sərt və əsəbi olmuşdu; nəyin bahasına olursa olsun, hər şey onun dediyi kimi olmalıydı. O hər şeyi şəxsən özü etmək istəyirdi, öz əlləri ilə. Tabeliyində olan insanlardan kimsə tapşırığı yerinə yetirə bilməyəndə qəzəblənir, qışqırıb bağırırdı: “Sən nə təhər adamsan? Bu cür sadə bir işin öhdəsindən gələ bilmirsən. Sənin kimilərini, başım çıxmır, bura necə göndərirlər? Çəkil görüm, özüm eləyərəm!”
Nurbek hansı işin qulpundan yapışsa, orda iş qaynayırdı, onda işin axırına çıxmadan dayanmaq yox idi. Adamlarda elə təsəvvür yaranırdı ki, Nurbeksiz ötüşmək, ümumiyyətlə, mümkün deyil. Nə vaxt baxsan, onu kəməri tarım çəkili, ayaq üstə, iş başında görərdin. O, çadırları özü qurur, buldozeri özü sürür, qar uçqunlarını yarıb keçir, emalatxanada dəzgahları özü quraşdırırdı…
Yalnız uzunsürən yağışlı günlərdə, məcburiyyət qarşısında qalıb çadıra çəkiləndə yerinə uzanıb qəm dəryasına qərq olurdu. Nurbek başa düşmürdü ki, nə üçün indiyəcən bir adamla yaxınlıq etməyi bacarmayıb, nə üçün hamı kimi onun da dərdləşməli, ürək açmalı bir dostu, sirdaşı yoxdur. İş vaxtı tabeliyində olan insanlar dinməz-söyləməz onun göstərişlərini yerinə yetirsələr də, ona hörmətlə yanaşsalar da, iş qurtaran kimi hərə çəkilib bir yana gedir, onu dindirib-danışdıran belə olmurdu… Belə anlarda o, çamadanında saxladığı bir fotoşəkli çıxarar və dərindən ah çəkərək fənərin tutqun işığında uzun-uzadı ona tamaşa edərdi.
Aynagül şəkildə də gözəl idi. Fotoşəkildən onun sevimli ətrinin qoxusu gəlirdi.
Aynagül nazirlikdə katibə işləyirdi. Həmişə yumşaq xalı-xalça üzərində gəzdiyindəndi, ya nədəndisə, o, çox yüngül, səssiz addımlarla yeriyərdi. Kim bilir, bəlkə də, anadangəlmə yerişi belə olmuşdu…
Nurbek göndəriş vərəqəsini göstərib xam torpağa getmək qərarını söyləyəndə, gözlədiyi kimi, Aynagül onun boynuna sarılmadı:
– Sən yaxşı-yaxşı fikirləşmisən? – Aynagül qaşlarını çataraq soruşdu.
– Bəli, nədir ki?
– Heç, elə-belə… – və sakitcə əlavə etdi: – Deməli, sən ancaq sözdə məni sevirmişsən… – Aynagülün sıx kirpikləri islandı və belədə gözləri daha gözəl göründü. Nurbek özünü itirdi, o bunu heç gözləmirdi.
– Bu nəyə lazımdır, Aynaş? Sən elə bilmə ki, mən sovxoza gedəndən sonra səni unudacam. Mən səninlə orda necə yaşayacağımız haqda düşünürəm…
Əlbəttə, Aynagül bu saat ora getmək haqda fikirləşmirdi. Heç Nurbek də ona belə bir təklif etməzdi. Əvvəlcə gedib yerləşmək, ev almaq lazım idi, evlənmək söhbəti ancaq bundan sonra ola bilərdi.
Nurbeki yola salarkən Aynagül ona öz fotoşəklini bağışladı:
– Get, Nurbek, – Aynagül dodaqlarını sallayaraq küskün halda dilləndi. – Bir şey ki beyninə düşdü, səni ondan döndərmək mümkün deyil. Ancaq yadında saxla: işdir, oralar xoşuna gəlməsə, qayıt gəl, mən səni gözləyəcəm. Fikirləşmə ki, zavodda sənin haqqında nə deyəcəklər, bu elə də vacib deyil… İş hər zaman tapılar. Hə, bir də onu demək istəyirəm ki, mənim dayım sənin çalışacağın rayonda işləyir, hər ehtimala qarşı al, onun ünvanını da götür. Utanıb-çəkinmə, bir şey lazım olsa, ona müraciət elə, o hər şeydə sənə kömək edə bilər…
Sən demə, Aynagül ünvanı səhv veribmiş. Onun dayısı qonşu rayonda, cənubdakı aşırımın arxasında işləyirdi. Nurbek bunu çox sonralar yerli adamlardan soruşub öyrəndi.
Sovxoz gündən-günə irəliləyir, abadlaşırdı. Nurbek isə böyük səbirsizliklə Aynagüllə evlənəcəkləri günü gözləyirdi.
5
Dağların yazı gec gəlir, amma gələn kimi də sürətlə ötüb-keçir. Aşağılarda vadilər yaşıllığa qərq olur, cavan ağaclar boy atır, yarpaqlar ağacların dibinə kölgə salmağa başlayırdı. Yaz fəsli işini bitirib yerini yaya verən kimi də al-yaşıl ətəklərini çırmalayıb dağlara doğru tərpənirdi.
Dağlıq ərazilərdə yazın öz qayda-qanunları, öz təkrarsız gözəlliyi var. Səhər tezdən göydən qar ələnir, nahardan sonrasa gün çıxır, qar örtüyü hərəkətə gəlir, əriyib axır və buxarlanıb yoxa çıxır, bircə günlük ömrü olan güllər açır, axşama dönəndə isə şaxta hər yeri qupquru qurudur. Gecəni çaylar, bulaqlar buz bağlayır. Səhəri gün isə zirvələrdən baxanda ruhun təzələnir, dağlarda əsrarəngiz bir yaz havası duyulur, baxmaqdan adamın gözü doymur. Mavi, tərtəmiz və ləkəsiz səma adamı heyran eləyir. Torpaq təzə, yaşıl paltarlı, şehlə yuyunmuş gənc qız kimi cilvələnir, elə bil bu dəqiqə sənə baxıb utancaq halda gülümsəyəcək… Ağzını açıb qışqırsan, səsin dağları bürüyəcək: təmiz havada səs çox uzaqlara yayılır… Nə qar, nə duman, nə yağış, nə külək yazın qarşısını kəsə bilməz, o, yaşıl yanğın kimi dağdan-dağa, zirvədən-zirvəyə adlayır, getdikcə yüksəkliklərə can atır və nəhayət, əbədi buzlaqlara qədər gedib çıxır.
Dağlıq ərazilərdə yaşayan insanlar yaz əkini ilə bağlı əvvəlcədən xüsusi tədarük görürlər – bir az gecikdin, səpdiyin cücərməyəcək, gecələr ayaz vuracaq…
…Nurbek sovxozun ən uzaq sahəsinə – “Çon-Say”a axşamüstü gəlib çıxdı. Hələ motosikletdən düşməmiş gözü dağın ətəyindəki hərəkətsiz traktora sataşdı. O, dilxor olub tüpürdü, mühərriki söndürüb traktora tərəf qaçdı. Təngnəfəs halda uzaqdan qışqırdı:
– Ey, niyə dayanmısan? Yenə traktoru xarab etmisən?
Gənc traktorçu Jumaş tez papirosunu yerə atıb ayaqladı:
– Traktor işləyir! – o özünə haqq qazandırmaq istədi. – Amma bura çox təhlükəlidir, aqay[1 - Aqay (qırğız.) – ağa; burada: hörmətli adama müraciət formasında işlədilir.].
– Nə? – Nurbek yumruğunu düyünlədi, az qaldı ki, onu vursun. – Sənin ağlın başındadır?
– E-e… yoldaş mexanik, bilirsiniz…
– Əşi, sözünü de. Neçə saatdır traktor dayanıb? Cavab ver!
– Bir saat olar…
Nurbek yumruğunu havada yellədi:
– Buna kim icazə verdi? Kim? Hansı axmaq?
– Deyirlər, traktor aşa bilər. İşləmək təhlükəlidir!
– Hara aşacaq? Sən nə çərənləyirsən?
Briqadir onlara yaxınlaşdı. Nurbek Trofimovu nifrət dolu baxışlarla başdan-ayağacan süzdü və əsəbi halda başını buladı:
– Bunu heç sizdən gözləməzdim! Traktorun boşdayanmasına görə partiya bürosunda cavab verəcəksiniz!..
– Traktoru məcburiyyət qarşısında qalıb dayandırmışıq, yoldaş mexanik, – deyə enlikürək Trofimov vərdişkar kimi cod bığlarını eşdi və başını razılaşırmış kimi tərpədib təmkinlə cavab verdi. – Gözləyirdik ki, ya siz, ya da aqronom gəlsin, məsləhətləşək… Maşını hərəkətə gətirməyə relyef imkan vermir, dağətəyi çox dikdir… Özünüz baxın, görün necə enişdir… Traktor aşa bilər, insanları bada verərik! Fikir verin, traktor hansı maillik üzrə dayanıb!…
Nurbek yerə oturdu, gözəyarı enişin mailliyini ölçdü və etinasızcasına əlini yellədi:
– Gərəksiz ehtiyatlanmadır! Bu sizin üçün təkərli traktor deyil, tırtıllı traktor elə enişlər enir ki… heç aşıb eləmir!
– Şükür Allaha ki, mən ikinci on ildir dağlarda işləyirəm, Nurbek Aliyeviç. Hər şey görmüşəm. Siz isə təzəsiniz. İnanın mənə, burda işləmək olmaz, çox təhlükəlidir.
Bu artıq həddini aşmaq idi. Belə çıxır ki, Nurbek öz işini bilmir?! Bu azmış kimi, bir tərəfdən də Jumaş söz atdı:
– Briqadir düz deyir. Qorxuludur!
– Əgər qorxacaqdınsa, oturardın evində, alaçıqda! – Nurbek dişlərini qıcayaraq dilləndi. – Xam torpaqlara qorxaqlar gərək deyil. Siz deyin, yoldaş Trofimov, partiya bizi bura nə üçün göndərib? Balaca bir təpəyə çıxmaqdan qorxuruqsa, biz necə öz işimizin öhdəsindən gələ bilərik?
– Yox, yoldaş mexanik, – Trofimov etiraz etdi. – Ağıllı hərəkət etmək lazımdır, özümüzü təhlükəyə atmamalıyıq. Bu, çox ciddi məsələdir.
– Siz nə təklif edirsiniz? Deyirsiniz, əlimizi əlimizin üstə qoyub oturaq?
– Bu sözlər nəyə lazımdır, yoldaş mexanik? Biz nə vaxt əlimizi əlimizin üstə qoyub oturmuşuq? Əgər bu yer əkin üçün yararlı deyilsə, keçək başqa yerə.
– Məsləhətinizə görə çox sağ olun! Belə çıxır ki, biz yer şumlamaq əvəzinə tərəkəməlik etməliyik? Bəyəm bilmirsiniz ki, hər dəqiqəmiz qiymətlidir? Bir yerdən başqa yerə köç etdiyimiz vaxtda neçə hektar yer şumlaya bilərik. Üstəlik də, sizə xatırlatmaq istəyirəm ki, hər şey plana, qrafikə və marşruta uyğun yerinə yetirilməlidir. Bizim özbaşınalıq etməyə ixtiyarımız yoxdur!
– Niyə ki, yoldaş mexanik? Planda dəyişiklik etmək olar. Mən sizə bir daha xatırladım. Kimdən istəyirsiniz soruşun, bu enişlə heç kəs traktor sürmək istəməz! – Trofimov əli ilə ətrafa toplaşmış traktorçuları göstərdi. Onların heç biri dillənib bir söz demədi, ancaq kinli, sərt üzlərindən oxunurdu ki, mexaniklə razı deyillər.
– Hər kəsin canı özünə əzizdir, – Trofimov hamının rəyini ümumiləşdirirmiş kimi dilləndi. – Bu cür enişlə zarafat etmək olmaz, yoldaş mexanik!
– Razı deyiləm! Siz hamını qorxaq öyrətmisiniz! Sovxozun mexaniki mənəm, hansı maşının harada hərəkət edib-etməyəcəyini də mən bilərəm. Mən təsdiqləyirəm ki, bu enişdə heç bir təhlükə hiss etmədən torpağı əkmək olar. Xahiş edirəm, cəfəngiyatı buraxın! Siz kommunistsiniz, yoldaş Trofimov, çətinliklərə qarşı mübarizə aparmaq lazımdır, onlardan qaçmaq yox! İnsanlar sizə baxırlar…
Trofimov özündən çıxdı:
– Mənim həyatımda çətinliklər sizinkindən daha çox olub, cavan oğlan! – briqadir əsəbi halda mexanikə yaxınlaşdı, birtəhər özünü ələ aldı və qəfil də üzünü döndərib getdi.
Trofimova baxıb başqaları da oradan uzaqlaşdılar. Nurbek isə tək qaldı. Özündən asılı olmadan inciklik ürəyində qara fikirlərə yol açdı. Yerindən sıçrayıb Trofimovu haqlayaraq onun qolundan yapışdı:
– Mən sizə əmr edirəm! Bu saat traktoru işə salın!
Trofimov sakitcə onu başdan-ayağacan süzdü, mexanikin əlini özündən aralayıb yoluna davam etdi.
…Artıq gecəyarıdan keçirdi. Buludlar gecələmək üçün qarşı dağların qayalı sinəsinə enmişdi. Öz aralarında toparlaşmış, bir-birinə qısılaraq tərpənmədən, sakitcə dayanmışdılar. Hər yan sükuta qərq olmuşdu. Lap uzaqlarda, aşağılarda işləyən traktorların gurultusu burda güclə eşidilirdi. Briqadada hamı yatmışdı. Yalnız Nurbekin gözlərinə yuxu getmirdi. Acı, dözülməz inciklik ürəyini sıxırdı. O gah bu, gah da o biri böyrü üstə çevrilir, dərindən ah çəkir, yerində öz-özünə danışıb-deyinirdi. Hə, Trofimov bu gün onu biabır eləmişdi, özü də bu qədər camaatın gözü qarşısında! “Yox, bunu belə qoymaq olmaz. Nəyin bahasına olursa olsun, haqlı olduğumu sübut etməliyəm, ancaq bu yolla nüfuzumu qaytara bilərəm!”
Nurbek yerindən qalxdı və sakitcə çadırdan çıxdı. Ətrafı nəzərdən keçirdi, heç kim yox idi. Oğrun-oğrun əyilərək kənara sıçradı və yarğandakı kölgədə gözdən itdi.
Bir müddətdən sonra dağın ətəyindəki traktorun yanında cib fənəri bir-iki dəfə yanıb-söndü. Birdən gecənin sükutunu traktorun pulemyot atəşinə bənzər “Ta-ta-ta-ta!” gurultusu pozdu. O, traktorun mühərrikini işə salmışdı. Bir neçə saniyədən sonra traktorun tempi aşağı düşdü və normal qaydada uğuldamağa başladı.
Faralar yandı və traktor yerindən dəbərdi. Nurbek hərəkət dəstəklərindən yapışıb gərginlik içində irəli baxırdı. Traktor üzüaşağı enirdi.
“Hə, texnika insan iradəsinə tabedir, onu idarə etməyi bacarmaq lazımdır və insan barmağını hara uzadırsa, o da ora gedəcək. Bunun üçünsə cəsur, qərarlı və möhkəm olmaq lazımdır! Bax buna deyərlər şəxsi nümunə – Nurbek traktoru hamının sürməyə cəsarət edə bilmədiyi yerdə də sürər!”
– Yox, traktor aşmayacaq! Bu cəfəngiyatdır. Siz xəcalət çəkməli olacaqsınız! – Nurbek həyəcandan titrəyərək qışqırdı.
Traktor, doğrudan da, aşağı enirdi. “Bunlar nədən qorxurdular? – deyə Nurbek düşündü. – Doğrudur, bu vəziyyətdə əyləşmək elə də münasib deyil, daim bir tərəfə əyilmiş şəkildə qalmalısan, amma bu da boş şeydir, dözmək olar!”
Qarşıda təpəcik göründü. Traktor yuxarı qalxdı və az qaldı ki, çevrilsin. Amma Nurbek tez sürəti dəyişdi və traktor dartınıb təhlükəli təpəni aşdı. Şumun sonuna çatıb traktoru geri döndərdi. Nurbek artıq öz qələbəsinə tamamilə əmin idi.
– Sizə sübut edəcəm, mən kiməm! – o, əsəbi sevinc içində bağırdı. – Səhərə kimi bütün sahəni şumlayacam, lazım gələrsə, lap o dağların zirvəsinə kimi bütün torpaqları çevirəcəm! Trofimov, sabah görəcəksən ki, hansımız haqlıyıq!
Nurbek artıq ikinci dövrəni vururdu. Özündə olmazın bir güc hiss edirdi, ona elə gəlirdi ki, o da bu polad traktorun bir parçasıdır.
Qarşıda yeni bir təpəcik göründü.
– Heç nə olmaz! – o özünə ürək-dirək verdi.
Traktor təpənin başına qalxdı və birdən əməlli-başlı yana əyildi.
– Eybi yox! – Nurbek özünü ələ aldı.
Əlləri ilə bərk-bərk sükandan yapışdı. Üçüncü sürət həddinə keçdi… Traktor dəlicəsinə uğuldayır, irəli can atır və get-gedə yanı üstə əyilirdi. Traktoru dikyuxarı sürmək lazımdı, yoxsa çevriləcəkdi! Nurbek özünü arxaya sıxdı və sağ dəstəyi var gücü ilə özünə tərəf çəkdi. Traktor tırtılları ilə torpağı eşərək yerində dövrə vurdu və təpəyə qalxa bilməyib dayandı, radiatoru göyə qalxdı və yerindəcə donub-qaldı. Nurbekin qan beyninə vurdu: “Nə etməli? Tez sürəti dəyiş! Hə! İndi də mühərrik söndü. Daha nə edə bilərəm?!”
Amma artıq gec idi. Birdən traktor geri hərəkət etdi, kotanı altına alıb şaqqıltı ilə əzdi və çevrilməyə başladı, Nurbek özünü kabinədən bayıra atdı. Sonra hər şey bir anda baş verdi. Traktor dərəaşağı diyirlənməyə başladı və get-gedə ağlasığmaz dərəcədə sürətini artırdı. Enişin sonunda o, sərt bir qayaya çırpıldı və dəhşətli bir gurultu qopardı.
– A-a-a! – Nurbek qışqırdı, ancaq öz səsini özü belə eşitmədi. Metal traktor daş qayaya çırpılarkən qığılcım qopdu, qayadan qopan daş parçaları və traktordan ayrılan dəmir parçaları ətrafa səpələndi, torpaq lərzəyə gəldi və tez də hər şey yatdı, dərəyə zülmət qaranlıq çökdü.
Nurbek ayaqyalın, başıaçıq, bircə alt paltarında, əllərində fənər hadisə yerinə qaçan insanları gördü. Onu titrətmə tutdu, sanki yer ayaqları altından qaçmağa başladı. İnsanlar isə artıq ora yaxınlaşmışdılar, ətrafı həyəcanlı səslər bürümüşdü.
– Nahaq özümü kabinədən bayıra atdım, – Nurbek dəhşət içində pıçıldadı. – Gərək traktorla birlikdə mən də əziləydim!
O özündə-sözündə deyildi, çaşıb-qalmışdı, nə edəcəyini bilmirdi, birdən yerindən götürüldü və hara gəldi qaçmağa başladı.
Nurbek ətrafına boylanmağa qorxurdu. O, başını çiyinlərinə qısaraq onu əlləri ilə örtdü, ayaqları bir-birinə dolaşdı və yerə sərildi, amma tez də tərpənib dovşan kimi qaçmağa başladı.
“Tez tərpən! Bir az da ayaqlı ol! Onlar özlərini çatdıracaqlar… Eşidirsən nə deyirlər: “Tutun, tutun canini! Qoymayın qaçsın!..”
Nurbek var gücü ilə qaçırdı, heç nəyə baxmadan, heç nəyə fikir vermədən… Ancaq elə bil zəhrimara qalmış ayaqlarına qurğuşun bağlamışdılar, yerdən qoparmaq olmurdu, onlar qamçı kimi bir-birinə dolaşırdı, bir yandan da nəfəsi təngiyirdi, havası çatmırdı elə bil, içərisi od tutub yanırdı. Nurbek yaxalığını dartıb qopartdı.
* * *
Səhər tezdən səmada iki qartal göründü. Onlar hərdənbir könülsüz-könülsüz qanad çalır, sonra havada uzun-uzadı dövrə vururdular. Quşlar sərt qanadlarını yelləyərək havada azadə süzürdülər.
Bu hüdudu bilinməyən səmada yalnız qartallar hökmranlıq edirlər. Onlar da hökm sahibləri kimi özlərini ağır, ciddi və təmkinli aparırlar. Qartalların qanadları altına nə desən sığır: dağlar, dərələr, çaylar, qarla örtülü düzəngahlar… Onlar yer üzərində baş verənlərin hamısını bütün dəqiqliyi ilə görürlər.
Budur, dərənin lap dibində oyuncağa oxşar nəsə bir fiqur göründü.
“… İnsan! Bir bax, bu insandır!” – qartallardan biri qaqqıldadı. “Görürəm, bu, doğrudan da insandır!” – ikinci qartal cavab verdi.
Düzdür, insan peyda olmuşdu, ancaq qartallar özlərini o yerə qoymayıb etinasızcasına havada cövlan edirdilər. Bu insan onları qətiyyən narahat eləmirdi. Bəyəm bu məxluq onların yuvalarını dağıda bilərdi? Xeyr, bu adam özü öz kölgəsindən qorxur: o ya qaçaqdır, ya da yolunu azmış bədbəxtin biridir. Bunu adamın inamsız addımlarından, qorxu dolmuş gözlərindən, səksəkəli baxışlarından o saat bilmək olurdu. O, tez-tez nigarançılıqla ətrafa boylanır, tərəddüd edib dayanır, yerindəcə donub-qalırdı. Bəyəm bu insan övladı sıldırım qayaların başındakı əlçatmaz yuvaya qalxa bilərdi? Onda o güc, o iradə nə gəzirdi ki, qartallarla əlbəyaxa döyüşə girsin! Məgər məqsədinə çatmaq naminə bu insan özündə güc tapıb onlarla döş-döşə gəlməyə qadir ola bilərdi? Yox, qartal yuvasına əl uzatmaq üçün gərək özün də qorxubilməz qartal olasan! Hətta belə olan halda da kimin qalib gələcəyi açıq döyüşdə bilinəcək. Qartallar üzbəsurət döyüşü sevirlər. Düşmən yuvalarına doğru sürünəndə onlar qışqırırlar: “Dayan! Geri dön!” Sonra qəzəbli bir qaqqıltı eşidilir: “Hazır ol!” Daha sonra isə qartal səmadan qaya parçası kimi üzüaşağı şığıyır. Havanı vıyıltı ilə yararaq caynaqlarını düşmənin sinəsinə pərçimləyib onu dərənin dibinə yuvarlayır. Sonra isə uzun müddət qartallar yuvalarının üzərində cövlan edir, beləcə, gah sevinclə, gah nifrətlə, gah da təəssüflə səmada qıy vururlar…
Bu insan oğlu isə belə bir döyüş haqda fikirləşmirdi də, elə isə qoy öz yoluyla çıxıb getsin.
Günortaüstü adam artıq böyük aşırımın başına gəlib çatmışdı. Qartallar elə ki gördülər insan oğlu oradan uzaqlaşdı və bir azdan gözdən itəcək, onlardan biri qaqqıldadı: “İnsan getdi!..” İkinci qartal ona qısaca cavab verdi: “Getdi”.
6
Nurbek aşırıma gəlib çatana kimi tamam əldən düşmüşdü. O, indiyəcən insan ayağı dəyməmiş qalın qar örtüyünün üstü ilə irəliləyirdi. Aşırımda güclü və soyuq külək əsirdi. Artıq bir sutka olardı ki, dilinə heç nə dəyməmişdi. Aşağılara enmək lazım idi, bəlkə, oralarda çobanların yaşadığı alaçıqlara rast gələ bilərdi. Aşırımdan dağın mənzərəsi ovuc içi kimi görünürdü. Aşağılarda, dərənin lap dibi ilə böyük bir çay axırdı. Ancaq heç bir yaşayış nişanəsi gözə dəymirdi. Nurbek taqətsiz halda bir daşın üstündə oturdu və əlləri ilə üzünü örtdü. “Bu vəhşilər yaşayan dağlarda, ucqar qayalıqlarda insan nə gəzir? – Nurbek fikirləşdi. – Yalnız mənim kimi axmaqlar bu cür yaşaya bilər!” – O, başını bir az da aşağı saldı və gözlərini yumdu…
Külək güclü əsəndə ocağı ya daha da alovlandırar, ya da tamam söndürər. Əzəlki Nurbek sönmüşdü. İndiki Nurbek isə bir tikə çörəyə həsrət qalmış qaçaq idi, indi o, sakit bir yer tapıb ocaq qalamaq, canını qızdırmaq istəyirdi.
“… Mənim Aynagülümün dayısının yaşadığı rayona nə vaxta gedib çata bilərəm? – Nurbek fikirləşdi. – Deyirdilər ki, bu aşırımdan o yana ikigünlük yoldur. Ondan borc olaraq yolpulu götürərdim, şəhərə gedib Aynagülə and-aman edərdim ki, bir də “xam torpaq” sözünü dilimə almayacam!”
Nurbek yerindən durdu və çaya tərəf hərəkət etdi. Aşırımın yüksəkliyindən yol əl içi kimi görünürdü. Ancaq bir az keçmiş Nurbek özünü sal qayalarla əhatə olunmuş bir yerdə gördü; ətrafda daşlardan başqa heç nə gözə dəymirdi. Nurbekin canına qorxu düşdü. O bu daşlı dərədən qaçıb canını qurtarmaq üçün addımlarını yeyinlətdi. Tezliklə ətrafa qaranlıq çökdü, sanki gecə düşmüşdü. Nurbek başını qaldıranda başının üzərində alçaqda toparlanmış qara buludlar gördü. O, bir az da sürətlə yeriməyə başladı. Şimşək çaxdı və daşların üzərinə iri, ağır yağış damcıları düşməyə başladı. Ardınca soyuq və sərt külək qopdu, sonra dolu yağmağa başladı. Dərələri sel başına götürdü. Buludlar səmanı bürüdü və ağırlaşaraq aşağılara endi. Ətrafa zülmət qaranlıq çökdü. Nurbek harada gizlənəcəyini bilmədi. O, münasib yer axtarmaq üçün ora-bura vurnuxmağa başladı. Şimşək isə sanki onu axtarırmış, ələ salırmış kimi Nurbekin arxasında gizləndiyi qayalara çırpılır, ətrafa işıq saçırdı. İldırım guruldayır, sanki pəhləvan qəhqəhə çəkirdi: “Axa-xa-xa-xa!”
Nurbek tamamilə özünü itirdi. O, hara gedəcəyini, nə edəcəyini bilmirdi. Yuxarıdan böyük bir qaya parçası qopub onun başının üzərindən yan keçərək yerə düşdü. Bunun ardınca dalbadal daşlar diyirlənməyə, qabağına çıxanları süpürüb atmağa başladı. Nurbek daldalı çəkilərkən aşağı yuvarlandı…
7
Bir neçə gündən sonra Nurbek ilk dəfə həyət-bacaya çıxdı. Yaralı ayağının ağrısı hələ kəsməmişdi. Nurbek axsayırdı, öskürək də ki ondan əl çəkmirdi.
Onu tapan və qulluğunda duran insanlar bir-biri ilə sözləşibmiş kimi, ona heç nəyi xatırlatmırdılar. Hələ ki Nurbek özü başına gələn dəhşətli hadisəylə bağlı kimsədən heç nə eşitməmişdi. Doğrudur, Asiya dərhal öz sözünü demişdi:
– Mən sizin yerinizdə olsaydım, belə etməzdim! Kim ki məsuliyyətdən qorxur… – Asiya sözünü tamamlamadı, elə bil Nurbekə yazığı gəldi, dərindən nəfəs aldı. – Siz hər şeyi olduğu kimi danışdınız, mən heç cür inanmıram ki, siz belə bir iş tutasınız!..
Nurbek bir az toxtadı. “Asiya məni başa düşür, – deyə düşündü. – Deməli, mən o qədər də pis adam deyiləm. O mənə inanır. Bəs başqaları necə? Mənə inanacaqlarmı?” Bir neçə dəqiqə keçmiş onun ürəyində başqa fikirlər baş qaldırdı: “Nə üçün bu adamlar yuxarıları məlumatlandırıb məni ələ vermək istəmirlər? Yoxsa mənim sağalıb ayağa durmağımı gözləyirlər? Bəyəm mənim cinayətkar olmağım həqiqət deyilmi? Hə, mən məhv olmuş adamam! Nahaq mənə yazıqları gəlir, mən öz cəzamı çəkməliyəm!..”
Ancaq Aynagül yadına düşəndə fikrini dəyişirdi: “Yox, mən gərək tezliklə buradan çıxıb gedəm. Bu cür yaşamaqdan bezdim artıq. Mən Aynagülün yanına qayıdacam və biz sakit, firavan ömür sürəcəyik”.
Gecələr gözünə yuxu getməyəndə Nurbek çarpayıda uzanıb başına gələnləri adamlara necə izah edəcəyi haqda düşünürdü; həmin gecə mühərrikin nə üçün söndüyünü götür-qoy edirdi. Aydın məsələdir ki, hər traktor dağlıq ərazilərdə işləməyə qadir deyil. Onun dağlıq ərazilərdə işləyə biləcək yeni, təkmilləşdirilmiş traktorlar haqda da öz fikirləri var idi… Ancaq bütün bunlar indi kimə lazım idi… Bəyəm yenidən ora qayıtmağa cəsarəti çatacaqdı, insanların üzünə necə baxacaqdı?
Hər gün səhər tezdən Asiya və hidrotexnik Bektemir kanat yolunun yedəyinə əyləşib yan tərəflərdəki bucurqadı[2 - Bucurqad – kanatı, kəndiri barabana dolamaq üçün mexanizm. Əl ilə və ya avtomatik dolanan bucurqadlar mövcuddur.] fırladaraq çayın üzərindəki trosla o biri sahilə keçirdilər. Sonra isə onlar sahil boyunca yuxarılara, Baydamtalın qarlı mənbəyinə gedib çıxırdılar. Asiya orada öz müşahidələrini aparırdı. Nurbek onları keçidə qədər ötürür, sonra geri qayıdırdı. O, demək olar, bütün gününü qoca Asılbayla keçirirdi. Oğlu Bektemirdən fərqli olaraq qoca ünsiyyətcil və söhbət sevən adam idi. Yaşı yetmişi haqlamasına baxmayaraq, bir yerdə dayanıb durmurdu, bütün günü hərəkətdəydi, təsərrüfat işləri ilə məşğul olurdu. Bu ucaboy, çubuq kimi arıq qocanın qəribə, çox cavan gözləri var idi. Adama elə gəlirdi ki, o hər şeyə heyrətlə baxır, daim nəsə yeni, maraqlı bir şey axtarır.
Bu gün Asılbay Nurbekin əlindən tutdu və nəsə bir sirr açacaq kimi ona baxdı: “Gedək, sənə bir şey göstərəcəm!” O, Nurbeki ətəyində cavan alma ağacları əkilmiş bir təpənin başına gətirdi. Ağaclardan biri çəhrayı çiçək açmışdı.
– Bu onun ilkidir! – Asılbay pıçıldadı. – Bunların şitillərini Asiya şəhərdən gətirmişdi. Onda mən təəccüblənmişdim: “Bunları nə üçün gətirmisən, qızım? Bu fidanlar buranın şaxtasına tab gətirə biləcəkmi? Sən nə edirsən, Asiya, bunlar məhv olub gedəcək”. – “Siz bunu haradan bilirsiniz? – deyə soruşmuşdu. – Siz niyə elə fikirləşirsiniz ki, onlar əmələ gəlməyəcək? Gərək sınaqdan çıxaraq, öyrənək…” Onda mən çox utanmışdım… İndi isə o vaxtdan iki il keçir, görürsən… ağac ilk çiçəyini açıb… Asiya hələ bilmir. Görəndə sevincindən atılıb-düşəcək… Bəs nədir, bu, çox böyük işdir… Baydamtalda adamlar məskən salanda hazır bağları olacaq!..
Səhər tezdən günəş dağların arasından görünəndə onun şüaları çayın üzərindəki dumanı dağıtdı, Nurbek, həmişəki kimi, Asiyanı keçiddən ötürməyə getdi. O artıq hiss etmişdi ki, Asiya Baydamtala yaxınlaşanda nədənsə həmişə həyəcanlanır. O birdən dayanır, başını qəşəngcə geri eləyir və onu sahildə tək qoyub irəli qaçır. Asiyanın bir sevimli daşı da var idi, daş sinəsinə kimi suyun içində idi. O, cəld həmin daşın üstünə qalxır və onun lap qurtaracağında dayanırdı. Qız acgözlüklə suların səsinə qulaq kəsilir, günəşin ilk şüaları onun üz-gözünə yayılırdı. O, adətən, çayın daha gur axdığı uçurumu göstərir və qışqıraraq nəsə deyirdi. Ancaq nə dediyini başa düşmək olmurdu, çayın gurultusu onun səsini batırırdı. Bəzən isə ancaq qırıq-qırıq sözlər eşitmək olurdu: “Ay-ay! Nurbek!.. Bir bax… Baydamtal…”
– Nə deyirsən, Asiya? Eşitmək olmur!
Qız gülür və əl çalırdı.
Ancaq bu dəfə Asiya keçidə sarı qaçıb getmədi.
– Yəqin, sən darıxırsan, Nurbek? – qız dayandı və onun gözlərinin içinə baxdı. – Sən o kitabı oxuyub qurtardın? Tamam sağalandan sonra sən də bizimlə birlikdə o zirvələrə qalxacaqsan. Mən öz təcrübələrimi sənə göstərəcəm. Orda çox maraqlı şeylər görəcəksən. – Asiya bir qədər fikirləşdi və əlavə etdi: – Hə, bu gün isə Gertsenin[3 - Aleksandr Gertsen (1812-1870) – rus yazıçısı, publisisti, filosofu] “Keçmiş və düşüncələr” kitabını tap. Oxu, o mənim ən sevimli kitablarımdandır. Mən mübariz, məqsədyönlü, güclü insanları sevirəm!
– Yaxşı, Asiya!
Asiya yenə də nəsə demək istəyirdi, ancaq onlar artıq sahilə gəlib çatmışdılar. Nurbek yedəyə qalxmaqda Asiyaya kömək etdi.
– Biz bir azdan qayıdacağıq! – qız qışqırdı. Onlar o biri sahilə çatanda Asiya oradan Nurbekə əl elədi. O, sanki demək istəyirdi ki, orada dayanmasın, evə getsin, yoxsa öskürəyi tutacaq. Sonra isə onlar sahildən uzaqlaşdılar, Asiya bir neçə dəfə dayanıb geri döndü və ona əl elədi.
Nurbek onlar döngədə gözdən itənədək keçidin yanında dayandı, baxışları ilə onları yola saldı. Sonra o, evə dönmək əvəzinə daşlı sahillə çaya tərəf endi, aşağısını suların yuduğu bir daşın üstündə oturdu.
Baydamtal həmişəki kimi coşub-çağlayırdı.
Çayın dayaz yerindən bir dalğa qalxıb Nurbekin ayaqlarına tərəf gəlirdi. Dalğa sanki deyirdi: “Çıx get! Yaxın gəlmə!” Nurbek ayaqlarını geri çəkmədi. Hirsli dalğa onun çəkmələrinin üstündə bulanıq köpük qoyub geri çəkildi, sonra yenə qayıtdı. Nurbek gülümsədi.
Baydamtal mənbəyini dağ silsiləsinin döngələrindən götürürdü. Oralar daim qar və buzlaqlarla örtülü olur, çay da başlanğıcını elə buradan götürür. Əgər insanlar bu buzlaqların ərimə prosesini öyrənsələr, Baydamtalı da ram eləyərlər. Bu hələ ki bir problem olaraq qalır, bu işin öhdəsindən ancaq cəsur və qorxmaz adamlar gələ bilərlər.
Nurbek həyəcanlı halda ayağa durdu və çayın dayaz yeri ilə irəliləyərək Baydamtalın gur sularına tamaşa etməyə başladı.
Asiya bunun haqqında danışanda onu tanımaq olmur. Onun sakit və fikirli gözləri alışıb-yanır, onu daha güclü və daha işıqlı hislər çulğayır. “Sən təsəvvürünə gətir, Nurbek! Vaxt gələcək, bizim kolxozçular istidən qovrulan göylərə əl açıb yağış yağması üçün yalvarmayacaqlar. Çayın mənbəyinin sirrini öyrənib onu öz iradəsinə tabe edən insanlar tarlalara nə qədər lazımdır su verəcəklər!”
Qoca Asılbay isə Baydamtalın gələcəyindən söhbət düşəndə köynəyinin yaxalığından yapışıb:
– Ay tövbə! – deyir və başını bulayır. – İndiki gənclər heç sədd-sərhəd bilmirlər! Birdən elə işlərə girişirlər ki, bu az qala Allahın işinə qarışmaq olur! Bizim Asiya, inşallah, öz arzusuna çatacaq! Baxmayaraq ki həyatda müqəddəs insan yoxdur deyirlər, mənə elə gəlir, bizim Asiya öz əməlləri ilə müqəddəslik qazanacaq. Qarları, suları iradənə tabe etmək zarafat işdirmi? Qoy başqaları mənə gülsünlər, Asiya kimi gənclərə bütün varlığımla inanıram. Kim ki xalq üçün çalışır, o, mütləq istədiyinə çatacaq… Xalq özü ona kömək olacaq.
Nurbek kanat keçidinin yanında dayanıb fikrə getmişdi: “Kaş Asiya tez qayıdaydı! Vaxt necə də gec keçir”, – və düşündüklərindən özü qorxdu. O, dəfələrlə bu cür fikirləşərkən özünü yaxalamışdı. “Nə üçün? – Nurbek özü özündən soruşdu. – Doğrudanmı, mən Asiyaya vurulmuşam? Sən nə danışırsan, ağlın azıb nədir, bu ola bilməz! Mən onun haqqında başqa fikrə düşə bilmərəm, bu mənə elə gəlir! Məhəbbət elə-belə baş vermir. Mən ona hörmət bəsləyirəm, elə bil doğma bacımdır, dostumdur, amma bizim aramızda sevgidən söhbət gedə bilməz… Bəli, bəli! Sus, unut bu cür fikirləri, bir də bu haqda fikirləşmə!..”
Ancaq bu da var ki, bircə daşın düşməsi bir qayanı yerindən laxlada bilir. O, dəfələrlə özünə əmr eləmişdi ki, Asiya haqqında düşünməsin, ancaq bundan bir şey çıxmamışdı. Əksinə, fikirləri dönüb, dönüb onun üstünə qayıdırdı. O nə edəcəyini bilmirdi.
Nurbek, doğrudan da, çox qorxdu. “Gedim Asılbayın yanına, bir az söhbət edək, bəlkə, ötüb-keçdi!” – deyə fikirləşdi. Ancaq nəyə görəsə qocayla bu gün söhbətləri tutmurdu.
– Bu gün nə olub sənə, nəsə itirmisən, nədir? – Asılbay əlində yonduğu ağacı bir kənara qoyub təəccüb içində Nurbeki başdan-ayağacan süzdü. O, çox həyəcanlı idi.
– Yox! – Nurbek anlaşılmaz halda donquldanıb otağa keçdi. O, Gertsenin kitabını əlinə götürdü, bir-iki səhifə oxuyub qırağa qoydu və pəncərədən dağlara sarı boylandı: “Doğrudan da, mən elə bil nəsə itirmişəm! – ucadan dilləndi. – Çox maraqlıdır, bu nə ola bilər, görüm yadıma sala bilirəmmi!” – və birdən dilindən yenə bir nida qopdu:
– Asiya, görəsən, nə vaxt qayıdacaq?.. Bəsdir, yetər! – Nurbek yumruğunu masaya çırpdı. – Sənin haqqın yoxdur onun işinə və şəxsi həyatına qarışmağa! Onun haqqında düşünmə, utandırma onu!
Nurbek evdən qaçıb çıxdı və yenə də çayın qırağına gəldi. O, yenə də həmin daşın üstünə çıxdı və başını əllərinin arasına alıb oturdu.
“Sənin dilin necə dönüb “sevirəm” deyə bilər! – Nurbek fikirləşdi. – Asiya bu vəhşi, sirli, bu keçilməz dağlarda ona görə yaşayır ki, xalqa xeyir versin, misilsiz işlər görsün… Bəs sən kimsən? Əlbəttə ki, Asiya heç vaxt məni sevə bilməz! Onun üçün daha layiqli olan insanlar var!”
Dalğalar yenə də diyirlənib Nurbekin ayaqlarına çırpıldı. Sanki onlar demək istəyirdi: “Rədd ol, çıx get burdan!”
8
Gecəyarı olmuşdu. Dərəyə zülmət qaranlıq çökmüşdü. Dağların üzərində kül içində köz kimi sayrışan topa ulduzlar gözə dəyirdi. Aşağılarda isə Baydamtal həmişəki kimi kükrəməyində idi.
Nurbek həyətdən çıxanda dərə boyu dağlardan əsib gələn güclü külək onun şapkasını başından yerə atdı. O əyilib şapkasını yerdən götürdü və onu bərk-bərk başına keçirib tez keçidə tərəf üz qoydu. Keçidə çatanda lal-dinməz dayanıb ətrafı gözdən keçirdi və öz-özünə pıçıldadı:
– Əlvida, Asiya! Sənə heç nə demədən getdiyimə görə hirslənmə. Belə yaxşıdır!
Nurbek yedəyə qalxdı.
O, Asılbayla söhbətlərindən belə başa düşmüşdü ki, çayın o biri sahilinə keçəndən sonra çayın axarı boyu gedib dərəyə dönsə və qarşısına çıxacaq aşırımı adlasa, iki sutkadan sonra şoseyə gedib çata bilər. Bu yol şəhərə gedən yoldur.
Nurbek yerini rahatladı və bucurqadı fırlatmağa başladı. Diyircəklər cırıldadı və yedək yerindən dəbərdi. Sən demə, onu hərəkət etdirmək elə də asan iş deyilmiş: bu iş iki nəfərə hesablanmışdı. Az keçmiş Nurbek yorulduğunu hiss etdi. O, nəfəsini dərdi və oradan aşağıya boylandı, qorxusundan gözlərini yumdu və bərk-bərk dəstəkdən yapışdı. Aşağıda dəhşətli bir mənzərə açılırdı. Orada gecə çayın köpüklü sularına qarışıb üzüaşağı axırdı. Sanki çay gecənin qaranlığı ilə döyüşürdü; onlar bir-birini üstünə atılırdılar, amma bir-birinə güc gələ bilmirdilər. Nurbek qərara gəldi ki, bir də heç vaxt aşağıya baxmasın və dəstəyi ikiqat qüvvə ilə fırlatmağa başladı. Budur, artıq yolun yarısı arxada qalıb. İndi o biri sahil daha aydın görünürdü. Nurbek yorulduğuna baxmayaraq, özünə dinclik vermirdi. Bir az da hərəkət etmək lazımdır və… Haradansa cırıltılı bir səs çıxdı, dəstək nəyəsə ilişdi və yedək yerindəcə dayandı. Nurbek qalxıb diyircəklərin yerindən çıxıb-çıxmadığını bilmək üçün onları əli ilə yoxladı, hər şey qaydasındaydı. O, cib fənərini yandırdı, bucurqadı nəzərdən keçirdi və çarəsiz qalıb aşağı oturdu.
– İndi mən nə edəcəm? – o zarıyaraq öz-özünə deyindi.
Sən demə, trosun dolandığı barabanın oxu sınıbmış. Bu, ancaq dəstəyi birtərəfli fırlatmaqdan ola bilərdi. Əgər yanında lazım gələn alətlər olsaydı, onu təmir etmək elə də çətin deyildi. Ancaq bunları haradan əldə edə bilərdi? Yedək, demək olar, çayın ortasında ilişib qalmışdı. Vəziyyətdən çıxmaq üçün nə edə bilərdi? Beləcə, lap sübhə qədər gözləmək olardı, bəs sonra… Səhər tezdən Asiya və Bektemir buraya gələcəkdilər. Bu ki lap biabırçılıqdır! Bu halda onların gözünə görünməkdənsə, ölmək yaxşıdır. Nəyin bahasına olursa olsun, o biri sahilə keçmək və gözdən itmək lazım idi.
Nurbek qərara gəldi ki, yedəkdən çıxıb əlləri ilə trosdan yapışsın və beləliklə, o taya adlasın. Bəli, bəli, o belə də edəcəkdi. Ancaq gərək aşağı və yuxarı trosların arasındakı məsafə onun boyundan artıq olmayaydı. Belə olsa, o, ayaqlarını aşağıdakı trosa çatdıra bilməyəcək və yuxarı trosdan asılıb qalacaqdı. Ancaq ölmək ölməkdi, xırıldamaq nə deməkdi!..
Nurbek ayağa durdu, əlləri ilə trosdan bərk-bərk yapışdı və yedəyin kənarına doğru addımladı.
Çayın gurultusu qulaqlarını doldursa da, o, ürəyinin necə döyündüyünü də eşidirdi. Xoşbəxtlikdən trosların arasındakı məsafə elə bil onun boyuna biçilmişdi, ayağını aşağıdakı trosa dirədi. Bircə axıradək dözə biləydi, yıxılmayaydı! Çox az qalıb – vur-tut dörd metr! Tros ovuclarının içini tamam siyirmişdi, əlləri qan içindəydi, sanki alışıb-yanırdı… Bütün bunlara baxmayaraq o, tələsmədən, asta-asta və ehtiyatla irəliləməkdə davam edirdi!
Budur, bu da sahil. Nurbek əllərini trosdan üzüb üzüqoylu yerə yıxıldı.
– Keçdim! Keçdim! – o, sevincindən qışqırır, torpağı qucaqlayaraq onu qoxulayır və astadan pıçıldayırdı: – Torpaq, torpaq! İndi mən hara istəsəm, ora da gedə bilərəm!..
Nurbek ayağa qalxdı və yellənə-yellənə irəli addımladı. O, bir anlığa dayanıb keçidə tərəf boylandı və yerindəcə donub-qaldı, ağlından keçirdiyi fikir boğazını qurutdu. İlk baxışdan adama elə gələ bilərdi ki, heç nə olmayıb, ancaq uzaqdan qaraltısı görünən yedək çayın üzərində yetim kimi yazıq-yazıq cırıldayırdı.
– Mən neylədim? – Nurbek həyəcan içində qaranlığa boylandı və irəli addımladı. – Belə də iş olar, yedəyi xarab etmişəm, özüm də çıxıb gedirəm? Onlar məni ölümün caynağından qopartdılar, müalicə etdilər, mən isə minnətdarlığımı bildirmək əvəzinə onlara ziyan vurub aradan çıxıram!
Nurbek yerə oturdu, başını əllərinin arasına alıb gözlərini yumdu. Təsəvvürünə gətirirdi ki, sabah nələr olacaq…
…Sabah hidroloqlar keçidin yanına gələndə görəcəklər ki, yedək çayın ortasında havadan asılı qalıb. Deməli, gecə ikən kimsə ondan istifadə edib, yedəyi qaçırıb və aradan çıxıb. Axı bunu kim eləyə bilərdi? Hamı bir-birinin üzünə baxacaq. Bəs axı Nurbek haradadır?.. Aydın məsələdir!.. Gedəni saxlamazlar! Amma işi bir an da dayandırmaq olmaz. Onlar yedəyi sahildəki burulğacın vasitəsilə keçidə çəkmək istəyəcəklər. Ancaq hərəkət edən tros sınıq barabana sıxılıb qaldığından yedək yerindən tərpənməyəcək. Onlar çox pis vəziyyətdə qalacaqlar, keçid sıradan çıxıb! Bunu kim elədi? Alçaq Nurbek!
– Mən heç vaxt ondan belə şey gözləməzdim! – Asiya dodağını dişləyərək pıçıldayacaq.
– Səni görüm heç zaman xeyir tapmayasan, pis atanın belindən gələn yaramaz! Bu nə iş idi başımıza açdın? – Asılbay dərindən köks ötürəcək.
– Mən bu sərsəri itin axırına çıxacam! – Bektemir yerdən daş götürüb ovcunda sıxacaq.
Bəs sonra, sonra nə olacaq? Asiya heç vaxt öz işindən qalmayacaq. Belə olan halda o, işini necə davam etdirəcək? Bircə çıxış yolu qalır. Alətləri də götürüb trosun üstü ilə yedəyə doğru hərəkət etmək. Bunu demək asandır, çətin ki kimsə trosun üstü ilə bu qədər məsafəni qət edə bilsin, keçiddən yedəyə qədər azı otuz metr məsafə var, trosdan əlin üzülsə, sonrası məlum məsələdir, birbaşa ölümdür: Baydamtal həmin andaca onu daşdan-daşa çırpacaq. Onların arasında kim bu cür təhlükəli işə qol qoyar? Asiya! Onun qarşısını heç nə ala bilməz, o, işinin bir dəqiqə belə dayanması ilə barışmayacaq.
– Yox, mən onu ölümün ağuşuna ata bilmərəm! – Nurbek yerindən durdu və bir göz qırpımında özünü keçidə yetirdi. O nə edəcəyini, vəziyyətdən necə çıxacağını kəsdirə bilməsə də, onu bilirdi ki, burdan gedə bilməz.
Nurbek körpüyə tərəf qaçdı və çətinliklə nəfəs ala-ala alnını dəmir dirəyə söykədi. Beynində bircə fikir dolaşırdı: “Nə etsin? Bucurqadı necə təmir etsin? Necə? Heç bir səs-səmir yoxdur! Harayına hay verən yoxdur! Dəli Baydamtal, heç olmasa, sən bir söz de! Yox, sən məni eşitməzsən, öz gurultun qulaqlarına dolub!.. Mən indi nə edim?.. Axı mən insanam, mənim adım – İnsandır!.. Buna mən nail olmalıyam, çıxış yolunu mən tapmalıyam!”
– Tapdım! – Nurbek qışqırdı. – Tapdım!..
Hə, Nurbek vəziyyətdən çıxış yolu tapmışdı! O elə indi trosdan tutaraq çayı o üzə keçəcək. O tayda içi alətlərlə dolu olan bir yeşik görmüşdü. Ordan gərək olan alətləri götürmək, onları kürəyinə bağlayaraq yenidən yedəyə qayıtmaq və onu təmir edib yerinə – o taya qaytarmaq lazım idi. Bir daha ona toxunmayacaqdı, yaxşısı budur, göz işlədikcə çayaşağı getsin, bəlkə, aşağılarda bir bərə tapdı… Əşi, bunlar o qədər də vacib deyildi, ən vacib olan iş o idi ki, fikirləşdiyini yerinə yetirsin, başlıca məsələ Asiyaya həyata keçirdiyi böyük işdə əngəl olmamaqdır!
– Bir addım da olsun geri çəkilən deyiləm! – Nurbek inad etdi və ardınca da tərəddüd eləməyə başladı: – Bircə onu bilmirəm ki, bu gərginliyə duruş gətirəcəm, ya yox?.. Burdan yedəyə qədər altı-yeddi metr olar, bu yolu indi gəlmişəm, gəldiyim kimi də qayıdaram, ancaq yedəkdən o biri taya kimi trosla otuz metr yenə getmək lazımdır! Bu, çox uzaq oldu!.. Çox uzaq! Qoy olsun, mən hər şeyə hazıram, Asiya!
Nurbek şalbanın başına dırmandı və yuxarıdakı trosdan yapışdı. Aşağıdakı trosu ayağı ilə yoxladı. Birinci addımı sağ ayağı ilə atdı və mübarizə başlandı!
O, birinci addımını atandan aşağıda hayqıran çayın gurultusu ona bazar meydanlarında kəndirbazları müşayiət edən təbillərin dambıltısını, kərənayların və surnayların[4 - Kərənay və surnay – asiyalıların nəfəsli musiqi alətləri] gur səsini xatırlatdı.
Nurbek bu cür səyyar kəndirbazları hələ uşaq ikən görmüşdü. Özbək kəndirbaz hündür qovaq ağaclarının bərabərində çəkilmiş kəndirin üstü ilə oyan-buyana hərəkət edirdi. Onun hər anı ölümlə və ya yıxılıb şikəst olmaqla nəticələnə bilərdi. Ancaq bu qorxmaz adam üzünü göylərə tutub Yaradana dualar edirdi: “Ya Allah!.. Ya Pir!..”
“Apa[5 - Apa (qırğız.) – ana], – Nurbek onda bərk qorxmuşdu və anasının ətəyindən yapışmışdı. – Gedək, apa, gedək burdan!” O heç bu tamaşaya baxa da bilməmişdi.
İndi isə Nurbek özü kəndirbaza dönmüşdü. O da yerdən çox hündürdə olan trosun üstü ilə hərəkət eləyirdi. Onun üstü ilə hərəkət etdiyi tros kəndirbazın kəndirindən heç də qalın deyildi.
Nurbek yedəyə çatıb gücsüz halda onun içinə sərildi. Yolun bir hissəsi arxada qalmışdı. Ancaq bu kiçik qələbə ona çox baha başa gəlmişdi! Tros onun ovuclarını deşik-deşik etmişdi, ciyərləri sinəsinə sığmırdı, qabırğaları yarışa çıxmış at qabırğaları kimi qalxıb-enirdi. İrəlidə isə bundan yüz dəfə çətin və əzablı, uzun bir yol var idi.
“Qayıt, ay bədbəxt, hələ ki gec deyil, geri dön, məhv olacaqsan!” – daxildən gələn bir səs belə deyirdi.
– Yox, mən axıracan duruş gətirəcəm! – Nurbek ucadan cavab qaytardı.
O ayağa durdu, pencəyinin astarını cırıb əllərinə doladı və mübarizə yenidən başlandı. Yenə də elə ilk addımdan təbillərin gumbultusu qulaqlarında səsləndi, gərənayların səsi aləmi bürüdü.
Bu dəfə Nurbek tez gücdən düşməyə başladı. O qorxdu və aşağı baxmayacağına söz verdiyini unudub ayağının altına tərəf boylandı. Bu zaman çayın sürətli axını elə bil birdən dayandı, başı gicəlləndi, gözlərinin önündə hər şey dövrə vurmağa başladı – dağlar, çay, gecənin özü belə sanki su burulğanında üzürdü, bunlar azmış kimi, burulğan onu da özünə çəkirdi. Buna baxmayaraq Nurbek özünü ələ ala bildi. Başını yuxarı qaldırdı, külək elə bunu gözləyirmiş kimi onun üstünə hücum çəkdi, sinəsindən geri itələdi. Ayağı trosun üstündən sürüşdü. Ancaq var gücünü toplayıb ayağını yenidən trosun üstünə – əvvəlki yerinə qoya bildi. Kürəyinə isti tər gəldi… Nurbek gözlərini yumdu, elə bildi açanda hər şey keçib-gedəcək, ancaq gözlərini açanda, demək olar, heç nə görmədi – hər şey əvvəlki kimi fırlanmaqdaydı; ürəyi bulandı. O heç zaman ağlının ucundan keçirə bilməyəcəyi bir boşluğa, kabusların dolaşdığı bir xəyal aləminə düşmüşdü. Onu qara basırdı. Bu yeni aləmdə Nurbek elə bil təzə bir həyata başlayırdı. Keçmişdə başına gələnlər, indiki halı bir anda qatma-qarışıq şəkildə gözlərinin önündə canlandı. Bununla belə, beyninin dərinliklərində bir fikir durmadan vurnuxurdu – qətiyyən dayanmaq olmaz, irəliləmək lazımdır, ancaq irəliləmək; dayanmaq ölümə bərabərdir və o asta-asta, dayana-dayana da olsa, irəli gedirdi.
Duzlu tər damcıları alnından sürüşüb ağzına axırdı. Əllərinə doladığı parça çoxdan cırıq-cırıq olmuşdu. Ovucları şişmiş, barmaqları taxtaya dönmüşdü, ağırlaşmış bədəni aşağı dartılırdı. “Özümü çaya atsam, necə olar? – Nurbek fikirləşdi. – Onsuz da məhv olmuş adamam, indən belə nə olasıdı ki! Bəs keçid necə olsun? Onu kim düzəldəcək? Deməli, Asiya Baydamtalın mənbəyinə gedib çıxa bilməyəcək? Deməli, onun xalq naminə gördüyü işlər yarımçıq qalacaq?”
Nurbek qəddini düzəltdi, daha bir neçə addım irəli atdı.
“Asiya! – o, ürəyində qıza müraciət etdi. – Mənə acığın tutmasın, incimə məndən, əlbəttə, mən sənin tayın deyiləm, mən cinayətkaram, qorxaq bir qaçağam, amma səni sevirəm! Hə! Boynuma alıram ki, bunu özümdən də gizlətmişəm!..”
Çayın ortasına çatandan sonra Nurbek daha irəliləyə bilmədi. Əlləri taqətdən düşdü, hissiyyatını itirdi, ayaqları sözünə baxmadı. Tərs kimi ayağının altındakı tros da boşalmağa başladı. Görünür, harasa ilişib və onun ağırlığına tab gətirməyərək yerindən çıxıb. Hiss etdi ki, ayağını dirədiyi yeganə dayaq – tros yavaş-yavaş aşağı enir, yerində silkindi, ağız dolusu havanı ciyərlərinə çəkdi və bu zaman onu dəhşətli öskürək tutdu. Öskürək nəfəsini kəsirdi. Nurbekin nəfəsi təntidi, sinəsinin altından qalxan ağrı onu silkələdi. Qana bulaşmış əlləri boşaldı və eyni zamanda tros get-gedə daha da aşağı endi. Nurbek trosun üstündə otərəf-butərəfə yellənməyə başladı.
“Əcəl! Əcəli çatdı!” – Baydamtal haray çəkib öz qurbanını gözləyirdi. Nurbekin barmaqları aralanmağa başladı.
“Əcəl! Əcəl!” – Baydamtal səbirsizcəsinə hayqırırdı.
– Su, bir qurtum su! – Nurbekin susuzluqdan ciyəri yanırdı.
“Əyil, çaydan su götür! Sənin yanğını kəsməyə bəs edər, əyil!” – sanki kimsə onun qulaqlarına pıçıldayırdı.
Nurbek var qüvvəsini toplayıb barmaqlarını sıxdı. Bu anda o, qolundakı saatın səsini belə eşidirdi. Bu inanılmaz olsa da, həqiqət idi. Çayın qulaqbatıran gurultusunun içində saatın ölçülü-biçili səsini aydınca ayırd etmək olurdu: “Çıq, çıq, çıq!” Burda saniyəbəsaniyə insan ömrü gödəlirdi! İnsan ömrü! Bu qısa zaman kəsiyində o, yaşamağın nə demək olduğunu başa düşdü…
O, bütün iradəsini toplayıb başını geri atdı və dərə boyu qışqırdı:
– Mən yaşayacam!
…Nurbek özünü sahilə çatdırdı, çatan kimi də üzüqoylu yerə yıxılıb bir saata qədər meyit təki, qımıldanmadan yerdə qaldı. Onun alətləri götürüb geri qayıda bilib-bilməyəcəyi hələ məlum deyildi, ancaq buna heç ehtiyac da qalmadı. Sıxılmış tros boşaldı. Sahildəki burulğacın köməyi ilə Nurbek yedəyi yerinə qaytardı. Səhərə yaxın onun təmirini başa çatdırdı.
Nurbek çaya tərəf endi, çəkmələrini çıxarmadan suya girdi və yalnız indi doyunca su içməyi özünə rəva gördü.
O, suyu qurtum-qurtum, aram-aram içir və uşaq kimi gülürdü. O bu gün ömründə birinci dəfəydi ki, mübarizənin və qalibiyyətin bütöv şirinliyini duyurdu. Onun bu cür şücaət göstərməsi təkcə özünə görə deyildi, heç şan-şöhrət, ad-san üçün də deyildi. O bu igidliyi qarşısına ali məqsəd qoymuş Asiyanın böyük arzularının həyata keçməsi naminə göstərmişdi.
– Hə, indi mən xoşbəxtəm! – Nurbek dedi. – Səhər tezdən Asiya Baydamtalın mənbəyinə gedəcək, artıq onun yolu açıqdır, keçid düzəlib!..
Nurbek bəxtəvərcəsinə nəm və qumlu sahillə evə tərəf qaçdı. Evə çatan kimi karandaş götürüb bir kağıza səliqəsiz xətlə yazmağa başladı:
“Asiya, mən haradan gəlmişdimsə, ora da gedirəm. Bəlkə, bir də heç vaxt görüşmədik, ancaq mən səni həmişə tam ecazkarlığınla ürəyimdə qoruyub saxlayacam. Acığın tutmasın, gülmə mənə, Asiya, sən mənim üçün… Əlvida, özündən muğayat ol… Hə, az qala yadımdan çıxacaqdı, onu da deyim ki, mən Gertseni axıradək oxuyub qurtara bilmədim, bağışla, bu kitabı da özümlə aparıram, axı mübariz insanlardan bəhs edən bu kitab sənin sevimli kitabındır… Səninlə təsadüfi görüşümüz ömrümün ən ağır və ən xoşbəxt günü oldu. Hər şeyə görə çox sağ ol, Asiya… Sən mənə çox şey öyrətdin… Məni sənin Baydamtal üzərində qələbəni hamıdan çox arzu edən dostun bil… Mən buna inanıram, Asiya, Baydamtalı ram edəcəksən…”
9
Asılbay sübh tezdən oyanıb həyət-bacaya baş çəkdi, sonra atı suladı və vedrəni su ilə doldurub onu çimizdirməyə başladı. Günəş dağların arxasından təzəcə qalxırdı, Asılbay əlini qaşlarının üstə günlük eləyib ora boylandı. Çaydan su götürüb üzünə çilədi və bu zaman vedrə əlindən yerə düşdü. Asılbay Asiyanın pəncərəsinin qabağına qaçdı və var gücü ilə pəncərəni döyəcləməyə başladı:
– Qalx, Asiya, tez ol, o çıxıb getdi!
Asiya bir şey başa düşməyib həyətə qaçdı:
– Nə baş verib, atacan?
– Bir ora bax, qızım! – Asılbay qürurla dilləndi və əli ilə artıq onlardan xeyli uzaqlaşmış adamı göstərdi. Adam aşırıma doğru gedirdi. – Bu Nurbekdir, – Asılbay əlavə etdi.
– Nurbek! Nurbek! – Asiya var gücü ilə qışqırdı. Deyəsən, onun ardınca qaçmaq istədi, amma nəyə görəsə dayandı və yerində donub-qaldı. O, səhərlər keçidə doğru qaçaraq Baydamtalın gözəlliyinə tamaşa edəndə necə şən, xoşbəxt, həyəcanlı görünürdüsə, indi də eləcəydi. – Mən belə də bilirdim! – o pıçıldadı.
Nurbek böyük bir qayanın arxasında gözdən itdi. Asiya onun bu halına sevinirdi, amma eyni zamanda haradansa bir xiffət də peyda olub onun ürəyini sıxırdı. O, göz yaşlarını görməsinlər deyə üzünü yana çevirdi və soruşdu:
– Atacan, burdan sovxozacan çoxmu uzaqdır?
– Kifayət qədər yol var, aşırımın arxasındadır, ancaq gedib çıxmaq olar.

OĞULLA GÖRÜŞ
Qoca Çordon evə nədənsə qəribə əhvali-ruhiyyədə gəldi. Ya onu nəsə üzür və qəmə qərq edirdi, ya da əksinə, onu nəsə bərk narahat eləyirdi – arvadı dərhal başa düşdü: ona nəsə olub. Ərinin dilxorluğunun səbəbini öyrənəndən sonra isə lap təəccübləndi, heç bilmədi nə etsin. Çordonun ağlına qəribə bir şey gəlmişdi; ağıllı başla düşünəndə bunu qoca səfehliyinə, cəfəngiyata – nəyə desən yozmaq olardı, ancaq heç cür ağıllı bir adamın hərəkətinə bənzəmirdi.
Qocanın oğlu iyirmi il bundan əvvəl müharibədə həlak olmuşdu. Müharibəyə gedəndə o, yeniyetmə bir oğlan idi, oğlunun görkəmini indi Çordonun özündən başqa heç kim xatırlamırdı. Elə Çordonun özü də uzun illərdir ki, bir yerdə yaşamalarına baxmayaraq, ailədə bu haqda, demək olar, heç vaxt söhbət açmamışdı. İndi isə qəflətən qərara gəlmişdi ki, oğlunun müharibəyə gedənə qədər müəllim işlədiyi yerə getsin:
– Mənə həmişə elə gəlib ki, o sağdır və indi də ordadır. Nəsə məni ora çəkir, mən onu görmək istəyirəm…
Arvadı qorxmuş halda ona baxdı. Əvvəl istədi gülsün: “Sənin başın xarab olub, nədir, dəli olmamısan ki?..” Ancaq vaxtında özünü saxladı. Bütün bunlara rəğmən qoca bu sözləri o qədər arxayın və əminliklə deyirdi ki, gözləri o qədər inamla baxırdı ki, arvadı onun ağlının başında olduğunu, söylədiklərində tamamilə ciddi, qərarında israrlı olduğunu başa düşdü. Arvadı hiss etdi ki, arzuları nə qədər əlçatmaz olsa da, sifəti mis rənginə çalan, ağsaqqallı, qırışlarla örtülmüş mehriban gözlü, dizləri üstə qoyulmuş əlləri iki böyük, yorğun balığa bənzəyən bu adamın sözünü uşaq kimi kəsmək günah olardı.
Arvadının ona yazığı gəldi və o bu fikrin cəfəngiyat olmadığına özünü inandırmağa çalışdı:
– Bəs niyə ora əvvəllər getmirdin? – ehtiyatla soruşdu.
– Bilmirəm! – o, dərindən ah çəkərək cavab verdi. – Nəsə məni indi ora çəkir. Gərək sağ ikən ora gedim, ürəyim belə deyir. Sabah sübh çağı yola düşəcəm.
– Bax da, özün bilərsən.
Arvadı fikirləşirdi ki, qoca fikrindən daşınacaq. Doğrudan da, o, ora niyə gedirdi, indi uzaq, yad bir aulda kimi tapa bilərdi ki? Ancaq arvadının gözlədiyi kimi olmadı. Çordon heç fikrindən daşınmaq istəmirdi.
Yamaca söykənmiş kənd artıq çoxdan yuxuya getmişdi, bütün pəncərələrin işıqları sönmüşdü, yalnız Çordonun evində işıq yanırdı. Qoca özünə yer tapa bilmirdi. Gecə dəfələrlə oyandı, geyindi, həyətə çıxdı və hər dəfə də atların axuruna bir yığın yonca atdı. Özü də elə-beləsindən yox, ən yaxşısından – yarpaqlısından, birinci yığımdan. İndi o, qış üçün tədarük etdiyi, səliqə ilə yığılmış ot tayasını dağıtmaqdan da çəkinmirdi. Başqa vaxt olsaydı, o heç cür buna imkan verməzdi, qışa qədər ot tayasına əl vurmağa icazə verməz, inəyi də, atı da örüşə, məhsulu yığılmış bostanlara, biçilmiş tarlalara aparardı. İndi isə heç nəyi əsirgəmirdi, yol üçün xurcuna yulaf da tökmüşdü.
Bütün gecəni beləcə vurnuxdu, heç arvadı da yatmadı. O, kişinin əl-ayağına dolaşmamaq üçün özünü yuxuluğa vururdu, ancaq hər dəfə qoca həyətə çıxanda dərindən ah çəkirdi. Onu fikrindən daşındırmaq mənasız idi. Arvadı ona indi də deyə bilərdi: “Bir fikirləş, hara gedirsən? Niyə? Sən lap uşaq kimi hərəkət edirsən, camaat sənə gülər axı!” Ancaq o susurdu. Qorxurdu ki, qoca ona deyə bilər: “Əgər sən onun doğma anası olsaydın, məni fikrimdən daşındırmazdın”. O bu sözləri eşitmək istəmirdi. Axı o heç onun oğlunu görməmişdi, heç bilmirdi o necə bir adamdır.
Çordonun arvadı on il bundan qabaq rəhmətə getmişdi, bu onun ikinci arvadı idi. Onsuz da qadın özünü narahat hiss edirdi. Çordonun iki qızı ailə qurub şəhərdə yaşayırdı ancaq heç vaxt onların yanına gəlmirdilər, əlaqələrinin olmamasında özünü günahkar hesab edirdi. Ancaq Çordon hərdənbir şəhərə gedəndə onlara baş çəkərdi. Onlar haqqında Çordon arvadına heç nə danışmazdı, o da çalışardı bu haqda suallar verməsin. Bu cür hallarda ögey analar yaxalarını bir az qırağa çəksələr yaxşıdır – belə daha rahat ötüşmək olar. Elə buna görə də qocanın bu qeyri-adi fikrinə müdaxilə etmək istəmədi. Xeyli götür-qoydan sonra qərara gəldi: “Bu da belə dərdlidir, qoy getsin, bəlkə, dərdi dağıla, ürəyi toxtaya. Belədə onun üçün bir az asan olar”.
Çordon sübh tezdən oyandı. Gedib atını yəhərlədi, sonra qayıdıb təzə çəpkənini geyindi, divardan qamçısını götürdü və qaranlıqda arvadının yatağına əyilərək pıçıldadı:
– Nasipkan, mən gedirəm. Sən nigaran olma, sabah gecə də olsa qayıdacam. Eşidirsən? Sən niyə susursan, hə? Başa düş, axı o mənim oğlumdur. Baxmayaraq ki hər şeyi bilirəm, ancaq ora məni özünə çəkir. Ürəyim ağrıyır, başa düş....
Arvadı sakitcə yataqdan qalxdı, sanki qaranlıqda görürmüş kimi:
– Bu nədir başına qoymusan? – deyə qocanı danladı. – Sən bir bunun papağına bax. Qırx dənə yamağı var. Odun gətirməyə getmirsən ki, qonaq gedirsən.
Baş tərəfdə sandığın qapağını taparaq onu qaldırdı və ordan quzu dərisindən tikilmiş papağı çıxarıb ərinə verdi.
– Ala, qoy başına, köhnə papaqla getməyin yaxşı deyil.
Çordon papağını dəyişib çıxışa doğru yönəldi.
– Dayan, – arvadı onu saxladı, – pəncərənin qabağında düyünçə var, götür qoy xurcuna. Axşama qədər yolda acarsan.
Çordon arvadına “çox sağ ol” demək istədi, ancaq susdu, arvada təşəkkür etməyə adət eləməmişdi.
Kənd hələ yuxudaydı. Çordon atını minib həyətlərlə küçəni keçdi, boş yerə itləri oyatmamaq üçün çəpəri dönərək dağlara gedən yola çıxdı…
Dünən günorta elə bu yolla, köhnə ikitəkərli araba qoşulmuş elə bu kəhər atla odun qırmaqdan qayıdırdı. Qışa yanacaq ehtiyatı görmək lazım idi.
O, Kiçik dərənin bəri başından qurumuş yabanı kollar qırdı, arabaya yüklədi və yəhərə qalxıb ayağını üzəngiyə basdı, tələsmədən, mürgü vura-vura yola düzəldi. Təkərlər, həmişəki kimi, çuxurdan-çuxura adladıqca taqqıldayır, araba cırıldayırdı, hava sakit və isti idi.
Payızın elə vaxtları olur ki, havalar günü-gündən soyumalı olduğu halda, bu ərəfədə sanki günəş vida şəfəqlərini yayırmış kimi daha parlaq və təmiz olur. Dağın döşündən aşağılara doğru bir mənzərə açılırdı: kəndlərin tünd rəngdə bağları, evlərin ağ divarları, saralmış, vaxtı ötmüş tütün plantasiyaları, traktorlar, payız şumu, hündürlükdə uçan gümüşü rəngli təyyarə və gömgöy üfüqdə şəhərin üzərində donmuş bulud örtüyü; bütün bu aləmin üzərindən sürətlə tünd, sakit bir quş dalğası uçurdu.
Çordon bilirdi: bunlar qaranquşlar idi. O hələ səhər tezdən oduna gedərkən qaranquşlar dəstə ilə teleqraf tellərinin üstünə qonmuşdular. Dümağ sinələri, elə bil usta əli ilə yonulmuş başları, parıltılı haça quyruqları ilə sanki bir-birinin eyni idilər; uzun sıralara düzülüb tərpənmədən qarşı-qarşıya oturmuşdular; hərdən cikkiltiylə pıçıldaşır, sanki hansısa bir məqamı gözləyirdilər ki, yerlərindən uçub yola düşsünlər. Qaranquşların bu bayramsayağı yığıncağında öz ciddiliyi və nöqsansızlığı ilə onu cəzb edən bir gözəllik var idi. “Bunlar sənin üçün sərçələr deyil”, – Çordon qürurla düşündü.
Elə indi, onun gözlərinin önündəcə qaranquşlar havaya qalxdılar. Onlar yayı keçirdikləri yerlərin üzərində bir vida dairəsi cızdılar: qaranquşlar havada sakitcə süzərək günəşin qarşısında üzərinə şəfəqlər süzülən böyük, qara, parıltılı bir dəstə əmələ gətirdilər.
Çordon xeyli müddət bu mənzərəni seyr etdi. Budur, onlar payızı yetişmiş, sovulmuş bir bağın üzərində axırıncı dəfə gen bir dairə yaratdılar, diksinib qarışdılar, yenə sıralandılar və tez də geniş səhralara tərəf üz tutdular.
Dəstə kiçilə-kiçilə düzənlikdə uzaqdan gələn mahnı sədası kimi mavi səmada əriyib itdi və nəhayət, qara bir nöqtəyə çevrildi. Qaranquşlar yad ölkələrə uçub getdilər. Halbuki elə bu səhər tezdən onları yaxından görmək, onlara baxıb zövq almaq, onların cəh-cəhlərinə qulaq asmaq olurdı. Hansısa anlaşılmaz, şirin bir kədərin sərxoşluq dalğası onun qəlbinə doldu, gözləri yaşardı; qoca artıq heç nə görmürdü, ancaq o, səmaya baxmağa davam edir və nəsə ona əziz və doğma olan, bir də tapılmayacaq bir itki haqda düşünüb ah çəkirdi. Cavan olsaydı, bir vida mahnısı oxuyardı.
Yaxınlıqda eşidilən at ayaqlarının tappıltısı Çordonu öz xəyallarından ayırdı. Kimsə yorğa bir atın üstündə təpəni qalxırdı. Çordon onu görən kimi tanımadı. Bu, qonşu kənddən olan qoca Saparalı idi. Onlar bir-birini çox az tanıyırdılar. Hərdənbir xeyirdə-şərdə rastlaşır, salamlaşırdılar və bununla onların ünsiyyəti bitirdi. Saparalı, yəqin ki, harasa qonaq gedirdi. Onun əynində velvetdən təzə kürk, ayağında dəridən tikilmiş təzə uzunburun qaloş, başında tülkü dərisindən xovlu araqçın, əlində isə sapı qırmızı quşarmudu ağacından olan qamçı var idi.
– Ay dəmirçi, nə fikrə getmisən? – Saparalı atın yüyənini çəkib qılıqlı bir səslə ucadan onu hayladı.
Hə, Çordon, doğrudan da, nə vaxtsa dəmirçi olmuşdu.
– Qaranquşlar uçub gedirlər, – Çordon kefsiz halda dilləndi.
– Nə? Qaranquşlar? Haradadı onlar?
– Uçub getdilər.
– Qoy getsinlər. Odun aparırsan?
– Hə, qışa tədarük eləyirəm. Bəs sənin yolun harayadı?
Hələ saqqalına dən düşməmiş, qırmızısifət Saparalının üzündə təbəssüm göründü:
– Oğlumgilə gedirəm. Odur e… Böyük dağların arxasında, Aksayda sovxoz direktoru işləyir, – Saparalı qamçısını yelləyib həmin istiqaməti göstərdi.
– Eşitmişəm Aksay haqqında, eşitmişəm, – Çordon başını tərpətdi.
– Hə, ora gedirəm. Oğlum ismarıc göndərib ki, gəlsin bir-iki gün qalsın. Baxmayaraq ki özü direktordu, yenə də biz qocalarsız keçinə bilmir. Nəvəm evlənir. Gərək adət-ənənə ilə toya hazırlaşaq, qonaqlar çox olacaq, istəyirəm cıdırçıların yarışını təşkil edim.
Saparalı oğlu işləyən sovxozun işlərindən, keyfiyyətli yun qırxımına görə çobanların yüksək mükafat almasından danışdı: xalq öz direktorundan razıdı və ortalıqda belə bir xeyir xəbər də dolaşır ki, oğlunu təltif edəcəklər.
Bunun hamısı yaxşı idi. Ancaq indi Çordon başqa şey haqda düşünürdü: o, qəflətən çoxdan ürəyinin dərinliyində basdırılmış, ancaq həmişə canlı olan dərdinin əks-sədasını eşitmişdi. Bu kədər qaranquşlar uçarkən bir daha böyük ağrı ilə ürəyində baş qaldırmışdı. İndi isə yeni bir qüvvə ilə onun sinəsini yandıran alova dönmüşdü. Bəli, bu, oğul həsrəti idi, çoxdan dünyadan köçmüş oğlunun həsrəti… Axı onun da oğlu nə vaxtsa orada işləmişdi – Aksayın yaxınlığında. Bir zamanlar o da atasını dəvət edərdi ki, onun yanına gəlsin. Deyəcəyi sözün fərqinə varmadan Çordon da sanki sayıqlayırmış kimi Saparalının sözünü kəsib dedi:
– Məni də oğlum çağırıb.
– Sənin də oğlun ordadır?
– Hə! – Çordon vahimə içində pıçıldadı.
– Mənsə bilmirdim, – Saparalı çiyinlərini sadəlövhlüklə çəkdi. – Belədirsə, lap yaxşı. Harada olurlar olsunlar, təki Allah canlarını sağ eləsin. Salamat qal! – Saparalı bunu deyib atını tərpətdi.
Çordon yalnız Saparalı aralanandan sonra özünə gəldi. Sükutun dibsiz cingiltisi onu ildırım kimi vurdu: “Mən nə dedim? Yalan, yalan! Axı nə üçün?…”
Çordon yola çıxdı və Saparalının arxasınca cumdu.
– Dayan, dayan, Saparalı! – Çordon qışqırdı və onun arxasınca qaçdı ki, yalanına görə üzr istəsin, doğrusunu danışsın.
Saparalı atın başını geri çevirdi:
– Sənə nə oldu? – o, həyəcanlı halda dedi.
Çordon təngnəfəs özünü ona çatdırdı, istədi hər şeyi olduğu kimi danışsın, ancaq yenə hansısa bir qüvvə onu bu qərarından daşındırdı, oğlunu sağ-salamat təsəvvür etmək hissi onu tərk etmədi… Söylədiyi kəlmələrdə və təsəvvüründə oğlunun sağ-salamat olması ona düzünü danışmağa imkan vermədi. Oğlunu elə buradaca yenidən dəfn etmək istəmədi. Cəsarəti çatıb deyə bilmədi ki, oğlu artıq yoxdur: o, müharibədə həlak olub. Çordon istəyirdi ki, oğlu bir az da yaşasın, heç olmasa, bir neçə dəqiqəliyə. Sonra deyər, qaçaqaç deyil ki…
– Səndə burunotu[6 - Burunotu (nasıbay, qunka) – Orta Asiya ölkələrində papiros kimi çəkilməyən, narkotik maddə kimi iylənilən tütün növü. 2008-ci ildən Türkmənistanda, 2011-ci ildən isə Qazaxıstanda istifadəsi qadağan olunaraq psixotrop maddələrin siyahısına salınıb. Digər Asiya ölkələrində (Çin, Hindistan, Nepal da daxil olmaqla) köşklərdə, günəbaxan tumları və siqaretlə yanaşı piştaxtalarda sərbəst satışa qoyulur.] yoxdur ki?.. Çəkməsəm, ölərəm. Varındısa ver! – Çordon xahiş etdi.
– Allah saxlamış, əməlli-başlı qorxutdun məni!
Saparalı dərindən nəfəs aldı və burunotu götürmək üçün əlini cibinə atdı.
– Aç ovcunu. Mən də bu zəhrimara qalmış tütünü bilirəm, – o, şüşə qabdan onun ovcuna bir topa burunotu tökdü. – Bu nədir, əllərin əsir ki, deyəsən, qocalmısan?
– Hə, müharibə vaxtı o qədər çəkic vurmuşam ki, qocalıq özünü göstərir. Bağışla ki, səni yolundan elədim.
– Heç nə olmaz… Mən getdim.
– Yaxşı yol! – Çordon dedi.
İndi Saparalını yolundan saxlamaq yaxşı deyildi. Çordon haradasa buna sevindi də. Saparalı getdi, oğlunun ölümündən danışmaq lazım olmadı. O çıxıb gedəndən sonra Çordon fikirli halda bir qədər yolda dayandı, sonra ovcunu açıb burunotunu yerə tökdü və arabasına tərəf getdi.
O, başını aşağı salıb yavaş-yavaş gedirdi: “Bu nə iş idi mən tutdum, ağlım azıb, deyəsən!” – öz-özünə deyindi. Sonra yolun ortasında dayandı, fikirli-fikirli ətrafa baxdı. Gözlərini ucsuz-bucaqsız səmada səhraların üstü ilə uçan quşların dəstəsinə dikdi və pıçıldadı: “Yox, mənim oğlum var, o sağdır!” Sonra dərdli-dərdli, var gücü ilə, xırıltılı bir səslə qışqırdı: “Mənim oğlum var, o sağdır, mən onun yanına gedəcəm, mən onu görəcəm!” Sonra yenə sakitləşdi.
Kəndə gedən yolda Çordon özünü əmin edirdi ki, narahatlığa əsas yoxdur, olan-olub, keçən-keçib, ancaq içində həmin aula getmək istəyi bir az da alovlandı. Belə də olmalı idi. O bu yanğına səbəb olacaq qoru illər boyu ürəyində gəzdirmişdi. O bu barədə tez-tez fikirləşirdi, arzulayırdı ki, oğlunun axırıncı dəfə gəzdiyi yerlərə baş çəksin, müharibəyə getməmişdən əvvəl onun ayaq basdığı yolları ziyarət etsin. Saparalı ilə görüş bunun üçün bir qığılcım idi. İndi Çordonun təsəvvüründə oğlunu sağ-salamat görmək istəyi gerçəkləşir, fantaziyası reallaşırdı. O təsəvvür edirdi ki, oğlunun yaşadığı kəndə gəlib: onlar söhbət edirlər, nə haqdasa danışırlar. Oğlu atasını görcək çox sevinəcək və ona yaxınlaşacaqdı: “Nə yaxşı ki, gəldin, ata!”
“Mənim əziz balam. Sən elə əvvəlki kimisən, ancaq mən, gördüyün kimi, qocalmışam”.
“Yox, ata, sən elə də qocalmamısan. Sadəcə, zaman çox keçib. Niyə gəlmirdin? Nə qədər vaxt keçib: iyirmi il, bəlkə də, çox. Yoxsa mənim üçün darıxmamısan?“
“Necə yəni darıxmamışam?! Həyatım boyu həsrətini çəkmişəm. Bağışla ki, səni bu qədər gözlətdim, heç cür yır-yığış eləyə bilmirdim. Özün bilirsən, anan rəhmətə getdi, onu dəfn etdik. Sən müharibədə həlak olandan sonra elə çökdü ki, heç cür özünə gələ bilmədi. Budur, indi sənin xatirəni anmağa gəlmişəm. Gəldim ki, sənin yanında olmuş insanların qarşısında baş əyim. Bu torpağa, bu dağlara, udduğun havaya, içdiyin suya baş əyim. Budur, görüşdük, mənim balam. Nə baxırsan, bu qədər danışmaqdansa, apar göstər mənə bir zaman haqqında danışdığın aulu, dərs dediyin məktəbi”.
Çordon nə qədər yaddaşını qurdalasa da, Sultanının yaşadığı evin sahibi olan ovçunun adını xatırlaya bilmədi. Bircə onu bilirdi ki, o, yaxşı adam olub, oğlu onu çox istəyirdi, indi onun, yəqin, yetmişə yaxın yaşı olardı. Görəsən, indi sağdır, yoxsa yox? O, tez-tez xəbər yollayardı ki, Çordon onlara qonaq gəlsin və qartalla ova çıxsınlar. Görəsən, həmin qartal dururmu, axı onlar çox yaşayırlar.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chingiz-aytmatov/hekay-l-r-68289352/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Aqay (qırğız.) – ağa; burada: hörmətli adama müraciət formasında işlədilir.

2
Bucurqad – kanatı, kəndiri barabana dolamaq üçün mexanizm. Əl ilə və ya avtomatik dolanan bucurqadlar mövcuddur.

3
Aleksandr Gertsen (1812-1870) – rus yazıçısı, publisisti, filosofu

4
Kərənay və surnay – asiyalıların nəfəsli musiqi alətləri

5
Apa (qırğız.) – ana

6
Burunotu (nasıbay, qunka) – Orta Asiya ölkələrində papiros kimi çəkilməyən, narkotik maddə kimi iylənilən tütün növü. 2008-ci ildən Türkmənistanda, 2011-ci ildən isə Qazaxıstanda istifadəsi qadağan olunaraq psixotrop maddələrin siyahısına salınıb. Digər Asiya ölkələrində (Çin, Hindistan, Nepal da daxil olmaqla) köşklərdə, günəbaxan tumları və siqaretlə yanaşı piştaxtalarda sərbəst satışa qoyulur.